George Berkeley - Idealista czy empirysta?
Tytułowy, irlandzki filozof wywodzi się z Dysert Castle. Ważnym jest zaznaczenie faktu, iż pochodził z zamożnej, arystokratycznej rodzinny. Umożliwiło mu to studiowanie i ukończenie w młodym wieku studiów w Dublinie na Trinity College. Wkrótce po opuszczeniu uczelni, przyjął święcenia kapłańskie. Zajmował duchowne stanowiska w Dublinie oraz Londynie. W latach późniejszych odbył podróż misjonarską do Ameryki. Ostatecznie został biskupem Cloyne i spędził tam 18 ostatnich lat swojego życia. Umarł podczas odwiedzin u swojego syna w Oxfordzie, gdzie ten ostatni studiował. W wieku zaledwie 24 lat, George Berkeley wydał swoje pierwsze pismo o charakterze filozoficznym pod tytułem: A New Theory of Vision. Przez kolejne kilka lat - kontynuował działalność filozoficzną. Następnie długie lata nic nie wydawał, by pod koniec swojego życia, w 1774 roku pokazał światu dzieło całkowicie odmienne od poprzednich, czyli Siris.
Zanim przytoczy się same poglądy George Berkeley'a należy powiedzieć kilka słów o tym, jaki był sam filozof, jaka jest filozoficzna geneza jego rozważań oraz czym się kierował w swoich rozmyślaniach. Oznaczał się wrodzoną bystrością oraz śmiałością. Co ciekawe, owe cechy łączyły się w nim z bezwarunkową lojalnością wyznaniową. Posiadał szerokie wykształcenie i wiedzę z dziedziny nauk ścisłych. Największy wpływ na jego poglądy z nauk miała fizjologia, a dokładniej wskazując - optyka fizjologiczna. Zauważalna jest jeszcze zależność od poglądów empirystów angielskich - jak Lock, czy racjonalistycznych kontynentalnych, np. Kartezjusz.
By móc jasno mówić o poglądach irlandzkiego filozofa należy zacząć od podwalin wiedzy jaką można posiadać. Mowa o nominalizmie, którego postać u tytułowego filozofa, zyskała jeszcze bardziej skrajny charakter niż u jego empirycznych poprzedników ( przywołuję tu głównie Lock'a ). Myślenie to ma swoje odzwierciedlenie w poglądzie na idee ogólne i pojęcia abstrakcyjne. Berkeley zaprzeczał istnieniu obu tych form. Uważał, że w umyśle, podobnie jak w świecie zewnętrznym, nie ma nic abstrakcyjnego. Nikt przecież nie posiada idei np. barwy, rozciągłości „w ogóle”. Zawsze posiadamy ideę jako zbiór cech, i zawsze są one określone oraz ustalone. Takie myślenie skłoniło autora do uznawania tylko ogólności wyrazów, a nie myśli lub przedstawień. Teoria ta zmusiła do redukcji znaczenia przedstawienia. Koniecznym staje się uznanie tylko subiektywnych wyobrażeń jako konkretnych przedstawień.
Skrajną formę przybrał także sensualizm w wydaniu Berkeley'a. Ukazuje nam się to w poglądach na źródła poznania. Uważał, że rozum ludzki jest należny człowiekowi, jednak ma na celu rozpatrywanie wyłącznie spraw duchowych. Do poznawania ciał służą zmysły. Z tego się bierze jedna z najsłynniejszych maksym filozofia czyli esse est percipi, inaczej - istnieć to znaczy być postrzeganym. Skutkiem takiej teorii wiedzy jest fakt, że wiemy, że istnieje tylko to, co doświadczamy zmysłowo, co postrzegamy. Pozwoliło to na odmiennie zrozumienie matematyki, a rysunki figur nie były dla filozofa tylko przedstawieniami idealnych bytów, tylko konkretnymi, właściwymi przedmiotami wiedzy matematyczne, ponieważ są postrzegane przez zmysły, a nie zależne od rozumu (który w ogóle ich nie dotyczy). W konsekwencji tego typu rozmyślań, Berkeley odrzuca koncepcje Newtona dotyczące absolutnego czasu, ruchu czy przestrzeni.
Istotny jest także subiektywizm w wydaniu Berkeley'a. Idąc krok dalej niż Lock, uznaje, że nie tylko większość wrażeń zmysłowych jest subiektywna, ale także uznawane przez Lock'a wartości pierwotne za obiektywne - Berkeley uznał za subiektywne. Udowodnieniem tej hipotezy miały być trzy argumenty:
a) wartości pierwotne nigdy nie występują oddzielnie od innych wrażeń zmysłowych, a skoro tamte są subiektywne to i wrażenia proste muszą być takie;
b) wartości pierwotne są zależne od punktu obserwacji( np. wielkość), innymi słowy są względne przez co nieobiektywne;
c) pierwotne wartości są pośrednio brane z doświadczenia, same nigdy nie są dane empirycznie, lecz powstają na gruncie łączenia innych wartości zmysłowych, a skoro tamte są subiektywne, a te będąc wtóre wobec nich - też muszą być subiektywne.
Z tak czysto empirycznego postrzegania świata zradza się immaterializm. Lock uznawał, że skoro substancja jest poza doświadczeniem to musi być niepoznawalna. Berkeley kolejny raz poszedł dalej i stwierdził, że skoro substancja jest poza doświadczeniem, więc poza danymi zmysłami, to musi nie istnieć. Wszystko co nas otacza, a my nazywamy ciałami, to tylko zbiory jakości zmysłowych i nic ponad to. Kolejny raz wracamy do esse est percipi - właśnie utożsamianie istnienia z postrzeganiem, pozwala filozofowi stwierdzać nieistnienie substancji w świecie. Nie postrzegamy jej nigdy, więc musi nie istnieć. Trudności przysparzające w sprawie jedności oraz trwałości rzeczy w świecie rozwiązuje wprowadzając Boga do swojego systemu filozoficznego. Rzeczy nie stają się ciągle na nowo tylko dlatego, że ich chwilowo nie postrzegamy, trwają, gdyż są postrzegane ciągle przez Boga.
Tak więc Berkeley po zakończeniu krytyki rzeczy materialnych, nie przedstawia wizji świata pustego. Świat także nie jest tylko zbiorem idei, składa się z umysłów (duchów czynnych) oraz ich idei. Z czynności ducha oraz bierności idei wynika fakt, że wszelkie przemiany w świecie mają charakter duchowy, a nie mechaniczny. Taki wniosek jest krytyką mechanistycznego wyjaśniania przyrody. Własnego ducha poznajemy na drodze wewnętrznych doświadczeń, jednak innych duchów nie możemy tak poznać. Jak ujmuje to Tatarkiewicz: Poza duchem własnym istnieją też inne duchy, choć o nich nie posiadamy doświadcze-nia. Nie posiadamy idei duchów, posiadamy natomiast ich pojęcie (notion), tj. nie wyo-brażamy ich sobie, lecz je rozumiemy.
Podsumowując, chciałbym zauważyć dwie fazy w twórczości George'a Berkeley'a: początek wyraźnie zainspirowany angielskim empiryzmem, będący jego kontynuacją i rozwinięciem poglądów Lock'a oraz dalsza twórczość nawiązująca bardziej do idealizmu Platońskiego.
Historia jednak zapamiętała go z jego pierwszej -empirycznej części rozważań. Stał się rozpoznawalny jako drugi z wielkiej trójki oświeconych empiryków angielskich, tuż obok Johna Lock'a oraz Davida Hume'a.
Borkowski Przemysław
Filozofia II rok
Bibliografia:
Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii Tom 1-3, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007 rok , Trzeci okres filozofii nowożytnej, Berkeley
Lisa Downing <downing.110@osu.edu>, http://plato.stanford.edu/entries/berkeley/