zaliczenia z hist gosp, ROZDZIAŁ 14, Gospodarka na ziemiach polskich


Gospodarka na ziemiach polskich

w latach 1939-1945

na tle zmian w ekonomice światowej

  1. Ewolucja gospodarki światowej

    1. Straty wojenne i koszty odbudowy

30 760 tys. osób poległo w okresie II wojny światowej, w tym aż 30 460 tys. w Europie.

Największe straty odniosły:

W wyniku wojny zginęło wiele tysięcy wybitnych fachowców, ludzi nauki, wykwalifikowanych robotników.

Ogromne były straty materialne, zwłaszcza na terenie Europy, gdzie obliczono je na 259 557mln $.

Najdotkliwsze straty poniosły:

Odbudowa i modernizacja gospodarki europejskiej wiązała się z poważnymi kosztami finansowymi.

Najwyższe wydatki miał pochłonąć radziecki plan pięcioletni (1946-1950) - 47 200 $, następnie francuski plan „ Mannet” - 8200, polski plan trzyletni (1947- 1949) - 5900, jugosłowiański plan pięcioletni (1947-1951) - 5576, holenderski plan siedmioletni (1946-1952) - 4410.

Rozpoczęcie powojennej odbudowy spowodowało wzrost zapotrzebowania na dobra inwestycyjne. Rósł popyt na urządzenia i maszyny. W okresie II wojny światowej zmniejszyła się gwałtownie produkcja dóbr konsumpcyjnych co doprowadziło do powstania tzw. odłożonego popytu, niezaspakajanego w czasie wojny na dobra trwałego użytku, takie jak mieszkania, meble, samochody, oraz inwestycyjne, niezbędne do renowacji kapitału trwałego.

    1. Rozwój produkcji przemysłowej

W czasie II wojny światowej dokonały się poważne zmiany w produkcji przemysłowej. Największe tempo wzrostu osiągnęła gospodarka amerykańska, na co wpływ miała pomyślna koniunktura wojenna. I tak w 1947 roku produkcja przemysłowa w Stanach Zjednoczonych wzrosła w porównaniu z 1937 rokiem, o 70%, w Kanadzie o 65%, w Meksyku, Argentynie i Chile o około 50% Ten wzrost był konsekwencją zacieśnienia się powiązań gospodarki amerykańskiej z innymi krajami spoza jej kontynentu, a także prowadzenia globalnej polityki zagranicznej. Ważnym elementem w realizacji tej strategii była Lend - Lease Act, czyli ustawa uchwalona 11 marca 1941 r. przez Kongres Stanów Zjednoczonych, zapewniająca wojskową pomoc amerykańską państwom sprzymierzonym. Jej warunkiem było zobowiązanie się aliantów do współpracy ze Stanami Zjednoczonymi w zorganizowaniu po wojnie liberalnego systemu ekonomicznego.

Postęp produkcji przemysłowej miał miejsce w Afryce Południowej gdzie w 1947 roku produkcja wzrosła o 150% w porównaniu z 1937rokiem.

Natomiast produkcja w Azji była niższa niż przed wojną, czego powodem było osiągnięcie przez Japonię w 1947 roku zaledwie ¼ produkcji z 1937 roku.

Wojna zachwiała również produkcją przemysłową Europy. W końcu 1946 roku wyprodukowano już 83% mas dóbr wytworzonych przez ten sam przemysł w 1938 roku. Jednak na początku 1947 roku w wyniku surowej i długiej zimy doszło do ograniczenia dostaw surowcowych UNRRA oraz zmniejszenia się własnych rezerw materiałowych skutkiem czego nastąpiło zahamowanie szybkiej fazy wzrostu. Jednak w następnych miesiącach sytuacja poprawiła się i w końcu 1947 roku produkcja przemysłowa Europy przekroczyła o 3% stan przedwojenny.

Druga wojna światowa wpłynęła na ożywienie gospodarki w Ameryce Południowej i Oceanii.

Funkcjonowanie gospodarki światowej komplikowała szybko rozwijająca się produkcja przemysłowa w Stanach Zjednoczonych, co groziło Europie uzależnieniem się od Stanów. Mogło to spowodować zahamowanie rozwoju sfery ekonomicznej starego kontynentu. Co więcej ta duża przewaga ekonomiczna USA sprzyjała narzucaniu zależności nie tylko gospodarczej, ale i politycznej, w szczególności krajom opóźnionym gospodarczo.

1.3 Rozwój sił wytwórczych. Zmiany strukturalne.

W czasie II wojny światowej dokonał się gwałtowny rozwój sił wytwórczych, zwłaszcza w dziedzinie automatyzacji i kompleksowej mechanizacji produkcji oraz zastosowania nowych źródeł energii. Zespoły naukowo-badawcze prowadziły badania w laboratoriach z pomocą specjalnych urządzeń, co pociągało za sobą wysokie wydatki. Często korzystano z osiągnięć technicznych innych państw. Rozwój sił wytwórczych prowadził do wzrostu skali produkcji i rozwoju produkcji masowej. Konieczne było zatem zapewnienie odpowiednio pojemnych rynków zbytu. A to skolei rodziło potrzebę liberalizacji handlu międzynarodowego.

Postęp naukowo-techniczny wpływał na rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu, osłabienie tempa wzrostu przemysłu lekkiego, spadku udziału przemysłu wydobywczego (zwłaszcza węgla) przy jednoczesnym szybkim tempie wzrostu przemysłu energetycznego, zmianach infrastruktury oraz rozwoju usług.

Proces zmian strukturalnych w latach 1938 - 1947:

W 1946 r. światowa produkcja stali była niższa o 17 063mln t w porównaniu z 1938 r.

Wzrosła światowa produkcja aluminium z 576,2mln t w 1938 r. do 750mln t w 1946 r., oraz miedzi z 2020 do 2407mln t.

W sektorze przemysłu lekkiego obniżyła się produkcja przemysłu włókienniczego.

W czasie wojny nastąpiły duże zmiany w dziedzinie energetyki, zarówno ilościowe jak i jakościowe. Produkcja energii wzrosła z 2 932 100 w 1938r. do 3 590000 trylionów cal w 1946r. W Europie wytworzono w 1946r. 744,1 trylionów cal, w tym 84,45 trylionów cal z surowców importowanych. Spadło znaczenie węgla w gospodarce światowej. Błyskawicznie wzrosło zapotrzebowanie na ropę naftową, ponieważ udział ropy w wytwarzaniu energii wzrósł z 816 trylionów cal w 1938 do 1 165 600 trylionów cal w 1946r.

1.4. Handel międzynarodowy

Wzrost zapotrzebowania w wielu rejonach świata na dobra inwestycyjne, artykuły konsumpcyjne ora surowce można było zaspokoić tylko na drodze wymiany międzynarodowej. Bardzo niepokojąco przedstawiała się sytuacja w Chinach, tam bowiem obroty towarowe z zagranicą zmniejszyły się w 1946 r., aż 7-krotnie w porównaniu ze stanem w 1937r. Normalizację sytuacji uniemożliwiała ciągle trwająca wojna domowa.

Występowały poważne trudności z utrzymaniem równowagi w międzynarodowym obrocie towarowym, zwłaszcza między Europą a Ameryką Północną. W 1938r. import z USA stanowił 10% całości importu europejskiego, a w 1947r. osiągał 27%.

Zasadnicze zmiany zaszły w rynku wewnątrzeuropejskim. Były one skutkiem obniżenia się w 1947r. o 30% - w porównaniu ze stanem sprzed wojny, wymiany między wschodem a zachodem. Było to zjawisko bardzo niekorzystne dla Europy. Natomiast w okresie II wojny światowej rozwinęła się wymiana pomiędzy Ameryką Północną a Południową.

Pod wpływem zachowań wojennych wzrósł interwencjonizm państwowy w życie gospodarcze. We Francji, Wielkiej Brytanii i Włoszech państwo przejęło kilka kluczowych gałęzi przemysłu (górnictwo, hutnictwo, przemysł energetyczny), w innych działach wpływ wywierało państwo na politykę pieniężną i kredytową, na politykę zatrudnienia oraz rolną. Skutecznym instrumentem oddziaływania na sektor prywatny stały się inwestycje oraz świadczenia społeczne.

2. Stan gospodarki na ziemiach polskich

2.1. Podstawowe założenia hitlerowskiej polityki demograficznej i ekonomicznej

W okresie II wojny światowej Polska poniosła największe straty w ludziach i w majątku narodowym w przeliczeniu na głowę mieszkańca. Było to efektem hitlerowskiej polityki realizowanej w okupowanej Polsce. Unicestwienie narodu polskiego miało dokonać się na drodze masowych mordów, egzekucji pojedynczych osób i grup skazańców oraz tworzenia obozów koncentracyjnych i więzień. Okupant zaplanował włączenie ziem polskich do Rzeszy tzw. Kraju Warty i Generalnego Gubernatorstwa. Generalną Gubernię mieli zamieszkiwać Polacy traktowani jako niewolnicza siła robocza.

Generalny Plan Rozwiązania Kwestii Wschodniej przewidywał, że po rozbiciu ZSRR ludność miejscowa z terenów wschodnich (ziemie polskie, nadbałtyckie, Ukraina) zostanie przesiedlona na Syberię, natomiast jej miejsce zajmą niemieccy koloniści. Wśród ludności wysiedlonej miało znaleźć się ok. 20mln Polaków, a 4mln polskich chłopów zamierzano poddać germanizacji. Szczególnie okrutnie potraktowano żydów. W pierwszych dwóch miesiącach rozpoczęto ich wysiedlanie z terenów Niemiec, polskich ziem wcielonych do Rzeszy, okupowanej Austrii oraz Protektoriatu Czech i Moraw. Władze hitlerowskie prowadziły stabilną politykę ekonomiczną na ziemiach wcielonych do Rzeszy, natomiast w GG dość często ją zmieniały. Założenia polityki ekonomicznej panujące w Kraju Warty:

Natomiast w Generalnym Gubernatorstwie w pierwszym okresie okupacji (połowa listopada 1939r.) głównym celem władz hitlerowskich było odprzemysłowienie GG i przekształcenie tych ziem w region agrarny oraz rezerwuar siły roboczej. W drugim okresie (od połowy 1940r.) sukcesywnie odchodzono od demontażu przedsiębiorstw przemysłowych. W trzecim zaś (od wojny z ZSRR) dążono w GG do intensyfikacji produkcji dla celów wojennych, głównie zaopatrzenia armii w amunicję, odzież i środki transportu.

2.2. Przemysł i transport na potrzeby Rzeszy

Władze hitlerowskie realizowały w sposób ograniczony program inwestycyjny. Nowe zakłady budowano wyjątkowo. Do największych budynków zaliczamy fabrykę chemiczną w Oświęcimiu- Manowicach. Częściej jednak podejmowano prace modernizacyjne lub rozbudowujące. Na Górnym Śląsku w czerwcu 1944roku funkcjonowały 52 zmodernizowane zakłady produkcyjne. Władze okupacyjne uruchomiły niektóre nieczynne przed wojną kopalnie węgla kamiennego, zbudowały nową kopalnię węgla brunatnego koło Konina, utworzyły kilka przedsiębiorstw do eksploatacji torfu oraz zorganizowały poszukiwania geologiczne ropy naftowej. W wyniku tych działań wydobycie węgla kamiennego rosło do 1943r. we wszystkich zagłębiach okupowanych ziem polskich. W okupowanej Polsce produkowano dużo uzbrojenia, m.in. czołgi, działa, karabiny maszynowe, części do samolotów i łodzi podwodnych dlatego też w gospodarce wojennej Niemiec ważne miejsce zajmowało polskie hutnictwo. Generalne Gubernatorstwo pełniło funkcję „warsztatu naprawczego” dla armii hitlerowskiej walczącej na froncie wschodnim. W 1943r. wyremontowano na jej obszarze 3570 dział przeciwlotniczych. Przemysł chemiczny na ziemiach polskich był ściśle związany z przemysłem zbrojeniowym i dostarczał m.in. dużo produktów niezbędnych do wytwarzania materiałów wybuchowych. Znaczna część produkcji przemysłu włókienniczego i odzieżowego była też przeznaczona dla Wehrmachtu i policji. Transport w okupowanej Polsce miał także służyć głównie do realizacji zadań związanymi z potrzebami wojennymi Rzeszy. W transporcie ważną funkcję odgrywał wywóz robotników przemysłowych oraz zagrabionych surowców, urządzeń przemysłowych i artykułów konsumpcyjnych przeznaczonych dla ludności cywilnej w Rzeszy. Dla przykładu w drugiej połowie 1944r. w około 45 tys. wagonów kolejowych przewieziono zdobyte w Warszawie łupy.

Wobec ludności polskiej zastosowano drastyczne ograniczenia w korzystaniu z usług transportowych. Najbardziej dramatyczna pod tym względem była sytuacja w Kraju Warty, gdzie Polakom zabroniono korzystania z przejazdów kolejami, autobusami i rowerami bez pisemnego zezwolenia niemieckich władz państwowych.

2.3. Polityka kredytowo- pieniężna

Władze okupacyjne w ciągu kilku miesięcy zlikwidowały system banków polskich na ziemiach wcielonych do Rzeszy. W grudniu 1939r. na obszarze Generalnej Guberni funkcjonowało 76 polskich banków oraz ponad tysiąc spółdzielczych kas oszczędności lecz nie odgrywały one większej roli w życiu gospodarczym GG. Wyjątkiem był jedynie Państwowy Bank Rolny, który realizował w latach okupacji dość wysokie spłaty przedwojennych zobowiązań.

Miejsce zlikwidowanych polskich i żydowskich instytucji kredytowych zajmowały nowo powstałe banki niemieckie. W Kraju Warty do końca 1939 r. utworzyły swoje filie wszystkie duże banki Rzeszy (Reischsbank, Deutsche Bank, AG i inne). W grudniu 1939r. rozpoczął swą działalność Bank Emisyjny w Polsce. Była to centralna instytucja finansowa w GG z polską dyrekcją, jednak w istocie podporządkowana władzom niemieckim. Ów Bank zorganizował w Polsce 19 filii rozmieszczonych na obszarze całego GG, gdzie ponadto działało 20 agend niemieckich instytucji kredytowych Rzeszy. W Generalnym Gubernatorstwie udzielano polskiej ludności cywilnej głównie kredytu krótkoterminowego. Jednak zapotrzebowanie Polaków na kredyty było małe.

Polityka monetarna była także podporządkowana interesom Niemiec. W listopadzie 1939r. markę niemiecką uznano za jedyny prawny środek płatniczy na całym obszarze ziem wcielonych do Rzeszy. W maju 1940r. podjęto decyzję o wymianie banknotów Banku Polskiego na nowe złote emitowane przez Bank Emisyjny, zwane potocznie „młynarkami”.

Zasadniczym celem polityki skarbowej w okupowanej Polsce było zapewnienie jak największego udziału ziem podbitych w finansowaniu kosztów prowadzonej wojny. Wydatki budżetowe przeznaczone na wojsko i policję wynosiły rocznie ponad 4mld zł, natomiast na gospodarkę jedynie od 250 do 900mln zł. Ograniczenie produkcji na cele cywilne powodowało zmniejszenie się wpływów z podatków pośrednich W tej sytuacji władze hitlerowskie podwyższyły podatki bezpośrednie. W latach 1940-1943 dochody z podatków bezpośrednich w GG wzrosły z około 29 do 52%. Niemcom zamieszkałym na ziemiach okupowanych przysługiwały różnego rodzaju ulgi podatkowe.

2.4. Przeobrażenia w dziedzinie rolnictwa

W pierwszych miesiącach wojny władze okupacyjne przygotowały szczegółowe dyrektywy dotyczące produkcji rolnej i hodowlanej. Wzrost plonów w rolnictwie na ziemiach polskich miała zapewnić większa mechanizacja prac polowych, nasilenie chemizacji, wprowadzenie bardziej wydajnych odmian zbóż i roślin okopowych, realizacja programu melioracyjnego i rozwój oświaty rolniczej. Władze hitlerowskie pokładały duże nadzieje w chemizacji rolnictwa. W roku 1940/41 zużycie niektórych nawozów sztucznych wzrosło w porównaniu z okresem przedwojennym od 100 do 250%, ale pokrywało to jedynie od 13 do 70% istniejącego na nie zapotrzebowania. Na potrzeby rolnictwa pracował znaczny potencjał naukowy i Oświatowy Rzeszy. W GG badania naukowe prowadził Rolniczy Instytut Badawczy w Puławach oraz Zakład Szkoleniowy i Doświadczalny w Dublanach. Mimo to wysiłki władz hitlerowskich zmierzające do zwiększenia produkcji rolnej nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W porównaniu z okresem przedwojennym spadła średnia wydajność z 1ha niektórych roślin np. pszenicy, ziemniaków i buraków cukrowych.

Na niepowodzenie programu rolnego rządu niemieckiego złożyło się wiele przyczyn. Do najważniejszych zaliczy można spadek od 1943r. dostaw maszyn i narzędzi rolniczych, nawozów mineralnych i preparatów chemicznych, benzyny i olejów napędowych; malejąca podaż siły roboczej i przesiedlenia ludności polskiej, ograniczone możliwości nawożenia naturalnego, niesprzyjające warunki klimatyczne (np. zima 1939/1940). Nie udało się także mimo różnych działań, zwiększyć pogłowia zwierząt gospodarskich do poziomu przedwojennego. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy postępował aż do końca 1943 r. powolny wzrost hodowli, co było wynikiem masowych grabieży zwierząt na okupowanych obszarach ZSRR.

3. Bilans strat materialnych

Z obliczeń Biura Odszkodowań Wojennych sporządzonych w 1947 r. wynika, że suma strat polskiego przemysłu oraz rzemiosła wyniosła 22,4mld zł przedwojennych. Zniszczenia w transporcie i komunikacji oszacowano na 10mld zł. Górnictwo, hutnictwo, przemysł materiałów budowlanych, elektrotechniczny, chemiczny i włókienniczy uległy zniszczeniu w ponad 50%. Charakterystyczne, że przemysł ucierpiał bardziej na ziemiach zachodnich niż na pozostałych obszarach. W rolnictwie spadło pogłowie zwierząt, zmniejszyła się powierzchnia upraw, obniżyły się plony. Niemcy zagrabili znaczną część majątki narodowego Polski.

Przez cały okres okupacji trwał na ziemiach Polskich rabunkowy wyrąb lasów. Do Niemiec wywieziono 77mln m3 drewna. Jedną z metod eksploatacji gospodarki polskiej był drenaż finansowy GG. W 1942r. zadłużenie Niemiec wobec Generalnej Guberni na rachunku clearingowym przekroczyło 780tys zł. Kredyt ten był formą przymusowego finansowania przez społeczeństwo polskie kosztów prowadzenia wojny przez hitlerowskie Niemcy.

Terror przybrał masowe rozmiary i stosowano go przede wszystkim wobec inteligencji, posiadaczy ziemskich, urzędników, wojskowych, księży. Najczęstszą formą represji były deportacje. Do końca 1941r. wywieziono do łagrów około 900tys. osób, a w całym okresie okupacji straciło życie ponad 500tys. Polaków i Żydów zamieszkujących Kresy Wschodnie.

Okupacja radziecka doprowadziła do pauperyzacji społeczeństwa polskiego, znacznie bardziej niż na obszarach znajdujących się pod okupacją niemiecką.


Wyszukiwarka