Oswiecenie 8, Jakie wartości wniósł sentymentalizm do literatury oświecenia


Jakie wartości wniósł sentymentalizm do literatury oświecenia? Omów na przykładzie znanych ci utworów Franciszka Karpińskiego

Polska literatura oświeceniowa związana z królewskim obozem reform była klasycystyczna. Sentymentalizm natomiast rozwijał się w ośrodkach prowincjo­nalnych, szczególnie w Puławach, siedzibie ks. Czartoryskich. Sentymentalizm to kierunek literacki o zasięgu europejskim, rozwijający się równolegle z klasycyzmem. Głosił on prymat uczuć nad rozumem, nawiązując do wielu popularnych w XVIII w. założeń filozoficznych, przede wszystkim do Jana Jakuba Rousseau i jego idei powrotu do natury.

Franciszek Karpiński to czołowy przedstawiciel polskiego sentymentalizmu. Sformułował on założenia kierunku w rozprawce O wymowie w prozie albo wier­szu. Odrzucał w niej konwencje i prawidła literackie, głosił pochwałę natchnienia. Za źródło twórczości uznawał uczucie, wrażliwość, miłość. Przeciwstawiał się prze­róbkom i adaptacjom literackim, uważał, że twórczość powinna być oryginalna. Zasady te najpełniej mogły się wyrażać w liryce. F. Karpiński pisał sielanki, ele­gie, pieśni.

Najbardziej znane są jego sielanki. Napisał ich 20, z tego około dziesięciu można zaliczyć do tego gatunku, kierując się tradycyjnymi kryteriami, przede wszystkim obecnością rekwizytów pasterskich, jak imiona bohaterów (Justyna, Laura, Filon), łąki, gaje, strumienie, trzody, flety. W niektórych o sielskości świadczy jedynie ważna rola przyrody, jak w wierszu Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Tematem wiersza jest miłość, tęsknota, żal, melancholia indywidualnego podmiotu lirycz­nego. Przeżycia wewnętrzne człowieka zestawione są z przyrodą. Kolejne strofy są zbudowane tak samo, prezentując coraz to inne sytuacje i elementy przyrody budzącej się do życia:

„Już tyle razy słońce wracało

I blaskiem swoim dzień szczyci,

A memu światłu cóż się to stało,

Że mi dotychczas nie świeci ?

Już się i zboże do góry wzbiło,

I ledwie nie kłos chce wydać;

Całe się pole zazieleniło:

Mojej pszenicy nie widać!”

Natura traktowana jest tu w sposób szczególny - jest uczestnikiem przeżywa­nych wzruszeń, człowiek zwraca się do niej: „O wiosno, (...) Wróć mi urodzaj kochany!”

Inaczej niż w innych lirykach Karpińskiego świat zewnętrzny nie jest tu zestro­jony ze stanami wewnętrznymi człowieka, mamy tu do czynienia z paralelizmem zbudowanym na zasadzie kontrastu. Podmiot liryczny nazywa się gospodarzem, wychodzi w pole na wiosnę i czyni szereg obserwacji. Brak w wierszu apostrof do adresatki, wyznanie miłosne realizuje się pośrednio. W wierszu tym nawiązuje poeta do liryki ludowej, gdzie porównanie uczuć ludzkich z przyrodą jest podsta­wowym środkiem artystycznym. Wiersz pisany jest prostym potocznym językiem, jak również jest bardzo melodyjny.

Najbardziej znaną sielanką Karpińskiego jest Laura i Filon, śpiewana do dziś przez zespół „Mazowsze”. Występują tu typowe rekwizyty sielankowe: psy, bór, maliny, wieniec, trzoda, pasterz Filon (imię sielankowe). Sytuacja jest stereotypo­wa: narzekanie Laury na niewierność Filona, przekomarzanie się zakochanych. Najważniejsze są przeżycia wewnętrzne: tęsknota, niepokój, zazdrość, gniew, pra­gnienie przekonania się o uczuciach partnera, radość z odwzajemnionej miłości. Nastrój i sceneria są sentymentalne: wieczór, księżyc, ciemny, tajemniczy las, czę­sto powracający motyw łez. Przyroda bierze udział w akcji, współtworzy nastrój. Emocje wyrażają się poprzez epitety, różne typy zdań, przerzutnie i inwersje. Czte­rowersowa zwrotka o rymie abab jest bardzo melodyjna.

Tematyka patriotyczna pojawia się w twórczości Karpińskiego w związku z wydarzeniami historycznymi: pierwszym rozbiorem - Pieśń dziada sokolskiego, uchwaleniem Konstytucji 3 Maja - Na dzień trzeci maja 1791, trzecim rozbiorem - Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta. O ile poeci obozu królewskiego głównie krytykowali i pouczali, w ten sposób rozumiejąc swe zadania obywatel­skie, o tyle przedstawiciele sentymentalizmu (Kniaźnin, Karpiński) wyrażają uczucia zbiorowe lub indywidualne. Ważnym elementem tej liryki jest zwrot do staropol­skich wzorów, pochwała dawnego obyczaju i kult przeszłości, zwłaszcza afirmacja czynu zbrojnego. Powstaje mit „przodków poczciwych”, a upadek kraju jest wyni­kiem degeneracji dawnych obyczajów, zaniku spartańskiej cnoty. W Pieśni dziada sokalskiego wykorzystał Karpiński strukturę pieśni dziadowskiej z charakterystycz­nymi dla niej powtórzeniami, w tym powtórzeniami rymów:

„Śladem bieda przyszła, śladem,

Za zbytkami, za nieładem!

Długo nad granicą stała,

Wolności się dotknąć bała.

Wolności się dotknąć bała,

Boją bardzo szanowała.”

Dziad-narrator jest surowym sędzią i moralistą. Przyczynę zła widzi w zaniku dobrych obyczajów. Karpiński dobrze utrafił w styl pieśni dziadowskiej.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja uczcił Karpiński wierszem Na dzień 3 Maja 1791, w którym podkreślał polityczne i moralne odrodzenie narodu. Twórcy Kon­stytucji to: „Szczęścia narodu wodze”, a król „jest bogaty milionami serc”. Dzień uchwalenia Konstytucji to dzień „święcony”, bo państwo ma obrońców, jest więc powód do radości - „Weźmy weselne szaty”.

Autor Żalów Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, napisanych po trzecim rozbiorze, jak wielu mu współczesnych, utożsamiał upadek państwa z zagładą na­rodu, stąd nastroje katastroficzne w wierszu. To jakby testament poety. Dawnej potędze kraju przeciwstawia obecny upadek. Wykrzykniki i zdania pytające wyra­żają napięcie emocjonalne. Dwie sekstyny (zwrotki 6-wersowe) są apostrofą do Zygmunta Augusta, po którego bezpotomnej śmierci zaczął się upadek Polski. Najbardziej wzrusza trzecia zwrotka - wstrząsająca apostrofa do upersonifikowanej ojczyzny, która „zamożna kiedyś i w sławę, i w siłę” władała „od morza aż do morza”, a teraz „kawałka ziemi nie ma na mogiłę”. Pointą liryczną zwrotki jest dwuwers:

„Jakże ten wielki trup do żalu wzrusza!

W tym ciele była milijonów dusza!”

Następne zwrotki to opisy katastrofy narodowej. Przerażony klęską poeta rezy­gnuje z aspiracji osobistych, narodowych i literackich. Druga część ostatniej zwrotki, zbudowana z coraz krótszych wersów, ma sprawiać wrażenie szlochu:

„Składam niezdatną w tej dobie:

Szablę, wesołość, nadzieję

I tę lutnię biedną!...

Oto mój sprzęt cały!

Łzy mi tylko jedne

Zostały!...”

Znaczną rolę w twórczości Karpińskiego odegrały Pieśni nabożne. Napisał ich 29. Pisał je dla ludu, inspirowany postulatami Komisji Edukacji Narodowej, by upowszechniać oświatę wśród najniższych warstw narodu. Miały one wyrugować z kościołów niezbyt ładne pieśni, zaszczepiać obok zasad wiary podstawy etyki i budzić poczucie narodowe. Jedną z piękniejszych jest pieśń O narodzeniu Pań­skim. W pierwszej strofie występują antytezy i oksymorony, które służą wyrażeniu mistycznej tajemnicy narodzin Boga-Człowieka:

„Bóg się rodzi, moc truchleje;

Pan niebios ów obnażony;

Ogień krzepnie, blask ciemnieje;

Ma granice, Nieskończony;”

Bóg „w nędznej szopie urodzony” darzy szczególną łaską biedaków. Został ukazany zgodnie z franciszkańską koncepcją ubóstwa:

Wszedł między lud ukochany,

Dzieląc z nim trudy i znoje.”

Co wniósł sentymentalizm do literatury oświecenia? Przede wszystkim uczu­cia: miłość do kobiety, natury, ojczyzny, Boga, współczucie cierpiącym. To bardzo ważne rozszerzenie konwencji klasycystycznej, która była zbyt racjonalna. O uczu­ciach mówi się z perspektywy prywatnej, indywidualnej. Ważna stała się przyroda, towarzysząca uczuciom ludzkim. Także zwrot do przeszłości narodowej, doszuki­wanie się w niej utraconych wartości i nawoływanie do powrotu do nich są zdo­byczą sentymentalizmu.

Wiersze stały się prostsze, język zbliżył się do potocznego, poeci bardziej dbali o szczerość i oryginalność niż o erudycję. Wszystko to zapowiadało rychły zmierzch wieku filozofów racjonalistów i nastanie romantyzmu.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Jakie wartości literatury staropolskiej pozostają aktualne t
Jakie wartości literatury staropolskiej pozostają aktualne także dzisiaj, WYPRACOWANIA, ZADANIA
Jakie wartości uniwersalne dostrzegam w literaturze XX
wart uniwersalne w XX-leciu międzywoj, TEMAT: Jakie wartości uniwersalne dostrzegam w literaturze
Jakie wartości ideowe i artystyczne dzieł Norwida zdecydowały o ich trwałym miejscu w literaturze
Jakie wartości uniwersalne dostrzegam w literaturze XX-lecia, Szkoła, Język polski, Wypracowania
Jakie wartości literatury staropolskiej pozostają aktualne t
Jakie wartości człowiekowi XX wieku proponuje Biblia i literatura antyczna
Państwo jako najwyższa wartość narodowa w widzeniu bohaterów literackich różnych epok, prezentacje
literaturoznawstwo - kolokwium p. Dębska-Kossakowska, Kulturoznawstwo UŚ, Semestr I, Wstęp do litera
2 współczynnik Coriolisa (wyprowadzenie, definicja i jakie wartości)
literaturoznawstwo part 3, Filologia angielska, Notatki, Rok I, Wstęp do literaturoznawstwa
spis do literatury
WSTĘP DO LITERATUROZNAWSTWA zagadnienia, Romanistyka, SEMESTR I, Wstęp do literaturoznawstwa
Od literatury kobiecej do literatury gender
Literaturoznawstwo cd, Romanistyka UAM, Wstep do literaturoznawstwa

więcej podobnych podstron