Marta Kuczyńska
II rok biologii
nr indeksu 207 975
Podstawy ewolucyjne zróżnicowanej reakcji na środowisko w przebiegu ontogenezy.
Tendencje zmian w rozwoju ontogenetycznym człowieka zostały podyktowane zmianami środowiska życia w porównaniu z Prymatami i specyficznymi przystosowaniami podczas ewolucji Hominidów. Sukces reprodukcyjny został osiągnięty dzięki wydłużaniu wielu faz rozwoju, wykorzystywaniu plastyczności dużego mózgu oraz adaptacji do życia społecznego. Głównie rozwój postnatalny jest u Homo sapiens niepowtarzalny w swojej złożoności. Okresy dzieciństwa, młodości oraz w pewnym stopniu menopauzy są nowym osiągnięciem gatunku, niewystępującym u naczelnych, a przypuszczalnie pojawiały się stopniowo dopiero w filogenezie rodzaju Homo.
Głownie czynniki, które ukierunkowały omawiane poniżej różnice w ontogenezie to: wyjątkowy rozwój mózgu związany z naziemnym i niegdyś wędrownym trybem życia (pełnym zagrożeń ze strony drapieżników, niedoboru pokarmu), następnie - zmiana sposobu pozyskiwania pożywienia - z jego szukania na uprawę oraz hodowlę, wykształcenie złożonych struktur społecznych i zależności międzyludzkich, rola rodziny w rozwoju dziecka.
Już w okresie prenatalnym widać, że mimo, iż jest on nieznacznie wydłużony (porównanie z szympansem oraz orangutanem), to etap, gdy nadchodzi krytyczny moment tj. poród, wiąże się z całkiem innym stadium rozwoju płodu niż u Prymatów. Ludzkie niemowlę patrząc „obiektywnie” jest rodzone przedwcześnie, całkowicie niesamodzielne, z niewykształconą odpornością oraz niewielką masą ciała. Jednak w aspekcie ewolucyjnym, energia poświęcona na rozwój mózgu w zamian za niedostatecznie wykształcone inne organy połączona z opieką matki po urodzeniu, daje większy sukces rozrodczy i mniejszą śmiertelność noworodków w porównaniu z Prymatami. Matka zyskuje za to potencjalnie możliwość korzystania z względnie krótkiego okresu płodnego.
Po urodzeniu można za to obserwować przypuszczalnie zjawisko „catch up” w ciągu pierwszego roku życia - jako doganianie genetycznie zdeterminowanego szlaku rozwojowego, niezrealizowanego w okresie płodowym i dostosowaniem do warunków zewnętrznych. Świadczyć o tym może występowanie jeszcze przez 6-7 miesięcy ciał odpornościowych oraz niektórych hormonów w mleku matki
Okresy niemowlęcy i poniemowlęcy obejmuje ok. 2,5-3 lata karmienia piersią. Jest to czas rozwoju wielu funkcji fizjologicznych, przyrostu masy ciała oraz wzrostu, gdy niemowlę zupełnie biernie zależy od opieki i dostarczania pożywienia przez matkę. O ile u Prymatów i innych ssaków dochodzi, wraz z zaprzestaniem karmienia piersią, do wyrzynania się pierwszych zębów trzonowych, to w przypadku człowieka następuje tu około czteroletni okres przerwy - dzieciństwo. Pojawienie się zębów stałych jest równoznaczne z pewną autonomią i możliwością pożywiania się na równi z osobnikami dorosłymi (co wydaje się być niekorzystne u niemowląt z powodu niewykształcenia układu pokarmowego na równi z osobnikami dojrzałymi i stąd większego ryzyka niedożywienia). Uznaje się to także za moment kończący rozwój mózgu u ssaków.
Dzieciństwo to okres specyficzny tylko dla Homo sapiens i trwający do 6-7 roku życia. Dziecko wchodzi w fazę bardziej aktywną, jednak mimo uniezależnienia się od pokarmu matki, nadal jest całkowicie zdany na opiekę rodziny. Ten etap ontogenezy charakteryzuje powolne tempo wzrastania, szybko rosnące mózgowie, rozwijająca się dynamicznie motoryka. Pod koniec dzieciństwa następuje wyrzynanie się pierwszych zębów stałych, co zwiększa efektywność żucia pokarmu i daje początek żywieniowej niezależności. Kończy się także rozrost mózgowia (choć doskonalenie jego struktur i funkcji trwa ciągle) a osobnik posiada już „dorosłą” zdolność lokomocji i teoretycznie jest biologicznie dojrzały do samodzielnego życia. Obserwuje się też wtedy tzw. „skok przedszkolny” - ponowne przyspieszenie rozwoju fizycznego.
Następnie obserwujemy wejście w okres młodociany, który u innych Prymatów stanowi ten, który pojawia się bezpośrednio po niemowlęctwie. Trwa od 6-7 do 10-12 roku życia. Możemy to ująć jako czas „oczekiwania” organizmu, gdy brak jest wyraźnego skoku wysokości ciała. Osobnik przystosowuje się do samodzielnego życia w społeczeństwie (wiek szkolny), u bardziej pierwotnych ludów - potrafi sam zdobyć pokarm i ochronić się przed zagrożeniem.
Etap młodzieńczy, mający największe znaczenie dla przedłużenia gatunku, trwa do ok. 20 roku życia. Można powiedzieć, że cały okres młodociany i młodzieńczy jest wprowadzaniem organizmu w dojrzałość płciową. Występuje tu charakterystyczny „skok pokwitaniowy” oraz zmiany neurohormonalne - „gonadarche”. Ten okres wyciszenia a następnie znacznego przyspieszenia wzrastania jest typowy jedynie dla Homo sapiens.
Wyjątkowym również faktem u człowieka jest rzeczywista późniejsza zdolność kobiety do urodzenia dziecka niż wskazuje na to wystąpienie u niej menarche (12-13 rok życia). Dopiero ok. 17 roku życia miednica ma wymiary umożliwiające poród niezagrażający w większym stopniu dziecku.
Kilkunastoletni proces wchodzenia osobnika w dojrzałość to cecha Homo sapiens wynikająca z rozbudowanych struktur mózgu, które są przez cały czas odmiennie stymulowane do rozwoju i odbywa się doskonalenie ich funkcji.
Czas do ok. piątej dekady życia to względna stabilizacja. Duży odsetek ludzi przeżywa cały ten okres i wchodzi w fazę regresu i odpowiednio andro- bądź menopauzy, co nie zdarza się zazwyczaj u Prymatów. Sprzyja temu złożona struktura rodziny i społeczeństwa a dokładnie ich funkcja opiekuńcza. To, że człowiek nauczył się rozpoznawać oraz zwalczać skutecznie choroby czyni go bardziej długowiecznym na tle innych naczelnych.
Oczywiście występuje wiele odstępstw od przedstawionego wyżej schematu a wpływ poszczególnych czynników środowiskowych na rozwój ontogenetyczny zależy głownie od poziomu życia danego społeczeństwa.