Wykład 21
Przedklasyczna myśl ekonomiczna
2.1 Myśl ekonomiczna w staro\
ytności na przykładzie Arystotelesa
2.1.1 Ogólna charakterystyka rozwa\
ań ekonomicznych w staro\
ytności i średniowieczu
Rozwój ekonomii w tym okresie miał na ogół charakter normatywny lub spekulatywny, to znaczy
uwagę koncentrowano na budowaniu pewnych idealnych modeli. Mało było analizy oraz obiektywnej
oceny rzeczywistości gospodarczej i uogólnień.
Wychodząc z pewnych pozaekonomicznych przesłanek takich jak moralne lub religijne, tworzono
pewne wizje funkcjonowania państwa np. państwo idealne Platona, koncepcje Seneki i Lukrecjusza.
Podobny charakter miały koncepcje zawarte w programach wielu plebejskich ruchów religijnych
w średniowieczu.
Rozwiązania ekonomiczne w średniowieczu i staro\
ytności nie tworzyły wyodrębnionej części myśli
społecznej. Pojawiały się na marginesie rozwiązań filozoficznych, religijnych i moralno  etycznych.
U tych pisarzy i myślicieli, którzy zajmowali się głównie problemami gospodarki, analiza miała
w zasadzie charakter opisowy (deskryptywny), a więc bazowała głównie na faktografii, posługiwała
się indukcją, czyli uogólnianiem spostrze\
eń cząstkowych. Brak było rozwa\
ań całościowych.
2.1.2 Koncepcje społeczno ekonomiczne Arystotelesa2, własność prywatna a społeczna,
ekonomia a chrematystyka, teoria wymiany i pieniądza
We wczesnym etapie rozwoju staro\
ytnej Grecji, w której istniały zalą\
kowe formy niewolnictwa,
powszechny był szacunek dla pracy. W miarę rozwoju, a zarazem zaostrzania się form niewolnictwa,
coraz powszechniejsze stawało się traktowanie pracy fizycznej jako swoistego zła koniecznego lub te\

jako pracy niegodnej człowieka wolnego. Pracę fizyczną delegowano na niewolników lub
obcokrajowców. Równie\
niektóre rodzaje pracy umysłowej traktowano jako niegodne, dotyczyło to
np. handlu.
Arystoteles, podobnie jak wielu mu współczesnych, był zwolennikiem tezy o przyrodzonej
nierówności ludzi. Niewolnictwo było więc dla niego stanem naturalnym. W takim przypadku stosunki
między panami a niewolnikami powinny opierać się na swoistej przyjaz
ni. Arystoteles potępiał
wszelkie formy niewolnictwa prawnego (za długi i inne przestępstwa gospodarcze), a tym bardziej
związanego z kolonizacją czy grabie\
ami. Poglądy Arystotelesa na niewolnictwo były idealizacją stanu
faktycznego. Jego paternalistyczna wizja niewolnictwa odpowiadała warunkom wcześniejszym, a nie
ówczesnej mu Grecji.
Platon - nauczyciel Arystotelesa - był zwolennikiem własności społecznej i proponował komunizm
konsumpcyjny. Uwa\
ał, \
e panujący, \
ołnierze i filozofowie nie powinni posiadać prywatnej własności.
Był te\
zwolennikiem totalnego interwencjonizmu państwowego. Arystoteles był natomiast
1
Wykład oparto na B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii myśli ekonomicznej, Wrocław AE 2003,
(maszynopis), Z.Jakubczyk, Materiały do ćwiczeń z historii myśli ekonomicznej. Wrocław AE 2003, (maszynopis).
2
Teksty Arystotelesa dostępne są na stronie: http://filozof.pl/.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 1
Historia myśli ekonomicznej
zdecydowanym zwolennikiem własności prywatnej i ustroju demokratycznego, ale tylko dla klas
posiadających. Uwa\
ał, \
e własność prywatna jest zdecydowanie lepsza efektywnościowo, gdy\
:
- własność prywatna jest bardziej produktywna z uwagi na wrodzony egoizm człowieka,
- własność prywatna zapobiega nieuniknionym sporom, które w warunkach społecznych
powstają na tle określenia wkładu obywateli, lub te\
całych grup obywateli, w produkt
społeczny - zapewnia, więc lepszy pokój społeczny,
- je\
eli ludzie są z natury ró\
ni, to własność prywatna lepiej sprzyja realizacji owych
indywidualnych potrzeb. Dą\
enie do zaspokojenia potrzeb jest wrodzoną cechą natury ludzkiej,
- wy\
szość własności prywatnej potwierdza historia. Zdaniem Arystotelesa korzyści z własności
społecznej mogą być ni\
sze ni\
koszty z tym związane. Arystoteles rozpatrywał to na
konkretnym przypadku - upadku wspólnot rodowych.
- własność prywatna umo\
liwia praktykowanie postaw filantropijnych, mecenatu nad kulturą
i sztuką, rozpowszechnianie się liberalizmu i tolerancji.
Arystoteles był zdecydowanym przeciwnikiem bogactwa indywidualnego, a zwolennikiem
gospodarki  oikosowej , czyli opartej na powszechnej samowystarczalności, prowadzącej jedynie
handel nadwy\
kowy.
Arystoteles wyró\
niał dwa rodzaje bogactwa:
- naturalne  występuje w postaci wartości u\
ytkowych, a więc przedmiotów słu\
ących
bezpośredniemu zaspokajaniu potrzeb. Zaspokajanie potrzeb jest związane z działalnością
gospodarstw domowych. Taka działalność ma pewne naturalne granice. Sama te\
jest
naturalna i moralnie pozytywnie oceniana. Naukę o zarządzaniu gospodarstwem domowym
nazwał Arystoteles ekonomią lub z greckiego oikonomią,
- wymienne  występuje w postaci pieniądza. Jego istotą jest tworzenie warunków do
maksymalizacji indywidualnego bogactwa. Taką działalność prowadzą gospodarstwa
zarobkowe, które nie posiadają granic naturalnych. Następuje u nich identyfikacja celów
i środków. Gospodarstwa te zyskują na wymianie nieekwiwalentnej. Naukę o zarządzaniu
gospodarstwem zarobkowym nazywa Arystoteles chrematystyką, czyli sztuką nabywania
w nieekwiwalentnej wymianie. Moralnie ocenia ją raczej negatywnie, choć dopuszcza tak
zwaną chrematystykę sprawiedliwą, czyli drobny handel zamienny.
Arystoteles był zwolennikiem gospodarki naturalnej. Uwa\
ał jednak, \
e w warunkach
zró\
nicowania potrzeb musi wystąpić proces społecznego podziału pracy. Wówczas zaspokajanie
potrzeb musi odbywać się drogą wymiany, która jest dla niego swoistym złem koniecznym. Je\
eli
wymiana jest konieczna musi być etyczna i sprawiedliwa, czyli ekwiwalentna.
Ekwiwalentność jest rozpatrywana poprzez historyczną analizę rozwoju form wymiany:
- pierwotną formą wymiany była wymiana bezpośrednia T  T (towar na towar). Jest to wymiana
barterowa.
- wymiana towarowa (towarowo  pienię\
na) T-P-T (towar  pieniądz  towar). Pieniądz rozrywa
wymianę na dwa osobne procesy: sprzeda\
i kupno. Pieniądz jest tutaj miernikiem wartości
i środkiem cyrkulacji.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 2
Historia myśli ekonomicznej
Oba powy\
sze przypadki odnoszą się do ekonomii Arystotelesa (gospodarka oikosowa).
- wielki handel P-T-P+"P ("P  nadwy\
ka pieniądza). Dotyczy to ju\
ruchu kapitału. Celem jest
realizacja wartości wymiennych. Podlega regułom chrematystyki i jest moralnie naganna.
Arystoteles jako pierwszy stawia pytanie, dlaczego ró\
ne pod względem fizycznym dobra czy
usługi mogą być ze sobą porównywalne. Tym, co umo\
liwia porównywalność jest, jego zdaniem,
właśnie pieniądz. Pieniądz nie jest \
adnym sztucznym towarem, powstał na drodze umowy
społecznej, aby umo\
liwić wymianę towarową. Wybór określonego towaru nie był jednak
przypadkowy:
1) aby jakiś towar mógł być pieniądzem, musiał funkcjonować w wymianie na danym obszarze
przez dłu\
szy czas, aby ustaliły się relacje wymienne między towarami,
2) towarem  pieniądzem staje się towar, który posiada zespół określonych cech technicznych
i ekonomicznych, które powodują, \
e w najlepszy mo\
liwy sposób pełni on rolę powszechnego
ekwiwalentu, to znaczy:
a) jest łatwo podzielny, podział nie powoduje zaniku wartości,
b) w małej ilości skumulowana jest du\
a wartość,
c) trwałość wartości w czasie,
d) łatwość transportu i przechowywania.
Zgodnie z tezą o przyrodzonej nierówności ludzi, Arystoteles za podział sprawiedliwy uwa\
ał
podział nierówny, a więc odzwierciedlający to zró\
nicowanie. Bogactwo lub produkt społeczny
powinny być dzielone proporcjonalnie do zasług.
Arystoteles stworzył model wymiany:
Rys.1
Model wymiany Arystotelesa
A B producenci a zarazem konsumenci
c d dobra
y
ródło: B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii myśli ekonomicznej, Wrocław 2003, AE (maszynopis)
Następnie stworzył geometryczną proporcję wymiany:
A : B = x ( d : c ) (1)
gdzie x to współczynnik proporcjonalności. Formuła ta do dzisiaj budzi spory w ekonomii.
Według teorii u\
yteczności, zrównuje ona zdolności dóbr do zaspokajania potrzeb. Według
Arystotelesa, tym co jest wspólne dobrom, jest właśnie zdolność do zaspokajania potrzeb, co znajduje
wyraz w istnieniu popytu pienię\
nego na te dobra. Dla danego podmiotu miarą wartości dobra jest
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 3
Historia myśli ekonomicznej
korzyść, jaką osiąga on z tytułu powiększenia dobra o jednostkę lub te\
strata wynikająca ze
zmniejszenia zasobu dobra o jednostkę.
W dalszej części modelu Arystoteles zakłada, \
e:
xd = c (2)
Po zajściu wymiany:
A + xd = B + c (3)
Z tego wynika, \
e: A = B
Po wymianie uczestnicy A i B pozostają w równowadze i jednakowo oceniają korzyści, jakie
uzyskali z wymiany. Iloczyn xd jest traktowany jako przyrost zadowolenia z tytułu konsumpcji.
Sprawiedliwość wymiany oznacza, więc jednakową ocenę korzyści z wymiany.
Pytania kontrolne:
1. Jaki był stosunek Arystotelesa do niewolnictwa?
2. Omów poglądy Arystotelesa na własność prywatną.
3. Jaka jest ró\
nica między ekonomią a chrematystyką?
4. Omów koncepcję pieniądza Arystotelesa.
5. Kiedy zdaniem Arystotelesa wymiana jest sprawiedliwa?
Problem do dyskusji:
1. Jak z dzisiejszej perspektywy ocenilibyśmy pogląd Arystotelesa na chrematystykę?
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 4
Historia myśli ekonomicznej