Oświata:
HISTORIA
Od początków do 1795. Działalność oświat. na ziemiach pol. rozwinęła się w XI XII w. wraz z zakładaniem szkół katedralnych w siedzibach biskupich, a następnie szkół kolegiackich przy bogatszych kościołach. Najwcześniej powstały one w Poznaniu, Płocku, Wrocławiu, Włocławku, Krakowie, Sandomierzu, Wiślicy, Łęczycy, Głogowie, Legnicy i Brzegu. Na XIII w. przypada także rozwój szkół parafialnych, zakładanych wraz z powstawaniem i rozwojem parafii; podstawą prawną ich organizacji były postanowienia soboru laterańskiego (1215), zaś o rozwoju i charakterze tych szkół decydowały, w związku z osadnictwem na prawie niem., potrzeby tworzącego się wówczas samorządu miejskiego. W 1364 został założony przez Kazimierza III Wielkiego uniw. w Krakowie; oparty na wzorach uniw. w Padwie i Bolonii (bez wydziału teol., z rozwiniętym wydziałem prawa), odnowiony 1400 przez Władysława II Jagiełłę na wzór Sorbony (pełny, z 4 wydziałami), przyciągał wielu studentów z różnych krajów. Wartość i znaczenie uniw. w XV i XVI w. wiążą się z jego rolą jako ośr. dydaktyczno-nauk. (rozkwit krak. szkoły mat.-astr., geografii, prawa), a także z jego udziałem w życiu polit. państwa polskiego. W XVI w. Polska była ważnym ogniskiem kultury humanist. renesansu. Do wszystkich szkół napływała młodzież szlachecka i mieszczańska, a także chłopska. Od poł. XVI w. bogacąca się szlachta wysyłała swych synów na studia za granicę, co z jednej strony ożywiało związki kulturalne Polski z Europą, z drugiej jednak ujemnie wpływało na stan szkół krajowych. W 1519 bp J. Lubrański ufundował w Poznaniu gimnazjum akademickie ( Akademia Lubrańskiego); stało się ono żywym ośr. studiów humanist., jego rozkwit był jednak krótkotrwały. Rozwój reformacji od poł. XVI w. przyczynił się do powstania szkół innowierczych, reprezentujących nowy typ gimnazjum humanist.; mimo często krótkotrwałego bytu odegrały one ważną rolę w rozwoju nauki i kultury w Polsce. Dużą prężność osiągnęły zwł. gimnazja luterańskie: w Elblągu (1535, Elbląskie Gimnazjum Akademickie), Gdańsku (1558, Gdańskie Gimnazjum Akademickie), Toruniu (1568, Toruńskie Gimnazjum Akademickie), a także szkoły w Bojanowie, Wschowie, Rawiczu, Zdunach. Wśród szkół kalwińskich wysoki poziom osiągnęło gimnazjum w Pińczowie (zał. 1551). Duże zasługi w rozwoju oświaty położyli arianie (bracia polscy), m.in. Wojciech z Kalisza, rektor gimnazjum ariańskiego w Lubartowie, a po jego upadku współtwórca jedynej w Europie akad. ariańskiej w Rakowie ( Akademia Rakowska, 1602 38). Szkołę braci czes. w Lesznie wsławiło kierownictwo (1636 41) J.A. Komeńskiego, wybitnego pedagoga czes., organizatora szkolnictwa i autora podręczników. Rozkwit szkolnictwa różnowierczego przyczynił się do rywalizacji na gruncie szkolnictwa parafialnego, którego liczebność w XVI w. znacznie wzrosła. W 1564 został sprowadzony do Polski zakon nauczający jezuici. Szybki rozwój ich kolegiów zapewnił zakonowi dominującą pozycję w szkolnictwie Rzeczypospolitej ( jezuickie szkolnictwo). Kolegia jezuickie w Wilnie i Lwowie dały początek dwóm uniw. Akad. Wil. powołanej 1579 przez Stefana Batorego ( Uniwersytet Wileński) i Akad. Lwow. zał. 1661 przez Jana II Kazimierza ( Uniwersytet Lwowski). W XVII w. po zwycięstwie kontrreformacji, program i metody nauczania w szkołach jezuickich uległy skostnieniu. W czasie kryzysu Akad. Krak. i narastającego wpływu jezuitów na szkolnictwo, J. Zamoyski ufundował 1595 w Zamościu półwyższą uczelnię humanist., o charakterze świeckim, mającą kształcić światłych obywateli państwa, zdolnych do wypełniania obowiązków w służbie publ. ( Akademia Zamojska); program wiązał szkołę z życiem i potrzebami kraju; okres jej świetności nie trwał jednak długo. Przełom w rozwoju szkolnictwa pol. nastąpił w XVIII w. dzięki reformom pijara, księdza S. Konarskiego; 1740 zał. on w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę o nowym programie nauczania (filozofia nowoż., języki nowoż., elementy przyrodoznawstwa, oczyszczona łacina, elementy języka pol.), z gł. naciskiem na wychowanie obywatelskie. W tym duchu była też utrzymana reforma szkół pijarskich przeprowadzona 1753 56. Podobnym przemianom uległy niektóre szkoły jezuickie. W 1765 król Stanisław August Poniatowski powołał Szkołę Rycerską pierwszą szkołę państw., utrzymywaną przez skarby: Koronny i Wielkiego Księstwa Litew., przeznaczoną dla synów drobnej szlachty i mającą na celu przygotowanie ich do służby wojsk. i publicznej. W 1773, po kasacie zakonu jezuitów, powołano Komisję Edukacji Narodowej (KEN), która jako organ władzy państw. przejęła zwierzchnictwo nad dawnymi kolegiami jezuickimi oraz licznymi szkołami zakonnymi. Ustanowiony przez Komisję hierarchiczny ustrój szkolny pozwalał na ujednolicenie polityki oświat. w stosunku do wszystkich szczebli nauczania. Nowy program szkół średnich wprowadzał język pol. jako wykładowy (zamiast łaciny), nauki przyr.-fiz., matematykę, elementy prawa, naukę moralną opartą na prawie naturalnym, natomiast ograniczał łacinę z lekturą pism autorów klasycznych. Zostały zreformowane Akad. Krak. i Akad. Wil. (autorem koncepcji był ksiądz H. Kołłątaj); 1775 KEN powołała Tow. do Ksiąg Elementarnych, które opracowało wiele podręczników, regulaminów i rozporządzeń. W wydanych 1780 83 Ustawach... KEN określiła ostatecznie kształt szkolnictwa pol. oraz zadania wychowawcze, obowiązki i prawa stanu nauczycielskiego. Reforma szkolna KEN przygotowywała młodych obywateli do podjęcia głębokich reform polit. oraz otwierała drogę do rozwoju nowocz. szkolnictwa; jej spuścizna weszła na stałe do dorobku pol. myśli pedagogicznej. Pod zaborami. Bezpośrednio po III rozbiorze Polski szkolnictwo na terenach zaboru prus. i austr. zostało poddane germanizacji; do nauczania wprowadzono język niem.; unifikowano system oświat. z systemami państw zaborczych. W innej sytuacji znalazło się szkolnictwo na terenach zach. guberni Rosji (zabór ros.), gdzie od 1802 uzyskało ono znaczne swobody. Wybitną rolę jako kurator wil. okręgu szkolnego odegrał ks. A.J. Czartoryski, który z gronem współpracowników (S. Potocki, T. Czacki, Jan i Jędrzej Śniadeccy) usiłował wykorzystać doświadczenia KEN i kontynuować jej dorobek organiz. oraz rozwijać koncepcje pedagogiczne. Aktywnym ośr. studiów wyższych był w tym czasie uniw. w Wilnie; stał się on również ośr. ruchu patriotycznego młodzieży ( filomaci, filareci). W 1805 w Krzemieńcu zostało zorganizowane przez T. Czackiego, przy współudziale H. Kołłątaja gimnazjum, od 1817 Liceum Krzemienieckie ważny ośr. kult. na Wołyniu. W pierwszym 30-leciu XIX w. szkolnictwo pol. rozwijało się swobodnie w Księstwie Warsz., a po kongresie wiedeńskim 1815 w Królestwie Polskim. Utworzona na kongresie wiedeńskim Rzeczpospolita Krakowska (1815 46) zachowała własne szkolnictwo pol. do 1850; ciągłość pracy zachował też Uniw. Jagielloński. W Księstwie Warszawskim utworzona 1807 Izba Edukacyjna (od 1812 Dyrekcja Edukacji Nar., po 1815 Komisja Rządowa Wyznań Rel. i Oświecenia Publ.) objęła zwierzchnictwo nad edukacją narodową. Na rozwój oświaty tego okresu duży wpływ wywarli S.K. Potocki i S. Staszic. Potocki kierował centr. organami oświaty, wiele uwagi poświęcając zwł. szkolnictwu elementarnemu, które w tym okresie znacznie się rozwinęło; kiedy ster przejęli 1821 S. Grabowski i J.K. Szaniawski, reprezentanci tendencji zachowawczych, kurs polityki oświat. uległ zmianie, a szkolnictwo elementarne zaczęło upadać. S. Staszic rozwijał program uprzemysłowienia kraju i propagował szkolnictwo zaw. oraz dokształcające; był inicjatorem założenia Szkoły Akademicznej Górn. w Kielcach (1816); przyczynił się do powołania Uniw. Warsz. (1816), który obejmował 5 wydziałów (do wybuchu powstania listopadowego 1830 31 dyplomy uzyskało 1254 studentów). W 1818 powstała Szkoła Szczególna Leśnictwa, 1819 w Marymoncie k. Warszawy Inst. Agronomiczny oraz Inst. Weterynaryjny, w Warszawie Szkoła Architektury Cyw., 1826 Szkoła Przygotowawcza do Inst. Politechnicznego. Po upadku powstania listopadowego odrębność oświat. Królestwa Polskiego została zniesiona (1839), zamknięto uniwersytet (1831), zmienił się program i sytuacja szkolnictwa średniego i elementarnego, wzmógł nacisk rusyfikacyjny. Polityka rusyfikacyjna z całą bezwzględnością była prowadzona na terenie byłej kuratorii wil.; zamknięto uniwersytet, zamykano szkoły średnie, językiem wykładowym stawał się rosyjski. O otwarciu w Warszawie Szkoły Realnej (1841), Akad. Medyko-Chirurgicznej (1857), Inst. Agronomicznego w Marymoncie zadecydowały względy ekon. i praktyczne. W zaborze pruskim w okresie Wiosny Ludów nastąpiło złagodzenie polityki antypol.; zezwolono na wprowadzenie języka pol. do szkół elementarnych i niższych klas niektórych gimnazjów; język pol. został dopuszczony do niektórych szkół na Śląsku i gimnazjów protest.; dzięki działalności E. Estkowskiego nastąpił rozwój szkół lud., tj. szkół elementarnych, przeznaczonych dla dzieci wiejskich i z małych miasteczek; w Poznaniu powstało pierwsze pol. czasopismo pedag. Szkoła Polska (1849 53). Kolejną falę germanizacji przyniosła 2 poł. XIX w. Język pol. był rugowany ze szkół średnich, następnie ze szkół lud., a młodzież poddawano policyjnej inwigilacji. Kiedy 1901 zaczęto wprowadzać nauczanie religii w języku niem., we Wrześni wybuchł strajk dzieci, który z czasem rozszerzył się na inne miasteczka Wielkopolski oraz Pomorza i z przerwami trwał do 1907. Do podtrzymania świadomości nar. przyczyniały się w zaborze prus. towarzystwa oświat. i społ., jak Tow. Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego (zał. 1841), które udzielało pomocy w kształceniu młodzieży rzemieślniczej i robotn., Tow. Czytelni Lud. (TCL), które zakładało czytelnie we wsiach i w małych miasteczkach, organizowało odczyty, teatry amatorskie itp. W Królestwie Polskim 1861 powołano Komisję Rządową Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., której dyrektorem został A. Wielopolski. W 1862 car zatwierdził ustawę o wychowaniu publ. w Królestwie Pol., przywracającą nauczanie w języku pol. oraz częściową autonomię szkolną; ustalono organizację szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum wyższe); zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, w Puławach Inst. Rolniczo-Leśny; zajęto się problemami szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863 64 położyły kres autonomii szkolnictwa; nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich szczebli kształcenia: Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet ros. (1869), ograniczono szkolnictwo elementarne, szkolnictwo średnie poddano ścisłej kontroli. W 1897 analfabeci stanowili w Królestwie 69,5% ludności. Ratunek przed całkowitym upadkiem kultury pol. społeczeństwo widziało w tajnej oświacie, która była rozwijana na wszystkich szczeblach nauczania; organizowano komplety dla dzieci, przez samokształcenie dokształcała się młodzież ze szkół średnich, na poziomie wyższym były prowadzone odczyty Uniwersytetu Latającego (1887 1905); tajny Uniwersytet Lud. obejmował swoją działalnością młodzież rzemieślniczą i robotn.; akcję czytelniczą prowadziło Warsz. Tow. Dobroczynności (zał. 1821), pod którego szyldem działały szkółki dla dzieci oraz wygłaszano prelekcje; mimo ścisłego nadzoru policji powstawały liczne kółka samokształceniowe młodzieży. Oryginalnym wydawnictwem był ukazujący się od 1897 Poradnik dla Samouków, redagowany przez S. Michalskiego. W pobudzaniu zainteresowania problemami oświaty i wychowania ogromną rolę odegrało czasopiśmiennictwo. Podczas rewolucji 1905 07 na ziemiach polskich doszło do strajku i bojkotu rządowych szkół ros.; bojkot, z różnym nasileniem, trwał do 1914. Zwiększyła się w tym czasie liczba szkół prywatnych, szczególnie żeńskich. Wyszły z podziemia instytucje oświat.: Uniw. Lud. przekształcił się w Uniw. dla Wszystkich, Uniw. Latający w Wyższe Kursy Naukowe; powstała prywatna wyższa Szkoła Handl. im. L. Kronenberga (1906). Polska Macierz Szkolna zajmowała się rozwijaniem szkolnictwa elementarnego, powstało Stow. Kursów dla Analfabetów Dorosłych. Liczne stowarzyszenia oświat., działały w Lublinie, Łodzi, Kaliszu, Radomiu. Po 1907 wiele towarzystw zostało rozwiązanych, działalność innych ograniczona, jednak inicjatywy oświat. nie zamarły; nasiliły się dyskusje na tematy pedag., zacieśniły kontakty z Galicją; w ostatnich latach przed I wojną świat. w środowiskach nauczycielskich rodziły się nowe koncepcje pedag. i projekty nowej organizacji szkolnictwa. W Galicji po uzyskaniu autonomii (1866) powołano Radę Szkolną Krajową jako władzę zwierzchnią nad szkołami średnimi i ludowymi. Z braku funduszów szkoły średnie rozwijały się powoli; zbyt mało było też w stosunku do potrzeb szkół zaw.; konserwatyzm reprezentacji ziemiańskiej w Radzie i zacofanie ekon. sprawiły, że szkolnictwo lud., mimo początkowego rozwoju, nie zaspokajało potrzeb, a różnice programowe między szkołami wiejskimi i miejskimi sprzyjały utrzymywaniu się wysokiego poziomu analfabetyzmu. Szkoła galic. była z języka polska, z ducha austriacka; przeciwstawiała się temu młodzież gimnazjalna i uniwersytecka skupiona w tajnych organizacjach samokształceniowych (ruch ten ożywił się zwł. po 1905). Uniwersytety Jag. i Lwow., repolonizowane 1870 74, osiągnęły wysoki poziom nauk.; od 1896 dostęp do studiów wyższych uzyskały kobiety (z wyjątkiem wydziału prawa). Od 1878 działała w Dublanach k. Lwowa Wyższa Szkoła (Akad.) Roln., 1894 zatwierdzono statut politechniki we Lwowie. Od końca XIX w. rozwijał się ruch nauczycielski (Krajowy Związek Nauczycielstwa Lud., Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych tj. ponadludowych); powstawały czasopisma pedag. (m.in. Szkoła, Muzeum, Ruch Pedagogiczny), na łamach których toczono dyskusje dotyczące metod i programów nauczania. Rozwinęła się społ. działalność oświat.: Tow. Szkoły Lud. (TSL, zał. 1891) organizowało szkoły, domy lud., świetlice; Uniw. Lud. im. A. Mickiewicza działał od 1897 w środowiskach rzemieślniczych i robotn. Krakowa i Lwowa, docierał z odczytami do miast prowincjonalnych, prowadził także działalność wydawniczą; od 1899 uniw. we Lwowie, a od 1901 UJ organizowały wykłady powszechne, popularyzujące naukę, obejmując swą działalnością także zabór prus. i rosyjski. Na pocz. XX w. nasiliły się dyskusje nad zadaniami wychowania, programami nauczania i kształtem organiz. szkolnictwa. Zarysowały się gł. nurty w poglądach na cele wychowania. Ideę wychowania nar., którą wiązano z wychowaniem rel., reprezentowali S. Prus-Szczepanowski, Z. Balicki, L. Zarzecki. Odmienne koncepcje prezentowali działacze związani z Pol. Związkiem Nauczycielskim w Królestwie i Krajowym Związkiem Nauczycielstwa Ludowego. Żądali oni przede wszystkim szkoły dostępnej dla wszystkich, bezpłatnej i świeckiej, z programami uwzględniającymi problemy społ., nowe osiągnięcia nauk. i potrzeby ekon. kraju. Dyskusje, zjazdy, organizowane kursy jednoczyły nauczycieli z 3 zaborów. Działalność organizacji nauczycielskich wzmogła się po 1914; powstały pierwsze organy mające na celu koordynację poczynań organiz.-oświat.: Komisja Pedag. 1914 w Warszawie, Centr. Biuro Szkolne 1915 w Krakowie. W Warszawie 1915 rozpoczęto prace związane z nową organizacją uniw. i politechn. (zał. 1898). Projekty przyszłej organizacji szkolnictwa w niepodległej Polsce stały się przedmiotem dyskusji na kolejnych zjazdach nauczycielskich: XII 1917 w Warszawie, I 1918 w Krakowie, VIII 1918 w Piotrkowie. Powołana przez władze niem. po zajęciu Warszawy Rada Regencyjna, a następnie Rada Stanu Królestwa Pol. doprowadziły do powstania Departamentu Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., który XII 1918 przekształcił się w Minist. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. (MWRiOP); tekę pierwszego w niepodległej Polsce ministra oświaty objął K. Prauss. Druga Rzeczpospolita. Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz oświat. stało się ujednolicenie systemu szkolnego, tj. określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów. Proces ten trwał do 1922. Z inicjatywy MWRiOP IV 1919 zwołano Ogólnopol. Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii p.n. Sejmu Nauczycielskiego; miał on wypowiedzieć się w sprawie zasad przyszłego ustroju szkolnego; mimo dużego zróżnicowania zaprezentowanych koncepcji i stanowisk, ostatecznie zjazd opowiedział się za jednolitą i bezpłatną szkołą powszechną, wprowadzeniem 7-letniego obowiązku szkolnego, powiązaniem ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej; wprawdzie uchwały Sejmu nigdy nie zostały w pełni zrealizowane, ich treść i toczone w toku obrad dyskusje wywarły jednak wpływ na kształt wielu późniejszych inicjatyw oświat., a podjęte problemy niejednokrotnie powracały na łamy prasy pedagogicznej. Jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących sprawy oświaty w odrodzonym państwie był wydany 7 II 1919 dekret O obowiązku szkolnym; wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom; jednocześnie dekret zakładał, biorąc pod uwagę rzeczywiste możliwości państwa, stopniową realizację jego postanowień. U progu niepodległości sytuacja w szkolnictwie powszechnym była zróżnicowana w zależności od regionu; 1922/23 w województwach zach. nauczaniem początkowym było objętych 94,7% dzieci, na Śląsku 86,3%, w Galicji 76%, w województwach centr. 66,2%, we wsch. 34,7%; przeważały, szczególnie na wsiach, szkoły z 1 lub 2 nauczycielami, tj. niżej zorganizowane, nie realizujące pełnego programu nauczania. Mimo znacznego rozwoju szkolnictwa powszechnego (zwł. 1922 29), potrzeby w tym zakresie do końca 20-lecia nie zostały w pełni zaspokojone. Na szczeblu szkolnictwa średniego utrzymało się 8-klasowe gimnazjum, w którym wyodrębniano 2 stopnie pierwsze 3 klasy o charakterze ogólnokształcącym oraz częściowo ukierunkowane klasy wyższe; matura gimnazjalna otwierała drogę do studiów wyższych. W systemie tym szkoła średnia nie była powiązana ze szkolnictwem powszechnym: do gimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminu po 5 klasach szkoły powszechnej, w niektórych gimnazjach otwierano klasy wstępne, przygotowujące do nauki w szkole średniej z pominięciem szkoły powszechnej. Ze względu na trudności ekon., a także z powodu nacisku kół konserwatywnych, została zachowana możliwość otwierania prywatnych szkół powszechnych; równouprawniono nauczanie domowe z publ.; zezwolono na otwieranie prywatnych gimnazjów, które po spełnieniu określonych warunków uzyskiwały prawa szkół państwowych. Poważnym ograniczeniem dostępu do szkół średnich i wyższych była odpłatność za naukę, utrzymująca się mimo postulatów posłów, przede wszystkim z lewicy, by kształcenie na wszystkich szczeblach było bezpłatne. Szkolnictwo wyższe, mimo podporządkowania MWRiOP, miało szeroką autonomię i uprawnienia samorządowe. Status szkół akademickich miały szkoły państw.: 5 uniw. (Kraków, Lwów, Poznań, Warszawa, Wilno), 2 politechn. (Warszawa, Lwów), Akad. Medycyny Wet. we Lwowie, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i Akad. Górn. w Krakowie, oraz prywatne: ASP w Krakowie, KUL, Wolna Wszechnica Pol. w Warszawie, Wyższa Szkoła Handl. (od 1933 Szkoła Gł. Handl.) w Warszawie. Z czasem liczba szkół wyższych powiększyła się do 25 (1938), z ogólną liczbą studentów 47,7 tys. Funkcjonowało też wiele wyższych szkół zaw., np. szkoła inżynierska im. A. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie (zał. 1895), Państw. Szkoła Techn. w Wilnie (zał. 1922), czy wyższe szkoły pedag. zw. pedagogiami m.in. w Katowicach, Krakowie, Kielcach. Odrębnie funkcjonowały wyspecjalizowane działy szkolnictwa, jak szkolnictwo artyst., szkolnictwo wojsk., szkolnictwo specjalne (ogromne zasługi na tym polu położyła M. Grzegorzewska, autorka koncepcji programowej i 1922 organizatorka Państw. Inst. Pedagogiki Specjalnej, kształcącego nauczycieli szkół specjalnych). Znaczną przebudowę ustroju szkolnego przeprowadzono na mocy ustawy z 1932, uchwalonej z inicjatywy min. wyznań rel. i oświecenia publ. J. Jędrzejewicza. Reforma (zw. jędrzejewiczowską) utrzymała 7-letni obowiązek szkolny w zakresie szkoły powszechnej, ale zarazem zachowała zróżnicowanie organiz. i programowe tych szkół (szkoły powszechne I, II i III stopnia, tj. 4-, 6- i 7-klasowe), faktycznie sankcjonując różnice w poziomie wykształcenia już na pierwszym, obowiązkowym szczeblu nauczania. Wstęp do gimnazjum (nadal na podstawie egzaminu) dawało ukończenie 6 klas szkoły powszechnej, klasa 7 była przeznaczona dla tych, którzy nie zamierzali kształcić się dalej; gimnazjum, teraz 4-letnie, miało jednolity program ogólnokształcący; do studiów wyższych przygotowywały 2-letnie licea o programie ukierunkowanym (humanist., mat.-fiz., przyr., klas.). Ustawa przewidywała, że 60% szkół powszechnych może mieć stopień organiz. I, 17% III. Większość szkół I stopnia działało we wsiach, co znacznie utrudniało dostęp dzieci wiejskich do szkół średnich i wyższych. Trudności finansowe, niedobór nauczycieli i braki lokalowe powodowały, że znaczna liczba dzieci pozostawała poza szkołą, nie wypełniając obowiązku szkolnego (1934/35 było ich ponad 900 tys.). Ustawa uporządkowała sytuację i podniosła rangę szkolnictwa zawodowego. Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w 3-letnich szkołach opartych na I i III stopniu szkoły powszechnej. Niższe szkoły zaw., o charakterze prakt., były oparte na I stopniu szkoły powszechnej; gimnazja zaw. odpowiadały gimnazjom ogólnokształcącym, licea zaw. uprawniały do dalszych studiów w wyższych szkołach technicznych. Zostały zniesione dawne 5-letnie seminaria nauczycielskie, na ich miejsce organizowano 3-letnie licea pedag. oparte na 4-letnim gimnazjum. Uchwalona 15 III 1933 odrębna ustawa o szkołach wyższych ograniczyła ich autonomię, zwiększając uprawnienia ministra, który zyskał prawo tworzenia i likwidowania katedr oraz wydziałów, zatwierdzania (lub nie) rektorów; została wzmocniona w uczelniach władza rektora, ograniczona pozycja senatów akademickich; w rezultacie zlikwidowano (m.in. z powodów polit.) 52 katedry. W latach 20. w programach wychowawczych dominował kierunek nar., propagowany przez pedagogów związanych z Nar. Demokracją (L. Zarzecki, L. Jaksa-Bykowski i in.); w wychowaniu nar. kładziono nacisk na patriotyzm, wierność tradycji, postawę rel. młodzieży. Po przewrocie majowym 1926, pod wpływem ideologii obozu rządowego lansującego hasło uzdrowienia stosunków wewn. i wzmocnienia roli państwa, ukształtował się program tzw. wychowania państw., sformułowany przez min. S. Czerwińskiego w wygłoszonym 1929 na Kongresie Pedag. przemówieniu O ideał wychowawczy szkoły polskiej. Kierunek wychowania państw. kładł nacisk na wiązanie pracy dydaktycznej z oddziaływaniem wychowawczym w duchu poszanowania państwa, oddania dla jego rozwoju, kształtowania poczucia odpowiedzialności obywatelskiej niezależnie od przynależności do grup narodowych. Ideę wychowania państw. jako pełnego systemu wychowawczego rozwinął A. Skwarczyński; problematykę tę podejmowali w swych pracach teoret. także K. Sośnicki i Z. Mysłakowski. Koncepcja ta, w praktyce spłycona, spotkała się z krytyką z wielu stron. W opozycji do niej pozostała lewica, która widziała w niej próbę podporządkowania sobie społeczeństwa przez obóz rządzący. Prawica krytykowała ją z punktu widzenia interesów nar., w kontekście wzmagających się w tym obozie w latach 30. tendencji nacjonalistycznych; przejawem tych nastrojów, szczególnie żywych wśród młodzieży akademickiej grupującej się w organizacjach Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) i Falangi, były m.in. wzniecane przez nią brutalne ekscesy antysemickie. Także mniejszości nar. widziały w wychowaniu państw. zagrożenie dla swych praw i interesów. Szkolnictwo mniejszości nar. rozwijało się w II RP nierównomiernie, nie zaspokajając na ogół potrzeb i aspiracji oświat. poszczególnych grup. Mniejszość ukr. miała 1929/30 790 szkół powszechnych z ukr. językiem nauczania (w tym 33 prywatne) i 2336 szkół utrakwistycznych (z językiem pol. i ukr.); w pierwszych uczyło się ok. 93 tys. uczniów, w drugich 232 tys. uczniów; liczby te powiększyły się w ciągu następnych lat, ze stałą przewagą szkół utrakwistycznych; na poziomie szkolnictwa średniego działały 24 gimnazja z językiem ukr. (w tym 19 prywatnych) i 2 państw. gimnazja utrakwistyczne; funkcjonowało 5 ukr. szkół zaw. oraz 1 seminarium nauczycielskie; starania Ukraińców o powołanie uniw. we Lwowie nie dały rezultatu ( Ukraińcy Ukraińcy w Polsce). Mniejszość żyd. nie była traktowana jako mniejszość nar., ale wyznaniowa; wśród szkół żyd. przeważały szkoły prywatne, o zróżnicowanym charakterze, zarówno na poziomie nauczania powszechnego, jak i średniego; językami nauczania były: jidysz, hebr. i pol.; w szkołach średnich przeważał wykładowy język pol. ( Żydzi Żydzi w Polsce). Mniejszość białorus. rozporządzała 1929/30 26 szkołami powszechnymi; z językiem białorus., 51 szkołami utrakwistycznymi i 3 gimnazjami, 1937/38 pozostało 5 szkół utrakwistycznych i 1 gimnazjum ( Białorusini Białorusini w Polsce). Podobnie układała się sytuacja szkolnictwa innych mniejszości nar., z wyjątkiem mniejszości niem., której potrzeby nauczania we własnym języku były zaspokajane zarówno przez szkolnictwo państw., jak prywatne (1934/35 394 szkoły powszechne, w 203 szkołach klasy równoległe niem. i pol., 15 gimnazjów, w tym 2 państw.). Polskie szkolnictwo rozwijało się także, choć w niezwykle trudnych warunkach, na terenie Prus Wsch., Pomorza Zach., na Śląsku i w Wolnym Mieście Gdańsku. Siłami społ. tworzono tam szkoły powszechne, ochronki, powstawały też szkoły średnie (pol. gimnazja w Bytomiu, Kwidzynie, Gdańsku). W skupiskach pol. na Śląsku Cieszyńskim rozwijało działalność Polskie Gimnazjum Realne w Orłowej. W okresie międzywojennym rozwijał się ruch nauczycielski; działały liczne związki i stowarzyszenia nauczycielskie, wśród nich największy Związek Nauczycielstwa Pol. (ZNP), powstały 1930 z połączenia Związku Pol. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zaw. Nauczycieli Pol. Szkół Średnich; nauczyciele szkół średnich i profesorowie szkół wyższych skupiali się w Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych; ponadto działały chrześc. związki zaw. oraz skupiające nauczycieli należących do mniejszości narodowych. Forum demokr. działaczy oświat. stało się po 1932 Towarzystwo Oświaty Demokratycznej Nowe Tory. Inicjatywy nauczycielskie przejawiały się m.in. w podejmowaniu eksperymentów pedag.; były one inspirowane przez rozwijające się na Zachodzie nowe koncepcje dydaktyczne, bądź też stanowiły własne próby innowacji dydaktycznych i wychowawczych. W dziedzinie oświaty pozaszkolnej nadal pozostawały aktywne organizacje powstałe przed 1914 (TCL, TSL, Pol. Macierz Szkolna); zajmowały się m.in. zwalczaniem analfabetyzmu, prowadziły kursy, czytelnie, działalność odczytową, domy lud. i świetlice. Z inicjatywy I. Daszyńskiego powołano Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (1923 39). Potrzeby kult.-oświat. wsi zaspokajały uniwersytety lud., organizowane na wzór duń. uniwersytetów typu grudtvigowskiego (kilkumiesięczne kursy internatowe o programie obejmującym problemy kultury ogólnej oraz zagadnienia społ. związane z życiem i rozwojem wsi; miały na celu ogólny rozwój i formowanie osobowości społ. słuchaczy). Działały też towarzystwa oświat.-kult. skupiające członków mniejszości narodowych. Na okres 20-lecia międzywojennego przypada rozwój teorii oświaty dorosłych (pol. szkoła pedagogiki społ. H. Radlińskiej) oraz instytucji kształcących profesjonalne kadry w tej dziedzinie. Druga wojna światowa. Po zakończeniu działań wojennych (X 1939), na ziemiach przyłączonych do Rzeszy, tj. w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku, szkolnictwo pol. wszystkich szczebli zostało zlikwidowane, a nauczyciele i profesorowie wraz z innymi grupami inteligencji pol. wysiedleni lub aresztowani. Na terenie GG pozostawiono jedynie szkoły powszechne i zaw., ze znacznie okrojonymi programami nauczania; zajmowanie budynków, przenoszenie szkół do coraz gorszych pomieszczeń, częste przerwy w nauczaniu obniżały i tak już niski ich poziom. Zamykanie szkół średnich i wyższych rozpoczęto XI 1939; najbardziej spektakularną była tzw. Sonderaktion Krakau 6 XI zwołani na zebranie pracownicy nauk. UJ oraz Akad. Górn. zostali uwięzieni i wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Odpowiedzią pol. społeczeństwa na likwidowanie szkolnictwa było rozwijające się szybko tajne nauczanie. Już XI 1939 przystąpiono do organizowania tajnych kompletów na poziomie nauczania średniego. W szkołach powszechnych rozszerzano nauczanie zgodnie z dawniej obowiązującym programem; podobnie rozszerzano zakres nauczania w szkołach zawodowych. W systemie tajnego nauczania istniało ścisłe powiązanie różnych szczebli i typów szkolnictwa. W szkołach powszechnych organizowano dodatkowe klasy, w których prowadzono nauczanie w zakresie I klasy gimnazjalnej; w miarę rozbudowywania szkolnictwa zaw. ustępstwa Niemców w tym zakresie wynikały z rosnącego zapotrzebowania na lepiej wykwalifikowaną siłę roboczą szkoły te zaczęły stanowić przykrywkę dla szkół średnich ogólnokształcących; w wyspecjalizowanych szkołach zaw. było prowadzone tajne nauczanie w zakresie pierwszych lat szkolnictwa wyższego (np. w szkołach mech. w zakresie studiów politechn., w szkołach kształcących niższy personel med. w zakresie medycyny itp.). Wszystkie te działania wymagały koordynacji i współdziałania różnych grup nauczających. Już XII 1939 powstała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) pod przewodnictwem Cz. Wycecha; skupiała ona członków przedwojennego ZNP, rekrutujących się spośród nauczycieli szkół powszechnych i średnich, co ułatwiało współpracę tych dwu szczebli. W 1940 został powołany Departament Oświaty i Kultury jako instancja związana z Delegaturą Rządu na Kraj; na jego czele stanął Wycech; Departamentowi podlegały okręgowe biura oświaty, tym zaś powiatowe oraz gminne komisje oświaty i kultury; miały one koordynować działalność oświat. na podległych im terenach. Równocześnie kontynuowały w podziemiu działalność organizacje związane ze szkolnictwem i środowiskami nauczycielskimi, jak Stow. Dyrektorów Szkół Państw., Stow. Dyrektorów Szkół Prywatnych, Stow. Nauczycieli Szkół Zaw. i in.; wyłoniły one Komisję Porozumiewawczą, zw. Tajną Komisją Oświat., ściśle współdziałającą z Departamentem. Podstawy finansowe podziemnej oświaty zapewniał częściowo Departament, częściowo władze miejskie, częściowo opłaty uczniów (przy stosowaniu licznych zwolnień). Wobec ogromnych zniszczeń wszelkich pomocy nauk. starano się przynajmniej zapewnić dopływ podręczników i skryptów przez organizowanie dostaw z dawnych magazynów lub druk w tajnych drukarniach. Tajne nauczanie rozwijało się na terenie całego GG, z trudem i z dużymi przerwami uruchamiano je na terenach włączonych do Rzeszy: w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Śląsku. Nierówny był jego rozwój w małych miastach i wsiach. Największym ośr. tajnego nauczania wszystkich szczebli była Warszawa, gdzie m.in. działał Uniw. Pozn. jako Uniwersytet Ziem Zachodnich, poza tym wszystkie wyższe uczelnie prowadziły tajne kursy, podobnie jak niemal wszystkie szkoły średnie ogólnokształcące, łącznie ze zorganizowanym na tych samych zasadach tajnym nauczaniem w getcie (organizowane tu komplety działały do końca w stałym kontakcie z tajnymi władzami oświat.). Szacuje się, iż tajnym nauczaniem na poziomie szkoły powszechnej objęto ogółem ok. 1 mln uczniów, na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej ok. 90 tys., dokształcaniem w szkolnictwie zaw. ponad 10 tys.; na poziomie wyższym studiowało ok. 7 tys. osób; trudno określić dokładnie liczbę uzyskanych na tym szczeblu dyplomów; wiadomo o ok. 600 magisteriach, 39 doktoratach i 19 habilitacjach. Tajne nauczanie w tak szerokim zakresie i o tak sprawnej organizacji nie rozwinęło się w żadnym z krajów okupowanej Europy, mimo podejmowanych w tym zakresie wysiłków (np. w Norwegii i Jugosławii). Sprawna organizacja, ofiarność i poświęcenie wszystkich ludzi związanych z tajnym nauczaniem nie mogły zapobiec stratom powodowanym przez terror niem., a także przez działania wojenne. Według przybliżonych obliczeń 1939 45 poległo, zginęło w obozach i egzekucjach oraz zaginęło ok. 9 tys. nauczycieli i ok. 640 profesorów, docentów i asystentów; zostało zniszczonych lub uszkodzonych ok. 6840 szkół powszechnych, 203 szkoły średnie, 295 szkół zaw., 80 zakładów kształcenia nauczycieli; został zniszczony i zagrabiony prawie cały majątek szkół wyższych. Na terenach wsch., zajętych IX 1939 przez ZSRR warunki funkcjonowania pol. szkolnictwa powszechnego i średniego były b. zróżnicowane. Na pocz. 1940 nowe władze upaństwowiły szkoły prywatne, zamknęły zakłady prowadzone przez duchownych; strukturę szkolnictwa zunifikowano z systemem sowieckim; wprowadzano nowe programy nauczania (ze znacznie okrojoną pol. historią, literaturą, geografią), nowe podręczniki, w dużej części przekłady sowieckich; szkoła stała się terenem intensywnej indoktrynacji ideologicznej. Język nauczania zależał od struktury narodowościowej środowiska szkolnego; w szkołach wielonarodowościowych dominujący stawał się język ros.; powstawały licznie szkoły białorus. i ukraińskie. We Lwowie nadal działały wyższe uczelnie (pod zmienionymi nazwami); językiem wykładowym był formalnie ukr., jednak ze względu na skład kadry i studentów (liczna grupa Polaków) wymóg ten nie był respektowany. Polityka władz zmierzała do zmiany tego stanu rzeczy; przeprowadzano aresztowania wśród kadry, młodzież wcielano do Armii Czerwonej. W Wilnie władze litew. zlikwidowały XII 1939 Uniw. Stefana Batorego; usuwając wszystkich profesorów pol., rozpoczęto organizowanie uniw. litew.; lituanizacji poddano także szkolnictwo niższych szczebli. Po wkroczeniu wojsk niem. szkolnictwo na terenach wsch. znalazło się w podobnej sytuacji jak na innych ziemiach okupowanych przez Niemców. Największe restrykcje dotknęły szkolnictwo na Białostocczyźnie. W Galicji dopuszczono w większym stopniu szkolnictwo zaw.; większymi względami cieszyło się też szkolnictwo ukr. (m.in. mogły funkcjonować gimnazja). W 1942 otwarto we Lwowie Wyższe Kursy Zaw.; przeznaczone dla Ukraińców, dopuszczały młodzież innych narodowości, z wyjątkiem Żydów; Polacy stanowili 31% słuchaczy i 70% kadry nauczającej. Zmienna sytuacja ziem wsch., trudności w kontaktach z podziemnymi władzami oświat. sprawiły, że tajne nauczanie rozwijało się tam z trudem; skąpe są też wiadomości na ten temat. Na Białostocczyźnie rozwijało się gł. tajne nauczanie na poziomie szkoły powszechnej i średniej; na innych terenach na poziomie średnim i wyższym. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Lata 1944/45 47 . W miarę wyzwalania ziem pol. spod okupacji niem. następowało dość szybkie uruchamianie szkół, najczęściej dzięki inicjatywom lokalnych społeczności. Proces ten odbywał się w warunkach ruiny materialnej szkolnictwa i dotkliwych strat kadrowych. Likwidacja przez Niemców szkół wyższych i średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, znaczne zubożenie treści i obniżenie poziomu nauczania w szkołach powszechnych i zaw. spowodowały straty, których nie mogła zrekompensować akcja tajnego nauczania. Główne kierunki reformy systemu edukacyjnego i jego powiązania z zachodzącymi zmianami ustrojowymi zostały ustalone na Ogólnopol. Zjeździe Oświat. w Łodzi VI 1945, w którym wzięło udział ponad 500 delegatów reprezentujących środowiska nauczycielskie, administrację szkolną oraz organizacje społ. i polit.; rezolucja Zjazdu wskazywała na konieczność wprowadzenia powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości szkolnictwa, decentralizacji sieci szkół średnich, obowiązku zakładania i utrzymywania przedszkoli przez państwo i samorząd, wprowadzenia 8-klasowej, obowiązkowej i jednolitej pod względem organiz. i programowym szkoły na wsi i w mieście, rozwijania szkół zaw., opartych na podbudowie szkoły 8-klasowej, wprowadzenia obowiązku kształcenia zaw. dla młodzieży pracującej i niepracującej do 18 roku życia, rozwijania instytucji oświaty dorosłych oraz przeznaczania przez państwo i samorząd odpowiednich sum na internaty i stypendia. W pierwszych latach powojennych nie dokonywano radykalnych zmian w zakresie organizacji szkolnictwa i treściach nauczania, koncentrując wysiłki na odbudowie i rozbudowie sieci szkolnej. Jednak już 1945 wprowadzono jednakowy program nauczania do wszystkich szkół podstawowych, znosząc w ten sposób podział szkoły powszechnej na 3 szczeble programowe i 3 stopnie organiz., narzucony przez ustawę z 1932; dalszym krokiem ku realizacji zasady szkoły jednolitej było zrównanie programu nauczania VII klasy szkoły powszechnej i I klasy gimnazjum, co umożliwiało absolwentom 7-klasowej szkoły powszechnej podejmowanie nauki w II klasie gimnazjum. Rezultatem tych zmian było skrócenie nauki w gimnazjach ogólnokształcących i zaw. do 3 lat. Przyjmując za najważniejszą kwestię udostępnienia nauczania podstawowego całej młodzieży, proces zakładania 8-klasowych szkół powszechnych ograniczono (1946) do większych miast i wybranych powiatów, dysponujących kadrą nauczycielską i warunkami lokalowymi, gł. na Górnym Śląsku, gdzie istniała wieloletnia tradycja szkoły 8-letniej. Dla zaspokojenia palących potrzeb kadrowych szkolnictwa tworzono nowe licea pedag. o znacznie okrojonym w stosunku do przedwojennego programie nauczania oraz różnorodne kursy pedag.; umożliwiały one doraźne zaspokajanie potrzeb kadrowych, ale braki w wykształceniu ich absolwentów przez wiele lat niekorzystnie odbijały się na jakości pracy dydaktycznej i wychowawczej. Wielką zasługą nauczycieli był stosunkowo szybki rozwój szkolnictwa na Ziemiach Zach. i Pn.; do 1946 szkoła powszechna objęła na tych terenach ponad 0,5 mln dzieci, przyczyniając się do stabilizacji, adaptacji i integracji napływowej ludności. W szybkim tempie następowała odbudowa szkolnictwa średniego ogólnokształcącego (gimnazja i licea); już 1946 miały one nieco więcej uczniów niż 1937/38; szkoły te działały również w ośr. wiejskich, jako kontynuacje powstałych tam tajnych szkół. Odbudowa kraju stworzyła sprzyjające warunki dla rozwoju szkolnictwa zaw., którego organizacja opierała się na wzorach przedwojennych; już 1946/47 uczyło się w nich ponad 250 tys. uczniów. Do 1945/46 uruchomiono wszystkie szkoły wyższe działające na dawnych ziemiach II RP pozostających w granicach państwa pol., powołano też kilka nowych, m.in. w Łodzi, Toruniu, Lublinie oraz na Ziemiach Zach. i Pn.; kształciło się w nich ogółem 55 tys. studentów, czyli o 7 tys. więcej niż 1937/38. W pierwszych latach powojennych ustrój szkolnictwa i programy nauczania ulegały nieznacznym tylko modyfikacjom. Podstawą nauczania pozostały programy przedwojenne. Obowiązywały też dawne podręczniki. W 1945 przeprowadzono niewielkie zmiany w materiale nauczania języka pol., dodając m.in. tematykę lat wojny i okupacji oraz zagadnienia życia współcz.; w programie nauczania historii uwzględniono zagadnienia rozwoju społ. i gospodarczego Polski oraz ruchów chłopskich i robotn.; do szkoły powszechnej wprowadzono naukę języka obcego. Mimo zerwania konkordatu ze Stolicą Apostolską, nauka religii była nadal obowiązkowa we wszystkich szkołach publ. oraz prywatnych, korzystających z dotacji państw. lub samorządowych. Podobnie jak przed wojną znaczny odsetek szkół średnich ogólnokształcących, zaw. oraz przedszkoli był utrzymywany przez samorządy, organizacje społ. i wyznaniowe oraz przez osoby prywatne. Rozwojowi szkół towarzyszyła masowa produkcja tanich podręczników szkolnych, wydawanych przez utworzone 1945 w Warszawie Państw. Zakłady Wydawnictw Szkolnych oraz przez Naszą Księgarnię; do końca 1947 wydały one ok. 45 mln egzemplarzy podręczników. Wyrównywaniu zaniedbań kulturalnych, likwidacji analfabetyzmu oraz umożliwianiu zdobycia wykształcenia przez pracujących służyły różnorodne instytucje oświaty dorosłych, m.in. szkoły i kursy dla pracujących, uniwersytety lud. i uniwersytety powszechne, biblioteki publiczne. Szczególną rolę w tej dziedzinie odegrały instytucje społ.: Lud. Inst. Oświaty i Kultury, Tow. Uniwersytetów Lud. RP, Tow. Uniwersytetu Robotn., związki zaw. i organizacje młodzieżowe. Lata 1948 60. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego (I 1947) rozpoczęto przygotowania do wielkiej ofensywy ideologicznej w szkolnictwie, która przybrała na sile 1948. Założenia pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach miały się opierać na marksist.-leninowskich podstawach; szkoła miała wyrabiać przekonanie o wyższości socjalizmu, wiązać patriotyzm z internacjonalizmem oraz zaznajamiać ze Związkiem Radz. jako gł. partnerem i sojusznikiem Polski Ludowej. Nowe programy nauczania wprowadziły obowiązkową (1949) naukę języka rosyjskiego. Równocześnie likwidowano szkoły prywatne; stopniowo usuwano religię z nauczania szkolnego. Wiele społ. instytucji oświat. uległo likwidacji lub zostało poddanych kontroli państwa. W 1948 władze państw. zrezygnowały z upowszechniania 8-klasowej szkoły podstawowej. Od tej pory podstawą organiz. i programową systemu szkolnego stała się obowiązkowa szkoła 7-klasowa, na której opierał się stopień licealny (klasy VIII XI) szkół ogólnokształcących oraz wszystkie szkoły zaw.; od 1948/49 funkcjonowały szkoły ogólnokształcące stopnia podstawowego i licealnego (klasy I XI) oraz szkoły stopnia licealnego (klasy VIII XI). W polityce oświat. na plan pierwszy wysuwano rozwój sieci szkół 7-klasowych, rozbudowę szkolnictwa zaw. oraz różnorodnych szkół i kursów dla pracujących. W 1948 55 liczba szkół podstawowych, realizujących program 7 klas zwiększyła się dwukrotnie. W 1955 blisko 90% uczniów pobierało naukę w szkołach 7-klasowych. W 1949 51 przeprowadzono akcję zwalczania analfabetyzmu, w której wzięło udział ok. 80 tys. nauczycieli zaw. i społ.; ok. 1,02 mln spośród ok. 1,5 mln analfabetów w wieku 14 50 lat objęto obowiązkową nauką czytania i pisania; wprawdzie akcja ta nie doprowadziła do całkowitej eliminacji analfabetyzmu, ale sprawiła, że przestał on istnieć jako zjawisko masowe. Szkolnictwo zaw., które miało dostarczyć kwalifikowanych kadr do realizacji planu 6-letniego zostało podporządkowane utworzonemu 1949 Centr. Urzędowi Szkolenia Zawodowego. Od 1951 tworzono: szkoły przysposobienia zaw. (od 4 do 11 mies. nauki), dające prakt. przygotowanie do zawodu; zasadnicze szkoły zaw. (2-letnie), kształcące robotników kwalifikowanych; technika zaw. (4-letnie), kształcące techników; szkoły majstrów, przeznaczone dla robotników kwalifikowanych. Szkoły te przygotowały wielką rzeszę młodzieży do pracy w przemyśle. W latach industrializacji, powodującej ruchy migracyjne ludności ze wsi do miast, oświata zaw. stwarzała szanse awansu społ. młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej. Ustawa z VII 1958 warunkowała zatrudnienie młodzieży poniżej 18 roku życia dokształcaniem się w szkole ogólnokształcącej lub zaw.; jej konsekwencją był rozwój szkół przyzakładowych. Rozbudowa szkolnictwa zaw., przy jednoczesnym hamowaniu dalszego rozwoju liceów ogólnokształcących, dokonywała się gł. przez mnożenie szkół przygotowujących do prakt. wykonywania zawodu (szkoły przysposobienia zaw. oraz zasadnicze szkoły zaw.). Szkoły te nie otwierały szans dalszego kształcenia, zaniedbywały wykształcenie ogólne. Ujemną stroną wszystkich szkół zaw. była ich nadmierna specjalizacja, rozmijająca się z potrzebami rynku pracy. Potrzebom gosp. podporządkowano również działalność szkół wyższych, których liczba stale się zwiększała. W 1947 wprowadzono dwustopniowość studiów (3- lub 4-letnie zaw. i 2-letnie magisterskie) z wyjątkiem akademii medycznych. Z uniwersytetów wyłączono niektóre wydziały (np. lekarskie, roln. i leśne), tworząc z nich oddzielne uczelnie (akademie med., wyższe szkoły roln.); 1954 usunięto wydziały teol. i utworzono Akad. Teologii Katol. oraz Chrześc. Akad. Teologiczną. Do wszystkich szkół wyższych wprowadzono obowiązkowe wykłady marksizmu-leninizmu; wielu uczonych odsunięto w tym okresie od pracy dydaktycznej. Dla ułatwienia studiów pracującym organizowano od 1948 wieczorowe szkoły inżynierskie, a od 1950 studia zaoczne, początkowo techn., z czasem obejmujące wiele kierunków kształcenia. W 1951 61 liczba studiujących zwiększyła się z 141 tys. do 172 tys. Szkoły wyższe utraciły resztki samorządności; zgodnie z ustawą z 1951 zarówno ich organizacja, jak i zadania dydaktyczne i nauk. były określane przez władze centr.; dopiero ustawa z 1956 wzmocniła rolę ciał kolegialnych, złagodziła przepisy o dyscyplinie studiów, obowiązujące studentów i wykładowców. Ważne następstwa dla funkcjonowania systemu szkolnego miały decyzje podjęte 1956: wydłużenie obowiązku szkolnego do 16 roku życia i uznanie za obowiązkowe ukończenie 7 klas szkoły podstawowej; przejęcie szkolnictwa zaw. przez Minist. Oświaty i likwidacja Centr. Urzędu Szkolenia Zaw.; zniesienie egzaminów promocyjnych (wprowadzonych 1952) i egzaminu końcowego w szkołach podstawowych; przywrócenie nauki religii jako przedmiotu nadobowiązkowego; przyznanie nauczycielom prawa do stabilizacji i jawnej oceny ich pracy. Jednym z ważniejszych osiągnięć reformy wdrażanej od 1948 było upowszechnienie szkoły 7-klasowej, obejmującej 99% dzieci w wieku 7 14 lat. Dzięki rozbudowie szkolnictwa ponadpodstawowego wyraźnie wzrosła liczba młodocianych i młodzieży objętych nauką szkolną. W 1957/58 1961/62 liczba uczącej się młodzieży w wieku 14 17 lat zwiększyła się z 44,4% do 70,7%; ogromna większość tej młodzieży pobierała naukę w szkołach zaw., zwł. przysposobienia zaw. i w zasadniczych szkołach zaw.; 1955/56 1961/62 liczba szkół zaw. wzrosła z 2314 (503 tys. uczniów) do 6901 (978,2 tys. uczniów); w tym samym czasie liczba uczniów liceów ogólnokształcących zwiększyła się z 201,4 tys. do 298,4 tys. Lata 1961 89. Nowa reforma szkolna, zapoczątkowana ustawą sejmową z 15 VII 1961, wprowadziła 8-klasową szkołę podstawową. Przedłużenie o jeden rok nauki w szkole podstawowej miało umożliwić rozłożenie materiału nauczania na dłuższy okres, a tym samym zmniejszyć zjawisko drugoroczności. Ustawa przedłużała obowiązek szkolny do 17 roku życia. Potwierdziła zasady jednolitości, bezpłatności, publiczności i świeckości instytucji edukacyjnych. Po raz pierwszy za integralny element systemu oświat. zostały uznane placówki wychowania pozalekcyjnego i pozaszkolnego. Ustawa przesądziła o świeckim charakterze szkół i in. instytucji edukacyjnych; od tej pory nauka religii odbywała się w punktach katechetycznych. Reforma szkoły podstawowej i średniej w myśl postanowień ustawy została przeprowadzona 1962 71. W tym okresie wydatnie wzrosły nakłady państwa na oświatę. Ważnym uzupełnieniem funduszów inwestycyjnych były środki społ., zebrane pod hasłem uczczenia 1000-lecia państwa pol., za które wybudowano 1959 65 blisko 1200 szkół (tzw. tysiąclatek); Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów (od 1966) zasilił dalsze inwestycje oświatowe. Przekształcanie szkół podstawowych w 8-klasowe, poprawa warunków lokalowych i wyposażenia wpłynęły na poprawę sprawności nauczania i znaczne zmniejszenie liczby uczniów nie kończących nauki. W latach realizacji reformy liczba młodzieży w wieku 14 17 lat zwiększyła się o ponad 1,1 mln, co spowodowało ogromny wzrost liczby uczniów w szkołach ponadpodstawowych, również w średnich. Nadal jednak zdecydowana większość absolwentów klas VIII trafiała do niższych szkół zaw., nie dających wykształcenia średniego. W 1970 ok. 30% dzieci chłopskich poprzestawało na szkole podstawowej, a tylko 20% tych, którzy kontynuowali naukę kształciło się w pełnych szkołach średnich. Konsekwencją reformy była poprawa kwalifikacji nauczycieli dzięki rozbudowie 2-letnich studiów nauczycielskich (SN), które do 1970 wykształciły 150 tys. nauczycieli, utworzeniu 1969 wyższych szkół nauczycielskich (WSN) oraz dzięki podejmowaniu przez pracujących nauczycieli studiów zaocznych bądź wieczorowych. W latach 60. mimo blisko dwukrotnego wzrostu liczby studentów (do 330,8 tys. w 1970/71) szkoły wyższe były niedostępne dla większości przystępujących do egzaminów wstępnych. Ustawa o szkolnictwie wyższym z 31 III 1965 miała ułatwić adm. sterowanie uczelnią w realizacji zadań wyznaczonych przez państw. plany gospodarcze. Zapoczątkowała ona szybki wzrost liczby instytutów uczelnianych, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby katedr. Wprowadzono punkty preferencyjne dla kandydatów na studia pochodzenia robotn. i chłopskiego. Po wydarzeniach 1968 ( marzec 1968 w Polsce), ustawa z 1965 została znowelizowana, rozszerzając uprawnienia ministra nie tylko w sprawach personalnych, lecz i w zakresie planów studiów, programów nauczania i pracy dydaktyczno-wychowawczej. W 1971 rozpoczęto prace nad nowym modelem systemu edukacyjnego, który miał zagwarantować m.in. powszechne wykształcenie średnie. Powołany 1971 Kom. Ekspertów dla Opracowania Raportu o Stanie Oświaty w PRL przedstawił 1973 opracowanie, w którym zaproponował kilka wariantów upowszechnienia szkoły średniej. Uchwała sejmu z 1973 zapowiadała utworzenie 10-letniej średniej szkoły ogólnokształcącej, jednolitej pod względem programowym, na której będą oparte szkoły zaw. oraz 2-letnie szkoły specjalizacji kierunkowej, przygotowujące do studiów wyższych. W celu podniesienia poziomu pracy szkół wiejskich zalecono organizowanie zbiorczych szkół gminnych, ale trudności materialne, komunik. oraz kadrowe nie pozwalały na poprawę efektów kształcenia. Znacznie lepsze rezultaty przyniosły prace nad programami nauczania. Niezbyt klarowna koncepcja szkoły średniej oraz trudności finansowe państwa sprawiły, że 1981 zaniechano reformy strukturalnej systemu oświatowego. Powoli jednak zwiększał się odsetek absolwentów szkoły podstawowej kontynuujących naukę w pełnych szkołach średnich (do 43,3% w 1984); 1980/81 1990/91 liczba uczniów liceów ogólnokształcących zwiększyła się z 415 tys. do 493,6 tys., a jednocześnie zmniejszyła się liczba uczniów średnich szkół zaw. z 909 tys. do 795 tys.; liczba studentów szkół wyższych zwiększyła się z 453,7 tys. w 1980/81 do 495,7 tys. w 1992/93. Zróżnicowanie społ. i środowiskowe uczniów, niedostatki wyposażenia szkół ograniczały rolę szkoły w stwarzaniu młodzieży równych szans edukacyjnych.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
Przemiany zapoczątkowane 1989 nie doprowadziły wprawdzie do całościowej przebudowy systemu edukacyjnego, ale spowodowały wiele zmian cząstkowych. W rezultacie zmian w sferze zarządzania oświatą szkoły otrzymały dość szeroki zakres autonomii, a dyrektorzy i nauczyciele uzyskali uprawnienia do bardziej elastycznej realizacji programów nauczania oraz tworzenia klas autorskich. Do szkół i przedszkoli została wprowadzona nauka religii. Nałożenie na gminy obowiązku utrzymywania przedszkoli doprowadziło do spadku ich liczby 1989 93 i obniżenia wskaźnika procentowego dzieci w wieku 3 6 lat objętych wychowaniem przedszkolnym (z 49,5 do 42,7%). Wdrożony 1991 program oszczędnościowy wiązał się ze zmniejszeniem tygodniowej liczby godzin lekcyjnych w klasach I VIII w szkołach podstawowych (z 199,5 w 1989 do 184 w 1993) oraz ograniczeniem działalności pozalekcyjnej szkół. W 1996 zakończył się zapoczątkowany 1991 proces przejmowania szkół podstawowych przez gminy. Szkolnictwo ponadpodstawowe uległo rozbudowie, m.in. pod presją wyżu demograficznego. Odsetek absolwentów szkół podstawowych podejmujących dalszą naukę wyniósł 1993 95%, w pełnych szkołach średnich 56%; 1989 93 zwiększyła się liczba pełnych szkół średnich ogólnokształcących i zaw. (z 6065 do 7587), natomiast zmalała liczba zasadniczych szkół zaw. (z 3404 do 2803). Mimo wzrostu liczby liceów ogólnokształcących do 1561 (601 864 uczniów) w roku szkolnym 1993/94, nadal kształcą one tylko 27,9% absolwentów szkół podstawowych. Kształcenie nauczycieli odbywa się nie tylko w istniejących uczelniach wyższych, lecz i w nowych placówkach, takich jak kolegia nauczycielskie, kształcące w deficytowych specjalnościach i kolegia języków obcych; 2-letnie studia nauczycielskie zlikwidowano; dość liczna rzesza czynnych nauczycieli (47 tys. w 1992/93) podnosi swoje kwalifikacje na studiach zaocznych bądź wieczorowych, mimo że stały się one odpłatne nie tylko w uczelniach prywatnych, lecz i państwowych. W wyniku narastającego ruchu na rzecz szkoły alternatywnej w stosunku do państw., zapoczątkowanego przez Społ. Tow. Oświatowe, które propagowało ideę szkoły tworzonej przez nauczycieli, uczniów i rodziców, zaczęły coraz liczniej powstawać szkoły niepubliczne. W 1993/94 funkcjonowały 893 niepubl. szkoły podstawowe i średnie oraz 40 szkół wyższych; organizacje społ. prowadziły 449 szkół podstawowych i średnich, inne osoby prawne i fiz. 375 szkół, organizacje wyznaniowe 69 szkół; spośród 40 prywatnych szkół wyższych 31 było prowadzonych przez osoby prawne i fiz., 9 przez organizacje wyznaniowe. Szkoły niepubl. powstają gł. w większych miastach; najwięcej jest ich w Warszawie, woj. warsz., łódz., krak., pozn., gdań. i katowickim. Szkoły niepubl. są płatne; z wyjątkiem szkół wyższych korzystają one z dotacji państw. w wysokości 50% kosztów utrzymania ucznia w szkole publ. tego samego typu. Zaczęło się odradzać szkolnictwo dla mniejszości narodowych, które wcześniej na skutek celowej polityki władz, a także w wyniku emigracji i procesów asymilacyjnych ograniczało się do nielicznych placówek, gł. białorus., ukr. i litewskich. Obecnie (1995) obejmuje ono ogółem 198 szkół publ. (ok. 14 tys. uczniów) utrzymywanych przez państwo; w większości językiem nauczania jest w nich język pol., ale niektóre przedmioty, jak np. historia i geografia są nauczane w języku danej narodowości, który jest też wykładany jako język ojczysty. Mniejszość ukr. ma 55 szkół podstawowych i 4 średnie, ponadto istnieje ponad 60 międzyszkolnych zespołów nauczania języka ukr.; Białorusini dysponują 42 szkołami podstawowymi i 2 liceami, Litwini 10 szkołami podstawowymi i 2 szkołami średnimi, Słowacy 14 szkołami podstawowymi i 1 liceum; ludność niem. korzysta z 70 szkół z dodatkową intensywną nauką języka niem. i jednej szkoły dwujęzycznej; 1994 powstała w Warszawie pierwsza prywatna żyd. szkoła podstawowa.