Kształcenie integracyjne
Integracja wyraża się we wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym są respektowane te sama prawa, liczą się te same wartości, a obu grupom stwarza się identyczne warunki do wszechstronnego, maksymalnego rozwoju. Integracja danej osoby to rozwój prowadzący do coraz większej wewnętrznej harmonii i równowagi. Poparcie dla idei integracji opiera się na poszanowaniu praw osób niepełnosprawnych, jakie posiadają ludzie w pełni sprawni.
Obecność dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkołach powszechnych jest ideą, za którą przemawia długofalowa koncepcja ładu społecznego, kształtowana z różnych pobudek: ustrojowych, politycznych, ekonomicznych i religijnych.
Pojęcie integracji jest jedną z najważniejszych kategorii nowoczesnego myślenia o osobach niepełnosprawnych.
Dobra integracja nie jest łatwym zadaniem, a społeczny opór i niezrozumienie jej głębokiego sensu niweczy zamierzenia nauczycieli. Integracja jest przede wszystkim zmianą świadomości społecznej i procesem dokonującym się przez dziesiątki lat.
Integracja niepełnosprawnych ma w naszym kraju wielu zwolenników. Jej rzecznikami są przede wszystkim rodzice, organizacje społeczne, stowarzyszenia. Mimo że kształcenie integracyjne zatacza coraz szersze kręgi i coraz więcej szkół i przedszkoli prowadzi oddziały integracyjne, to w dalszym ciągu istnieje wiele wątpliwości i niejasności, głównie wśród rodziców oraz osób niezwiązanych z integracją.
U podstaw integracyjnego systemu kształcenia specjalnego leżą następujące założenia
najkorzystniejsze dla rozwoju, wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych jest przebywanie w gronie rodziny oraz społeczności osób pełnosprawnych, przy zapewnieniu im warunków zdrowotnych, społeczno-wychowawczych i dydaktycznych
w procesie wychowanie i nauczenia dzieci niepełnosprawnych uwzględniamy ich potrzeby i dyspozycje osobowościowe wspólne dla nich i dzieci pełnosprawnych, organizujemy dla obu tych grup identyczne sytuacje wychowawcze, wykorzystujemy jednakowe metody i środki wychowania i nauczania, a wprowadzamy metody i środki specjalne, gdy zachodzi potrzeba ze względu na swoiste trudności dziecka
dla przygotowania dziecka niepełnosprawnego do samodzielnego, na miarę jego możliwości, życia w społeczeństwie korzystne jest celowo zorganizowane jego uczestnictwo w tym życiu
dzieci i młodzież niepełnosprawna mają prawo do korzystania ze wszystkich stopni i profilów szkolnictwa, z instytucji sportowych, rekreacji i kultury. Instytucje te powinny wprowadzać do swych obiektów odpowiednie urządzenia techniczne, właściwe rozwiązania organizacyjne
okresowa lub częściowa izolacja w zakładach specjalnych niektórych grup dzieci ze względów zdrowotnych lub dydaktycznych tylko wówczas nie powoduje negatywnych skutków w ich rozwoju, gdy zakłady te umożliwią dzieciom kontakt ze środowiskiem, środowiskiem tym z rodziną i z dziećmi pełnosprawnymi.
Obecni utrwaliły się następujące formy kształcenia integracyjnego:
uczęszczanie dzieci niepełnosprawnych do zwykłych klas, w których nie organizuje się dla nich w sposób celowy pomocy specjalnej - integracja pozorna
uczęszczanie dzieci do tzw. klas integracyjnych lub przedszkolnych oddziałów integracyjnych, integracyjnych których uwzględnia się ich specjalne potrzeby i udziela specjalnej pomocy (integracja funkcjonalna)
uczęszczanie dzieci do klas specjalnych (także terapeutycznych) organizowanych w szkołach ogólnokształcących
Stopień integracji jest różny - największy występuje w klasach i oddziałach integracyjnych, a najmniejszy w klasach specjalnych. Idee integracji są realizowane w strukturze szkolnictwa powszechnie dostępnego, w tzw. integracyjnych formach kształcenia specjalnego (integracyjne przedszkola i szkoły, integracyjne oddziały przedszkolne, integracyjne klasy szkolne), jak i w placówkach segregacyjnych (szkoły specjalne, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze).
System integracyjny umożliwia indywidualne podejście do każdego dziecka i zapewnienie mu warunków, aby mogło ono w pełni realizować program szkolny. System ten wzbudza jednak nadal wiele kontrowersji. Istnieją dwie koncepcje kształcenia specjalnego. Pierwsza to koncepcja integracji pełnej, której istota wyraża się w dążeniu do umożliwienia każdemu dziecku niepełnosprawnemu wychowania i nauczania w jego naturalnym środowisku i tworzeniu dla niego w tym środowisku odpowiednich warunków rozwoju, wychowania i nauki. Jest to równoznaczne z tworzeniem nowych placówek edukacyjnych, w których będzie obowiązywał jeden program nauczania i wychowania dostosowany do większości uczniów, lecz każdy znajdzie tam warunki sprzyjające optymalnemu indywidualnemu rozwojowi.
Druga koncepcja zakłada tzw. integrację niepełną, częściową, ograniczoną. Jej istota wyraża się w modyfikowaniu procesu rewalidacji dzieci i młodzieży w istniejących placówkach segregacyjnych, w postaci wprowadzania różnych sytuacji wychowawczych i dydaktycznych, w których wychowankowie niepełnosprawni mają możność przebywania w środowisku osób pełnosprawnych, nawiązywania z nimi kontaktów, odbywania wspólnych zajęc, wspólnej zabawy i pracy. Dąży się także do tego, aby dzieci niepełnosprawne jak najczęściej przebywały w swoim środowisku rodzinnym, które powinno brać aktywny udział w procesie ich rewalidacji.
Integracja wymaga odpowiedniego przygotowania do niej osób niepełnosprawnych. Jednym z podstawowych warunków integracji jest maksymalnie uspołecznienie fizyczne i psychiczne dziecka z odchyleniem od normy przed włączeniem go do zwykłej klasy. Dziecko powinno być świadome swoich możliwości i ograniczeń. Winno umieć się zachować w sytuacjach trudnych. Nauczyciel klasy, w której uczy się dziecko z odchyleniami od normy, powinien pozostawać w kontakcie z jego rodziną i placówkami, w których przebywało dziecko w trakcie leczenia, usprawniania i rehabilitacji.
W klasie integracyjnej pracuje dwóch nauczycieli: nauczyciel nauczania zintegrowanego oraz nauczyciel specjalny, pełniący rolę nauczyciela wspomagającego. Oboje są odpowiedzialni za postępy uczniów w równym stopniu. Dzięki pracy dwóch pedagogów możliwa jest indywidualizacja w procesie nauczania każdego ucznia. Nauczyciel podejmujący pracę w szkole integracyjnej powinien dogłębnie znać specyfikę zaburzeń swoich uczniów oraz charakter działalności szkoły.
Aby idea integracji w przedszkolu, szkole czy w innych placówkach opiekuńczo-wychowawczych mogła w praktyce dostarczać wszystkim uczestnikom procesu edukacji wartościowych doświadczeń, musi być starannie przygotowana i akceptowana przez wszystkich nauczycieli i pracowników szkoły. Tylko odpowiednie zaangażowanie, otwarcie na nowe rozwiązania, czy też zwyczajna, codzienna pomoc całej kadry pedagogicznej sprawią, że założenia i warunki dobrej integracji zostaną spełnione.
Od nauczycieli pracujących w klasach integracyjnych wymaga się ustawicznego doskonalenia umiejętności, podnoszenia kwalifikacji, tworzenia i wdrażania programów, realizacji projektów edukacyjnych oraz prowadzenia klas integracyjnych na podstawie innowacji pedagogicznych, co prowadzi do doskonalenia jakości nauczania integracyjnego.
Aby dziecko niepełnosprawne mogło się rozwijać i doskonalić swoje umiejętności, dodatkowo zatrudnieni są: logopeda, pedagog-terapeuta, psycholog, pielęgniarka i nauczyciele świetlicy. Zadaniem tych osób jest wspólne oddziaływanie w taki sposób, aby następowało:
wspieranie indywidualnego rozwoju uczniów
tworzenie indywidualnych programów terapeutycznych dla osób niepełnosprawnych
dostosowanie treści programowych i pomocy dydaktycznych do potrzeb i możliwości każdego dziecka
W nauczaniu integracyjnym wszyscy uczniowie, bez względu na swoje możliwości intelektualne i psychofizyczne, pracują na lekcji na podstawie tego samego tematu. Ważne jest jednak dostosowanie wymagań do możliwości uczniów. Uczniowie zatem, realizując ten sam temat, współtworzą jednostkę lekcyjną, w stopniu zależnym od własnego rozwoju umysłowego. Założeniem oświaty integracyjnej nie jest „przerobienie” programu, ale stworzenie dzieciom możliwie jak najbardziej korzystnych warunków uczenia się. Bardzo ważne jest opracowanie odpowiedniego rozkładu materiału, uwzględniającego poziom możliwości i specjalne potrzeby uczniów. Wówczas każde dziecko wykonywać będzie ten sam lub podobny rodzaj zadań, dostosowany do własnych możliwości, co należy do zadań pedagoga specjalnego. To pedagog specjalny dobiera odpowiednie zadania do wykonania przez uczniów, decyduje także, czy należy zastosować powiększoną czcionkę, który fragment tekstu wybrać, w jakiej formie przekazać trudniejsze partie materiału, w jaki sposób przekształcić ćwiczenia zawarte w obowiązujących podręcznikach.
Należy pamiętać, że integracja to nie tylko mało liczna klasa, opieka dwóch pedagogów czy też indywidualne podejście do uczniów. To przede wszystkim ogromna odpowiedzialność zarówno ze strony nauczycieli, jak rodziców. Rodzice decydujący się na uczęszczanie swojego dziecka do klasy integracyjnej, powinni sobie uświadomić, że głównym i najważniejszym celem integracji jest uwrażliwienie dzieci zdrowych na potrzeby ich niepełnosprawnych rówieśników, umiejętność akceptacji innych, często odmiennych, zachowań, chęć niesienia pomocy w różnych sytuacjach, jednym słowem wspólna nauka systemie zabawa, dlatego też jak najczęściej należy odwoływać się do pięciu zasad integracji:
integracji nie można narzucać systemie do niej zmuszać
integracja to nie tylko uczniowie pełnosprawni i 2 nauczycieli
w integracji uczestniczyć musi cała szkoła
integracji można i trzeba się uczyć
integracja zaczyna się w sercu człowieka
W systemie integracyjnym wszyscy mają równe szanse uczestnictwa w życiu społecznym. Zarówno „zdrowi”, jak i niepełnosprawni uczą się tolerancji, akceptacji otwartości na potrzeby innych, odpowiedzialności, a także życzliwości i wyrozumiałości. Dzieci „zdrowe” są naturalnym bodźcem do działania dla niepełnosprawnych rówieśników, są dla nich wzorcami do naśladowania. Integracja powoduje u dzieci niepełnosprawnych wzrost motywacji do działania i nauki- rodzi się wiara we własne siły.
Aby uczeń niepełnosprawny stał się integralnym członkiem zespołu klasowego, musi być akceptowany w pełni przez swoich kolegów. Często przyczyną braku akceptacji i złych stosunków z kolegami czy też wzajemnej niechęci są społeczne uprzedzenia, niejednokrotnie przekazywane przez rodziców uczniów pełnosprawnych.
Do głównych korzyści wynikających z wzajemnego współistnienia i funkcjonowania uczniów w klasie można zaliczyć:
poznanie nowych kolegów i akceptację innych
budowanie poczucia własnej wartości
uczenie się tolerancji i empatii
przełamywanie własnych słabości i ograniczeń
nabycie przydatnych umiejętności interpersonalnych
poczucie odpowiedzialności za siebie i innych
możliwość uzyskania wsparcia ze strony koleżanek i kolegów z klasy w trudnych sytuacjach
zaspokojenie swoich podstawowych potrzeb psychicznych.
Zintegrowana klasa jest wynikiem współpracy uczniów i nauczyciela. Zagrożeniem dla integrującej się grupy mogą być zachowania pojedynczych uczniów, którzy nie chcą dostrzec korzyści funkcjonowania w zespole. Wychowawca winien tak zorganizować pracę, aby uczniowie czuli atmosferę bezpieczeństwa i zaufania.
Praca w klasie integracyjnej jest trudna, wyczerpująca, wymaga dużego zaangażowania, cierpliwości, empatii i ciągłego kształcenia się. Dzięki włączeniu dzieci niepełnosprawnych w życie szkoły masowej są one lepiej przygotowane do samodzielności i lepszego radzenia sobie w codziennej rzeczywistości.
6