"Antygona" Sofokles
Obecność na scenie trzeciego aktora zawdzięczamy Sofoklesowi, twórcy wieku V p.n.e.
Aktorzy występowali w maskach i butach na koturnach.
"Antygona" przykładem tragedii klasycznej. Głównym tematem tragedii Sofoklesa jest konflikt pomiędzy sprzecznymi racjami Antygony i Kreona. Tytułowa bohaterka kochała brata i bardziej poważała prawa boskie niż te, ustanowione przez ludzi. Zdecydowała się pogrzebać ciało Polinejkesa, mimo surowej kary, która jej groziła. Teoretycznie sama dokonała wyboru i skazała się na śmierć, ale tak naprawdę nie miała wyjścia. Wybrała jedynie pomiędzy dwoma różnymi rodzajami kary. Wiedziała, że bez względu na to, co zrobi i tak nie uniknie tragicznego losu. Jeżeli pogrzebie ciało brata narazi się na gniew Kreona, ale jeżeli tego nie zrobi, kara będzie bardziej surowa - wymierzą ją rozgniewani bogowie. Antygona wzbudza naszą litość, ale nie tylko ona jest ofiarą tegoż dramatu. Tragicznie doświadczony zostaje również Kreon. Owszem - był dumnym i nieugiętym władcą, ale wszystko co robił miało służyć dobru państwa. Chciał prowadzić państwo silną ręką, ale zapomniał przy tym o prawach boskich, których pod żadnym pozorem nie powinien negować. Za swoje zuchwalstwo zostaje bardzo srogo ukarany.
1. Źródłem fabuły - mitologia;
2. Istotą utworu:
. konflikt tragiczny ( pomiędzy ustanowionym przez człowieka prawem państwowym, reprezentowanym przez Kreona a prawem boskim na które powołuje się Antygona),
. fatum jako siła, która sprawia, że bohaterowie muszą się znaleźć w sytuacji tragicznej;
3. Wina tragiczna:
. Antygony - narusza królewski nakaz, ale pragnie uszanować prawa boskie,
. Kreona - wydaje bezwzględny rozkaz, ale jest przekonany, że ma obowiązek ukarać zdrajcę ojczyzny i że zgodne jest to z wolą bogów;
4. Ironia tragiczna - działania Kreona przynoszą skutki sprzeczne z jego zamiarami, im bardziej stara się wykonywać obowiązki władcy, tym szybciej zmierza ku nieuchronnej katastrofie;
6. Chór:
. stale obecny na scenie,
. pełni funkcje
-- informując o wcześniejszych wydarzeniach (parados),
-- wyjaśnia sens tego, co dzieje się na scenie (stasimon I, eksodos),
-- ocenia postępowanie bohaterów (stasimon II),
-- bierze udział w akcji (epejzodion V)
7. Ograniczona liczba aktorów na scenie (oprócz Chóru najwyżej trzech);
8. Jedność nastroju (powaga i wzniosłość);
10. Budowa akcji:
. ciąg wydarzeń połączonych ścisłymi związkami przyczynowo-skutkowymi układających się w kolejne fazy:
-- wprowadzenei (prologus),
-- zawiązanie (epejzodion I),
-- rozwinięcie (epejzodion II, III, IV),
-- perypetia (epejzodion V wydaje się, że wszystko skończy się dobrze),
-- katastrofa i rozwiązanie (eksodos);
11. Trzy jedności:
. akcji (jeden wątek, brak scen epizodycznych),
. miejsca (przed pałacem królewskim),
. czasu (Akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia przed pałacem królewskim w Tebach, a rozpoczyna przed świtem).
Streszczenie.
Prologos: akcja toczy się przed pałacem królewskim w Tebach. Antygona, przed świtem, spotyka się ze swoją młodszą siostrą Ismeną i informuje ją o rozkazie, który wydał władca. Kreon zakazał grzebania zwłok Polinejkesa - brata Antygony i Ismeny. Eteokles i Polinejkes polegli w bratobójczej walce o władzę, przy czym tego drugiego uznano za zdrajcę, bo z obcym wojskiem ośmielił się najechać na Teby. Antygona kierując się siostrzaną miłością, chce postąpić wbrew rozkazowi Kreona i pochować brata, wie również, że jeżeli ciało zmarłego zostanie niepogrzebane, dusza Polinika będzie skazana na wieczną ziemską tułaczkę, a bramy Hadesu (mitologicznego świata umarłych) nigdy nie zostaną dla niego otwarte. Antygona namawia siostrę do pomocy w pochówku, ale Ismena boi się złamać zakaz króla i odmawia. Wchodzi chór.
Parados: na wezwanie Kreona zebrał się Chór Starców Tebańskich. Śpiewa on radosną pieśń ku czci niedawnego zwycięstwa.
Epejzodion I:
Kreon spotyka się z Radą Starców. Mówi o konieczności utrzymania przez niego władzy oraz uzasadnia swoją decyzję o pozostawieniu ciała Polinejkesa na pastwę dzikich zwierząt i ptaków. Nagle wchodzi strażnik z wieścią, że ktoś pochował ciało Polinejkesa. Przodownik widzi w tym integrację bogów, ale Kreon uważa, że przestępstwo popełniono dla pieniędzy i kategorycznie żąda schwytania winnego.
Stasimon I: Pochwalna pieśń Chóru na cześć człowieka - jako istoty rozumnej i wszechwładnej, ale niezdolnej pokonać śmierci. Strażnik wprowadza schwytaną Antygonę.
Epejzodion II: Dziewczyna została schwytana w chwili, gdy próbowała dokończyć obrzędy pogrzebowe. Kreon i Antygona(przyznaje się do winy) toczą dysputę, w trakcie której każde uzasadnia swe postępowanie. Kreon - władca, uważa, że dobro państwa wymaga, aby zdrajca ojczyzny został ukarany. Dlatego też zabronił pochówku Polinejkesowi. Antygona natomiast, broniąc praw boskich, uważa, że nikomu nie wolno łamać praw nakazujących grzebać zmarłego. Święte zasady są dla niej wyższe niż prawo wyznaczane przez człowieka. Kreon podtrzymuje swą decyzję ukarania siostrzenicy, podejrzewa również Ismenę o współudział w przestępstwie. Ismena gotowa jest wziąć na siebie współodpowiedzialność, ale Antygona z pogarda odrzuca jej pomoc.
Stasimon II: Chór wyraża współczucie dla Antygony. Uznaje jej winę, ale widzi ją w perspektywie cierpień i grzechów przeklętego rodu Labdakidów. Pojawia się Hajmon, syn Kreona.
Epejzodion III: Hajmon kocha Antygonę i występuje w jej obronie. Zarzuca ojcu upór i tyranię, bowiem lud, na który się powołuje Kreon, stoi po stronie dziewczyny. Ojciec oskarża go o słabość i postanawia ukarać Antygonę - decyduje o uwięzieniu dziewczyny w grocie i skazaniu ją na powolną agonię. Postanawia oszczędzić Ismenę - jako niewinną.
Stasimon III: Chór wykonuje hymn na cześć miłości - wszechpotężnego uczucia, przed którym trudno się obronić. Straż wprowadza Antygonę.
Epejzodion IV: Bohaterka żegna się z życiem. Żal jej wszystkiego, czego nie zdążyła zaznać: miłości, małżeństwa, macierzyństwa, godnie przyjmuje wydany na nią wyrok i gotowa jest wypełnić „przeznaczenie”. Chór jej współczuje przypominając jednak o klątwie ciążącej nad rodem. Kreon przerywa lament rozkazując przyspieszyć wyrok.
Stasimon IV: Chór pieśnią przypomina inne mityczne postacie, które spotkał los podobny do Antygony.- w ten sposób podkreślając, że nikt nie umknie przeznaczeniu. Wchodzi niewidomy wróżbita, Tejrezjasz.
Epejzodion V: Tejrezjasz rozgłasza, iż ptaki i psy, które żywiły się porzuconym ciałem Polinejkesa skalały świątynie. Oznajmia, że rozkaz Kreona nie jest miły bogom. Radzi więc królowi, aby odwołał dwoje decyzje. Kreon odmawia, bowiem jest przekonany, że wróżbita został przekupiony przez wrogów. Rozgniewany Tejrezjasz zapowiada śmierć Hajmona. To dopiero przekonało króla i za radą Przodownika Chóru nakazuje uwolnić Antygonę i pochować Polinejkesa.
Stasimon V: Chór śpiewa hymn ku czci patrona Teb, Dionizosa prosząc boga o pomoc.
Eksodos: Posłaniec przynosi wieść o śmierci Hajmona. Na prośbę królowej, Eurydyki(żonę Kreona i matkę Hajmona), opowiada, że Kreon po pochowaniu Polinejkesa nakazał otwarcie grobowca Antygony a tam zastał syna tulącego ciało ukochanej, która powiesiła się. Na widok ojca młodzian popełnił samobójstwo. Zrozpaczona Eurydyka wybiega. Kreon wnosi ciało syna, a Posłaniec powraca, by oznajmić mu, że żona również popełniła samobójstwo, pchnęła się nożem. Kreon rozpacza po staracie najbliższych i obciąża się winą za tragiczny splot wydarzeń. Pojmuje, że „zgrzeszył” pychą. Chór śpiewa o bogach, którzy zsyłają karę za pychę i przez cierpienie uczą rozumu i miary.
BOHATEROWIE
Antygona - córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Polinejkesa i Eteoklesa, narzeczona Hajmona. Młoda, odważna, zbuntowana wobec zakazu Kreona. O pomoc prosi Ismenę tylko raz, gdy ta się nie zgadza, później stanowczo odrzuca jej przyznanie się do winy, i bierze całą odpowiedzialność na siebie. Nie boi się zakwestionowania rozkazu Kreona. Jej zalety: miłość do brata, odwaga, determinacja i upór w wypełnianiu praw boskich. Nie dba, że jej brat jest zdrajcą ojczyzny, mimo to należy mu się pochówek. Gdy już wie, że umrze dopada ją przygnębienie. Jest w końcu młoda, mogła jeszcze wiele dokonać, ale mimo to nie zmienia decyzji. Twierdzi, że po śmierci zostanie wynagrodzona. Antygona pamięta o klątwie, która spoczywał na całym rodzie Edypa, a mimo to tak zażarcie broni praw boskich, a przecież to z wyroku bogów znalazła się w sytuacji bez wyjścia. Zdaje sobie sprawę, że ponosi niezawinioną winę tragiczną. Wie, że musi udźwignąć boską klątwę, poddać się wyrokom fatum i przyjąć cierpienie. W przeciwieństwie do Kreona spodziewa się nagrody po śmierci za swoją heroiczną postawę.
Kreon - mąż Eurydyki, szwagier Edypa, stryj Antygony, po śmierci Eteoklesa i Polinejkesa król Teb. Dojrzały i doświadczony władca, sprawował już władzę po śmierci męża Jokasty - Lajosa. Stara się być dobry, sprawiedliwy i uczciwy. Najważniejsza jest dla niego jedność państwa i narodu. W swoim mniemaniu postąpił sprawiedliwie, gdy kazał ukarać zdrajcę (Polinejkesa) i uczcić czyny bohatera (Eteoklesa), początkowo zgadza się z nim nawet chór starców tebańskich. Gdy okazuje się, że to Antygona złamała zakaz grzebania zwłok, wie, że może okazać się niekonsekwentny. Nie chce aby lud tebański pomyślał, że inaczej traktuje swoją rodzinę, i przez to jest niesprawiedliwym władcą. Jest tak pewien swoich racji, że nie wzruszają go nawet prośby syna Hajmona, narzeczonego Antygony. Najważniejsze są dla niego prawo ustanowione przez człowieka. Jest właściwym bohaterem tragicznym, którego konsekwencja i duma, powodują śmierć wszystkich, których kocha. Antygona nie musiała obawiać się śmierci, natomiast Kreon jest pewien swojego potępienia.
Ismena - (córka Edypa i Jokasty)„Kontrastowa” siostra Antygony. Lęka się króla i akceptuje wydany przez niego zakaz grzebania zwłok Polinika. Namawiana przez Antygonę do udziału w pochówku, odmawia. Symbolizuje pokorę, posłuszeństwo i uległość, czci prawa „ziemskie”, nie chce działać wbrew temu, co zostało narzucone, szanuje autorytet władcy. W chwili konfrontacji z Kreonem broni Antygony i deklaruje przyjąć na siebie część jej win - świadczy to o jej miłości i solidarności z rodzeństwem.
Eurydyka - Matka Hajmona i żona Kreona. Na wieść o samobójczych aktach syna i przyszłej synowej, targa się na swoje życie. Właściwie jest nieobecna w dramacie, a jej osoba pojawia się dopiero w zakończeniu (Eksodosie) - w momencie, gdy Posłaniec przekazuje złe nowiny.
Hajmon - syn Kreona i Eurydyki, zakochany w Antygonie. Nie rozumie uporu swojego ojca i jego argumentów. Gdy prosi Kreona o zniesienie kary wobec Antygony jest pewien, że ojciec wysłucha jego próśb. Jest przerażony okrucieństwem ojca. Gdy samobójczą śmiercią ginie Antygona, Hajmon również, przebijając się mieczem, odbiera sobie życie.
Tejrezjasz - wróżbita, który przepowiada przyszłość, ostrzega Kreona aby respektował boskie prawa, radzi Kreonowi, by zmienił postanowienie, bo naraził się bogom.
Chór tebańskich starców - wyraża opinię tebańczyków, co do konfliktu. Wiek starców wskazuje, że ich zdanie liczy się w tebańskiej społeczności. Najpierw stoją po stronie Kreona, jednak z czasem ich stanowisko ulega zmianie. Ich współczucie wobec prowadzonej na śmierć Antygony stale narasta. Popierają poglądy Tejrezjasza, aby zmienić wyrok.
Strażnik - Przynosi wiadomość o złamaniu królewskiego rozkazu, a następnie przyprowadza winowajczynię, którą przyłapał na gorącym uczynku, gdy usiłowała „dopełnić” rytuału pochówku.
Posłaniec - Relacjonuje królowej, co się wydarzyło w grocie Antygony. Przekazuje złe nowiny o śmierci członków rodziny królewskiej.
Sofokles
Sofokles - wprowadza 3 aktora (mówiącego), zwiększa skład chóru i wprowadza innowację, zrezygnował z trylogii (3 tragedii nie związanych ze sobą), nie był aktorem, napisał ok. 120 sztuk (połowa przyniosła mu sukces i nie dostał nigdy mniejszej nagrody niż 2 miejsce), 7 tragedii przetrwało do dzisiaj: „Ajas", „Antygona", Król Edyp", „Trachimki", „Filoktet", „Edyp w kolonos", Elektra".
„Antygona”
Akcja dramatu Sofoklesa nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Eteokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Etoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kreona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
- Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć.
- Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.
Konfrontacja Antygona - Ismena
Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.
Konfrontacja Kreon - Hajmon
Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jego decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekceważyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsądkiem.
Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla własnych korzyści. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.
Konflikt tragiczny -taki, w którym dochodzi do starcia dwóch słusznych, a jednocześnie sprzecznych względem siebie praw czy racji; zwycięstwo jednych z nich powoduje klęskę drugich równie słusznych (jest ot więc konflikt nie do rozwiązania i taki właśnie stanowi oś rozwoju akcji wszystkich antycznych tragedii).
„Antygona” jako utwór o państwie i władzy
Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca, który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się nim opiekować. Hajmon uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieść autorytet władzy.