1

Wprowadzenie do
językoznawstwa generatywnego

Paweł Rutkowski

Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski
[e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl

wykłady z językoznawstwa ogólnego
7-21 listopada 2006 r.

Wykład III.
Minimalizm i teoria optymalności

Paweł Rutkowski

Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski
[e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl

21 listopada 2006 r.

3

1. Minimalizm

Program minimalistyczny (lata dziewięćdziesiąte):

upraszczamy maszynerię!

Struktura gramatyki w minimalizmie:

4

Dwie reprezentacje pozwalające na interpretację
składni: Phonetic Form (PF) i Logical Form (LF)

PF – interfejs do systemu artykulacyjno-
percepcyjnego (A-P)

LF – interfejs do systemu koncepcyjno-
intencjonalnego (C-I)

Numerację (początkowy etap derywacji zdania)
tworzą elementy leksykalne wyjęte ze słownika w
celu utworzenia wypowiedzenia. Dalej elementy
te są łączone w większe całostki poprzez dwie
podstawowe operacje budowy struktury
składniowej: Merge (łączenie) i Move
(przenoszenie).

2

5

Składnia to proces derywacyjny między
(mentalnym) słownikiem a LF (tworzenie zdań,
które można zinterpretować).
Spell-Out to etap derywacji zdania, na którym
informacja składniowa zostaje przesłana do
interpretacji fonetycznej (cechy fonologiczne
zostają wysłane do komponentu PF).

Etap derywacji do punktu Spell-Out to składnia
jawna (Overt Syntax).

Derywacja po punkcie Spell-Out to składnia
ukryta (Covert Syntax) – procesy, które w niej
zachodzą nie są odzwierciedlone w
wypowiadanych zdaniach.

6

Elementy w numeracji mogą dać początek różnym
derywacjom. Wygrywa zawsze derywacja
optymalna, ekonomiczniejsza.

Elementy leksykalne włączają się do numeracji
odmienione (nadanie odpowiedniej formy
fleksyjnej nie jest więc już efektem derywacji):

Numeracja (a) = {T, Agr, John, loved, her}
*Numeracja (b) = {T, Agr, John, love, she}

Tylko numeracja (a) pozwala na stworzenie
zdania John loved her. Oprócz elementów
leksykalnych w derywacji muszą brać udział także
abstrakcyjne elementy funkcjonalne T (Tense –
uczasowienie) i Agr (Agreement - uzgodnienie).

7

•

Element leksykalny jest wiązką cech:

fonologicznych, semantycznych i formalnych (np.
cecha przypadka jest cechą formalną, a cecha
żywotności – cechą semantyczną).

•

Tworzenie konstrukcji składniowych (czyli

zestawianie poszczególnych elementów zdania)
polega na „sprawdzaniu” tych cech.

•

Do sprawdzenia cech dochodzi, gdy zestawione

są dwa elementy, które posiadają tę samą cechę.
Cechę tę można wtedy niejako „skreślić”.
Derywacja składniowa prowadzi więc w pewnym
sensie to wyeliminowania cech, które wymagają
sprawdzenia.

8

•

Tylko cechy nieinterpretowalne

(uninterpretable) muszą być sprawdzone
(wszystkie cechy formalne składników
funkcjonalnych, np. cecha przypadka). Cechy
elementów leksykalnych mogą być
interpretowalne semantycznie (a więc mogą
pozostać niesprawdzone).

•

Sprawdzanie cech leży u podłoża przesunięć

(Move): elementy przesuwają się w derywacji,
aby móc sprawdzić cechy z innymi elementami.

•

Sprawdzanie cech to kluczowe założenie

derywacji minimalistycznej (uczasowiona forma
czasownika wymaga sprawdzenia przez element
funkcjonalny T – frazę czasową itd.).

3

9

•

Żadne dwa elementy nie stworzą konstrukcji

składniowej, jeśli nie sprawdzą nawzajem swoich
cech.

•

Derywacja przed punktem Spell-Out zawiera

cechy fonologiczne, a więc przesunięcie elementu
w derywacji oznacza przesunięcie wszystkich jego
cech, włącznie z kształtem fonetycznym.

•

Po punkcie Spell-Out cech fonologicznych w

derywacji już nie ma, a zatem przenoszą się tylko
cechy formalne – prowadzi to do LF movement
(czyli takiego przesunięcia, którego „nie widać”).

10

•

Cechy formalne, które pozostają w derywacji po

punkcie Spell-Out, czekają na sprawdzenie w LF.

•

Tylko cechy formalne (a nie fonologiczne lub

semantyczne) uczestniczą w derywacji od
numeracji do LF.

•

Między PF i LF nie ma kontaktu.

Konsekwencje: postulowane reprezentacje i
derywacje są bardzo abstrakcyjne. Odróżnienie
tego, co się dzieje w derywacji, od tego, co
„słychać”, może prowadzić do analiz, które nie
mają oparcia w powierzchniowych danych. To, co
się dzieje na LF, jest jedynie domysłem badacza.

11

•

Ekonomiczność to kluczowe założenie

minimalistyczne!

•

Ekonomiczność to m.in. zasada chciwości

(Greed): element przenosi się, aby zaspokoić
własne wymagania, a nie ze względu na
wymagania pozycji docelowej.

•

Lasnik (1995): Greed zamienia się w Enlightened

Self-Interest (oświecony interes własny) –
element zaspokaja własne wymagania, ale
pozwala też sprawdzić cechy innego elementu.

Lasnik, Howard (1995), Case and expletives
revisited: on Greed and other human failings.
Linguistic Inquiry 26, 615-633.

12

Lasnik (1995): zasada zwlekania (Procrastinate) –
przesunięcia w LF są lepsze od przesunięć
jawnych.

Uwaga ogólniejsza o relacji między składnią a
realizacją dźwiękową:

Składnia wysyła do wymówienia tylko to, co
konieczne. Produkcja reprezentacji dźwiękowej
jest nieekonomiczna, dlatego idealny język
mógłby być zupełnie pozbawiony warstwy
fonicznej. Taki język byłby jednak mało
efektywny komunikacyjnie, dlatego przynajmniej
niektóre operacje składniowe (choć nie
wszystkie!) znajdują odzwierciedlenie w tym, co
wypowiadane.

4

13

Minimalizm rozróżnia cechy silne i słabe
(rozróżnienie to nie pokrywa się z podziałem na
cechy interpretowalne i nieinterpretowalne).
Cechy silne muszą być sprawdzone w składni
jawnej (przed punktem Spell-Out), podczas gdy
cechy słabe można sprawdzić dopiero na LF.

Oznacza to, że w wypadku cech słabych
przesunięcia, które prowadzą do ich sprawdzenia,
mogą poczekać do LF i być przesunięciami
niejawnymi.

Różnice między językami wynikają z różnej mocy
cech w pozycjach funkcjonalnych. Ta sama cecha
w jednym języku może być słaba, w innym zaś
mocna.

14

W ten sposób można np. wytłumaczyć różną pozycję
przysłówka w językach angielskim i francuskim:
(i)

John often kisses Mary.

(ii)

*John kisses

i

often t

i

Mary.

(iii) *Jean souvent embrasse Marie.
(iv)

Jean embrasse

i

souvent t

i

Marie.

‘Jan często całuje Marychę.’

Angielszczyzna: cecha V frazy czasowej (TP) jest
słaba, więc czasownik, który ją sprawdza, nie jest
jawnie podnoszony (zostaje w swojej wyjściowej
pozycji i przesuwa się dopiero na LF).

Język francuski: cecha V frazy czasowej (TP) jest
silna, więc czasownik jest jawnie podnoszony do
pozycji T°, a więc przed przysłówek.

15

2. Teoria optymalności

Teoria optymalności, TO (Optimality Theory, OT):

McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993a),
„Generalized alignment”, w: Yearbook of
morphology, red. Geert Booij i Jaap van Marle,
Kluwer, Dordrecht, s.79-153.

McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993b), Prosodic
Morphology I: Constraint interaction and
satisfaction, manuskrypt, University of
Massachusetts, Amherst, Rutgers University, New
Brunswick, N.J.

Prince, Alan S. i Paul Smolensky (1993), Optimality
Theory: Constraint interaction in generative
grammar, manuskrypt, Rutgers University, New
Brunswick, N.J. i University of Colorado, Boulder.

16

Teoria optymalności to przede wszystkim badania
fonologiczne.

Podobnie jak inne nurty generatywizmu teoria
optymalności rozróżnia dwa poziomy opisu
dowolnej sekwencji dźwięków:

abstrakcyjna struktura głęboka z informacją

idiosynkratyczną, nieprzewidywalną, specyficzną
dla danego morfemu;

struktura powierzchniowa, fonetyczna (to, co

wypowiedziane).

5

17

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO:

odrzucenie wielostopniowej derywacji i

tradycyjnej reguły przepisywania typu „przepisz
element A jako B w kontekście X (poprzedzającego
A) i Y (następującego po A)”, np.:

(i) A → B / X __ Y

(ii) [t] → [ć] / __ [e]

]Miejscownik

(iii) σσ →

1

σσ / __ #

σ – sylaba,

1

– akcent wyrazowy (główny),

# - wygłos

18

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO – c.d.:

reguła ma małą wartość wyjaśniającą, jest mało

prawdopodobna z punktu widzenia ekonomii
językowej, pozwala ukazać dowolny proces
fonetyczny, nie wskazując jednak, dlaczego
zachodzi;

zadaniem fonologa jest wyjaśnić, dlaczego tylko

pierwsza z poniższych reguł znajduje potwierdzenie
w danych językowych:

(i) [t] → [ć] / __ [e]

(ii) [ć] → [t] / __ [e]

19

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO – c.d.:

derywacja to postulowanie licznych pośrednich

etapów i abstrakcyjnych struktur pozbawionych
jakiejkolwiek realizacji fonetycznej, co jest
nieadekwatne psychologicznie;

Podsumowanie: odwrót od charakterystycznej dla
generatywizmu skłonności do postulowania
skomplikowanych, wielostopniowych derywacji i
abstrakcyjnych reprezentacji głębokich i
pośrednich.

20

Ograniczenia językowe (constraints):

TO interesuje przede wszystkim to, co

dostrzegalne na powierzchni zjawiska
fonologicznego.

Wszystko to, co przewidywalne i regularne,

zdeterminowane jest przez ograniczenia nakładane
przez gramatykę na potencjalne produkty systemu
językowego (swego rodzaju filtrowanie,
definiujemy cechy pożądanej formy
powierzchniowej; z założenia niektóre realizacje
fonetyczne są zatem bardziej pożądane od innych).

6

21

Ograniczenia językowe (constraints) – c.d.:

Spośród wielu kandydatów (czyli potencjalnie

możliwych konstrukcji fonologicznych) wybrany
zostaje zawsze ten, który w najmniejszym stopniu
narusza ograniczenia danego języka (ograniczenia
fonologiczne nie są zatem respektowane
bezwyjątkowo).

Wszystkie ograniczenia są naruszalne (nie tworzą

one spójnego, uzupełniającego się zestawu, często
pozostają w sprzeczności i naruszenie przynajmniej
jednego jest nieuniknione).

Ograniczenia są w językach uporządkowane w

hierarchiczny sposób.

22

Ograniczenia językowe (constraints) – c.d.:

Struktura lepiej ukształtowana pozostaje w

zgodzie z ograniczeniami znajdującymi się wyżej w
hierarchii (w teoriach procesualnych nie można
opuścić bądź zignorować żadnego z etapów
derywacji – wszystkie są jednakowo ważne).

Uwaga badacza skupia się na kryteriach, które

pozwalają stwierdzić, czy dana forma jest
akceptowalna gramatycznie (optymalna w danej
sytuacji), nie zaś na operacjach, które
doprowadziły do jej powstania; wszystkie procesy
są akceptowalne, o ile prowadzą do dobrego
rezultatu.

23

Ograniczenia językowe (constraints) – c.d.:

Gramatyka uniwersalna (wspólna podstawa

wszystkich języków) składa się z pełnego zestawu
wszelkich ograniczeń istniejących w językach
naturalnych.

Ograniczenia powinny być ugruntowane

fonetycznie (phonetically grounded) i pozostawać
w zgodzie z wynikami badań typologicznych.

Z różnego uszeregowania ograniczeń wynikają

różnice między poszczególnymi językami.

24

Komponenty gramatyki:

Gen (funkcja generująca kandydatów):
Gen (input

i

) = {cand

1

, cand

2

, .... }

Eval (funkcja oceniająca kandydatów):
Eval ({cand

1

, cand

2

, ....}) = output

real

Correspondence Theory (McCarthy i Prince (1995)):
Gen ma pełną wolność (freedom of analysis,
richness of the base), może rozbudowywać
strukturę wyjściową, produkować kandydatów
nieoczywistych, „absurdalnych”.

John J. McCarthy & Alan Prince (1995): Faithfulness
and reduplicative identity.

7

25

Przykłady ograniczeń językowych:

(i)

*VoiceObstrFin
Dźwięczne obstruenty (dźwięczne spółgłoski
zwarte, zwarto-szczelinowe i szczelinowe) nie
mogą występować na końcu słowa (zakaz
wyrażony jest symbolem *).

(ii)

IdentInput-Output
Każdy segment wejściowy (ze struktury
głębokiej) musi być zachowany bez zmian w
strukturze powierzchniowej.

26

Hierarchia ograniczeń językowych:

(i)

*VoiceObstrFin >> IdentInput-Output
(j. polski)

(ii)

IdentInput-Output >> *VoiceObstrFin
(j. angielski)

27

Notacja:

Relacja dominacji między ograniczeniami jest
ukazana w tabeli przez uszeregowanie od strony
lewej do prawej.

Gdy ustalenie rankingu między dwoma
ograniczeniami nie jest możliwe (bo nigdy nie
wchodzą one w konflikt), pionową linię ciągłą
zastępuje się linią przerywaną.

Każde naruszenie ograniczenia zaznaczane jest
gwiazdką (*).

28

Notacja – c.d.:

Naruszenie decydujące o „przegranej”
(nieakceptowalności) danego kandydata dodatkowo
oznaczone jest wykrzyknikiem.

Symbol  wskazuje kandydata optymalnego.

Obszar zacieniowany to ograniczenia, które nie
mają wpływu na wybór optymalnej formy danego
słowa (znajdują się zbyt nisko w hierarchii).

8

29

Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):

Ograniczenia związane z wiernością strukturze

głębokiej (faithfulness constraints) -
identyczność na wejściu i wyjściu):

MAX: nie usuwamy

DEP: nie wstawiamy

IDENT(F): nie zmieniamy cech

CONTIGUITY: przyległość na wejściu zostaje

zachowana na wyjściu

HEAD-MATCH: nadrzędnik na wejściu pozostaje

nadrzędnikiem na wyjściu

30

Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):

Ograniczenia związane z nacechowaniem

(markedness constraints) – wymaganie pewnych
właściwości (nacechowania) na wyjściu:

ONSET: sylaby mają nagłos

*CODA: sylaby nie mają wygłosu

*COMPLEXONSET: nagłos jest prosty

*COMPLEXCODA: wygłos jest prosty

*VOICEDOBSTRUENT: obstruenty są bezdźwięczne

*HIATUS: nie chcemy hiatu (rozziewu)

Problem: trudno jednoznacznie stwierdzić, co jest

w językach (nie)nacechowane.

31

Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):

Ograniczenia związane z wiernością strukturze

głębokiej (faithfulness constraints) dotyczą
relacji między reprezentacją głęboką a
powierzchniową.

Ograniczenia związane z nacechowaniem

(markedness constraints) dotyczą tego, co na
powierzchni, czyli tego, co wymawiane
(fonetyczne); nie jest w tym wypadku istotna
reprezentacja głęboka, liczy się tylko to, że
niektóre realizacje powierzchniowe są bardziej
pożądane od innych.

32

Przykładowa analiza – rozziew (hiatus):

Sposoby radzenia sobie z hiatem spotykane w

językach naturalnych:

skasować jedną z samogłosek;

wstawić między samogłoski spółgłoskę;

nic nie robić i nauczyć się żyć z hiatem.

Tradycyjne reguły:

(i)

elizja: V  ø / __ V

(ii)

epenteza: ø  C / V __ V

9

33

Przykładowa analiza – rozziew (hiatus) – c.d.:

Relewantne ograniczenia:

*HIATUS: nie chcemy hiatu

DEP (FILL w wersjach wcześniejszych niż
Correspondence Theory): każdy segment na
wyjściu musi odpowiadać segmentowi na wejściu
(nie chcemy epentezy)

MAX (PARSE w wersjach wcześniejszych niż
Correspondence Theory): każdy segment na
wejściu musi odpowiadać segmentowi na wyjściu
(nie chcemy elizji)

34

DEP – niech to, co na wyjściu, zależy (and. depend

‘zależeć’) od tego, co na wejściu (nie chcemy w
strukturze powierzchniowej nic nowego!)

MAX – maksymalizuj wkład struktury głębokiej w

strukturę powierzchniową (nie kasuj nic ze
struktury głębokiej!)

Gdyby oba ograniczenia nie były naruszane,

struktura głęboka zawsze odpowiadałaby
strukturze powierzchniowej. Często jednak
struktura głęboka jest nie do zaakceptowania
jako realizacja powierzchniowa, bo narusza
jakieś ograniczenia nacechowania (dotyczące
pożądanego kształtu struktury powierzchniowej).
Jest tak np. w wypadku rozziewu (hiatu).

35

36

Główny zarzut wobec TO: jest to teoria
niewystarczająco restryktywna, opisuje wszystko, a
więc nie opisuje niczego.

Jaye Padgett, A Soccer Squib (źródło: Jorge
Hankamer WebFest): optymalnościowa analizy gry
Jorgego Hankamera w piłkę nożną.

10

37

Zamiast ograniczenia E(o), będziemy potrzebować
ograniczenia *E(o) (nie chcemy, by przeciwnik był w
posiadaniu piłki).

38

Ograniczenia J(o) i *E(o) mogą być przyrównane do
ograniczeń ONSET i *CODA (które oddają pewne
ogólne obserwacje typologiczne, są więc należycie
ugruntowane).

Istnienie ograniczenia J(o) i brak ograniczenia E(o)
przewiduje, że, przy niezmienionych innych
czynnikach, wystąpią sytuacje, w których Jorge
będzie usiłował kontrolować piłkę, i wypadki, kiedy
Jorge nie będzie brał udziału w akcji; kluczowe jest
to, że nie przewidujemy sytuacji, w której Jorge
będzie usiłował przekazać piłkę przeciwnikowi.

39

Podobnie, przyjąwszy ograniczenie *E(o) zamiast
*J(o), przewidujemy sytuacje, w których Jorge
będzie się starał odebrać piłkę zawodnikom drużyny
przeciwnej i sytuacje, w których Jorge nie będzie
brał udziału. Nie powinny jednakże wystąpić
sytuacje, w których Jorge będzie się starał sam
odebrać sobie piłkę. Przewidywane przez nas
wzorce wyraźnie odpowiadają faktom.

40

Ten ranking przewiduje, że musząc dokonać
wyboru, Jorge będzie się starał zdobyć piłkę, raczej
niż uniknąć kontuzji. Taki rozwój wypadków jest
szeroko udokumentowany w materiale z meczów
piłkarskich, a więc nasza prognoza jest
potwierdzona w sposób niezwykle wyraźny.

11

41

Dziękuję za uwagę!

[e-mail]

www.pawel-rutkowski.ling.pl