187. Kryteria oceny wartości człowieka w “Nad Niemnem”.
Każda epoka tworzyła własne wzorce osobowe. Ich charakterystyka związana była z sytuacją historyczną, społeczną i kulturową, a co za tym idzie - zapotrzebowaniem na określone typy ludzkie. Odbiciem epoki jest literatura. W niej właśnie odnajdujemy światopogląd oraz kodeks moralny jej czasów.
W “Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa na plan pierwszy wysunęła człowieka. Ukazuje go na tle przyrody, niejako wtopionego w nią. Ludzie i natura są ze sobą ściśle związani, współistnieją, zależą od siebie. Widzimy to w opisach zajęć na roli, a także w folklorze wsi. Po ciężkiej pracy przychodzi bowiem czas na odpoczynek, na zabawę. W opisach przyrody wyczuwa się nastrój pewnej sielanki, czerpiący z tradycji epok poprzednich, a w opisach wiejskich uroczystości, takich jak np. wiejskie wesele, nocna przejażdżka po Niemnie - atmosferę niezwykłości poetyckiej. Człowiek, według Orzeszkowej, jest uwikłany w silne zależności ze środowiskiem, w którym wyrósł i przyszło mu żyć. Współistnieją u Orzeszkowej różne społeczności związane wspólnymi interesami i tradycją. Mamy więc dwór należący do Korczyńskich, zaścianek szlachecko-chłopskich Bohatyrowiczów, a także wiejską gromadę. Wszyscy bohaterowie zależą od spraw ogółu, ich losy wplecione są w historię ziemi, na której żyją i pracują.
Sprawa narodowej tradycji była dla pozytywistów niewątpliwie najważniejsza. Po upadku powstania styczniowego w 1863 roku nastąpiło załamanie wiary w romantyczną ideę czynu zbrojnego prowadzącego do wyzwolenia ojczyzny. Nasilające się represje ze strony zaborcy pogłębiały rozpacz i gorycz rozczarowania. Młode pokolenie pozytywistów porzuciło więc myśl o krwawej ofierze na rzecz “pracy organicznej” i “pracy u podstaw”, które w przyszłości mogły zaowocować w postaci nowoczesnej gospodarki oraz wzrostu przynależności narodowej we wszystkich warstwach społecznych.
Nie wszyscy rozumieli jednak wagę problemu. Niektórzy Polacy, głównie z warstw wyższych, ziemiaństwo i arystokracja, ulegali wpływom obcym i nie interesowali się sprawami narodu. Dlatego też jednym z kryteriów oceny wartości człowieka było poczucie patriotyzmu i służba ojczyźnie. Temu sprawdzianowi poddała Orzeszkowa postacie z “Nad Niemnem”. Patriotyzm jest w pozytywizmie pojmowany nieco inaczej. Po klęsce powstania styczniowego uznano, że walką niepodległości się nie odzyska, można ją tylko wypracować. Uznawano natomiast, że ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tę ziemię dbać, w ten sposób, czynnie czekając na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczów.
W “Nad Niemnem” oglądamy tu arystokrację, szlachtę ziemiańską, szlachtę zaściankową - niemal schłopiałą. Znieczulenie na sprawy ogółu, na przeszłe, teraźniejsze i przyszłe losy kraju, było niewątpliwą winą i spychało człowieka do grona postaci negatywnych. Konsumpcyjna postawę wobec życia mają m.in.: Darzeccy, pani Emilia Korczyńska, Zygmunt Korczyński, Orzelski, Kirło i Teofil Różyc. Ludzie ci nie kierują się wyższymi racjami; żyją wygodnie i “modnie”, utracili więź z narodem. Poważny zarzut kieruje autorka w stronę pani Andrzejowej Korczyńskiej. Pomimo wielkiej miłości do męża, który zginął w powstaniu, nie potrafi ona wpoić swemu synowi ideałów, za które jego ojciec zapłacił życiem. Możemy przypuszczać, że powodem tego było oderwanie od spraw ludu i brak miłości do niego. Cierpi więc z powodu ciągłego rozdarcia między pamięcią o postawie męża i niezrozumieniem jej istoty.
Odmienną grupę reprezentują Bohatyrowicze. Chociaż żyli jak chłopi, mieli poczucie godności, niezależności i dumy z powodu szlacheckiej przeszłości rodu. Co więcej, właśnie oni rozumieją najlepiej tradycję i moralny obowiązek wobec narodu. W przeszłość rodu wplotła pisarka dwie legendy - o Janie i Cecylii, druga - o przodku, który u boku Korczyńskiego brał udział w wojnach napoleońskich. Groby Jana i Cecylii oraz Mogiła, stanowią ważny element krajobrazu ”Nad Niemnem”. Wiążą ze sobą pokolenia i ciągle przypominają narodową przeszłość.
Trzecim kryterium oceny wartości człowieka w powieści Elizy Orzeszkowej jest praca, ściśle związana zarówno z patriotyzmem, jak i z poczuciem jedności z naturą. Pracowita jednostka służy społeczeństwu, wytwarza dobra materialne podnoszące poziom gospodarki i kultury kraju, przyczynia się do poprawienia sytuacji życiowej warstw ubogich. Pracowitość stanowi o moralnym ładzie świata. Praca jest najważniejszą dla pozytywistów wartością, szczęście można sobie tylko wypracować, do niepodległości Polska ma dojść tylko przez pracę (już nie przez czynną walkę, jak to było w romantyzmie), w Nad Niemnem pozytywnymi postaciami są tylko ludzie pracujący: Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Jan i Anzelm Bohatyrowiczowie, Justyna Orzelska, Witold Korczyński. Ci ,,bez pracy” są nieszczęśliwi, znudzeni bądź chorzy. W “Nad Niemnem” E. Orzeszkowa głosi utylitaryzm - hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. ,,Pasożyci” są w powieści nieszczęśliwi, bezużyteczni, nie widzą sensu w życiu - Różyc, Emilia, Zygmunt, Kirło. Powieść Orzeszkowej realizuje też hasła “pracy organicznej” i “pracy u podstaw”.
W “Nad Niemnem” prawdziwą wartością są także wiedza, nauka (odwołanie do scjentyzmu0 są prawdziwą wartością. Potrzebę nauki udowadnia m.in. osoba Witolda (postać pozytywna), ma wiele planów na przyszłość - a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.
Miłość także zajmuje wysokie miejsce w systemie wartości w Nad Niemnem. Ci, którzy kochają są szczęśliwi. Marta Korczyńska w młodości odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza (bała się pracy), którego kochała. Zapłaciła za to samotnością całego smutnego życia.