BADANIE POCZUCIA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI:
SKALA I – E ROTTERA,
PODSTAWY TEORETYCZNE
Punktem wyjścia dla wypracowania pojęcia poczucia lokalizacji (umiejscowienia)
kontroli były analizy dotyczące obiektywnych i subiektywnych zależności między
zachowaniem człowieka a następującymi po nim wzmocnieniami. Oczekiwanie związku
między zachowaniem a wzmocnieniem zależeć będzie od stopnia w jakim nagrody i kary
uwarunkowane są instrumentalnymi czynnościami człowieka. W pewnych sytuacjach
wzmocnienia są zależne od zachowania się człowieka, a w innych będą zależały od czegoś co
jest poza jego kontrolą. Sytuację można by więc rozmieścić na kontinuum, gdzie człowiek
może sprawować pełną kontrolę nad wzmocnieniami, gdzie rezultaty działania zależą od jego
sprawności w dążeniu do celu, do takich sytuacji gdzie nie ma on żadnego wpływu na
wzmocnienia, gdzie rezultaty zależą od czynników losowych, od innych ludzi czy od jeszcze
innych czynników zewnętrznych.
Dla przewidywania zachowania się człowieka ważne są jednak nie tyle obiektywne
cechy sytuacji, ile sposób w jaki człowiek ją spostrzega, jakie nadaje jej znaczenie.
Subiektywne przekonanie o kontroli wzmocnień może determinować wzmacniające
właściwości rezultatów działania. Jeżeli, na przykład, ktoś jest przekonany, że ma niewielki
wpływ na to jakie kary i nagrody go spotykają, nie będzie też miał motywacji do zmiany
swojego zachowania, by tym sposobem próbować wpływać na prawdopodobieństwo
osiągnięcia celu. Natomiast przy spostrzeganiu przyczynowego związku między własnym
zachowaniem a wzmocnieniem, wzmocnienie będzie wywoływać oczekiwanie, że i później
wystąpi ono także po takim samym zachowaniu, co będzie motywować do podejmowania
działań instrumentalnych.
W toku rozwoju w rezultacie powtarzających się doświadczeń w rozmaitych sytuacjach,
człowiek wyrabia sobie zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące przyczynowych związków
między zachowaniem i jego konsekwencjami – wzmocnieniami – w różnych sytuacjach.
Trwałe i zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące lokalizacji kontroli wzmocnień jest
indywidualną właściwością człowieka i można je traktować jako wymiar osobowości, jako
kontinuum od zgeneralizowanego poczucia kontroli zewnętrznej (external locus of control)
do zgeneralizowane poczucia kontroli wewnętrznej (internal locus of control).
Człowiek o poczuciu wewnętrznej kontroli to ktoś, kto w określonej sytuacji czy klasie
sytuacji sądzi, że to, co się zdarzyło, zdarza czy zdarzy się jest bezpośrednio związane z tym
jak on postępował, postępuje czy postąpi w tych sytuacjach. Bez względu na to czy zdarza mu
się dobrego czy złego to jednakowo czuje się za to odpowiedzialny, upatrując przyczyn w
swoich dostatecznych czy niedostatecznych staraniach.
Człowiek o poczuciu kontroli zewnętrznej sądzi, że to, co mu się zdarza w pewnych
sytuacjach jest niezależne od tego, co on robi w tych sytuacjach. Z przekonaniem o kontroli
zewnętrznej ściśle wiąże się pogląd, że angażowanie się w jakieś działania nie ma większego
sensu, ponieważ to, co się zdarza nie zależy od tych działań. W kontroli zewnętrznej zawarty
jest też brak zaufania w swe możliwości kontrolowania tego, co się dzieje w określonych
sytuacjach.
SKALA I – E ROTTERA
Skala ta przeznaczona jest do pomiaru zgeneralizowanych oczekiwań podmiotu co do
istnienia związku między własnym zachowaniem podmiotu a wzmocnieniami, które
otrzymuje. Zdaniem Rottera istnieje osobowościowe kontinuum rozciągające się od wiary, że
wzmocnienia, które podmiot otrzymuje są niezależne od jego własnego zachowania lecz
zależą jedynie od szczęścia, przypadku od woli osób obdarzonych władzą lub też są
nieprzewidywalne, gdyż ma na nie wpływ zbyt wielka liczba różnych czynników (External
locus of control) do wiary, że wzmocnienia te zależne są od własnego zachowania podmiotu
(Internal locus of control). Skala I – E służy do pomiaru położenia na tym właśnie kontinuum.
Ostateczna wersja skali I – E składa się z 23 pozycji diagnostycznych i 6 – ciu pozycji
niediagnostycznych dodanych po to, by mniej jasnym uczynić cel badania. Pozycje
diagnostyczne dotyczą rozmaitych sfer życia człowieka: aktywności politycznej, doświadczeń
szkolnych i studenckich, sfery kontaktów emocjonalnych z otoczeniem, doświadczeń
zawodowych, ogólnych poglądów na świat i życie.
POCZUCIE KONTROLI A SAMOOCENA
Ludzie o wewnętrznym LOC: wierząc w swoje zdolności wpływania na bieg
wydarzeń ustalają wyższy poziom aspiracji i wyżej oceniają prawdopodobieństwo
sukcesu w różnych zadaniach eksperymentalnych i to tym bardziej, im bardziej są
przekonani, że rezultaty zadań zależeć będą od ich sprawności a nie od czynników
zewnętrznych. Studenci o wewnętrznym LOC wyżej oceniają swoje szanse uzyskania
dobrych ocen, ukończenia szkoły i kontynuowania studiów wyższego stopnia.
Istnieje pozytywny związek wewnętrznego LOC z pozytywną samooceną i dobrym
przystosowaniem. Świadczą o tym dodatnie korelacje z takimi wymiarami osobowości
jak: dobre samopoczucie, tolerancja, odpowiedzialność, wydajność umysłowa,
towarzyskość, ambicja, opanowanie, poczucie własnej wartości, uspołecznienie.
Wewnętrzny LOC koreluje również z większą zgodnością między „ja realnym” a „ja
idealnym”.
Badani z wewnętrznym LOC opisując siebie w ACL istotnie częściej używali takich
przymiotników, jak: pomysłowy, wydajny, niezależny, ambitny itp.
POCZUCIE KONTROLI A AKTYWNOŚĆ I SAMODZIELNOŚĆ
Poczucie kontroli wewnętrznej i związana z tym wiara w swoje możliwości wpływania na
bieg zdarzeń pozwalają na bardziej samodzielne i aktywne i często skuteczniejsze działanie,
zwłaszcza w sprawach ważnych dla jednostki. Osoby o wewnętrznym LOC:
bardziej aktywnie poszukują informacji potrzebnych do rozwiązania problemu,
skuteczniej wykorzystują zdobyte wcześniej informacje przy rozwiązywaniu nowych
zadań,
w większym stopniu organizują materiał do wyuczenia i wykorzystują dodatkowe
próby polepszając efekty uczenia się,
są bardziej spostrzegawcze w nowej sytuacji,
skuteczniej potrafią wpływać na zmiany postaw u innych osób.
Wykazano też, że wewnętrzny LOC koreluje pozytywnie z wynikami testów
mierzących niezależność sądów i potrzebę dominacji, a negatywnie z wynikami testów
mierzących potrzebę oparcia i potrzebę ulegania.
Pacjenci o wewnętrznym LOC chcą wiedzieć więcej o swoim stanie zdrowia i częściej
szukają kontaktu z personelem szpitalnym niż pacjenci o zewnętrznym LOC. Warto
zaznaczyć, że pacjenci lepiej zorientowani w swojej sytuacji mogą szybciej wracać do
zdrowia.
Wewnętrzny LOC wiąże się też z kontrolowaniem własnego losu w bardziej
prywatnych sprawach. Osoby o wewnętrznym LOC częściej rzucały palenie papierosów
po ogłoszeniu raportu z badań nad szkodliwością palenia.
Sprawność osób o wewnętrznym LOC bardziej zależy od trudności zadania, podczas
gdy sprawność osób o zewnętrznym LOC zależy w większym stopniu od sytuacji
społecznej, np. od obecności czy nieobecności obserwatora. Można przypuszczać, że
osoby o zewnętrznym LOC są bardziej zorientowane na ukryte czy jawne społeczne
wymagania sytuacji sądząc, że wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom i żądaniom innych
ludzi jest bardziej efektywnym sposobem uzyskiwania korzystnych wyników.
Przypuszczenia te potwierdzają badania, których wynika, że osoby o zewnętrznym LOC
łatwiej ulegają presji i są bardziej wrażliwi na krytykę ze strony innych, podczas gdy
osoby o wewnętrznym LOC są bardziej niezależni, a nawet wykazują pewien
negatywizm, jeśli zauważą, że ktoś próbuje nimi dyskretnie manipulować.
Osoby o zewnętrznym LOC są bardziej podatne na perswazję, zwłaszcza wtedy, gdy
informacje pochodzą ze źródła o wysokim prestiżu, natomiast osoby o zewnętrznym LOC
kierują się raczej treścią informacji, a nie prestiżem źródła.
POCZUCIE KONTROLI A MOTYWACJA OSIĄGNIĘĆ
Osoby o wewnętrznym LOC charakteryzują się właściwościami typowymi dla osób o
silnej motywacji osiągnięć, są to: aktywność, preferowanie zadań sprawnościowych i
unikanie losowych, wyższe wyniki w testach inteligencji, testach osiągnięć szkolnych i w
innych zadaniach sprawnościowych, wyższa samoocena i wyższy poziom aspiracji.
Dzieci o wewnętrznym LOC są bardziej wytrwałe przy rozwiązywaniu łamigłówek, a
uczniowie poświęcają więcej czasu zadaniom domowym. Uczniowie i studenci o
wewnętrznym LOC uzyskują zwykle lepsze stopnie i deklarują bardziej pozytywne
postawy wobec szkoły.
Osoby o wewnętrznym LOC, w odróżnieniu od osób o zewnętrznym LOC są zdolne
do tolerowania odroczenia gratyfikacji.
POCZUCIE KONTROLI A PRZYSTOSOWANIE
W wielu badaniach wykazano pozytywną korelację miedzy zewnętrznym LOC a
lękiem i niepokojem, neurotyzmem, dogmatyzmem, autorytaryzmem i agresywnością.
Osoby o wewnętrznym LOC chętniej udzielają pomocy innym, stosują bardziej
konstruktywne reakcje na frustrację. Natomiast zewnętrzny LOC koreluje bardziej z
reakcjami intropunitywnymi przejawiającymi się w oskarżaniu siebie i autoagresji.
Osoby o wewnętrznym LOC szybciej zapominają o swoich niepowodzeniach i
szybciej zapominają niepochlebne opinie na temat ich osobowości przedstawiane jako
wyniki rzekomych testów.
SKAL I – E W PRACY XYMENY GLISZCZYŃSKIEJ
Skala I-E w pracy przeznaczona jest do pomiaru dwóch aspektów poczucia kontroli –
zgeneralizowanego i sytuacyjnego. 12 pozycji (1, 2, 6, 11, 12, 16, 17, 18, 20, 22, 23, 25),
wyrażających zgeneralizowane poczucia kontroli, dotyczy twierdzeń o charakterze
filozoficznej refleksji, natomiast pozostałe pozycje dotyczą poczucia kontroli w sytuacji
pracy.
LITERATURA:
1. Drwal, R., Ł. (1978). Poczucie kontroli jako wymiar osobowości – podstawy
teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań, W: L. Wołoszynowi (red.), Materiały
do nauczania psychologii, (s. 307 – 346), Warszawa: PWN.
2. Karyłowski, J. Skala I – E Rottera. Niepublikowany maszynopis PTP PTP
3. Grochowska, A (1993). Wybrane metody badania poczucia winy, poczucia kontroli,
poczucia sensu życia, sympatii, empatii, W: S. Siek (red.). Wybrane metody badania
osobowości. (s. 423 – 465). Warszawa: ATK.
4. Gliszczyńska, X. (1990). Skala I – E w pracy. Technika pomiaru poczucia kontroli w
sytuacji pracy – podręcznik. Warszawa: PTP PTP.