1 

Nurty kryminologii i ich podział 



 

Występowanie  na  gruncie  kryminologii  określonych  wzorców  pracy  badawczej  opartych  na 

odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub 

paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących 

uwarunkowań  ludzkiego  zachowania  i  zakładanych  wizji  społeczeństwa  wyszczególniane  są 

cztery występujące równolegle (co przeczy teorii rewolucji naukowej Kuhna, czyli zastępowania 

jednych  paradygmatów  przez  drugie,  propagowanej  przez  przedstawicieli  nurtu 

antynaturalistycznego) takie nurty: 

o 

kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności 

od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych, silnie eksponuje 

potrzebę  wartościowania  zjawisk  społecznych,  zakłada  istnienie  wolnej  woli,  ale  i  pewną 

sterowalność jednostki oraz  konsensualną wizję społeczeństwa 

o 

kryminologia  pozytywistyczna:  dominowała  w  w  drugiej  połowie  XIX  i  na  początku  XX 

wieku;  posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministyczne uwarunkowanie 

ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa 

o 

kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za 

metodologią  nauk  humanistycznych,  zakłada  konieczność  odwoływania  się  do  ocen  i 

wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa 

o 

kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza 

założenia nurtu klasycznego 



  Kryminologia klasyczna: jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa 

karnego  i  działalności  postaci  takich  jak  Beccaria  (twórca  pracy  „O  przestępstwach  i  karach”, 

kładącej  podwaliny  pod  zasady  nowoczesnego  procesu  karnego),  Bentham,  Kant,  Hegel  oraz 

Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opierają się na:  

o 

przeświadczeniu,  że  każdy  człowiek,  w  tym  także  sprawca  przestępstwa,  jest  przede 

wszystkim  jednostką  racjonalną,  świadomie  wybierającą  pomiędzy  różnymi  alternatywami 

postępowania,  a  jednocześnie  jednostką  wyposażoną  w  wolną  wolę,  a  więc  wybierającą  w 

nieskrępowany sposób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja 

człowieka  oznaczająca,  że  przestępca  to  zupełnie  normalna  jednostka,  która  w  świadomy  i 

racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za 

swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede 

wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło 

o 

pesymistycznej  wizji  natury  ludzkiej,  czyli  przekonanu,  że  każdy  człowiek  jest  nie  tylko 

zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie 

społeczeństwa;  człowiek  jest  istotą,  której  zachowania  mogą  być  manipulowane  za  pomocą 

 

2 

obawy  przed  karą;  kara  ma  pewien  wymiar  pragmatyczny,  gdyż  ma  powstrzymywać 

ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej 

służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu) 



  Kryminologia  pozytywistyczna:  jej  pojaiwenie  się  łączy  się  z  wykształceniem  się  w  drugiej 

połowie XIX wieku szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez 

Lombroso,  Ferriego  i  Garofalo.  Pozytywizm  kryminologiczny  jest  konsekwencją  scjentyzmu, 

kultu  nauki  i  naukowości  oraz  wiary  w  nieograniczone  możliwości  poznania  i  wykorzystania 

jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych 

oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich 

zacofania  w  porównaniu  z  przyrodniczymi,  co  w  myśl  teorii  Comte  i  Spencera  miało  być 

przezwyciężone  poprzez  dokonanie  maksymalnego  zbliżenia  nauk  społecznych  do 

przyrodoznawstwa  i  miało  umożliwić  uzyskanie  przez  nie  wiedzy  równie  pewnej  i  ścisłej  na 

temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata 

przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na: 

o 

deterministycznej  koncepcji  człowieka  i  sprawcy  przestępstwa,  zakładającej  przyczynowość 

zachowań człowieka,  w tym  zachowań przestępczych;  zachowaniami  ludzi  rządzą czynniki, 

nad  którymi  nie  mają  oni  kontroli,  zaś  zadaniem  kryminologii  jest  poszukiwanie  tych 

przyczyn;  z  powyższych  powodów  kryminologia  pozytywistyczna  to  przede  wszystkim 

etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze 

szkołą klasyczną prawa karnego 

o 

koncentracji  na  osobie  sprawcy  przestępstwa  jako  podstawowym  przedmiocie  badań, 

sprowadzającej się do poszaukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają 

przestępstwa,  a  inni  nie  –  w  myśl  koncepcji  pozytywistycznej  przestępca  wyróżnia  się 

szczególnymi  cechami  spośród  ogółu  społeczeństwa  i  to  w  nich  właśnie  trzeba  szukać 

przyczyn zachowań przestępnych – ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od 

wszystkich  pozostałych  ludzi  ustalimy  przyczyny  przestępczości;  prowadzi  to  do  optymi-

stycznej  wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm  ten dzieli się 

na dwa nurty:  

  indywidualistyczny:  wywodzi  się  bezpośrednio  od  Lombroso  i  upatruje  przyczyn 

odmienności  przestępcy  w  nim  samym,  jego  uwarunkowaniach  biologiczno-

antropologicznych lub psychologicznych 

  socjologiczny:  pojawił  się  wraz  z  wywieraniem  wpływu  na  kryminologię  przez  nauki 

socjologiczne  i  zakłada,  że  przyczyny  odmienności  sprawcy  tkwią  poza  nim,  w  jego 

otoczeniu,  środowisku,  społeczeństwie;  przestępca  został  ukształtowany  przez 

oddziaływanie  określonych,  niekorzystnych  czynników  środowiskowych;  do  teorii  tych 

 

3 

najczęściej  zalicza  się  koncepcje  upatrujące  przyczyn  przestępczości  w  środowisku 

społecznym,  co  jest  podważane  przez  niektórych  socjologów,  twierdzących,  że  teorie  te 

wyjaśniają  jedynie  indywidualne  zachowania  jednostek,  zaś  prawdziwie  socjologiczna 

teoria  kryminologiczna  powinna  być  teorią  przestępczości  jako  zjawiska  społecznego, 

wyjaśniającą  dystrybucję  przestępczości  (przykładem  teorii  bliskiej  tym  wymogom  jest 

teoria  anomii  Mertona);  trzecim  podejściem  w  teoriach  socjologicznych  jest  podejście 

wieloczynnikowe,  negujące  sens  i  możliwość  tworzenia  uogólnień  teoretycznych  w 

zakresie  przyczyn  przestępczości  oraz  przyznawania  prymatu  jakiemuś  pojedynczemu 

czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność 

o 

korekcjonaliźmie,  czyli  przekonaniu,  że  najprostszym  sposobem  zlikwidowania  zachowań 

przestępnych  będących  skutkiem  odmienności  jest  likwidacja  odmienności;  oznacza  to  że 

środki  stosowane  wobec  przestępcy  nie  mogą  służyć  odwetowi,  lecz  muszą  sięgnąć  do 

przyczyn przestępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się 

redukować jej przyczyny – w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych 

chodzi  o  poprawę  osoby  sprawcy,  w  socjologicznych  zaś  o  oddziaływanie  na  środowisko 

potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej 

o 

konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na 

społecznym  marginesie,  zaś  przestępstwa  jako  zachowania  właściwego  pewnej  szczególnej, 

niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w 

tym  ujęciu  reprezentuje  interesy  olbrzymiej  większości  społeczeństwa  i  jest  objęte 

powszechnym społecznym konsensem 



 

Kryminologia antynaturalistyczna: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący 

pozytywizm  kryminologiczny.  Obejmuje  ona,  poza  teorią  naznaczania  społecznego,  także 

rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten 

nie  obalił  pozytywizmu,  zasadniczo  wpłynął  jednak  na  oblicze  kryminologii  i  doprowadził  do 

przewartościowania całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt 

antynaturalistyczny  nie  ogranicza  się  do  kryminologii,  lecz  ogarnia  całość  nauk  społecznych, 

przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej 

socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to: 

o  odrzucenie  naturalizmu  metodologicznego  i  przekonania  o  jedności  nauk  oraz  przejście  na 

stanowisko,  stwierdzające  iż  specyficzny  przedmiot  badań  nauk  społecznych  uniemożliwia 

uprawianie ich na wzór nauk przyrodniczych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych 

socjologii humanistycznej i rozumiejącej 

o 

konfliktowa  wizji  społeczeństwa  i  prawa  karnego,  co  oznacza,  że  prawo  karne  jest 

postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych 

 

4 

konfliktów;  powoduje  to  że  przestępczość  przestaje  być  traktowana  jako  produkt  indywi-

dualnej  patologii  i  staje  się  konsekwencją  przebiegu  procesów  konfliktu  społecznego,  zaś 

procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w społeczeństwie 

o 

interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie 

nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest 

ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w procesie interakcji społecznych 

o 

teza  iż  podstawowym  przedmiotem  badań  kryminologicznych  nie  powinien  być  sprawca 

przestępstwa,  lecz  „audytorium  społeczne",  dokonujące  obserwacji,  oceny  i  naznaczania 

określonych  rodzajów  zachowań  oraz  czynów  konkretnych  ludzi  jako  przestępstw  czy 

patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm 

zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i  pewni ludzie są 

uznawani  za  przestępców,  a  inne  nie;  przedmiotem  zainteresowania  są  zatem  mechanizmy 

społecznych procesów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej oraz jego 

selektywność 

o 

zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz postaw wobec tych 

instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec in-

stytucji  kontroli  formalnej  aż  do  ich  odrzucenia;  postawa  ta  wynika  z  tezy,  iż  instytucje  te 

same  wywołują  szereg  negatywnych  konsekwencji  ubocznych  i  w  wielu  wypadkach  mogą 

być  szkodliwe,  a  poza  tym  w  znacznym  stopniu  służą  interesom  partykularnych  grup 

mających  wpływ  na  ich  funkcjonowanie;  jeżeli  chodzi  o  stosunek  kryminologii  do  prawa 

karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej 

poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go 

przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych 

o 

optymistyczna  wizja  człowieka,  według  której  zło  nie  tkwi  w  samym  człowieku,  lecz  w 

konflikcie  społecznym  we  współczesnych  społeczeństwach;  rozwiązaniem  tego  problemu 

należy  zatem  szukać  w  ich  radykalnym  przekształceniu  i  budowie  nowego  społeczeństwa 

pozbawionego represyjnych form kontroli społecznej 



 

Kryminologia neoklasyczna: pojawiła się w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych 

jakop reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości 

i  ich  konsekwencje  kryminalnopolityczne,  w  postaci  prymatu  idei  resocjalizacji  sprawcy 

przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polityce kryminalnej. Stanowiący wyraz 

odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że: 

o 

polityka  kryminalna  oparta  na  pozytywiźmie  nie  nie  sprawdza  się,  gdyż  nie  prowadzi  do 

redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków 

 

5 

o  zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozycji państwo w 

walce  z  przestępczością,  albowiem  możliwości  wywierania  wpływu  na  indywidualne  i 

społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do 

koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania 

o 

przestępca  jest  wolną  jednostką  wybierającą  racjonalnie  pomiędzy  różnymi  alternatywami 

postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne 

o  kluczowym  problemem  jest  kwestia  instytucji  kontroli  społecznej  i  możliwości  zwiększenia 

ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe 

efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości  

Wprowadzenie do kryminologii pozytywistycznej 



  Nurt  kryminologii  pozytywistycznej  dzielony  jest  na  dwa  kierunki:  biopsychologiczny  i 

socjologiczny. Jest to wynikiem poszukiwania czynników wywołujących zachowania przestępne 

w  cechach  somatycznych  człowieka,  jego  cechach  psychicznych  lub  środowisku  społecznym 

jednostki,  przy  czym  przyczyny  somatyczne  i  psychologiczne  są  rozpatrywane  w  obrębie 

jednego kierunku z uwagi na ich ścisły związek. Kierunki nurtu kryminologii pozytywistycznej 

zakładają: 

o 

kierunek  biopsychologiczny:  decydujący  wpływ  na  zachowanie  człowieka  wywierają  cechy 

określające  jego  indywidualność;  niektóre  z  nich,  tak  dziedziczone,  wrodzone  czy  nabyte, 

tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; możliwe jest ustalenie, 

jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych oraz związku przyczynowego 

między określoną cechą a zachowaniem – ustalenie takiego związku zaś jest równoznaczne z 

ustaleniem  przyczyn  przestępczości,  co  otwiera  możliwości  skutecznego  zapobiegania  temu 

zjawisku 

o 

kierunek socjologiczny: eksponuje rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych i 

decydujący wpływ czynników społecznych na zachowanie człowieka; zachowania przestępne 

i  tendencje  do  tychże  u  jednostki  są  generowane  przez  niekorzystne  warunki  społeczne; 

możliwe  jest  ustalenie,  jakie  czynniki  społeczne  wywołują  zachowania  przestępne,  zaś  ich 

usunięcie  lub  złagodzenie  siły  ich  oddziaływania  pozwala  skutecznie  zapobiegać 

przestępczości 



  Klasyfikacja teorii pozytywistycznych: 

o  teorie  somatyczne: 

antropologiczne, 

genetyczne 

(dziedziczenie 

cech, 

aberracje 

chromosomalne), zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i inne 

o  teorie  psychologiczne:  konstytucjonalno-typologiczne,  nieprawidłowej  osobowości  i 

pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia) 

 

6 

o 

teorie  socjologiczne:  ekologiczne,  strukturalne,  zróżnicowania  kulturowego,  uczenia  się  i 

kontroli 

Teorie biopsychologiczne 



 

Teorie  antropologiczne:  chodzi  przede wszystkim  o teorię „przestępcy z urodzenia"  Lombroso 

oraz  jego  następców  (Garofalo,  Ferri),  sformułowaną  w  1876  roku.  Posiłkując  się  poglądami 

poszukującymi  związków  pomiędzy  ukształtowaniem  twarzy  (fizjonomiści)  bądź  czaszki 

(frenolodzy)  a  właściwościami  psychiki,  Lombroso  doszedł  do  wniosku,  że  niektórzy  ludzie 

wykazują  trwałą  tendencję  do  popełniania  przestępstw,  którą  można  rozpoznać  po  cechach 

budowy  ciała  –  „przestępca  z  urodzenia”  musiał  mieć  co  najmniej  sześć  charakterystycznych 

cech  (np.  cofnięte  czoło,  deformacje  czaszki,  zniekształcenia  szczęk,  wystające  kości 

policzkowe, specyficzna budowa ucha, ale także odmienności budowy organów wewnętrznych 

lub płciowych czy leworęczności). W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na 

popełnianie  jakich  kategorii  przestępstw  jest  nastawiony  dany  osobnik.  Początkowo  Lombroso 

uważał  wrodzoną  skłonność  do  popełniania  przestępstw  za  atawistyczną,  później  jednakże 

zmienił  poglądy,  wskazując  na  obciążenie  dziedziczne,  wynikające  z  chorób  psychicznych  lub 

alkoholizmu,  a  także  uwzględnił  wpływ  czynników  środowiskowych  jako  kształtujących 

tendencję do popełniania przestępstw. W myśl koncepcji Lombroso, przestępczość jest dziełem 

nie  tylko  przestępców  z  urodzenia,  lecz  także  przestępców  nałogowych,  z  namiętności  oraz 

przypadkowych,  jak  również  tzw.  kryminoidów,  czyli  osób  nieodpornych  na  czynniki 

zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania. Poglądy Lombroso zostały odrzucone jako 

obciążone  błędami  metodologicznymi,  udowodniono  także,  że  nie  nie  występuje  „typ 

przestępcy",  który  charakteryzuje  się  stałym  zespołem  cech,  a  takie  same  przestępstwa 

popełniają  osoby  o  odmiennych  charakterystykach  antropologicznych.  Z  koncepcji  Lombroso 

wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego traktowania osób popełniających czyny karalne, lecz 

niezdolnych  do  ponoszenia  odpowiedzialności  karnej,  zwłaszcza  osób  psychicznie  chorych  i 

zagrażających otoczeniu, co obecnie przekłada się na stosowanie środków zabezpieczających. 



 

Koncepcja  dziedziczenia  skłonności  do  zachowań  aspołecznych:  zakłada  ona,  że  mechanizm 

dziedziczenia  obejmuje  nie  tylko  cechy  somatyczne,  ale  również  tendencje  do  określonego 

zachowania, co starano się udowodnić w trojaki sposób: 

o 

badania  genealogiczne:  prowadzone  były  na  początku  XX  wieku  i  były  nastawione  na 

uchwycenie roli dziedziczenia w powstawaniu  zachowań aspołecznych;  przedmiotem badań 

były rodziny wielopokoleniowe, opierano się zaś na założeniu, że pochodzenie od przodka o 

określonych  cechach  powinno  rzutować  na  społeczne  funkcjonowanie  jego  zstępnych; 

badania  takie,  prowadzone  na  przykład  przez  Goddarda  wykazały  jedynie,  że  na  ich 

 

7 

podstawie  nie  można  ustalić,  jaki  wpływ  na  postępowanie  człowieka  wywierają  cechy 

dziedziczone, gdyż nie można go oddzielić od wpływu czynników społecznych 

o 

badania  bliźniąt:  datują  się  one  od  okresu  międzywojennego;  w  ich  wyniku  znajdowano 

tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, u bliźniąt dwuzygotycznych 

natomiast nie była ona  widoczna lub  wykrywano ją w stopniu  nieznacznym; badania te nie 

doprowadziły  do  uzyskania  dowodów  wpływu  cech  dziedzicznych  na  zachowania  oceniane 

ujemnie czy przestępne, zarzucano im natomiast błędy metodologiczne,  a przede wszystkim 

brak  możliwości  oddzielenia  wpływu  cech  dziedziczonych  od  wpływu  warunków 

środowiskowych 

o  badania  dzieci  adoptowanych:  na  ich  podstawie  wskazywano  na  związek  między 

przestępczością  rodziców  naturalnych  i  ich  dzieci,  podczas  gdy  takich  związków  nie 

wykrywano  w  relacji  rodziców  przybranych  z  dziećmi  adoptowanymi;  podobne  wyniki 

uzyskano w badaniach adopcyjnych poświęconych dziedziczeniu skłonności do nadużywania 

alkoholu; także w tych badaniach nie zdołano ustalić, czy o związkach ilustrujących wnioski z 

badań decydują czynniki dziedziczne czy środowiskowe 



 

Koncepcje zaburzeń struktury chromosomów: niektóre badania prowadzone wśród przestępców 

wykazujących  nieprawidłowość  w  sferze  psychiki  wykazały,  że  zamiast  standardowego  obrazu 

struktury  chromosomów  (kariotypu)  zapisywanego  u  mężczyzn  jako  46XY,  a  u  kobiet  jako 

46XX  występuje  kariotyp  o  zwiększonej  liczbie  chromosomów  Y,  czyli  np.  47XYY  czy 

48XXYY, co miało wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym. 

Pomimo  faktu  że  znaczna  część  naukowców  odrzuca  teorię  wpływu  dodatkowych 

chromosomów  Y  na  agresywność,  z  badań  wynika  że  występowanie  tej  aberracji  jest  wśród 

przestępców znacznie częstsze niż w ogólnej populacji, istnieje zaś ogólna możliwość, że  że u 

osób  posiadających  zbędny  chromosom  płciowy  wystąpić  mogą  pewne  zaburzenia  w 

zachowaniu. Odsetek ten jest jednak nadal tak minimalny, że nie jest możliwe objaśnianie tym 

czynnikiem przestępczości, zaś same zmiany zachowania mogą przybrać różnorakie formy (np. 

zespół  Downa,  zwany  mongolizmem)  i  zazwyczaj  powinny  być  traktowane  jako  przypadki 

chorobowe. 



 

Koncepcje  zaburzeń  ośrodkowego  układu  nerwowego:  wpływ  uszkodzenia  lub  schorzenia 

ośrodkowego  układu  nerwowego  na  społeczne  funkcjonowanie  człowieka,  a  zwłaszcza  na 

zachowania  kryminalne,  nie  jest  wyjaśniony.  W  Polsce  zaproponowano  określanie  ujemnych 

tendencji w zachowaniu  związanych z uszkodzeniem mózgu jako charakteropatii, co przesuwa 

cały  problem  w  sferę  osobowości.  Nie  jest  pewne  czy  tendencje  do  aspołecznego  zachowania 

pojawiają  się  zawsze  w  razie  uszkodzenia  układu  nerwowego,  i  jaki  jest  ewentualny  związek 

między  miejscem  uszkodzenia  a  sposobem  zachowania.  Psychiatrzy  szczególnie  podkreślają 

 

8 

znaczenie  mikrouszkodzeń  układu  nerwowego  prowadzących  do  zaburzeń  w  funkcjonowaniu 

mózgu  jako  trudniej  wykrywalnych  (mogą  one  powstać  w  okresie  życia  płodowego,  porodu, 

niegroźnych  urazów  mechnicznych  głowy  lub  chorób),  wśród  dzieci  cierpiących  na  takie 

schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego. 



 

Inne koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne: 

o 

poglądy 

łączące 

zaburzenia 

endokrynologiczne 

z 

zachowaniem 

przestępnym: 

zapoczątkowane  zostały  w  latach  20-tych  XX  wieku  jako  wynik  odkrycia  znaczenia 

hormonów  w  funkcjonowaniu  organizmu  ludzkiego;  w  myśl  tych  koncepcji  rocesy 

biochemiczne mają co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a 

zaburzenia tych procesów wyzwalają tendencję do zachowań antyspołecznych, w tym także 

przestępnych; wskazywano zwłaszcza na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we 

krwi, reakcje alergiczne i rozchwianie hormonalne, zwłaszcza jeśli chodzi o hormony płciowe 

o 

poglądy dotyczące związku zachowań przestępczych z obniżeniem sprawności intelektualnej: 

próby  powiązania  tych  dwóch  czynników  zakończyły  się  niepowodzeniem,  aczkolwiek  jest 

oczywistym fakt, że niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań 

społecznych,  co  jednak  może  być  niwelowane  przez  odpowiedni  wpływ  środkowiska  (np. 

rehabilitację),  aczkolwiek  przy  negatywnym  wpływie  społecznym  biopsychiczne  trudności 

przystosowawcze  moga  ulec  pogłębieniu;  poziom  inteligencji  mierzony  jest  ilorazem 

inteligencji  (IQ),  dolną  granicą  dla  inteligencji  w  normie  jest  IQ  równy  90,  poniżej  zaś 

rozróżniane  są  zazwyczaj:  ociężałość  umysłową  (IQ-89-80),  ograniczenie  umysłowe 

(debilizm — 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25) 



 

Koncepcje typów psychosomatycznych: są to typologie ludzi łączące właściwości psychiczne z 

cechami  somatycznymi.  Najstarszą  taką  klasyfikację  stworzył  Hipokrates,  wyróżniając 

sanguiników (silnie reagujących i niewytrwałych w działaniu), choleryków (silnie reagujących i 

wytrwałych  w  działaniu),  melancholików  (słabo  reagujących  i  wytrwałych  w  działaniu)  oraz 

flegmatyków  (słabo  reagujących  i  niewytrwałych  w  działaniu).  Inna  znana  typologia  tego 

rodzaju  opracowana  została  przez  Kretschnera  i  opiera  się  na  podziale  typów  ludzi  na: 

asteniczny (wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona), atletyczny (średniego 

albo  wysokiego  wzrostu,  raczej  szczupły,  lecz  dobrze  umięśniony,  twarz  koścista,  szeroki  w 

ramionach),  pykniczny  (średniego  lub  małego  wzrostu,  otłuszczony,  o  grubych  rysach  twarzy, 

słabo  umięśniony,  duży  brzuch)  i  dysplastyczny  (o  nieregularnej  budowie  ciała,  często 

otłuszczony  i  pozbawiony  dymorfizmu  płciowego)  oraz  połączeniu  ze  wskazanymi  typami 

skłonności  do  zapadania  na  choroby  psychiczne  (np.  typem  schizofrenicznym  mieli  być 

astenicy) oraz właściwości temperamentalnych. 

 

9 



 

Teoria  konstytucjonalna  Eysencka:  próbuje  ona  wyjaśniać  uwarunkowania  przestępcze  za 

pomocą  wyszczególnienia  dwóch  typów  układu  nerwowego,  różniących  się  od  siebie 

przebiegiem  procesów  pobudzania  i  hamowania  i  wyróznienia  w  konsekwencji  dwóch  typów 

ludzi:  ekstrawertyków  (łatwych  do  pobudzenia  i  wygaszenia,  poszukujących  stymulacji, 

aktywnych,  impulsywnych,  towarzyskich,  optymistycznych  aż  do  braku  krytycyzmu, 

spontanicznych, nieopanowanych, co prowadzi często do agresji) oraz introwertyków (trudnych 

tak  do  pobudzenia  jak  i  wyhamowania,  powściągliwych,  nieśmiałych,  systematycznyh, 

sumiennych, pesymistycznych i skoncentrowanych na życiu wewnętrznym). Według Eysencka, 

socjalizacja  to  proces  nabywania  i  utrwalania  odruchów  warunkowych  odpowiadających 

wymaganiom  społecznym,  w  którym  zasadnicze  znaczenie  odgrywa  podatność  na 

warunkowanie  -  u  ekstrawertyków  proces  warunkowania  jest  trudniejszy  i  wymaga  większych 

nakładów  niż  u  introwertyków.  Dodatkowym  czynnikiem  wpływającym  na  socjalizację  jest 

neurotyzm, czyli wrażliwość emocjonalna – niski poziom wrażliwości oznacza zrównoważenie 

emocjonalne, wysoki – rozchwianie; wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu. 

W konkluzji można zauważyć, że ekstrawertycy o wysokim stopniu neurotyzmu będą najtrudniej 

utrwalać odruchy zapobiegające zachowaniom antyspołecznym. Teoria ta jest nieweryfikowalna 

ze względu na różnorodność bodźców społecznych działających na jednostkę.  



 

Koncepcje  nieprawidłowej  osobowości:  za  istotną  nieprawidłowość  osobowości  uznawane  są 

zaburzenia  w  obrębie  obrazu  samego  siebie,  zwłaszcza  zaś  niezgodność  między  jaźnią  su-

biektywną  a  odzwierciedloną.  Może  być  to  związane  z  przekonaniem  o  zmniejszonej  lub 

nadmiernej  wartości  własnej  osoby  oraz  skłonnością  do  posługiwania  się  mechanizmami 

obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie; możliwe są także 

stany  depresji  oraz  mała  odporność  na  frustrację.  Istotnym  mankamentem  jest  także 

nieprawidłowe  ukształtowanie  indywidualnego  systemu  wartości,  a  zwłaszcza  nie  mieszczenie 

się  w  nim  dobra  innych  ludzi.  Badania  przestępców  wykazują  także  zespoły  cech  nazywane 

„zespołami  ogólnego  niepowodzenia",  tworzone  zazwyczaj  przez  nikłą  odporność  na  stres, 

niewielką zdolność koncentracji i brak wytrwałości w realizowaniu celów i połączone z takimi 

cechami pochodnymi jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu. 



  Psychopatia:  pojęcie  to  nie  jest  jednolite,  najczęściej  jest  pojmowana  jako  nieprawidłowe 

ukształtowanie  osobowości.  Jej  najczęstsze  cechy  to:  niezdolność  do  trwałych  związków 

uczuciowych,  związana  z  tym  przewaga  sfery  popędowo-emocjonalnej  nad  wyższymi 

poziomami  regulacji  zachowania  prowadzące  do  zachowań  impulsywnych  wybikłych  z 

eliminacji mechanizmów regulacji zachowań pozwalających uwzględniać wymagania społeczne. 

Powyższym  cechom  nie  musi  temu  towarzyszyć  obniżenie  inteligencji,  co  pozwala  niektórym 

psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Zjawisko to jest szczególnie 

 

10 

częste  wśród  przestępców  wielokrotnych  i  powinno  być  traktowane  jako  swego  rodzaju 

pogranicze choroby psychicznej, które może mieć wpływ na ocenę poczytalności przestępcy. 

Teorie socjologiczne 



 

Koncepcje  ekologiczne:  opierają  się  one  na  poszukiwaniu  związków  między  zachowaniem 

przestępnym  a  środowiskiem.  Szczególną  teorię  pod  tym  względem  stworzyła  szkoła 

chicagowska i badacze tacy jak Burgess, Park i McKenzie, badający zachowania przestępcze w 

mieście.  Wyróżnili  oni  następujące  strefy  powstające  w  wyniku  rozwoju  miasta:  centralną,  w 

której  skoncentrowane  są  instytucje  handlowe,  finansowe  administracyjne,  przez  co  pojawiają 

się w niej każdego dnia tysiące interesantów; przejściową, do której wdzierają się instytucje ze 

strefy  centralnej  oraz  przemysł  lekki;  mieszkań  pracowniczych,  zajmowanych  przez  ludzi 

opuszczających  strefę  II,  lecz  pragnących  mieszkać  blisko  miejsca  pracy;  willową,  zasiedloną 

przez  osoby  należące  do  klasy  średniej  i  wyższej  i  wreszcie  podmiejską,  obejmującą  tereny 

leżące  poza  granicami  miasta  oraz  osiedla  satelitarne.  W  tej  konfiguracji,  rozwój  miasta  jest 

procesem  odśrodkowym,  w  którym  każda  ze  stref  napiera  na  zewnętrzną  przejmuje  jej  tereny. 

Procesowi temu towarzyszy dezorganizacja organizacji społecznej spowodowana faktem, że aby 

stworzyć  nową  organizację  w  nowej  strefie  należy  naruszyć  poprzednią.  Podobne  badania, 

dotyczące przestępczości nieletnich w Chicago przeprowadzali Shaw i McKay, wyróżniając pięć 

stref  odpowiadających  w  zasadzie  strefom  scharakteryzowanym  przez  Burgessa  i,  w  wyniku 

porównania  danych  sądowych  z  okresu  30  lat  rozwoju  miasta,  dochodząc  do  wniosku,  że  o 

nasileniu  przestępczości  nieletnich  decyduje  charakter  środowiska  odmienny  w  każdej  strefie 

oraz  standardy  i  formy  zachowania.  Badania  Shawa  i  McKaya  znalazły  naśladowców,  spośród 

których najważniejszymi okazały się badania  Landera w  Baltimore, które uwzględniły  wielość 

czynników  kulturowych  skorelowanych  z  nasileniem  przestępczości  (m.in.  wykształcenie, 

zamieszkanie  we  własnym  domu,  przeludnienie  oraz  wyposażenie  mieszkania,  rasa).  Lander 

uważał  za  uproszczenie  pogląd  o  tworzeniu  się  terenów  o  nasilonej  przestępczości  w  wyniku 

rozrastania się stref miejskich, gdyż jego zdaniem w każdej strefie działają czynniki wpływające 

na  nasilenie  przestępczości,  zaś  rodzaj  i  siła  ich  oddziaływania  zależy  od  cech  środowiska 

(zauważali to już Shaw i McKay). Kierunek ekologiczny poddano krytyce, zarzucając mu błędy 

metodologiczne  powodujące  nieprzystawanie  wyników  badań  do  rzeczywistości,  brak 

przekonywającego  wyjaśnienia  wskazywanych  prawidłowości  oraz  zakładanie  na  wstępie  że 

obszary  nasilonej  przestępczości  cechuje  stan  dezorganizacji  społecznej.  Kierunek  ten, 

wykazując  że  istnieją  rejony,  które  mimo  upływu  czasu  i  zmian  w  składzie  zamieszkującej  je 

ludności wykazują wysoki stopień kryminalizacji lub nasilenia przestępczości otworzył drogę do 

wyjaśnienia  tego  zjawiska,  formułując  zaczątki  teorii  zróżnicowania  kulturowego  w  etiologii 

 

11 

przestępczości oraz podkreślając znaczenie kontroli społecznej jako czynnika wpływającego na 

przestępczość. 



 

Teorie  strukturalne:  opierają  się  na  tezie,  że  zróżnicowanie  społeczne  daje  ludziom 

umiejscowionym na różnych poziomach struktury społecznej różne możliwości działania. Teoria 

opracowana  przez  Mertona,  zwana  teorią  anomii,  połączyła  to  z  tezą,  że  wszyscy  członkowie 

społeczeństwa  podlegają  naciskowi  przez  nie  wywieranemu  celem  skłonienia  ich  do  osiągania 

uznanych  w  nim  wartości,  co  wynika  z  faktu  wytworzenia  przez  nie  określonej  struktury 

kulturowej, zaszczepianej jednostkom w toku socjalizacji i określającej cele, do których należy 

dążyć, a których osiągnięcie jest społecznie uważane za miernik sukcesu lub wartości jednostki. 

Dodatkowo, Merton stwierdził, że społeczeństwo nie tylko wskazuje cele pożądane kulturowo, 

ale rónież środki, za pomocą których można do tych celów dążyć, a które, nie będąc dostępnymi 

dla  każdego  z  racji  zróżnicowania  społecznego  mogą  powodować  pojawienie  się  problemu 

przystosowania  się  jednostki  do  stawianych  przez  otoczenie  wymagań,  którego  rozwiązanie 

zależy nie tylko od spektrum działania jednostki, ale również od stopnia internalizacji wartości 

oraz  od  przekonania  co  do  niedopuszczalności  osiągania  celów  w  sposób  nie  aprobowany  w 

kulturze  danego  społeczeństwa.  Podążając  tym  śladem,  Merton  wyróżnił  pięć  sposobów 

przystosowania: 

o  konformizm:  występuje  gdy  jednostka  przyjęła  co  najmniej  niektóre  cele  i  środki  oraz  ma 

dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać 

o 

innowacja:  pojawia  się,  gdy  jednostka  przyjęła  co  najmniej  niektóre  cele,  lecz  zignorowała 

lub  odrzuciła  konieczność  sięgania  do  akceptowalnych  środków;  jednostka  taka  będzie 

skłonna  do  podejmowania  innych  działań,  zdatnych  do  realizowania  zinternalizowanych 

celów, np. popełniać przestępstwa 

o  rytualizm:  —  pojawia  się  przy  odrzuceniu  przekonania  o  potrzebie  osiągania  celów 

wyznaczonych  przez  kulturę  przy  internalizacji  aprobowanych  sposobów  osiągania  tychże; 

jednostka  redukuje  lub  rezygnuje  z  aspiracji  osiągnięcia  sukcesu,  zadowalając  się  ścisłym 

przestrzeganiem uznawanych norm postępowania 

o 

wycofanie:  występuje,  gdy  co  najmniej  niektóre  cele  i  środki  ich  osiągania  zostały 

zinternalizowane,  lecz  środki  te  zawiodły,  co  powoduje  niemożność  osiągnięcia  celów; 

jednostka  porzuca  wysiłek  związany  z  osiąganiem  akceptowanych  celów  i  podejmuje 

działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków 

o 

bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określonych celów i środków ich osiągania, przy 

jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy 

istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących 

się w tym systemie, a uznawanych za pożadane 

 

12 

Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki 

i  wywieranego  przezeń  nacisku  –  przez  to  w  warstwach,  w  których  podkreślanie  ważności 

środków jest słabsze niż ważności celów częściej  mogą się pojawiać zachowania innowacyjne 

(widoczne  w  warstwach  niższych).  Teoria  Mertona  zyskała  wielu  naśladowców,  aczkolwiek 

została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu 

i  pokrewnych;  ponadto  w  teorii  tej  nie  zostały  uwzględnione  takie  uwarunkowania  jak 

niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.  



 

Teorie  zróżnicowania  kulturowego:  oderzuca  on  pogląd  o  jednolitości  struktury  kulturowej  w 

społeczeństwie. W ramach tej grupy wyróznić można trzy teorie: 

o 

teoria  przestępczej  podkultury  Cohena:  przyjęcie  dominacji  społecznej  warstwy  średniej  i 

narzucania  przez  nią  swoich  standardów  warstwie  niższej,  co  wynika  z  faktu  że 

przedstawiciele  warstwy  średniej  piastują  w  społeczeństwie  pozycje  związane  ze 

sprawowaniem  zinstytucjonalizowanej  kontroli  społecznej  (nauczyciel,  sędzia,  policjant); 

Cohen wymienia cechy wysoko cenione w hierarchii wartości warstwy średniej, warunkujące 

jednocześnie osiągnięcie wyższego statusu: 

  ambicja,  czyli  wysoki  poziom  aspiracji,  co  wymaga  nastawienia  na  realizację  odległych 

celów 

  osobista  odpowiedzialność,  czyli  poleganie  wyłącznie  na  sobie  i  wspomaganie  innych 

tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów 

  szacunek dla osiągnięć, traktowanych jako miernik umiejętności; najwyżej cenione są osią-

gnięcia w zakresie wykształcenia oraz zawodowe i gospodarcze 

  świecki  ascetyzm,  polegający  na  zdolności  do  odparcia  pokusy  natychmiastowego 

zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów 

  racjonalność,  czyli  zdolność  przewidywania  i  planowania  wydarzeń  oraz  właściwe 

gospodarowanie czasem i środkami, także odrzucenie przypadkowości 

  dbałość  o  wygląd  i  maniery,  wyrażająca  się  w  przestrzeganiu  przyjętych  konwencji  w 

ubiorze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, tłumienie spontaniczności 

  eliminacja agresji fizycznej i przemocy, bez której konkurowanie czy wyrabianie układów 

nie byłoby możliwe, a korzystanie ze zdolności znacznie utrudnione 

  rozsądny  wypoczynek,  w  trakcie  którego  konstruktywnie  wykorzystuje  się  czas  poprzez 

zabawę lub zajęcia przynoszące korzyści intelektualne 

  szacunek  dla  własności,  polegający  na  docenianiu  ważności  prawa  własności  i 

niedopuszczalności użycia cudzej rzeczy bez zgody właściciela 

Cohen twierdzi, że w warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się z 

reguły  dużej  wagi,  przez  co  osoby  z  warstwy  niższej,  przechodzące  w  niej  wczesne  etapy 

 

13 

socjalizacji  i  obcujące  z  jej  kulturą  mają  trudności  w  spełnianiu  wymagań  niezbędnych  do 

uzyskania  społecznego  awansu,  będąc  pod  wpływem  warstwy  średniej  zaś  są  świadome 

znaczenia  sukcesu  i  społecznego  awansu,  nie  mając  jednocześnie  możliwości  zaspokojenia 

wynikłych stąd potrzeb w akceptowany sposób; prowadzi to do odrzucenia norm i  wartości 

klasy  średniej  i  wytworzenia  norm  i  wartości  zastępczych,  pozwalających  uzyskać 

zaspokojenie  potrzeby  społecznego  uznania  i  akceptacji  w  sposób  odmienny  od 

wskazywanego  przez  warstwę  średnią  i  wytwarzania  środowisk  rozwijających  postawy 

wrogie wobec jej norm, oparte na: 

  nieutylitarności,  czyli  działaniu  nie  dla  osiągnięcia  określonej  korzyści,  lecz  dla  samego 

działania 

  złośliwości,  czyli  chęci  szkodzenia  innym,  czerpaniu  zadowolenia  z  przykrości 

wyrządzanych innym ludziom 

  wielostronności,  czyli  dokonywaniu  wszelkiego  rodzaju  czynów  społecznie 

nieakceptowalnych 

  doraźnym hedonizmie, wyrażającym się w uleganiu impulsom, przypadkowości działania i 

nastawieniu na uzyskiwanie chwilowego pobudzenia 

  podkreślaniu  autonomii  grupy,  czyli  odrzuceniu  zewnętrznych  nacisków  przy 

jednoczesnym nacisku na podporządkowanie i solidarność członków  

o  teoria  Millera  dotycząca  samodzielnego  wytworzenia  subkultury  przez  warstwę  niższą 

przeciwstawnej  do  kultury  innych  warstw:  określa  subkulturę  warstwy  niższej  jako  zbiór 

punktów  skupienia,  czyli  wartości  grupowych,  kształtujących  zachowania  pozwalające 

uzyskać prestiż w grupie; są nimi: 

  trudności, czyli chęć niepopadania w trudne sytuacje, przy czym nie chodzi tu o dążenie do 

zachowania  zgodnego  z  prawem,  lecz  o  uchylenie  się  od  ujemnych  następstw  działania, 

które przysparza kłopotów; umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest wysoko 

ceniona 

  twardość,  polegająca  na  specyficznie  pojmowanej  męskości,  braku  skrupułów,  odwadze, 

sprawności  fizycznej  i  odporności  psychicznej,  a  także  połączonym  z  nimi  brakiem  za-

interesowania dla spraw intelektualnych, a nawet ich lekceważeniem 

  cwaniactwo,  czyli  sprawność  umysłowa  polegająca  na  umiejętności  podejścia  czy  nawet 

oszukania innych oraz obrony przed takimi manipulacjami 

  podniecenie,  skierowane  na  szukanie  flirtu  z  niebezpieczeństwem  w  formie  zachowań 

skoncentrowanych na alkoholu, muzyce i przygodnych kontaktach seksualnych; działania 

te  są  często  przeplatane  okresami  wyczekiwania,  przeważnie  na  następny  weekend  i 

pójście w miasto; także skłonność do hazardu 

 

14 

  los,  czyli  przekonanie  o  rozstrzygającym  znaczeniu  szczęścia  dla  powodzenia 

przedsięwziętych działań 

  niezależność, wyrażająca się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli 

i ulegania autorytetom 

Miller  uważa,  że  cechą  charakterystyczną  struktury  niskich  warstw  społecznych  jest  także 

tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci, wyrażających się w dominacji kobiet 

w  rodzinach,  co  nie  tworzy  dla  chłopców  wzorców  identyfikacyjnych  i  przyczynia  się  do 

tworzenia grup pozwalających na zaspokajanie potrzeb niemożliwych do zaspokojenia przez 

rodzinę;  przynależność  do  grupy  ma  więc  istotne  znaczenie  i  powoduje  konformistyczne 

nastawienie wobec jej wymagań 

o 

teoria zróżnicowanych okazji Clowarda i Ohlina: zakłada, że na wybór zachowania zgodnego 

albo sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań 

proprawnych,  lecz  także  dostępność  do  środków  koniecznych  do  podjęcia  zachowań 

antyprawnych,  przy  czym  chodzi  o  środki  kulturowe  –  wzorce  zachowań,  postawy, 

motywacje, systemy wartości i tym podobne oraz o możliwości postępowania zgodnie z tymi 

wzorcami  i  motywacjami  i  możliwości  nabycia  umiejętności  potrzebnych  do  prowadzenia 

działalności niezgodnej z prawem; zgodnie z tymi założeniami Cloward i Ohlin wskazali na 

grupowanie  się  nieletnich  w  określone  zbiorowości:  przestępcze,  konfliktowe  i  wycofania, 

różniące się doświadczeniami społecznymi ich członków: 

  środowiska przestępcze są z reguły dobrze zintegrowane, a normy podkultury przestępczej 

są  ich  stałym  elementem,  przez  co  udział  w  młodzieżowych  gangach  stanowi 

przygotowanie do kariery dorosłego przestępcy 

  zbiorowości konfliktowe formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nie-

letni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych; charakteryzują się zmiennym 

składem  ludnościowym;  członkowie  mają  ograniczone  możliwości  dostępu  do  dróg  do 

sukcesu,  copowoduje,  że  zbiorowość  nastawia  się  na  rozwiązywanie  problemów  we 

własnym gronie i wstosunku do innych grup poprzez stosowanie przemocy; jako że dorośli 

nie  aprobują  tego  sposobu,  po  przekroczeniu  granicy  wieku  dojrzałego  jednostka  musi 

wybrać między konformizmem, działaniem przestępnym i wycofaniem 

  zbiorowość wycofania powstaje gdy dane osoby nie są w stanie  zaspokoić aspiracji przy 

pomocy  środków  legalnych  lub  nielegalnych,  a  mają  dostęp  do  środków  odurzających, 

które według Clowarda i Ohlina są środkiem ucieczki w subkulturę; wejście do niej może 

nastąpić także wskutek indywidualnych zaburzeń stosunków z najbliższym otoczeniem 

Teorie  zróżnicowania  kulturowego  rozwinęły  poglądy  na  uwarunkowania  przestępczości  w 

drodze  twórczej  polemiki,  zwracając  szczególną  uwagę  na  mozaikę  czynników  mogących 

 

15 

wpływać  na  powstawanie  zróżnicowanych  zachowań  przestępnych  i  mechanizmy  ich 

powstawania.  Słabością  tych  teorii  jest  natomiast  ograniczanie  się  do  przestępczości 

generowanej przez tylko jedną warstwę społeczną w sytuacji, gdy jest ona udziałem wszystkich 

warstw/ 



 

Teorie  uczenia  się  zachowań  przestępnych:  oparte  na  założeniu  przyswajania  zachowań 

dominujących w środowisku jednostki: 

o 

teoria  zróżnicowanych  powiązań  Sutherlanda:  opisuje  ona  mechanizm  wyboru  określonego 

zachowania i obejmuje dziewięć podstawowych tez: 

  zachowanie przestępne jest wyuczone, nie jest więc wrodzone, lecz wymaga stosownego 

wyszkolenia 

  zachowanie  przestępne  zostaje  wyuczone  w  interakcjach  z  innymi  osobami  w  procesie 

komunikowania się 

  zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich 

osobistych  powiązaniach;  oznacza  to,  że  środki  masowego  przekazu  odgrywają 

stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania 

  gdy  zachowanie  przestępne  jest  wyuczone,  to  uczenie  obejmuje  techniki  popełniania 

przestępstw oraz ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw 

  specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem 

norm  prawnych  jako  wiążących  bądź  niewiążących,  co  łączy  się  z  przebywaniem  wśród 

osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania albo dopuszczających 

naruszanie takich norm 

  jednostka  staje  się  przestępcą  wskutek  nadwyżki  definicji  sprzyjających  naruszaniu 

przepisów prawa nad nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa; ludzie zachowują się 

w  sposób  przestępny  wskutek  zetknięcia  się  z  kryminalnymi  wzorcami  zachowań  oraz 

odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych 

  zróżnicowane  powiązania  mogą  się  różnić  częstotliwością,  trwałością,  pierwotnością  i 

intensywnością;  pierwotność  wynika  z  siły  oddziaływania  określonych  wzorców  we 

wczesnym dzieciństwie, intensywność zaś z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce 

zachowania oraz z emocjonalną reakcją z nim związaną 

  w  procesie  uczenia  się  zachowań  przestępnych  poprzez  powiązania  z  kryminalnymi  i 

antykryminalnymi wzorcami występują takie same mechanizmy jak przy każdym uczeniu 

się, a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo 

  zachowanie  przestępne  wyraża  ogólne  potrzeby  i  wartości  i  nie  można  go  wyjaśniać 

odwołując się do nich, gdyż jest zachowanie nieprzestępne wyraża to samo 

 

16 

teoria ta nie jest czysto socjologiczna i zawiera wyraźne akcenty psychologiczne, tłumaczone 

psychospołecznym  charakterem  procesu  uczenia;  zastrzeżenia  pod  jej  adresem  wynikają  z 

niejasności  i  ogólnikowości  jej  twierdzeń;  ponadto  teoria  ta  zakłada  pasywny  obraz 

człowieka,  który  nie  wybiera  określonego  zachowania,  kierując  się  takimi  czy  innymi 

względami,  lecz  zostaje  wepchnięty  w  przestępne  zachowanie  przez  przeważające  w  nim 

elementy kultury antyprawnej 

o  teoria  społecznego  uczenia  się  Bandury:  uzupełnia  tezy  Sutherlanda  twierdzeniami 

ukazującymi psychospołeczny mechanizm leżący u podstaw zachowań przestępnych; w myśl 

tej teorii, jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniemi je zapamiętać, 

nabywając potrzebne umiejętności; informacji dostarczają: rodzina, zbiorowości rówieśników 

i sąsiedzkie oraz media; wyuczone zachowania mogą jednak nigdy nie btć podjęte, gdyż do 

ich  katywacji  potrzebne  są  odpowiednie  bodźce:  awersyjne  (wywołujące  emocje  o 

zabarwieniu  ujemnym),  instrumentalne  (związane  z  dążeniem  do  uzyskania  określonej 

korzyści), modelujące (związane z wpływem otoczenia), instrukcyjne (wynikające z posłuchu 

wobec  osób  znaczących  lub  autorytetów),  czy  związane  z  zaburzonym  stanem  psychiki; 

zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z 

zewnątrz,  gdyż  jednostka  może  sprawować  aktywną  samokontrolę  nad  własnym 

zachowaniem, a jej system wartości może stanowić źródło wzmocnień wewnętrznych 

o  teoria  technik  neutralizacji  Sykesa  i  Matza:  kwestionuje  pogląd  o  tworzeniu  się  subkultur 

przestępnych  jako  głównej  przyczynie  zachowań  kryminalnych,  gdyż  ich  istnienie 

wymagałoby  odrzucenia  wartości  i  norm  ogólnie  przyjętych  w  społeczeństwie;  osoby 

popełniające  przestępstwa  przyswajają  sobie  proprawny  system  wartości  i  norm,  lecz 

wynajdują sposoby usprawiedliwiania niezgodnego z nim postępowania – przyznają zatem że 

ich czyny są w  zasadzie naganne, ale wskazują  na okoliczności ekskulpacyjne, wyłączające 

działanie normy przyswojonej; techniki neutralizacji według Sykesa i Matza to: 

  zaprzeczenie  odpowiedzialności:  sprawca  odwołuje  się  do  niezawinionego  przez  siebie 

zbiegu  okoliczności  lub  określa  się  jako  człowiek  w  sytuacji  nie  dającej  szans  na  inne 

zachowanie 

  zaprzeczenie  bezprawia:  sprawca  uważa,  że  jego  działanie  nie  wyrządziło  nikomu 

krzywdy, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym 

  zaprzeczenie ofiary: sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na 

takie potraktowanie 

  potępienie potępiających: sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy 

go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej 

 

17 

  powołanie  się  na  wyższe  racje:  sprawca  powołuje  się  na  kolizję  wartości  wymagającą 

poświęcenia dobra niższej wartości 

  powołanie  się  na  nieuchronność  zdarzenia:  sprawca  uważa,  że  zdarzenie  zdarzyłoby  się 

niezależnie od jego zachowania 

  techniki  specyficzne  dla  przestępczości  gospodarczej:  bezsensowność  prawa  (prawo 

krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub  niesprawiedliwe, , jest wyrazem  uprzedzeń i 

biurokratycznej  ignorancji  organów  państwa,  krępujących  możliwości  gospodarczego 

rozwoju), odebranie należnego (uznanie, że zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje 

za  swoją  pracę,  a  nielegalnie  uzyskane  pieniądze  są  rekompensatą  za  rzetelny  wysiłek)  i 

wszyscy  to  robią  (naruszenie  prawa  nie  jest  złamaniem  powszechnie  respektowanych 

norm) 

techniki neutralizacji opierają się na  pojęciowej  manipulacji odbierającej w oczach sprawcy 

możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem; dezaprobata innych nie ma znaczenia, 

gdyż wca chroni obraz własnej osoby, który inni usiłują zaczernić; sprawca musi mieć o sobie 

wyobrażenie,  które  jego  czyn  naraża  na  szwank;  do  zastosowania  techniki  neutralizacji 

dochodzi  wtedy,  gdy  naruszane  normy  są  przez  sprawcę  zinternalizowane,  ich  zakres 

działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana jego zdaniem podlega ochronie; teoria ta 

nie jest ogólną teorią przestępczości, lecz prezentuje mechanizm procesu psychospołecznego, 

który może ułatwiać popełnianie przestępstw 



 

Teorie kontroli: ich podstawę stanowią prace Durkheima dotyczące powiązania przestępczości z 

innymi  zjawiskami  społecznymi.  Durkheim  twierdził,  że  przestępczość  jest  zjawiskiem 

normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie, gdyż 

zachowanie  łamiące  normy  społeczne  jest  czynnikiem  dynamizującym  społeczeństwo, 

zmuszającym  je  do  nieustannej  rewizji  swego  stosunku  do  własnych  wytworów  kulturowych; 

ponadto,  człowiek  ze  swej  natury  jest  egoistyczny  i  nie  ma  żadnych  biologicznie 

warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi (konwergencja 

z teorią stanu natury Hobbesa). Z twierdzeń tych nie wynika jednak teza, że przestępczość jest 

zjawiskiem,  którego  nie  należy  ograniczać,  gdyż  jego  nadmierny  wzrost  jest  szkodliwy  – 

społeczeństwo musi wytwarzać środki powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, 

aby  utrzymać  nasilenie  przestępczości  we  właściwych  granicach.  Dlatego  właśnie  pytanie 

Durkheima  brzmi:  co  powstrzymuje  ludzi  przed  popełnianiem  przestępstw  i  kiedy  te  czynniki 

stają się nieskuteczne. W odpowiedzi, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej, wytworzonej 

poprzez kształtowanie sposobu  myślenia i  postępowania jednostek, co prowadzi  do uznawania 

potrzeby  przestrzegania  norm  społecznych,  regulujących  przebieg  interakcji  i  koordynujących 

działanie poszczególnych segmentów społeczeństwa – to właśnie ona pozwala społeczeństwu na 

 

18 

kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i 

na  autorytecie  instytucji  wytworzonych  przez  społeczeństwo;  stan  ładu  społecznego  to  nomia. 

Jego  przeciwieństwem  jest  anomia,  występująca  przede  wszystkim  w  okresach  wstrząsów  lub 

gwałtownych  zmian  społecznych,  w  czasie  których  następuje  przewartościowanie  wartości, 

upadek  autorytetów  i  rozchwianie  struktury  normatywnej  w  skali  całego  społeczeństwa.  Ta 

teoria  Durkheima  została  przełożona  na  grunt  kryminologii  przez  Hirschiego,  centralną  tezą 

rozważań którego jest założenie, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi 

społecznej, zmniejszające gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. W myśl tej 

tezy, więź społeczna składa się z: 

o 

przywiązania,  polegającego  na  pozytywnym  związku  emocjonalnym  z  osobami  z  bliskiego 

otoczenia oraz ynikającym stąd wyczuleniem na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce 

postępowania, co jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na internalizowanie norm i 

wartości 

o 

zaangażowania,  wynikającego  z  uczestnictwa  w  działalności,  którą  uznaje  się  za  ważną  i 

faktu, że popełnienie przestępstwa mogłoby to uczestnictwo postawić pod znakiem zapytania 

albo przekreślić; chodzi tu wyważenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych, 

możliwe  gdy  jednostka  dba  o  jakieś  dobra,  które  mogłaby  stracić  w  wyniku  popełnienia 

przestępstwa 

o 

zaabsorbowania, wynikającego z udziału w działalności zgodnej z prawem nie zostawiającej 

miejsca na działalność przestępczą i nie stwarzającej do takowej okazji 

o 

przekonania,  związanego  z  gotowością  do  przestrzegania  norm  prawnych,  co  wynika  z 

akceptacji tych norm 

Słabością  teorii  kontroli  jest  założenie  istnienia  w  społeczeństwie  jednego  systemu  wartości  i 

norm,  co  jest  konsekwencją  założenia  egoistycznej  natury  człowieka.  Ponadto,  podkreślanie 

słabości kontroli społecznej może prowadzić do jej nadmiernego nasilania, a nawet zastępowania 

nią  przymusu  moralnego,  który  według  Durkheima  jest  podstawowym  instrumentem 

powściągania przez społeczeństwo egoistycznych tendencji człowieka. 

Wprowadzenie do kryminologii antynaturalistycznej 



  Nurt kryminologii antynaturalistycznej dzielony jest na trzy podstawowe  kierunki: naznaczania 

społecznego, konfliktu społecznego i fenomenologiczny. Wynika to z róźnego podejścia badaczy 

do  problemu  przestępczości  i  odrzucenia  poglądów  pozytywistycznych.  Kierunki  nurtu 

kryminologii antynaturalistycznej zakładają: 

o 

kierunek naznaczania społecznego: zapoczątkowany został w latach 50-tych XX wieku przez 

teorie  naznaczania  społecznego,  zwane  także  teoriami  stygmatyzacji  lub  etykietowania; 

związany  jest  także  z  socjologiczną  teorią  symbolicznego  interakcjonizmu,  przez  co  jest 

 

19 

określany  mianem  podejścia  interakcjonistycznego;  centrum  uwagi  tej  refleksji  na  temat 

zjawisk  dewiacji  i  przestępczości  stanowi  nie  tyle  samo  zachowanie  dewiacyjne  czy  prze-

stępcze, co społeczna reakcja na te zachowania 

o 

kierunek  konfliktu  społecznego:  dotyczy  sporu  między  konsensualną  a  konfliktową  wizją 

społeczeństwa i naturę ładu społecznego; zagadnienia te mają szereg istotnych implikacji dla 

sposobu ujmowania problemów z zakresu kryminologii i socjologii prawa karnego – chodzi o 

założenia dotyczące pytania o naturę zjawisk przestępczych oraz miejsca, roli i funkcji prawa 

w  społeczeństwie;  kierunek  ten  koncentruje  się  na  procesach  społecznej  reakcji  na 

zachowania  dewiacyjne  i  przestępne,  lecz  ogranicza  się  do  psychospołecznych  i 

mikrostrukturalnych aspektów tych procesów, w początkowej fazie nie zadając nawet pytań o 

aspekty makrostrukturalne i  globalne, o społeczne źródła przebiegu procesów stygmatyzacji 

oraz  dystrybucji  zjawisk  dewiacyjnych  i  przestępczych;  dla  przedstawicieli  kryminologii 

konfliktowej  najważniejszym  problemem  jest  wyjaśnienie  nierównomierności  dystrybucji 

zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecznej, a konkretniej ich koncentracji 

w obrębie niższych warstw społecznych – źródłem tego problemu było w ich mniemaniu to, 

że  procesy  naznaczania  w  makroskali  wyznaczane  są  zjawisko  konfliktu  społecznego,  co 

oznacza,  iż  procesy  tworzenia  i  egzekwowania  prawa  karnego  związane  są  z  instytucją 

władzy i nierównym do niej dostępem; w kierunku tym można wyróżnić dwa nurty analizy 

konfliktowej: kryminologię konfliktową oraz kryminologię radykalną 

o 

kierunek  fenomenologiczny:  opiera  się  na  konfliktowej  wizji  społeczeństwa,  zaś 

podstawowym przedmiotem swego zainteresowania czyni pytanie o społeczne funkcje prawa 

karnego;  dla  odpowiedzi  na  nie  konieczne  jest  odrzucenie  pozytywizmu,  przede  wszystkim 

kategorii i  definicji prawa karnego;  zajmuje się także pytaniem, czy oficjalne cele wymiaru 

sprawiedliwości i prawa karnego w postaci zwalczania przestępczości i innych negatywnych 

zjawisk pokrywają się z celami realizowanymi przez te instytucje  - zdaniem przedstawicieli 

tego  kierunku  tak  nie  jest,  przez  co  kryminologia  pozytywistyczna  jest  jedynie  rodzajem 

ideologii opierającej się na założeniu, że powyższe cele pokrywają się, przez co akceptującej 

oficjalny punkt widzenia i grupy kształtujące instytucje prawne, de facto mające władzę 



  Klasyfikacja teorii antynaturalistycznych 

o 

teorie naznaczania społecznego:  koncepcja dewiacji wtórnej  Lemerta, koncepcja outsiderów 

Beckera,  koncepcja  naznaczania  społecznego  Schura,  koncepcja  dewiacji  Matzy  oraz 

koncepcja wartościowania Sacka 

o 

teorie  konfliktu  społecznego:  teoria  analizy  konfliktowej  Bernarda,  teoria  konfliktu 

grupowego  Volda,  teoria  kryminalizacji  Turka,  koncepcja  społecznej  rzeczywistości 

 

20 

przestępstwa Quinneya, nurt kryminologii radykalnej Bernarda, nowa kryminologia Taylora, 

Waltona i Younga oraz nurt abolicjonistyczny Christiego 

o 

teorie  fenomenologiczne:  teoria  społecznych  funkcji  przestępczości  Eriksona,  koncepcja 

społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa oraz teoria społecznych funkcji 

kontroli społecznej Focaulta 

Teorie naznaczenia społecznego 



 

Koncepcja  dewiacji  wtórnej  Lemerta:  inspirowana  pojęciem  jaźni  odzwierciedlonej  Cooleya, 

czyli  tezą,  że  każda  jednostka  ma  jakieś  zdanie  na  temat  samej  siebie,  które  wywiera  istotny 

wpływ  na  jej  zachowania,  a  które  jest  kształtowane  przez  jej  wyobrażenia  na  temat  tego,  co 

sądzą  o  niej  inni,  zwłaszcza  zaś  autorytety,  czyli  osoby  i  grupy  odniesienia.  Oznacza  to,  iż 

kształtowanie  obrazu  samego  siebie  jest  wynikiem  procesu  interakcji  zachodzących  pomiędzy 

jednostką  a  jej  otoczeniem.  Posiłkując  się  tym  założeniem,  Lamert  sformułował  dwa  pojęcia: 

dewiacji  pierwotnej  i  dewiacji  wtórnej,  rozróżnianych  na  podstawie  rozdzielenia  zjawisk 

społecznych  i  procesów  psychicznych  na  fazy  przed  i  po  dopuszczeniu  się  przez  jednostkę 

zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną był dla Lamerta fakt naruszenia normy – 

nie interesował y go jednak jego przyczyny, ale społeczna reakcja pojawiająca się w momencie 

uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, zwłaszcza problem konsekwencji 

tej  reakcji  dla  jednostki  –  te  konsekwencje  właśnie,  które  określić  można  mianem  reakcji  jed-

nostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania to dewiacja wtórna. Konsekwencjami uznania 

przez grupę, że miało  miejsce naruszenie norm jest  wkroczenie instytucji kontroli społecznej i 

związana  z  tym  stygmatyzacja,  czyli  proces  nadawania  jednostkom  oznak  moralnej  niższości, 

etykiet  dewiantów  czy  przestępców  i  zmiany  podejścia  otoczenia  do  nich;  z  chwilą  nadania 

etykiety  zaczynają  działać  mechanizmy  jaźni  odzwierciedlonej  i  rozpoczyna  się  proces 

tworzenia  i  utrwalania  dewiacyjnej  osobowości,  której  nikt  nie  posiada  od  urodzenia  czy 

dziedzicznie.  Dalsze  zachowania  dewiacyjne  jednostki  powinny  być  traktowane  jako  wynik 

wykształcenia się dewiacyjnej identyfikacji - naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie 

jej  w  ten  sposób  prowadzi  do  przyswojenia  przez  nią  przekonania,  że  jest  nim  w  istocie. 

Dewiacja jest zatem statusem przypisanym jednostce. Koncepcji tej zarzuca się,  że opiera się na 

jednostronnej  wersji  symbolicznego  interakcjonizmu,  operującej  przesocjalizowaną  koncepcją 

człowieka jako bezwolnego odbiorcy pochodzących z otoczenia bodźców. 



 

Koncepcja  outsiderów  Beckera:  zwraca  ona  uwagę  na  czysto  socjologiczne  aspekty  problemu 

dewiacji,  próbując  wytworzyć  socjologiczną  koncepcję  społeczną.  Jej  punktem  wyjścia  jest 

teoria symbolicznego interakcjonizmu Meada, zakładająca, że świat społeczny jest konstruktem 

o  społecznym  rodowodzie,  powstającym  w  procesie  interakcji,  w  jakie  wchodzą  jednostki  i 

grupy społeczne. W ich trakcie ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone 

 

21 

znaczenia,  o  których  decyduje  właśnie  interakcja.  W  ten  sam  sposób  określana  jest  także 

dewiacyjność – jest ona konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji 

zachowania i nadania mu określonego znaczenia. W myśl teorii Beckera, grupy społeczne kreują 

dewiację przez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie 

owych  norm  do  poszczególnych  osób  i  naznaczenie  ich  jako  outsiderów;  w  konsekwencji 

kryterium dewiacyjności staje się społeczna reakcja na zachowanie. Postrzeganie i zachowanie 

krzyżują się, co powoduje cztery sytuacje: w wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne 

i  zachowania  posłusznego  normie  osoba  jest  naznaczona  jako  fałszywie  oskarżona,  zaś  przy 

postrzeganiu  zachowania  jako  niedewiacyjne  osoba  jest  naznaczona  jako  konformista;  w 

wypadku  postrzegania  zachowania  jako  dewiacyjne  i  zachowania  naruszającego  normę  osoba 

jest naznaczona jako dewiant, zaś przy postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest 

naznaczona jako ukryty dewiant. Koncepcji tej zarzucano niekonsekwencję, której świadectwem 

miała być przede wszystkim kategoria ukrytego dewianta jako nie obarczona reakcją społeczną. 

Nie  jest  także  jasnym,  jaki  dokładnie  rodzaj  reakcji  definiuje  dewiację:  czy  chodzi  tu  o  każdą 

reakcję  negatywną,  czy  tylko  o  sankcje.  Innym  zarzutem  jest  zaprzeczenie  przez  tą  teorię 

realności  i  obiektywności  zachowań  dewiacyjnych  –  Becker  nie  twierdzi  jednak,  że  zabójstwo 

czy  narkomania  nie  istniałyby,  gdyby  nie  były  nazwane,  a  jedynie  że  bez  owych  znaczeń  nie 

byłyby  tym,  czym  są  –  zjawiska  społeczne  istnieją  niezależnie  od  ocen,  ale  dopiero  one 

pozwalają się w nich rozeznać. Becker rozwinął także koncepcje socjologicznych mechanizmów 

kształtowania się karier dewiacyjnych, czyli utrwalania się u osób określonych społecznie jako 

dewianci  zachowań  sprzecznych  z  normami  i  oczekiwaniami  społecznymi,  odwołując  się  do 

pojęć  statusu  podporządkowanego  i  dominującego.  W  tym  ujęciu  istotą  mechanizmu 

powstawania  kariery  dewiacyjnej  jest  dominacja  statusu  dewianta  nad  innymi  statusami 

jednostki w percepcji społecznej; konsekwencjami takiego stanu rzeczy są trudności w pełnieniu 

konwencjonalnych  ról  społecznych  i  funkcjonowaniu  w  grupach  społecznych  przez  jednostkę 

oraz  baczna  obserwacja  tej  jednostki  przez  otoczenie  –  to  powoduje  upadek  jednostki  i  coraz 

silniejsze  potępienie  społeczne.  Ostateczną  konsekwencją  rozpoczęcia  kariery  dewiacyjnej  jest 

zepchnięcie jednostki na margines społeczny, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu 

podobnych i tworzenie subkultur. 



 

Koncepcja  naznaczania  społecznego  Schura:  ujmuje  opisane  przez  Beckera  mechanizmy 

kształtowania  się  kariery  dewiacyjnej  jako  proces  składający  się  z  czterech  elementów: 

stereotypizacji  (postrzegania  jednostki  uznanej  za  dewianta  przez  pryzmat  określonego 

negatywnego  stereotypu,  funkcjonującego  niezależnie  od  tego,  kim  w  rzeczywistości  jest  dana 

jednostka),  retrospektywnej  interpretacji  (interpretowania  przeszłych  zachowań  jednostki  przez 

pryzmat  negatywnego  stereotypu),  negocjacji  (przejawu  woli  jednostki  postrzeganej  jako 

 

22 

dewianta, dążącego do redukcji lub pozbycia się negatywnego stygmatu poprzez pertraktacje z 

otoczeniem,  stawiania  oporu  stygmatyzacji)  i  pochłaniania  ról  (nabieranie  przez  rolę  dewianta 

charakteru  roli  dominującej  i  zepchnięcia  innych  ról  w  percepcji  społecznej  na  dalszy  plan). 

Konsekwencją  tego  nurtu  była  zmiana  podejścia  do  instytucji  kontroli  społecznej  na  bardziej 

sceptyczne, wskazanie faktu, że mogą one mieć dysfunkcjonalny charakter, wywoływać szereg 

negatywnych  konsekwencji  ubocznych,  co  w  skrajnych  wypadkach  oznacza  postulat 

całkowitego odrzucenia represyjnej kontroli społecznej. Teorie te wypromowały także instytucje 

służące  załatwianiu  spraw  poza  wymiarem  sprawiedliwości  takie  jak  mediacja  jako 

zapobiegające powstaniu karier przestępczych. 



 

Koncepcja  dewiacji  Matzy:  opiera  się  na  rozróżnieniu  pomiędzy  pojęciami  patologii  i 

zróżnicowania  oraz  wynikającym  stąd  przeciwstawieniu  pozytywistycznej  postawie 

korekcjonalizmu  wobec  zjawisk  dewiacyjnych  postawy,  określanej  jako  docenianie.  Odrzuca 

ona pozytywistyczne dzielenie społeczeństwa z pozycji kultury dominującej na warstwy lepsze i 

gorsze,  zdrowe  i  patologiczne  z  powodu  braku  obiektywnych  kryteriów  zdrowia  i 

patologiczności.  Konsekwencją  takiego  stanowiska  jest  przyjęcie  obrazu  świata  społecznego 

jako  stanowiącego  wielość  autonomicznych  i  równouprawnionych  grup.  Rzeczywistość 

społeczna jest serią alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własne znaczenie nie jest 

z definicji zdrowa lub patologiczna, gorsza lub lepsza; w ujęciu Pearsona oznacza to odrzucenie 

postawy  korekcyjnej,  zmierzającej  do  przywrócenia  dewianta  na  łono  społeczeństwa  –  wprost 

przeciwnie,  dewiacja  i  dewiant  powinni  zostać  docenieni,  to  znaczy  zaakceptowani  takimi, 

jakimi  są.  Postulat  ten  miał  dwa  aspekty:  tezę  o  prawie  do  bycia  odmiennym  i  radykalnej 

nieinterwencji;  dewiację  traktowano  jako  jedną  z  możliwych  adaptacji  do  rzeczywistości 

odrzucanych  społecznie  i  brutalnie  wykorzenianych.  Matza  odrzucał  także  jedność 

metodologiczną nauki promowaną przez pozytywizm, uważając, że nie opis i pomiar zachowań 

jest  potrzebny,  lecz  spojrzenie  na  świat  oczyma  podmiotu  badanego.  Teorii  Matzy  zarzucano 

nieobiektywność  i  relatywizm  aksjologiczny  wynikające  z  solidaryzowania  się  z  dewiantami 

jako  ofiarami  represyjnej  kontroli  społecznej,  wykazała  ona  jednak  potrzebę  stosowania 

metodologii humanistycznej i rozumiejącej. 



 

Koncepcja  wartościowania  Sacka:  wynika  z  tezy  o  tym,  iż  przedmiotem  zainteresowania 

kryminologii jako nauki nie powinny być zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na nie. 

Teoria  ta  krytykuje  stanowisko  pozytywistyczne,  zgodnie  z  którym  przedmiotem  badań 

kryminologii  ma  być  przestępca  i  jego  zachowanie,  co  czyni  z  niej  naukę  behawioralną  o 

szczególnym  rodzaju  zachowania,  jakim  jest  zachowanie  przestępcze,  w  której  jednostka 

przestępna  jest  obiektywnym  faktem  badanym  za  pomocą  naturalistycznych  technik 

badawczych,  zaś  przestępstwo  zostaje  zaliczone  do  kategorii  behawioralnej  wyjaśnialnej  przy 

 

23 

zastosowaniu dorobku teorii zachowania. To według Sacka jest problemem kryminologii, gdyż 

opiera  się  ona  na  kategoriach  prawnych  dla  odróżnienia  przestępców  od  innych  ludzi  – 

przestępstwo  zaś  może  być  badane  w  naturalistyczny  sposób  tylko  wówczas,  gdy  stanowi 

obiektywny  fakt,  a  nie  ocenę,  a  zatem  gdy  kryminalizacja  jest  aktem  o  deklaratoryjnym,  nie 

konstytutywnym  charakterze  –  w  innym  wypadku  następuje  reifikacja  czyynu  i  sprawcy. 

Dodatkowym  czynnikiem  niepokojącym  jest  przeświadczenie  o  braku  naturalnego  przedmiotu 

badań w kryminologii, jego zależności od definicji ustawodawcy. Pozytywizm, zdaniem Sacka, 

dokonał pomieszania pojęć, gdyż, zakładając że status dewianta jest statusem nabytym, zakładał 

równocześnie że wypowiedzi ocenne o nim mają charakter deskryptywny i deklaratoryjny, gdy 

tymczasem mają charakter askryptywny i konstytutywny, albowiem przypisując danej jednostce 

określoną odpowiedzialność i status tworzą nową rzeczywistość. Przestępność była traktowana 

przez  pozytywizm  jako  cecha  obiektywna,  poddająca  się  kryteriom  prawdy  i  fałszu,  gdy 

tymczasem wypowiedzi o niej, jako askryptywne, czyli przypisujące pewne właściwości, mogą 

być słuszne lub niesłuszne, lecz nie prawdziwe lub fałszywe. W konsekwencji, Sack przyjmuje, 

że wobec faktu, iż podstawowym kryterium dewiacyjności jest reakcja i kontrola społeczna, to 

ona  powinna  stanowić  przedmiot  zainteresowania  kryminologii.  Uwolnienie  kryminologii  od 

zależności prawnokarnej ma dodatkowo rozwiązać problem  ocen i  wartościowania, uwolnić ją 

od  konieczności  ich  ferowania  oraz  nadać  kryminologowi  status  niezależnego  i  neutralnego 

eksperta, posiadającego obiektywną wiedzę o tym, czym jest przestępstwo i kim jest przestępca 

oraz wykorzystującego ją w procesie tworzenia prawa i szczególnie jego stosowania (stoi to w 

sprzeczności  ze  stanowiskiem  antynaturalistów,  uważających  że  pozytywistyczny  model  nauk 

społecznych  wolnych  od  wartościowania  nie  jest  możliwy  do  realizacji,  gdyż  opiera  się  na 

wyizolowaniu  roli  uczonego  z  jej  kontekstu  społecznego).  Sack  stwierdza,  że  podstawowa 

sprzeczność wewnętrzna kryminologii pozytywistycznej, wynikająca stąd, iż nauka ta dopuszcza 

do  odgórnego  nadania  jej  przedmiotu  badań  może  być  przezwyciężona  przez  uczynienie 

prawnokarnej  defninicji  przestępstwa  przedmiotem  badań  zamiast  traktowanie  jej  jako  danej  i 

niezmiennej  –  uczynienie  prawa  karnego,  nie  zaś  sprawcy  przedmiotem  badań  rozwiązuje  nie 

tylko problem przedmiotu kryminologii, ale także wartościowania. Akceptacja prawnej definicji 

przestępstwa  narzucała  kryminologii  system  wartości  i  ocen,  czyniąc  go  przedmiotem  badań 

kryminologia uwalnia się od patrzenia przez pryzmat prawa karnego, co umożliwia jej spojrzenie 

na ów system w niezależny sposób. Sack twierdzi, że o ile kryminologia pozytywistyczna starała 

się stworzyć teorię przestępczości, to kryminologia antynaturalistyczna stara się stworzyć teorię 

kryminalizacji. 

 

24 

Teorie konfliktu społecznego 



  Teoria analizy konfliktowej Bernarda: w myśl jego teorii kryminologia konfliktowa opiera się na 

założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki decydują o ich interesach i kształtują ich systemy 

wartości.  Współczesne  społeczeństwa  posiadają  pod  tym  względem  bardzo  skomplikowaną 

strukturę  i  składają  się  z  grup  społecznych  o  bardzo  zróżnicowanych  warunkach  życiowych, 

pozostających  przez  to  w  konflikcie  interesów  i  wartości.  Tworzenie  prawa  w  myśl  tej  teorii 

prawa  traktowane  jest  jako  rezultat  szeregu  konfliktów  i  kompromisów,  gdzie  rożne  grupy 

usiłują  eksponować  swoje  własne  wartości  i  interesy,  przay  czym  reprezentacja  danych 

interesów  zależy  od  politycznej  i  ekonomicznej  pozycji  danej  grupy  –  przez  to 

prawdopodobieństwo,  iż  wzory  zachowania  charakterystyczne  dla  silnej  pod  tymi  względami 

grupy  oraz  możliwość    poddania  członka  tej  grupy  kontroli  społecznej  jeśli  jej  zachowanie 

naruszyło prawo, jest odwrotnie proporcjonalne do jej siły. Ta druga zależność jest powodowana 

tym,  że  członek  silnej  grupy  ma  większe  możliwości  ukrycia  swoich  czynów,  wykorzystania 

legalnych  możliwości  obrony,  a  także  wywierania  pozaprawnego  wpływu  na  proces 

egzekwowania prawa, zaś agendy kontroli społecznej mają tendencję do zajmowania się raczej 

sprawami  łatwymi  niż  trudnymi  –  przez  to  będą  się  zajmować  raczej  dopuszczającymi  się 

przestępstw  pospolitych  osobami  grup  niższych.  Wynikiem  powyższych  uwarunkowań  jest  to, 

że  nasilenie  przestępczości  ujawnionej  w  ramach  poszczególnych  grup  społecznych  będzie 

odwrotnie  proporcjonalne  do  politycznej  i  ekonomicznej  pozycji  danej  grupy,  niezależnie  od 

wpływu innych czynników. Bernard uważa, że koncepcje konfliktowe mają wyjaśniać problem 

dystrybucji  nasilenia  przestępczości  w  ramach  różnych  grup  społecznych  i  fakt  koncentracji 

przestępczości  ujawnionej  w  ramach  niższych  warstw  społecznych.  Równocześnie  konflikt 

społeczny i przestępczość stanowią właściwość każdego społeczeństwa, mogą zmieniać się tylko 

jego objawy, zaś konsens społeczny jest nieosiągalny. 



  Teoria  konfliktu  grupowego  Volda:  opiera  się  na  ujęciu  zjawiska  konfliktu  grupowego 

dokonanego  przez  Simmla,  w  myśl  którego  człowiek  jest  istotą  grupową,  której  życie  jest 

częścią  i  produktem  związków  grupowych,  społeczeństwo  zaś  tozbiór  grup  utrzymywanych  w 

dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów. Grupy powstają, gdy jednostki posiadają 

wspólne  interesy  i  potrzeby,  które  w  najlepszy  sposób  mogą  być  zaspokojone  w  drodze 

wspólnych  działań.  Do  konfliktu  między  grupami  dochodzi  wówczas,  gdy  ich  interesy  i  cele 

stają  się  konkurencyjne.  Grupa  musi  być  zawsze  przygotowana,  aby  bronić  swych  interesów 

wobec innych grup, promując lojalność członków w stosunku do niej. Vold rozwija koncepcję 

mechanizmów  kryminalizacji,  twierdząc,  że  w  przypadku  zaistnienia  konfliktu  wartości  i 

interesów  różnych  grup  społecznych  dochodzi  zawsze  do  mobilizacji  jednej  grupy  przeciwko 

drugiej  i  poszukiwania  przez  strony  konfliktu  pomocy  ze  strony  państwa  celem  obrony  swych 

 

25 

praw (zazwyczaj przez domaganie się stosownego ustawodawstwa, które miałoby zabezpieczyć 

te  i  interesy).  Ta  grupa,  która  zdoła  zapewnić  sobie  większe  poparcie  uzyskuje  korzystny  dla 

siebie kształt  prawa, włącznie z decyzjami  dotyczącymi kryminalizacji określonych zachowań. 

Przegrana mniejszość może jednak odrzucać dane prawo, co doprowadza Volda do konstatacji, 

że  przestępstwo  to  zachowanie  członków  grupy  mniejszościowej,  wypływające  z  silnej 

lojalności grupowej, a pozostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość 

kryminalizowane. Koncepcja Volda miała w intencji jej autora ograniczony charakter, dotyczyła 

bowiem tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw. 



  Teoria kryminalizacji Turka: jest ona pierwszą we współczesnej kryminologii próbą stworzenia 

generalnej  teorii  kryminologicznej,  opartej  na  socjologicznej  koncepcji  konfliktu  społecznego. 

Wychodzi  ona  z  założenia,  iż  przestępstwo  i  bycie  przestępcą  stanowią  cechy  definiowane  i 

nadawane  przez  innych,  twierdząc  jednocześnie,  że  każde  społeczeństwo  dzieli  się  na  dwie 

kategorie:  grupę  dominującą,  podejmującą  decyzje  i  tworzącą  prawo  –  władzę,  oraz  grupę 

podporządkowaną,  czyli  tych,  których  prawo  dotyczy,  a  którzy  nie  mają  na  nie  wpływu  – 

poddanych.  To  władza  czyni  z  pewnych  kategorii  poddanych  przestępców,  prawo  jest  bowiem 

tworem  zbiorowości  posiadającej  struktury  władzy  –  nie  istnieje  przestępstwo  bez  państwa. 

Badanie przestępczości polega zatem na badaniu stosunków zachodzących pomiędzy statusem i 

rolami  władzy,  a  statusem  i  rolami  poddanych  i  opiera  się  na  pytaniu,  w  jaki  sposób  grupy 

posiadające władzę i tworzące prawo legitymizują w społeczeństwie ten fakt. Odpowiedź opiera 

się na rozumieniu instytucji władzy opartym na koncepcji uczenia się, a polegającej na tym, że 

władza  i  poddani  nieustannie  uczą  się  na  nowo  interakcji  między  sobą,  dominacji  i 

podporządkowania.  Stabilność  władzy  zależy  przede  wszystkim  od  tego,  w  jakim  stopniu 

podporządkowani  akceptują  władzę  –  władza  akceptowana  jako  nieuchronna  jest  bezpieczna, 

powinna  zatem  utrzymywać  poddanych  w  tym  przeświadczeniu.  Łamanie  prawa  należy 

traktować  jako  wskaźnik  załamania  się  lub  braku  władzy,  pojawienia  się  konfliktogennych 

różnic  kulturowych  między  władzą  i  poddanymi.  Turk,  chcąc  określić  warunki  generujące 

konflikt dokonuje rozróżnienia norm kulturowych (werbalne sformułowania wartości, związane 

z  treścią  prawa)  oraz  norm  społecznych  (behawioralne  realizacje  wartości,  związane  ze 

sposobem  funkcjonowania  prawa  w  praktyce);  jeżeli  tak  władza  jak  promują  zgodność  obu 

norm,  które  są  różne  po  obu  stronach,  wówczas  powstaje  wysokie  prawdopodobieństwo 

konfliktu, bo żadna ze stron nie jest gotowa ustąpić. Na prawdopodobieństwo to wpływa także 

poziom  organizacji  obu  stron  –  władza  zawsze  jest  zorganizowana,  konflikt  pojawia  się  gdy 

organizacją dysponują także poddani – oraz stopień wyrafinowania obu stron, czyli znajomości 

wzorów  zachowania  drugiej  strony,  używany  do  celów  manipulacji  –  jego  zanik  zmniejsza 

zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów 

 

26 

oraz  zwiększa  skłonność  władzy  do  posługiwania  się  przymusem.  Turk  próbuje  także 

sprecyzować warunki, w jakich konflikt może skutkować kryminalizacją – konieczne są tu trzy 

czynniki: znaczenie danego zachowania dla władzy, relatywna siła egzekutorów i broniących się 

(kryminalizacja jest wprost proporcjonalna do siły egzekutorów i odwrotnie do siły broniących 

się) oraz realizm posunięć konfliktowych (chodzi o konsekwencje podejmowanych działań dla 

zminay szans osiągnięcia zamierzonych celów – nierealistyczne posunięcia każdej ze stron będą 

skutkowały wzrostem rozmiarów kryminalizacji jako miary otwartości konfliktu między dwiema 

grupami).  



  Koncepcja  społecznej  rzeczywistości  przestępstwa  Quinneya:  odwołuje  się  do  nurtu 

interakcjonistycznego  w  kryminologii,  koncentrując  się  na  społecznych  mechanizmach 

tworzenia  problemu  przestępczości,  konstruktu,  określanego  mianem  społecznej  rzeczywiści 

przestępstwa.  Według  Quinneya,  przestępstwo  to  definicja  zachowania  kreowana  przez 

upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa; w wyniku 

tego  stanu  rozmiary  przestępczości  są  wprost  proporcjonalne  do  liczby  definicji  kryminalnych 

sformułowanych  i  stosowanych  w  praktyce.  Definicje  kryminalne  opisują  zachowania 

pozostające  w  konflikcie  z  interesami  tych  segmentów  społeczeństwa  (grup  osób  o  podobnym 

wieku,  płci,  przynależności  klasowej,  statusie  społecznym,  podzielających  te  same  wartości, 

norm  i  wzorców  zachowań,  różniących  się  stopniem  zorganizowania  swych  interesów; 

spotykane są interesy formalne (gdy brak jest elementów wewnętrznej  organizacji segmentu) i 

aktywne (gdy występuje organizacja celem świadomego artykułowania swych interesów); nawet 

przestępców  należy  traktować  jako  segment  społeczeństwa),  które  posiadają  władzę.  Quinney 

twierdzi także, że definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają 

władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego, zaś prawdopodobieństwo ich stosowania 

zależy  od  stopnia,  w  jakim  zachowania  osób  władzy  pozbawionych  pozostają  w  konflikcie  z 

interesami  segmentów  znajdujących  się  u  władzy  oraz  czynników  dodatkowych,  takich  jak 

społeczna  widoczność  danego  rodzaju  zachowań  i  gotowość  zgłaszania  władzom  o  ich 

zaistnieniu, organizacja zawodowa czy metody działania egzekutorów; w gruncie rzeczy defnicje 

kryminalne  i  wzory  zachowań  są  ze  sobą  sprzężone  –  członkowie  segmentów  społeczeństwa, 

których wzory nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych z 

większym  prawdopodobieństwem  będą  angażować  się  w  zachowania  definiowane  jako 

kryminalne.  Władza  rozpowszechnia  skonstruowane  przez  siebie  koncepcje  przestępstwa  za 

pomocą różnych środków komunikacji, zwłaszcza mediów. 



  Nurt kryminologii radykalnej Bernarda: jest jednym z owoców ruchu rewolty i kontestacji lat 60-

tych,  związanym  z  ruchem  neolewicowym,  odrzucającym  mieszczaństwo  i  system 

kapitalistyczny.  Punktem  wyjścia  tego  nurtu  jest  twierdzenie,  iż  w  społeczeństwie  nie  istnieje 

 

27 

konsens  co  do  podstawowych  interesów  i  wartości  poszczególnych  jednostek  oraz  grup 

społecznych, przeciwnie, jest ono w stanie konfliktu.  Co więcej  społeczeństwo jest podzielone 

na klasy, których członkowie mają podobne wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to 

z jednej strony klasa tych, którzy posiadają środki produkcji i klasa tych, którzy są zatrudnieni w 

produkcji;  konflikt  między  nimi  jest  podstawowym  konfliktem  społeczeństwa.  Prawo  karne 

pozwala  klasom  panującym  na  utrzymywanie  i  umacnianie  swej  dominacji,  co  wyraża  się  w 

penalizowaniu  takich  zachowań  członków  klasy  pracującej,  w  których  wiktymizują  oni 

przedstawicieli innych klas oraz swej własnej oraz ignorowaniu zachowań przedstawicieli klasy 

panującej,  w  których  ofiarami  są  przedstawiciele  klasy  pracującej,  nawet  jeśli  są  uznawane  za 

przestępstwa.  Zadaniem  kryminologii  dla  radykałów  jest  demaskowanie  i  piętnowanie 

niesprawiedliwości  tkwiących  w  procesie  tworzenia  i  stosowania  prawa  w  kapitaliźmie,  do 

eliminacji  kapitalistycznych  form  organizacji  społecznej  i  ekonomicznej  i  utworzenia 

społeczeństwa  konsensualnego  włącznie.  Kryminologowie  radykalni  uważają  także,  że 

tradycyjna  kryminologia,  akceptując  definicje  przestępstwa  zawarte  w  prawie  pozytywnym, 

przyjmuje technokratyczną rolę w zakresie kontroli społecznej klasy pracującej, zwłaszcza przez 

odwołanie się do idei korekcjonalizmu,  służącej  podporządkowaniu  członków klasy pracującej 

interesom  klasy  panującej,  oraz  przez  idee  reformistyczne,  mające  służyć  poprawianiu 

działalności  wymiaru  sprawiedliwości  w  sprawach  karnych.  Kryminologia  radykalna  odrzuca 

definicje  przestępstwa  zawarte  w  prawie  pozytywnym  i  chce  zajmować  się  wszystkimi 

społecznie szkodliwymi zachowaniami, które naruszają prawa człowieka powodowanych przez 

sprzeczności właściwe społeczeństwu kapitalistycznemu. 



  Nowa  kryminologia  Taylora,  Waltona  i  Younga:  oparta  jest  na  teoriach  zawartych  w  pracy 

„Nowa  kryminologia”  z  1973  roku,  poświęconej  krytycznej  analizie  koncepcji  kryminologii 

pozytywistycznej.  U  ich  podłoża  leży  koncepcja  zaangażowanych  nauk  społecznych 

opowiadających  się  po  stronie  określonych  wartości  –  oznacza  to,  że  kryminolog  nie  może 

ograniczać  się  do  opisu  i  wyjaśniania  procesów  kryminalizacji,  lecz  musi  poddawać  wyniki 

badań wartościowaniu i dokonywać wyborów moralnych, stawać po określonej stronie aby nie 

tylko opisywać czy demaskować, ale także poprawiać rzeczywistość. W tym ujęciu kryminolog 

jest  reformatorem  społecznym,  oferującym  alternatywę  dla  zastanego  ładu.  Taylor,  Walton  i 

Young  reprezentują  zaangażowane  nauki  społeczne,  opowiadające  się  po  stronie  tych,  których 

uważają za ofiary kontroli społecznej; jest to powodem ich ataku na pozytywizm, który uważają 

za  naukę  legitymizującą  istniejący  system  represyjnej  kontroli  społecznej  pod  płaszczykiem 

naukowej neutralności. Ich zdaniem instytucje kontroli społecznej współczesnych społeczeństw, 

jeśli mają przestać stanowić środek opresji i źródło niesprawiedliwości, wymagają radykalnego 

przekształcenia  w  drodze  przemian  społecznych,  poszukiwania  ustroju  pozbawionego 

 

28 

tradycyjnych  form  kontroli  (nie  oznacza  to  moralnej  identyfikacji  z  przestępcami).  Poglądy 

Taylora,  Waltona  i  Younga,  w  porównaniu  z  lewackim  radykalizmem  kryminologicznym 

(opartym na marksiźmie-leniniźmie, w którym konflikt społeczny jest sprowadzany do konfliktu 

pomiędzy burżuazją a proletariatem, a kapitalizm traktowany jest jako przyczyna przestępczości 

oraz niesprawiedliwości kontroli społecznej, która koncentruje się na przedstawicielach niższych 

warstw społecznych, gdyż ich styl nie odpowiadają standardom klasy panującej; prowadzi to do 

socjalistycznych  teorii  utopijnych)  zaliczyć  należy  do  umiarkowanej  wersji  kryminologii 

radykalnej,  która  zajmuje  się  możliwościami  rozszerzania  mechanizmów  nieformalnej  kontroli 

społecznej,  nie  opartej  na  represji,  odrzucającej  nie  całą  ortganizację  społeczną,  ale 

scentralizowaną  kontrolę  formalną  prawa  karnego.  W  tym  ujęciu  społeczeństwo  pozbawione 

przestępczości  jest  takim,  gdzie  zachowania  obecnie  określane  jako  przestępcze  nie  są 

przedmiotem władzy i uprawnienia do kryminalizowania. 



 

Nurt  abolicjonistyczny  Christiego:  jest  to  kierunek  domagający  się  likwidacji  prawa  karnego 

jako  instrumentu  kontroli  społecznej.  Według  Christiego,  przestępstwo  jest  pewną  formą 

konfliktu, który w dawnych czasach rozstrzygany był wyłacznie między ofiarą i jego sprawcą, 

poźniej  zaś  został  zawłaszczony  poprzez  rozwój  nowoczesnej  państwowości  i  systemów 

wymiaru  sprawiedliwości.  Na  skutek  owego  zawłaszczenia  państwo  zaczęto  stosować  wobec 

sprawców  przestępstw  represję,  która  nie  tylko  nie  rozwiązuje  problemu  przestępczości  i  rodzi 

szereg negatywnych konsekwencji ubocznych, ale nie daje także najczęściej żadnej korzyści czy 

satysfakcji  ofierze  –  przez  to  Christie  postuluje  oddanie  konfliktów  w  ręce  stron  i  takie 

przekształcenie  wymiaru  sprawiedliwości  w  sprawach  karnych,  aby  nabrał  on  bardzie) 

konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie 

przymusu i represji. 

Teorie fenomenologiczne 



 

Teoria  społecznych  funkcji  przestępczości  Eriksona:  powstawała  pod  wpływem  socjologii 

funkcjonalnej.  Przedmiotem  zainteresowania  Eriksona  stały  się  trzy  fale  przestępczości,  które 

nawiedziły Boston kolejno w latach 1636, 1650 i 1692, z których każda miała podłoże herezji 

czy nietolerancji religijnej (sprawa czarownic z Salem) i zakończyła się masowymi skazaniami. 

Erikson wykazywał, że każda fala była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych 

kolonii,  widzących  w  takim  postępowaniu  przede  wszystkim  środek  integrowania  zbiorowości 

wokół ortodoksyjnych wartości purytańskich, zaś osoby naznaczane jako dewianci służyły jako 

kozły  ofiarne,  których  naznaczenie  miało  na  celu  nie  ukaranie  odstępstw  od  norm,  ale 

zdefiniowanie  granic dozwolonego zachowania  zbiorowości. Zachowania dewiacyjne (w  czym 

Erikson  nawiązuje  do  Smileya  i  Durkheima)  umożliwiają  na  zasadzie  kontrastu  precyzyjne 

 

29 

zdefiniowanie  granic  konformizmu  i  umacniania,  integrowania  wewnętrznych  więzi  łączących 

członków grupy społecznej. 



 

Koncepcja  społecznych  funkcji  kryminalizacji  włóczęgostwa  Chamblissa:  zdaniem  autora, 

źródłem karalności włóczęgostwa nie było przekonanie o tym, że pozostawanie bez zajęcia jest 

niemoralne  czy  szkodliwe  społecznie  i  wymaga  napiętnowania,  ale  chęć  zagwarantowania 

dopływu  rąk  do  pracy  –  świadczy  o  tym  zaostrzanie  ustawodawstwa  w  okresie  wysokiego 

popytu na pracę. W tym sensie prawo karne stanowiło instrument mający zabezpieczyć interesy 

ekonomiczne grup sprawujących władzę. 



  Teoria  społecznych  funkcji  kontroli  społecznej  Focaulta:  stworzył  on  koncepcję  społeczeństwa 

dyscyplinującego,  związaną  z  teorią  nowożytnego  więzienia.  Zdaniem  Focaulta,  więzienie 

traktowane  jako  miejsce  poprawy  sprawców  przestępstw  nie  miało  prawa  poprawnie 

funkcjonować, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku, jako że nie 

mogło  zredukować  przestępczości  i  pogłębiało  alienację  społeczną  penitencjariuszy.  Istnienie 

więzień  w  jego  teorii  stanowi  swoistą  technologię  sprawowania  władzy,  narzędzie 

dyscyplinowania  i  nadzorowania  społeczeństwa,  albowiem  obok  armii,  szkoły  czy  klasztoru 

stanowi  instrument  uniformizacji  społeczeństwa,  którego  celem  jest  zmuszanie  jednostek  do 

posłuszeństwa.  Reforma  więziennictwa  w  celu  zniesienia  tortur  nie  była  owocem  pracy 

humanistów,  a  zejawem  transformacji  technologii  sprawowania  władzy,  przejścia  od 

prymitywnych metod dotykających ciała jednostki, do bardziej wyrafinowanych, i często o wiele 

bardziej opresyjnych metod dotykających duszy. Kryminologia zaś, jako pewien rodzaj wiedzy 

uwikłanej  w  związki  z  władzą  stała  się  czynnikiem  legitymizującym  zorganizowaną  opresję 

przez nią stosowaną. 

Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne 



 

Geneza nurtu neoklasycznego: wywodziła się z odrzucenia wizji pozytywizmu, zakładającej, że 

zachowaniami  przestępczymi  rządzą  przyczyny  znajdujące  się  poza  kontrolą  działającego 

podmiotu,  co  dla  klasyków  było  równoznaczne  z  wejściem  na  ścieżkę  do  likwidacji  prawa 

karnego opartego na zasadach winy oraz indywidualnej odpowiedzialności (było to szczególnie 

widoczne w koncepcjach socjologicznych i  rodziło pytanie czy należy ludzi  kształtowanych w 

niekorzystnych  warunkach  obarczać  konsekwencjami  i  odpowiedzialnością).  Pozytywiści 

sądzili,  że  podstawowym  środkiem  zwalczania  przestępczości  powinno  być  nie  tyle  karanie 

sprawców  przestępstw,  co  walka  z  przyczynami  przestępczości  za  pomocą  prowadzenia 

odpowiedniej  polityki  karnej,  resocjalizacji  i  polityki  społecznej.  Podejście  to  zostało  poddane 

krytyce  na  początku  lat  70-tych  w  USA  w  wyniku  rozczarowania  resocjalizacją  i 

nieskutecznością  instrumentów  polityki  społecznej,  połączonymi  z  gwałtownym  wzrostem 

przestępczości. To rozbudziło zainteresowanie teoretykami takimi jak Beccaria i Bentham oraz 

 

30 

spowodowało  odejście  od  deterministycznej  koncepcji  sprawcy  przestępstwa  na  rzecz 

traktowania sprawcy wolnej  jednostki wybierającej  w sposób  swobodny i  racjonalny pomiędzy 

różnymi  alternatywami  zachowania,  a  także  powrotu  do  koncepcji  kary  retrybutywnej  lub 

odstraszającej.  Nurt  ten  czerpał  nie  tylko  z  europejskiej  kryminologii  klasycznej,  ale  także  z 

teorii  takich  jak  psychologia  behawiorystyczna  czy  socjologiczna  teoria  wymiany,  przede 

wszystkim zaś do ekonomicznej teorii zachowania. 



 

Von Hirsch i  koncepcja sprawiedliwej  odpłaty:  sięga ona do dorobku szkoły klasycznej  XVIII 

wieku,  krytykując  koncepcję  kary  celowej  i  prewencji  indywidualnej  pozytywizmu,  opartej  na 

założeniu, że podstawą wymiaru kary powinno być zapobieżenie ponownemu popełnieniu przez 

sprawcę  przestępstwa  w  przyszłości,  co  w  USA  było  wdrażane  przez  system  rehabilitacji, 

polegający  na  poddawaniu  jednostki  w  więzieniu  różnego  rodzaju  oddziaływaniom,  od 

terapeutycznych  po  edukację  ogólną  i  zawodową,  tak  aby  po  opuszczeniu  więzienia  miał  on 

lepszy start w życie, a także przez określanie kar za pomocą wyroków względnie oznaczonych, 

polegających na orzekania w wyroku skazującym jedynie pewnego minimum i maximum kary 

do  odbycia  i  uzależnianiu  rzeczywistej  daty  opuszczenia  zakładu  od  postępów  więźnia  w 

resocjalizacji, ocenianego pozasądownie przez specjalne komisje biegłych kryminologów. Von 

Hirsch stwierdził, że taka polityka karna prowadzi do szeregu niesprawiedliwości: różnicowania 

sprawców  podobnych  czynów  ze  względu  na  ich  cechy  osobiste  (co  często  prowadzi  do  do 

wydłużania  okresu  pobytu  w  zakładzie  poza  granice  wyznaczone  wagą  popełnionego  czynu  i 

stopniem winy sprawcy, który nie został jeszcze dostatecznie zresocjalizowany) oraz naruszania 

autonomii  jednostki  (nikogo  nie  można  resocjalizować  wbrew  jego  woli).  Rozwiązaniem  tych 

problemów  miał  być  powrót  do  tradycyjnego  pojmowania  prawa  karnego  jako  prawa  karnego 

czynu i do racjonalizacji sprawiedliwościowej kary jako środka społecznej realcji na wyrządzone 

zło i wyrównania rachunków na linii społeczeństwo-sprawca – przez to podstawą wymiaru kary 

powinno  być  wyłącznie  to  co  nastąpiło  w  przeszłości,  a  wyroki  powinny  mieć  charakter 

jednoznacznie oznaczony. Dla von Hirscha kara jest koniecznością z punktu widzenia wymogów 

utrzymania  ładu  społecznego,  podnosi  on  jednak  także  pozytywistyczną  koncepcję  sprawiedli-

wej kary w niesprawiedliwym społeczeństwie, stwierdzając że sprawiedliwość jest niemożliwa 

do  uzyskania  w  społeczeństwie,  które  nie  stwarza  swym  członkom  równych  szans  realizacji 

społecznie  akceptowanych  celów  indywidualnych  w  sposób  zgodny  z  prawem,  lecz  jego 

koncepcja kary sprawiedliwej oparta na zasadzie równego traktowania podobnych przypadków 

jest  bliższa  realizacji  zasad  sprawiedliwości  niż  pozytywistyczna  koncepcja  indywidualizacji 

kary. 



 

Van den Haag i renesans koncepcji wolnej woli: opiera się ona na klasycznej koncepcji sprawcy 

przestępstwa,  jednocześnie  nie  odrzucając  całkowicie  determinizmu,  jako  że  istnieje  korelacja 

 

31 

między  tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary  retrybutywnej  i 

odstraszającej.  Zachowanie ludzkie ma, według  van den Haaga swoje przyczyny, lecz sprawcy 

mają nadal wolny wybór, a co więcej, fakt, że wybór ma jakieś uwarunkowania, nie pozbawia 

tego  wyboru  wolnego  charakteru  (przykładem  jest  ubóstwo:  jest  czynnikiem  kryminogennym, 

gdyż ubogi ma większą pokusę by kraść niż bogaty – nie oznacza to jednak, że zachowaniami 

takiej osoby rządzą impulsy, nad którymi nie jest w stanie zapanować, przez co nie odpowiada 

za  swoje  postępowanie  i  nie  jest  zdolna  do  reakcji  na  bodźce  zewnętrzne;  przeciwnie,  groźba 

poniesienia  konsekwencji  kradzieży  ma  taką  osobę  skłonić  do  podjęcia  decyzji  poniechania 

kradzieży). Koncepcja ta podkreśla znaczenie odstraszania przez zagrożenie karą jako jedynego 

czynnika  związanego  z  kontrolą  przestępczości,  którym  może  manipulować  państwo. 

Podsumowują, teoria van den Haaga wykazuje, że wolnymi wyborami ludzkimi  rządzą jednak 

pewne  prawidłowości  –  koncentruje  się  zatem  nie  na  wolności  wyboru,  ale  jego 

uwarunkowaniach. 



 

Ekonomiczna teoria przestępczości: jest w pewnym sensie pokłosiem teorii van den Haaga jako 

opartych  na  założeniu,  iż  sprawca  jest  racjonalny  w  tym  sensie,  że  reaguje  on  w  sposób 

przewidywalny  na  określone  bodźce  zewnętrzne  w  postaci  nagród  i  kar.  Koncepcja 

ekonomiczna,  propagowana  przez  Beckera  i  Ehrlicha  zakłada,  że  ludzie  są  jednostkami 

racjonalnymi,  w  sposób  racjonalny  maksymalizującymi  przyjemność  i  zadowolenie  (jest  to 

przełożenie  ekonomicznych  koncepcji  dotyczących  popytu,  podaży,  zysku  czy  kosztów  w 

warunkach  ograniczonych  zasobów).  Zgodnie  z  tezami  podejścia  ekonomicznego  popełnienia 

przestępstwa  można  oczekiwać  wówczas,  gdy  sposobności  dostępne  jednostce  nie  ulegną 

zmianie,  przez  co  zachowanie  przestępne,  w  tym  przestępczość  wielokrotną,  traktować  należy 

jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności – nie jest ona tak naprawdę warunkowana 

przez  uprzednie  poddawanie  osoby  jednostki  karaniu.  Zwolennicy  podejścia  ekonomicznego 

opierają się na założeniu, iż wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w taki sam, racjonalny 

sposób,  co  oznacza,  iż  zmiana  kosztów  i  zysku  prowadzi  do  zmiany  dokonywanego  wyboru, 

aczkolwiek  nie  imputuje  to  świadomej  kalkulacji  w  wyborze.  Przestępczość,  zgodnie  z  zasadą 

maksymalizacji przyjemności i zadowolenia, pojawia się, gdy oczekiwana użyteczność możliwa 

do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania 

się  w  alternatywną,  zgodną  z  prawem  działalność.  Zadaniem  państwa  jest  takie  prowadzenie 

polityki kryminalnej, aby alternatywa przestępna była jak najmniej atrakcyjna.  



 

Wilson  i  problem  praktycznego  znaczenia  badania  przyczyn  przestępczości:  jest  on  jednym  z 

najostrzejszych  krytyków  pozytywizu,  a  zwłaszcza  nurtu  socjologicznego,  uznając,  że  teorie 

pokroju  teorii  anomii  czy  teoria  zróżnicowanych  powiązań,  dotyczą  takich  zmiennych,  które 

znajdują  się  nie  tylko  poza  zasięgiem  oddziaływania  środków  wymiaru  sprawiedliwości,  ale 

 

32 

często w ogóle poza zasięgiem jakiegokolwiek wywierania na nie wpływu przez państwo – przez 

to,  nawet  jeśli  ich  twierdzenia  dają  się  przełożyć  na  język  polityki  i  jej  wytyczne,  działania 

podejmowane  na  ich  podstawie  są  bardzo  ogólne,  abstrakcyjne  i  trudne  to  realizacji  czy 

weryfikacji.  W  związku  z  tym  poszukiwanie  przyczyn  przestępczości  uznać  można  za  dające 

jednak  mizerne  efekty  praktyczne,  bo  nieprzekładalne  na  konkretną  politykę  państwa.  Wilson 

postuluje  zatem  zastąpienie  analizy  przyczynowej  analizą  w  kategoriach  możliwości 

praktycznego działania, stawiającej pytania nie o przyczyny problemu, ale o istotę stanu rzeczy, 

który  chcemy  osiągnąć,  posiadane  możliwości  pomiaru  efektów  działań  i  rodzaje  narzędzi 

działania  praktycznego  w  arsenale  władz  mogących  spowodować  pożądaną  zmianę 

rzeczywistości/  



 

Perspektywa działań rutynowych Feldsona: koncepcja ta krytykuje pozytywizm, uznając że jego 

błędem było założenie, że rozmiary przestępczości zależą od podaży sprawców (jest to zjawisko, 

polegające  na  tym,  że  w  społeczeństwie  działają  określone  czynniki,  które  powodują,  że 

niektórzy  ludzie  popełniają  przestępstwa;  gdy  intensywność  oddziaływania  tych  czynników  w 

społeczeństwie wzrasta liczba sprawców i odwrotnie; pozytywizm zakładał zatem, że wpływać 

na  siłę  oddziaływania  tych  czynników,  co  doprowadzi  do  spadku  liczby  potencjalnych 

sprawców,  a  tym  samym  do  spadku  przestępczości).  Feldson  uważa  tymczasem,  że  podaż 

sprawców  jest  w  każdym  społeczeństwie  pewną  wartością  stałą,  zaś  tym,  co  decyduje  o 

popełnianiu  przez  ludzi  przestępstwa,  jest  okazja,  która  pojawia  się  gdy  pojawia  się  obiekt 

zdatny do zaatakowania oraz brak okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem – decyduje 

zatem podaż okazji przestępczych, wielkość zmienna i modelowana przez szereg okoliczności, 

zwłaszcza zaś przez fakt, że w nowoczesnych Jest to wynik tego, iż w społeczeństwach mamy do 

czynienia  z  koncentracją  zdatnych  celów  ataku  oraz  osłabieniem  mechanizmów  kontrolnych, 

dotyczących  zarówno  samych  obiektów  ataku,  jak  i  potencjalnych  sprawców.  Generalnie, 

powodami osłabienia mechanizmów kontrolnych są procesy urbanizacji i zmiany społeczne takie 

jak  osłabienie  mechanizmów  kształtowania  więzi  społecznej  związane  z  anonimowością  i 

rzeczowym  charakterem  więzi  łączących  mieszkańców  wielkiego  miasta,  zmianą  modelu 

funkcjonowania  rodziny  (obecnie  większość  życia  jednostki  odbywa  się  poza  rodziną,  co 

powoduje że ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem  instytucji pozarodzinnych, rodzinie 

nie podporządkowanych i nie mogących wypełnić próżni kontrolnej po niej pozostałej), zmianą 

cyklu  życia  współczesnych  ludzi  (wydłużanie  się  okresu  adolescencji,  zwłaszcza  przez 

wydłużanie się okresu  edukacji, co powoduje pojawienie się okresu, w ramach którego młody 

człowiek  znajduje  się  poza  kontrolą  małych  grup  społecznych,  przede  wszystkim  rodziny), 

powiększaniem  rozmiarów  czasu  wolnego  oraz  ekspansją  przestrzeni  publicznej  (placów, 

centrów administracji, środków komunikacji publicznej, różniących się od przestrzeni prywatnej 

 

33 

tym,  że  nikt  nie  czuje  się  za  nie  odpowiedzialny,  nikt  jej  nie  kontroluje).  Konsekwencją 

zanikania  mechanizmów  nieformalnej  kontroli  społecznej  jest  proces  przerzucania  coraz  to 

większego  zakresu  zadań  na  instytucje  kontroli  formalnej:  policję,  prokuraturę  czy  sądy,  co 

prowadzi  do  ich  kryzysu,  wynikającego  z  niemożności  podołania  nowym  obowiązkom,  do 

których  realizacji  najczęściej  się  nie  nadają.  Problem  ten  pogłębia  fakt,  że  warunkiem 

prawidłowego funkcjonowania instytucji formalnej kontroli społecznej jest często oparcie ich na 

fundamencie instrumentów nieformalnych, przez co ich zastępowanie jest nieskuteczne.  

Teoria wiktymologii 



  Termin wiktymologia  pojawił się literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat czterdziestych jako 

konsekwencja  prac  von  Hetinga  oraz  Mendelsohna  na  temat  roli  ofiary  w  powstawaniu  czynów 

zabronionych. Pomimo ciągłego rozwoju, wspieranego przez organizacje takie jak Rada Europy czy ONZ, 

w doktrynie nadal jest widoczny spór o przedmiot i zakres wiktymologi, w którym wyróżnia się kilka 

podstawowych nurtów: 

o  koncepcja  wiktymologii  ogólnej  Mendelshona:  określa  wiktymologię  jako  samodzielną  dyscyplinę 

naukową, zajmującą się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł 

ich pokrzywdzenia, przez co w polu jej zainteresowania znajdują się tak ofiary działania sił przyrody, 

jak i działań ludzkich; ze względu na różnorodność źródeł oraz charakter i rozmiary pokrzywdzeń 

nie jest możliwe posługiwanie się jednolitymi metodami badawczymi, przy pomocy których można 

byłoby zjawisko opisać i wyjaśnić 

o  koncepcja  wiktymologii  Eliasa:  wiktymologia  powinna  zajmować  się  ofiarami  pogwałceń  praw 

człowieka oraz ofiarami przestępstw, co oznacza, że źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie 

człowieka; kategorię ofiar przestępstw należy poszerzyć o ofiary nadużyć władzy 

o 

koncepcja .Separovica: traktuje wiktymologię jako naukę o cierpiącym człowieku, łącząc elementy obu 

wcześniej  omawianych  koncepcji;  według  tej  teorii,  ofiarami,  które  powinny  się  znaleźć  w  orbicie 

zainteresowań  wiktymologii,  są  osoby  zagrożone,  pokrzywdzone  lub  unicestwione  poprzez 

działanie  lub  zaniechanie  człowieka  bądź  strukturę,  organizację  bądź  instytucję  będącą  jego 

wytworem 

o  koncepcja  wiktymologii  kryminalnej,  von  Hentinga:  ujmuje  wiktymologię  jako  subdyscyplinę  krymi-

nologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem 



  Definicja  ofiary:  stosowane są trzy definicje: najwęższa, w myśl której ofiarą przestępstwa jest konkretny 

człowiek, który ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego 

przestępstwa, szerszą, gdzie oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzywdzona 

lub  poszkodowana  oraz  najszerszą,  zakładającą,  że  ofiarą  jest  nie  tylko  jednostka  ludzka  czy 

instytucja, lecz również  porządek moralny lub prawny, zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez 

czyn karalny. Ustawowe systemy  prawnokarne zazwyczaj nie definiują ofiary  przestępstwa; defnicję 

 

34 

taką zawiera natomiast „Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i 

nadużyć  władzy”  z  1985  roku,  w  myśl  której  ofiarami  są  osoby,  które  indywidualnie  lub  zbiorowo 

poniosły  uszczerbek  w  zdrowiu  fizycznym  lub  psychicznym,  doznały  zaburzeń  emocjonalnych,  strat 

materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania 

będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również 

ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy, niezależnie od tego, czy sprawca został ujawniony, 

zatrzymany, oskarżony  lub skazany i niezależnie od więzi  rodzinnej  łączącej  sprawcę  i  ofiarę. Pojęcie 

ofiary  obejmuje  również,  jeśli  zachodzi  taka  potrzeba,  najbliższą  rodzinę  lub  osoby  pozostające  na 

utrzymaniu bezpośredniej ofiary i osoby, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub zapobiegnięcia 

wiktymizacji. Pojęcie ofiary nie występuje w polskim systemie prawnym, w którym funkcjonuje pojęcie 

pokrzywdzonego  przestępstwem,  oznaczające  osobę  fizyczną  lub  prawną,  której  dobro  prawne  zostało 

naruszone bezpośrednio lub zagrożone przestępstwem. 



 

Przestępstwa  bez  ofiar:  jest  to  szczególna  kategoria  przestępstw,  wprowadzona  do  literatury  przez 

Schura, który określił je jako akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, 

lecz prawnie zakazanych dóbr i usług.. Zwracał on uwagę, iż przestępstwa, w przypadku których wątpliwe 

jest istnienie pokrzywdzenia ofiary,ulec powinny dekryminalizacji, gdyż najczęstszym jej powodem jest 

nie  naruszenie  określonych  dóbr  prawnych,  lecz  złamanie  norm  moralnych.  Koncepcja  ta  została 

krytycznie rozwinięta przez Bedaua, który stwierdził, że za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznaje się 

zachowanie  człowieka  zakazane  przez  ustawę  karną,  polegające  na  zakazanej  przez  ustawę  karną 

wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i sądzą, że że czyn taki 

nie przynosi im szkody i dlatego nie informują władz o swoim udziale w takiej czynności. Odmienne 

podejście  proponuje  Falandysz,  wskazując  na  potrzebę  rozróżnienia  dwóch  sposobów  ujmowania 

przestępstw  bez  ofiar:  jako  kategorii  merytorycznej  (obejmującej  sytuacje,  w  których  czyny  nie  są 

społecznie  niebezpieczne  w  stopniu  niezbędnym  do  uznania  ich  za  przestępstwa,  a  znajdują  się  w 

katalogu przestępstw przede wszystkim siłą tradycji – te zbędne zakazy powinny ulec likwidacji), oraz 

kategorii technicznej (obejmuje sytuacje, w których brak jest określonego pokrzywdzonego, doznającego 

szkody  przestępstwem  i  mogącego  wnieść  skargę  lub  złożyć  zawiadomienie  o  popełnieniu 

przestępstwa).  Koncepcja przestępstw bez ofiar jest interesująca ze względów kryminalnopolitycznych, 

szczególnie  w  odniesieniu  do  procesów  kryminalizacyjnych  i  dekryminalizacyjnych  oraz  czynności 

ustawodawcy. 

Ofiara a sprawca przestępstwa 



 

Typologie ofiar: są to sposoby klasyfikacji osób stających się ofiarami przestępstw i najbardziej 

narażonych  na  ich  skutki.  Szczególnie  w  wiktymologii  pozytywistycznej  próbowano  wyjaśniać 

skłonność do stania się ofiarą, czyli tak zwaną wiktymność – będącą według Mendelsohna określeniem 

predyspozycji do stania się ofiarą – uważano bowiem, że rożni ludzie w różnym stopniu, ze względu na 

 

35 

różne okoliczności predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami różnych przestępstw. Klasyczna 

typologia ofiar została stworzona przez von Hentinga, króry wyróżniał typy ofiar najbardziej narażone 

na  pokrzywdzenie  przestępstwem  (wśród  typów  biologicznych  byli  to  ludzie  młodzi,  kobiety,  ludzie 

starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości oraz 

osoby  ociężałe  umysłowo,  wśród  typów  psychologicznych  zaś  ofiary  depresyjne,  żądne  zysku  i 

zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne oraz uwikłane w szczególnie trudne 

sytuacje). W 1954 roku Ellenberger wprowadził do doktryny pojęcie urodzonej ofiary, czyli jednostki 

przyciągającej przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary, lecz teoria ta nie odegrała 

większej roli w procesie rozwoju wiktymologii. 



  Rola ofiary w procesie wiktymizacji: większe znaczenie w wiktymologii miały badania procesu stawania się 

ofiarą,  czyli  procesu  wiktymizacj, służące  wyjaśnianiu  etiologii poszczególnych przestępstw. Co więcej, 

ustalenie  roli,  jaką  ofiara  odegrała  w  procesie  wiktymizacji,  w  jakim  stopniu  swoim  zachowaniem 

doprowadziła do niej, stwarzało możliwość rozważań nad jej odpowiedzialnością za ów proces. Kierując 

się tym śladem, Wolfgang stworzył koncepcję przyczynienia się ofiary do popełnienia przestępstwa, uważając 

(w oparciu o badania zabójstw), że można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara rozpoczyna zdarzenie 

–  wszczyna  kłótnię,  prowokuje  sprawcę.  Zwolennicy  tej  teorii  zaczęli  nawet  mówić  o  winie  ofiary 

(szczególnie  Mendelsohn).  Do  koncepcji  tej  skłaniał  się  także  Schaefer,  twórca  koncepcji 

odpowiedzialności funkcjonalnej, której istotą jest rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w 

zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie oraz Claster i David, zwracający uwagę na to, że fiara nie 

tylko  może  sprzyjać  wiktymizacji,  ale  i  ją  utrudniać.  Badania  te  dostarczają  wiele  klasyfikacji  ofiar  w 

zależności  od  sposobów  ich  zachowania  i  roli,  jaką  odegrały  w  powstaniu  przestępstwa,  lecz  zostały 

skrytykowane z  uwagi na zbytnią koncentrację na ofierze i negacji działań sprawcy. Moga one być jednak 

pomocne w: 

o 

wyjaśnianiu etiologii i fenomenologii przestępstwa, jako że zachowanie ofiary może być traktowane 

jako jedna ze zmiennych determinujących decyzję sprawcy o popełnieniu czynu 

o 

zabezpieczania się potencjalnych ofiar przed wiktymizacją, gdyż rozeznanie co do tego, kto, kiedy i 

w jakiej sytuacji staje się ofiarą pozwala jednostce zapobiegać wiktymizacji 

o 

przyznania odszkodowania ofierze ze względu na to, iż we wszystkich programach kompensacyjnych 

przy ustalaniu dopuszczalności oraz zakresu kompensacji uwzględnia się rolę ofiary, jaką odegrała ona w 

przestępstwie, co może prowadzić do wykluczenia możliwości kompensacji w odniesieniu do ofiar np. 

prowokujących sprawcę 

o 

podejmowania decyzji co do rodzaju i wysokości wymierzanej kary (w kodeksie karnym ustawodawca 

zobowiązuje sądo do uwzględniania zachowania się pokrzywdzonego przy wymiarze kary) 



  Rodzaje wiktymizacji 

 

36 

o  wiktymizacja pierwotna: jest to  proces  stawania  się  ofiarą  w  wyniku  popełnionego  przestępstwa;  jego 

konsekwencją  jest  wyrządzenie  przez  sprawcę  szkody  ofierze,  która  może  polegać  na  utracie  lub 

uszkodzeniu  własności  oraz  doznaniu  krzywdy  fizycznej  lub  psychicznej;  doznanie  to  podlega 

subiektywnej  ocenie,  przez  co  ofiara  odczuwa  skutki  i  reaguje  na  wiktymizację  indywidualnie; 

jednostka staje się ofiarą najczęściej nagle, nie jest ona przygotowana ani fizycznie, ani psychicznie 

na sytuację, w której znajduje się po popełnieniu przestępstwa, przez co szuka pomocy i oparcia w 

grupach odniesienia lub w aparacie państwa; obok wiktymizacji bezpośredniej, która dotyczy ofiary 

przestępstwa, w literaturze pojawia się pojęcie wiktymizacji pośredniej, dotyczącej osób bliskich ofiary 

oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia 

o 

wiktymizacja wtórna: wynika z faktu, że jednbostka może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku 

reakcji  społecznej  na  jej  wiktymizację;  wtórnie  pokrzywdzonym  można  zostać  wskutek  reakcji 

najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania czy pracy, gdyż ciekawość czy potępienie środowiska 

może powodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyżujący i utrudnić jej powrót do stanu sprzed 

popełnienia przestępstwa; wpływ na powstawanie tej formy wiktymizacji mają również niewłaściwe 

działania organów wymiaru sprawiedliwości i mediów.  

Kontakty ofiary z otoczeniem 



  Ofiara  a  policja:  ofiara  odgrywa  centralną  rolę  w  inicjowaniu  wszczęcia  postępowania,  co  potwierdza 

fakt,  że  prawie  w  80%  przypadków  postępowanie  przygotowawcze  jest  wszczynane  na  podstawie 

zawiadomienia  o  przestępstwie  pochodzącego  od  obywateli,  szczególnie  od  ofiar.  Ofiary  informują  o 

zaistynieniu  przestępstwa,  ich  pokrzywdzeniu,  w  40%  wskazują  sprawcę.  Obecnie  ofiary  częściej 

podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji (zwłaszcza w Polsce, wskaźnik zgłoszeń wynosi 30%); decyzja 

o  zawiadomieniu  uzależniona  jest  bardziej  od  rodzaju  przestępstwa  niż  od  charakterystyki  ofiary  czy 

sprawcy (w przypadku wiktymizacji przestępstwem przeciwko osobie, powodami działania ofiar są chęć 

zobaczenia  ukarania  sprawcy  oraz  zapobieżenia  powtórzenia  przez  niego  czynu;  w  przypadku 

wiktymizacji  przestępstwem  przeciwko  mieniu  ofiary  interesuje  uzyskanie  odszkodowania;  powodami 

działania ofiary są także poczucie obowiązku potrzeba uzyskania potwierdzenia faktu przestępstwa dla 

ubezpieczyciela, odstraszenie sprawcy przed powtórnym popełnieniem czynu, chęć uzyskania poczucia 

bezpieczeństwa  czy  poprowadzenia  do  procesu  sądowego  w  celu  udowodnienia  winy  sprawcy  i 

ukarania go). Ofiara jest zainteresowana policją jako agencją interwencji kryzysowej, rozstrzygającą 

konflikt  i  przywracającą  porządek;  jej  oczekiwania  wobec  policji  dotyczą  udzielenia  pomocy, 

informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach, 

ich  skutkach  itd.  Zazwyczaj  nie  mają  problemu  w  uzyskaniu  pomocy,  gdyż  z  racji  swojej  pozycji  są 

traktowane z należytą uwagą, starannością i uprzejmością, jako że ich waga w późniejszych działaniach 

jest  krytyczna,  jednakże  lecz  między  oczekiwaniami  a  rzeczywistością  dochodzi  niekiedy  do 

rozbieżności, wynikłych ze sprzeczności interesów  czy  ograniczonych środków policji. Policja może 

 

37 

także traktować ofiarę instrumentalnie, jako źródło informacji o przestępstwie – to zaś może prowadzić 

do wtórnej wiktymizacji. Odnoszą się do tego zalecenia Rady Europy z 1985 roku, stwierdzające, że 

pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i 

reasekuracyjny  ofiarami,  policja  powinna  informować  ofiarę  o  możliwościach  uzyskania  pomocy,  ofiara 

powinna  być  uprawniona  do  uzyskania  informacji  o  wyniku  działań  policji,  zaś  policja  w  każdym 

sprawozdaniu do organów oskarżających powinna przedstawić kwestie dotyczące  szkód  poniesionych 

przez  ofiarę.  W  kodeksie  postępowania  karnego  ustawodawca  zaznaczył  ponadto,  że  przepisy 

tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie procesu, aby uwzględnione zostały prawnie chronione 

interesy pokrzywdzonego. 



 

Ofiara a sąd: pozycja ofiary w postępowaniu interesuje wiktymologię, gdyż stara się ona stara się ustalić, 

czy ofiara ma zapewnione możliwości brania aktywnego udziału w tej fazie procesu, w jakich rolach może 

występować, jak jest traktowana przez sąd oraz w jakim stopniu uwzględniane są jej interesy w orzekaniu 

kary i innych środków karnych. W większości systemów karnych rola ofiary w postępowaniu sądowym 

jest  drugorzędna,  dominuje  za  to  rola  państwa  jako  oskarżyciela  publicznego,  co  wyunika  z  koncepcji 

procesu  karnego  jako  środka  realizującego  państwowe  prawo  karania  za  czyny  godzące  nie  tylko  w 

poszczególne osoby, ale także w porządek publiczny chroniony przez prawo karne. Nadal jednak ofiara ma 

prawo do aktywnego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony, także oskarżyciela 

posiłkowego  obok  oskarżyciela  publicznego  lub  zamiast  niego  (obecny  kodeks  zwiększył  możliwość 

występowania ofiary w tej roli, nie jest ona bowiem już uzależniona od oceny sądu, czy ów udział „leży 

w  interesie  wymiaru  sprawiedliwości",  czy  też  nie).  Ofiara  może  także  wnieść  akto  oskarżenia  w 

wypadku powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu 

postępowania  oraz  występować  w  roli  oskarżyciela  prywatnego  w  wypadku  przestępstw  przeciwko 

czci  i  nietykalności  cielesnej  oraz  lekkiego  uszkodzenia  ciała.  Możliwe  jest  także  adhezyjne 

powództwo cywilne. Najczęściej jednak ofiara występuje w postępowaniu w charakterze świadka, co 

bywa  często  uciążliwe  ze  względu  na  czasochłonność  oraz  koszty.  Problem,  czy  interesy  ofiary  są 

uwzględniane w postępowaniu sądowym, jest dyskutowany w dwóch kontekstach: możliwości orzekania 

o odszkodowaniu oraz możliwości wpływu ofiary na rodzaj i rozmiary sankcji. Szkoda wyrządzona ofierze 

przestępstwem  może  zostać  naprawiona  przez  orzeczenie  obowiązku  naprawienia  szkody  (wniosek  po-

krzywdzonego  lub  innej  osoby  uprawnionej,  w  razie  skazania  za:  spowodowanie  śmierci,  ciężkiego 

uszczerbku  na  zdrowiu,  naruszeniu  czynności  narządu  ciała  lub  rozstroju  zdrowia,  przeciwko  bez 

pieczeństwu  w  komunikacji  lub  przeciwko  środowisku,  mieniu  lub  obrotowi  gospodarczemu)  oraz 

nawiązki (jest to kwota pieniężna, którą oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego 

lub wskazany cel społeczny orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody w celu zadośćuczynienia 

za  ciężki  uszczerbek  na  zdrowiu,  naruszenie  czynności  narządu  ciała,  rozstrój  zdrowia,  a  także  za 

doznaną krzywdę; jej wysokość nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wy-

 

38 

nagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji; może być także orzekana w przypadku ska-

zania za przestępstwo znieważenia; w przypadku skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub 

zdrowiu  albo  za  inne  umyślne  przestępstwo,  którego  skutkiem  jest  śmierć  człowieka  czy  ciężki 

uszczerbek  na  zdrowiu,  sąd  może  orzec nawiązkę  na  wskazany  cel  społeczny  związany  z  ochroną 

zdrowia). Środki te orzekane są tak obok  kary zasadniczej jak i samoistnie, gdy sąd  odstępuje od 

wymierzenia kary lub zawiesza jej wykonanie. Szkodę naprawić może także państwo, korzystając z 

odpowiednich  funduszy,  np.  funduszu  alimentacyjnego.  Wreszcie,  ofiara  odgrywa  pewną  rolę  na 

etapie  orzekania  kary  i  środków  karnych,  jako  że  sąd  przy  podejmowaniu  decyzji  co  do  tych  zagadnień 

powinien  wziąć  pod  uwagę  starania  sprawcy  o  naprawienie  szkody,  wyniki  przeprowadzonej  mediacji 

pomiędzy pokrzywdzonym i sprawcą; sposób zachowania się sprawcy wobec ofiary może także rzutować 

na łagodzenie kary czy zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania. 



 

Pojednawcze  sposoby  rozwiązywania  konfliktów  karnych:  pojawiły  się  one  wskutek 

rozpowszechnienia  teorii  abolicjonistycznych,  szczególnie  koncepcji  Christiego  oraz  wyników 

badań wiktymologicznych dotyczących pozycji ofiar w systemie wymiaru sprawiedliwości i dyskusji 

na  temat  nowego modelu wymiaru  sprawiedliwości.  Wówczas pojawiła  się koncepcja  pozasądowego 

rozstrzygania konfliktów karnych poprzez środki pokroju mediacji, arbitrażu czy  koncyliacji i innych 

praktyk lokalnych. Celem powyższych działań jest doprowadzenie do porozumienia między sprawcą a 

ofiarą i zaakceptowanie przez nich  rozwiązania, które zakończy istniejący  rkonflikt, co poprzedzane 

jest  odpowiednim  procesem  pojednawczym.  Najczęściej  stosowana  jest  mediacja,  która,  według  jej 

zwolenników  daje  pokrzywdzonemu  możliwość  aktywnego  uczestniczenia  w rozwiązywaniu  sprawy, 

brania  udziału  w  formułowaniu  ugody  i  uzgadnianiu  zadośćuczynienia  oraz  uświadomienia  sprawcy 

wyrządzonej  jego  czynem  szkody  i  uniknięcia  wtórnej  wiktymizacji,  sprawcy  zaś  szansę  uniknięcia 

sankcji karnej, stygmatyzacji w wyniku ukarania i wykonania kary oraz świadomego naprawienia skutków 

swego czynu; wymiar sprawiedliwości natomiast może zostać odciążony od pewnej ilości spraw karnych, 

a  społeczna  akceptacja  mediacji  może  prowadzić  do  zmiany  postaw  społecznych  wobec  sprawców 

oraz  sposobu  ich  karania  i  sprzyjać  aktywizacji  społecznej  w  działaniach  profilaktycznych.  Aby 

mediacja doszła do skutku, muszą być spełnione trzy warunki: zgoda obu stron, brak komplikacji w 

sprawie i uznanie przez sprawcę popełnionego czynu. Po spełnieniu tychże warunków, mediacja toczy 

się etapami: najpierw następuje selekcja sprawców i ofiar do mediacji, jako że nie wszystkie osoby są 

na nią podatne; następnie, mediator odbywa osobne spotkania z pokrzywdzonym oraz ze sprawcą w 

celu  omówienia  zdarzenia  i  ustalenia  stosunku  do  drugiej  strony,  wreszcie  dochodzi  do  spotkania 

ofiary,  sprawcy  i  mediatora,  podczas  którego  powinno  nastąpić  porozumienie;  w  końcowym 

etapie  mediator  kontroluje  wykonanie  podjętego  przez  sprawcę  zobowiązania  i  zawiadamia  o  tym 

organ,  który  kierował  sprawę  do  mediacji.  W  prawie  polskim  prokurator  może,  z  inicjatywy  lub  za 

zgodą  stron,  skierować  sprawę  do  instytucji  lub  osoby  godnej  zaufania  w  celu  przeprowadzenia 

 

39 

postępowania  mediacyjnego  między  podejrzanym  i  pokrzywdzonym,  jeżeli  ma  to  znaczenie  dla 

wystąpienia  do  sądu  z  wnioskiem  o  skazanie  oskarżonego  bez  przeprowadzenia  rozprawy  lub  o 

warunkowe  umorzenie  postępowania.  Owa  instytucja  lub  osoba  sporządza  po  przeprowadzeniu 

postępowania  sprawozdanie  z  jego  przebiegu  i  wyników,  które  prokurator  bierze  pod  uwagę, 

decydując o wnioskowaniu. Do mediacji może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz 

sądowego,  w  ramach  wstępnej  kontroli  oskarżenia,  aczkolwiek  nie  jest  to  możliwe  gdy  prokurator 

skierował  już  do  sądu  akt  oskarżenia.  Wpływ  mediacji  na  wymiar  kary  natomiast  wyraża  się  w: 

zobowiązaniu  sądu  do  brania  pod  uwagę  przy  wymiarze  kary  pozytywnych  wyników  mediacji, 

możliwości stosowania nadzwyczajnegp złagodzenia kary w wypadku pojednania się ofiary ze sprawcą, 

naprawienia  szkody  lub  uzgodnienia  sposobu  jej  naprawy.  Oprócz  mediacji  ustawodawca  wprowadził 

instytucję porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym, umożliwiając odroczenie posiedzienia przez 

sąd w wypadku, kiedy zaistnieje szansa porozumienia się stron. 



 

Ofiara  a  środki  masowego  przekazu:  jest  to  jeden  z  ważniejszych  problemów,  istniejących  z 

powodu możliwości wywołania ponownej  wiktymizacji jednostki przez media. Z tego powodu 

polskie prawo prasowe:  zakazuje  publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków, 

pokrzywdzonych  i  poszkodowanych,  chyba  że  wyrażą  oni  na  to  zgodę  (nie  jest  to  jednak  zakaz 

sankcjonowany normami prawnokarnymi a jedynie legitymacją cywilnoprawną); zakaz ten jest stosunkowo 

często łamany, przez co ofiara może być znacznie łatwiej zidentyfikowana niż sprawca, odwrotnie niż np. w 

prasie niemieckiej. Nie w każdym wypadku powstania możliwości identyfikacji ofiary jest ona narażona na 

wtórną  wiktymizację,  co  zależy  od  osoby  ofiary  i  typu  przestępstwa.  Skutki  mogą  okazać  się  także 

pozytywne, aczkolwiek zdarza się to rzadko. 

Zjawisko wiktymizacji  



 

Pojęcie  wiktymizacji  kryminalnej:  w  literaturze  jest  spotykane  w  dwóch  postaciach: 

dynamicznej  (jako  określenie  procesu  stawania  się  ofiarą)  oraz  statycznej  (jako  określenie  zjawiska 

występowania ofiar przestępstw w społeczeństwie). Rozwój badań nad wiktymizacją, obejmujących swym 

zasięgiem coraz to większe grupy ludzi , ma na celu oszacowanie rozmiarów, dynamiki i struktury wiktymizacji, 

które  to  czynniki  są  z  kolei  wykorzystywane  do  określania  rozmiarów  dynamiki  i  struktury  przestępczości 

rzeczywistej, służąc charakteryzowaniu zjawiska przestępczości. Badania te posługują się różnymi miernikami, 

aczkolwiek najczęściej stosowane są: ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar wśród ogółu badanych), 

wskaźnik  wiktymizacji  dla  poszczególnych  rodzajów  przestępstw  (odsetek  ofiar  przestępstwa  danego 

rodzaju wśród ogółu badanych), wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw 

(odsetek osób padających częściej niż jeden raz oriarą danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych), 

ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji (liczba rozpatrywanych przestępstw przypadająca na 100 badanych 

osób) i współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (liczba rozpatrywanych 

przestępstw  danego  rodzaju  przypadająca  na  100  badanych  osób).  Badania  te  są  także  stosowane  w 

 

40 

szacowaniu  wielkości  ciemnej  liczby  przestępstw,  czyli  rozmiarów  przestępczości  nieujawnionej,  co 

dokonywane jest przez analizę liczby przestępstw popełnionych (wskaźnika wiktymizacji właśnie) i liczby 

przestępstw stwierdzonych. 



 

Skutki  wiktymizacji:  oprócz  skutków  fizycznych  istnieją  także  konsekwencje  psychologiczne  i 

emocjonalne  Ich  intensywność  i  długość  trwania  zależały  od  rodzaju  przestępstwa:  ofiary  przestępstw 

przeciwko  osobie  odczuwały  fakt  wiktymizacji  mocniej  niż  ofiary  przestępstw  przeciwko  własności, 

nawet jeśli są one relatywnie lżejsze. Wpływ wiktymizacji bywa też różny w zależności od związku 

ofiary z przestępcą – w wypadku przestępstw przeciwko osobie, jeśli ofiary dobrze znały sprawcę, ich 

reakcje  emocjonalne  były  znacznie  mocniejsze  niż  w  przypadku,  kiedy  sprawcą  była  osoba  obca. 

Szczególnie  wyróżnianą  kategorią,  jeżeli  chodzi  o  przestępstwa,  powodującą  najsilniejsze  skutki 

wiktymizacyjne  są  przestępstwa  zgwałcenia  oraz  inne  przestępstwa  seksualne  z  użyciem  przemocy, 

powodujące znacznie częstsze,  mocniejsze  i  bardziej  długotrwałe  reakcje  ofiar.  Zwrócenie uwagi na 

konsekwencje emocjonalne, jakich ofiara doznaje w wyniku wiktymizacji ma znaczenie dla prawidłowej 

oceny rozmiarów szkody wywołanej przestępstwem oraz sposobu jej naprawienia. 



  Ryzyko  wiktymizacji:  w  badaniach  wiktymizacyjnych  zmierza  się  do  ujawnienia  czynników 

sprzyjających wiktymizacji. Wyróżniane są czynniki przestrzenne (szczególnie widoczne w miastach, 

których  struktura  przestrzenna  może  ułatwiać lub utrudniać popełnianie przestępstw, co powoduje, że 

określone grupy mieszkańców mogą być mniej lub bardziej narażone na wiktymizację; teoria dającej się 

obronić  przestrzeni  Newmana  podkreśla  znaczenie  takiego  architektonicznego  i  urbanistycznego 

planowania, dzięki któremu istniałaby większa możliwość obserwacji terenu  i  ludzi,  a  tym  samym 

funkcjonowania kontroli nieformalnej), sytuacyjne (zróżnicowany poziom wiktymizacji jest związany ze 

sposobem  codziennego  funkcjonowania  osób;  w  modelu  Cohena,  Kluegela  i  Landa,  wyjaśniającym 

codzienną aktywność, wyróżnia się cztery czynniki mające wpływ na ryzyko wiktymizacji: odsłonięcie 

celu, czyli jego dostępność fizyczną, strzeżenie, czyli możliwość zabezpieczenia osoby lub rzeczy przed 

przestępstwem,  atrakcyjność  czyli  materialną  lub  symboliczną  wartość  osoby  lub  mienia  oraz 

bliskość,  czyli  odległość  celu  od  obszaru,  w  który  sprawca  może  się  wtopić  w  celu  uniknięcia 

wykrycia) i związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki (pewne cechy fizyczne, 

takie  jak  płeć,  wiek,  psychiczne  jak  upośledzenie  czy  społeczne  jak  klasa  czy  narodowość  sprzyjają 

wiktymizacji) Relacje między charakterystyką jednostki a wskaźnikiem wiktymizacji mogą różnić się w 

zależności od rodzaju przestępstwa oraz kraju, ich identyfikacja zaś ma znaczenie dla podejmowania 

działań prewencyjnych.  

Strach przed przestępczością 



 

Definicja:  strach  przed  przestępczością  w  obecnej  doktrynie  jest  traktowany  jako  pewien 

konglomerat  myśli  i  odczuć,  złożony  ze  składnika  afektywnego  (jest  nim  subiektywne  poczucie 

bezpieczeństwa  lub  niebezpieczeństwa,  doświadczane  w  życiu  codziennym  oraz  strach  przed 

 

41 

wiktymizacją,  dotyczący  wszystkich  możliwości  stania  się  ofiarą  przestępstwa),  kognitywnego  (jest  nim 

ocena  rozwoju  przestępczości  oraz  prawdopodobieństwa  wiktymizacji)  i  konatywny,  czyli  behawioralny 

(jego  wskaźnikiem  są  przedsiębrane  przez  jednostkę  środki  ostrożności  w  celu  zabezpieczenia  się  przed 

przestępstwem, tak obronne typu instalacji dodatkowych zamków czy alarmów jak i uchylania się, polegające na 

unikaniu pewnych miejsc, sytuacji czy kontaktów ocenianych jako niebezpieczne). 



 

Wyjaśnienie strachu przed przestępczością: jest on wyjaśniany z trzech perspektyw:  

o 

wiktymizacyjnej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie indywidualnej, opierając się na założeniu, 

że  jest  on  rezultatem  indywidualnych  doświadczeń  wiktymizacyjnych;  powoduje  to,  że  osoba 

wiktymizowana ujawnia wyższy poziom strachu przed przestępczością niż osoba bez doświadczenia 

wiktymizacyjnego oraz że częściej stosuje środki ostrożności 

o 

kontroli społecznej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie małych społecznych, przyjmując, że jest on 

konsekwencją  rozpadu  poczucia  więzi  i  utraty  nieformalnej  kontroli  społecznej;  na  jego 

występowanie mogą mieć wpływ tak realny rozpad więzi spowodowany dezorganizacją społeczną, 

jak również postrzeganie zewnętrznych objawów nieporządków jako oznak rozpadu 

o 

problemu społecznego: wyjaśnia strach na płaszczyźnie dużych struktur społecznych, zwracając 

uwagę na rolę środków masowego przekazu w kreowaniu problemów społecznych i wskazując, że 

strach  przed  przestępczością  może  być  konsekwencją  ich  działania;  ten  medialny  obraz  może 

służyć manipulacji nastrojami społecznymi 

Budowane modele dla wyjaśniania strachu przed przestępczością są różne w zależności od poziomu, 

na  którym  jest  on  wyjaśniany.  Model  jednostkowy  jest  oparty  zazwyczaj  na  trójskładnikowej 

koncepcji  strachu  przed  przestępczością  i  zawiera  zmienne  opisujące  indywidualną  charakterystykę 

jednostki,  społeczne  położenie  (gęstość  zaludnienia,  segregacja,  poziom  przestępczości  itp.),  percepcję 

dezorganizacji społecznej (przejawów wandalizmu, alkoholizmu, narkomanii itp.), kognitywną ocenę (ryzyka, 

podatności,  poziomu  przestępczości,  pracy  policji  itp.),  bezpośrednie  i  pośrednie  doświadczenie  z 

przestępczością  oraz  środki  ostrożności  zabezpieczające  przed  wiktymizacją.  Dane  dostarczane  przez  te 

badania wskazują, że: 

o  cechy  spoleczno-demograficzne  jednostki  są  istotne  dla  odczuwanego  poczucia  bezpieczeństwa, 

strachu  przed  przestępczością,  oceny  rozwoju  przestępczości,  ryzyka  wiktymizacji  oraz 

podejmowanych  środków  w  celu  zabezpieczenia  się  przed  przestępczością:  mężczyźni,  młodsi,  z 

wyższym  wykształceniem,  stanu  wolnego  czują  się  bardziej  bezpieczni;  kobiety,  osoby  starsze,  z 

niższym  poziomem  wykształcenia,  osoby  zamężne  czują  się  mniej  bezpiecznie;  środki ostrożności 

częściej  są  podejmowane  przez  osoby  młodsze  niż  starsze,  osoby  z  wyższym  niż  niższym 

wykształceniem, o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym niż o niższym, zamężne niż wolne 

o 

strach przed przestępczością jest związany z miejscem funkcjonowania jednostki: odczuwanie zwiększonej 

obecności policji zwiększa poczucie bezpieczeństwa jednostki oraz sposób postrzegania przestępczości w 

 

42 

miejscu  i  poza  miejscem  zamieszkania;  osoby,  które  oceniają  oświetlenie  uliczne  jako  zbyt  ciemne, 

posiadają więcej środków zabezpieczających i odczuwają większy strach przed wiktymizacją niż 

osoby  oceniające  je  jako  wystarczająco  jasne;  osoby,  które  często  znajdują  się  w  miejscach 

stwarzających  dogodne  warunki  dla  popełniania  przestępstw,  wzrost  przestępczości  w  miejscu 

swego  zamieszkania  postrzegają  jako  większy,  a  ryzyko  wiktymizacji  oceniają  wyżej  niż  osoby, 

które  czynią  to  rzadziej;  ilość  środków  zabezpieczających  przed  przestępczością  rośnie  wprost 

proporcjonalnie do gęstości zaludnienia na danym terenie 

o 

bezpośrednie doświadczenie wiktymizacyjne ma wpływ na prognozowanie ryzyka wiktymizacji: osoby 

z doświadczeniem wiktymizacyjnym częściej ryzyko wiktymizacyjne oceniają jako wyższe 

o 

pośrednie doświadczenie wiktymizacyjne może wpływać na poczucie bezpieczeństwa: większa ilość 

informacji o przestępczości oraz o jej ofiarach może zmniejszać poczucie bezpieczeństwa 



 

Poziom strachu przed przestępczością w Polsce: określenie go jest niezmiernie trudne, z uwagi 

na  brak  całościowych  badań  dotyczących  tego  problemu.  W  latach  90-tych  CBOS  rozpoczął 

monitoring  poczucia zagrożenia przestępczością obywateli według kryteriów poczucia bezpieczeństwa 

w skali kraju, miejsca zamieszkania oraz osobistego zagrożenia. Na pytanie o bezpieczeństwo kraju jako 

całości,  około  trzech  czwartych  respondentów  w  ostatnich  latach  odpowiedziało  negatywnie;  odwrotnie 

wypadły testy związane z  drugim kryterium, przy czym w swoim miejscu zamieszkania najbezpieczniej 

czuli się mieszkańcy wsi i małych miast, mniej bezpiecznie zaś dużych i największych miast. Obawa o 

możliwość stania się ofiara natomiast występuje u dwóch trzecich obywateli, przy czym 15% odczuwa 

ją w znacznym stopniu. W badaniach ogólnego poziomu lęku, obawa przed wiktymizacją własną lub 

kogoś  z  rodziny  zajęła  trzecie  miejsce,  po  lęku  o  stan  zdrowia  i  lęku  przed  obniżeniem  obecnego 

poziomu życia rodziny. Ponadto, dwie trzecie obywateli uznało w podobnym badaniu, że  przestępczość 

w bardzo poważnym stopniu zagraża krajowi, stawiając ją na pierwszym miejscu przed bezrobociem i 

rządami niekompetentnych osób.