Słownik biblijny.txt

Tytuł: "Słownik Biblijny"
Autor: *.*

Aaron [hebr. aharon, znaczenie niezna-
ne], brat -- Mojżesza, pierwszy arcyka-
płan Hebrajczyków. Zezwolił im czcić po-
sąg złotego cielca ( Wj 4,14; 28,1; 32,1).
Lit. P. Emmanuel Tu (1978, Ty).
Muz. A. Sch"nberg Moses und Aran (Mojżesz
i Aaron), opera (premiera światowa 1957).
Abel [hebr. hewel = tchnienie, dech], dru-
gi syn Adama i Ewy, zabity przez swego
starszego brata Kaina. Abel jako pasterz
złożył Bogu ofiarę z baranka (Rdz 4,1-9),
Kain zaś, będąc rolnikiem, złożył w ofie-
rze płody ziemne. Bóg przyjął jedynie ofia-
rę Abla, co wzbudziło w Kainie uczucie
zazdrości, które doprowadziło go do bra-
tobójstwa. Tradycja widzi w Ablu spra-
wiedliwego, prześladowanego przez złych.
Jest on prototypem niewinnej ofiary.
Lit. Zabójstwo Abla jest motywem często
występującym w literaturze, chociaż uwagę pi-
sarzy bardziej przyciąga osobowość Kaina.
S. Gessner Śmierć Abla (1758, wyd. pol.
1774).
Ikon. Ofiara Kaina i Abla: mozaika z VI w.,
San Vitale w Rawennie; fresk z kościoła
w Saint-Savin-sur-Gartempe (XII w.). Kain
zabija Abla (XII w., katedra w Geronie).
W. Blake Adam i Ewa odnajdujący ciało Abla
(1826, Londyn). J. Schnorr von Carolsfeld Bi-
blia w obrazkach (1852). W.A. Bouguereau
Pierwsza żałoba (1888, Buenos Aires).
Muz. L. Leo La morte di Abele (1732, Śmierć
Abla), oratorium.
Abner [hebr. awner = ojciec jest świa-
tłem], imię dowódcy wojsk - Saula
(1 Sm 14,50-51; 20,25; 2 Snt 2,8-17).

Został on podstępnie zabity w czasie walk,
które wybuchły po śmierci Saula (2 Sn: 3,
22-27).
Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803).
Zapożyczając imię Abner z historii biblijnej,
Racine nadał je oficerowi, który odrzucił kult
Baala i wspierał arcykapłana Jojadę przy detro-
nizacji AtalŹŹ. Jest to postać fikcyjna. Abner wy-
powiada pierwsze słowa sztuki: "Tak, przycho-
dzę wielbić Wiecznego Boga w Jego Świątyni"
[tłum. M.ś.].
Abraham [hebr. awrahanz], pierwotnie
Abram (Rdz 12-25), żył na początku
II tysiącl. p.n.e. Abraham, wywodzący się
z półkoczowniczego plemienia osiedlone-
go w chaldejskim Ur, otrzymał od Boga
polecenie opuszczenia ojczyzny i wyrusze-
nia do nieznanego kraju, który miał stać
się Ziemią Obiecaną. Abraham wraz
z żoną Sarą i bratankiem Lotem osiedlił
się w krainie Kanaan. Tu Bóg zawarł
z nim przymierze i obiecał tę ziemię jemu
i jego potomstwu. Jednak jego żona Sara
była bezpłodna. Toteż zgodnie z ówcze-
snym zwyczajem dała Abrahamowi swą
niewolnicę Hagar, aby z nią współżył. Ha-
gar urodziła syna Izmaela, który jednak

Strona 1

Słownik biblijny.txt

nie był zapowiedzianym dziedzicem. Bóg
zawarł z Abrahamem wieczyste przymie-
rze, którego zewnętrznym znakiem jest
obrzezanie. Raz jeszcze Bóg ukazał się
Abrahamowi (Rdz 18) pod postacią trzech
mężów, którzy obiecali mu, że jego bardzo
podeszła w latach żona urodzi syna. Na-
stępnie, chcąc wiarę Abrahama poddać
próbie, Bóg rozkazał mu złożyć w ofierze
tego syna, Izaaka, ale przekonawszy się
o posłuszeństwie Abrahama powstrzymał
go przed zabiciem syna i na zawsze zaka-
zał składania ofiar z ludzi. Abraham, zw.
ojcem wierzących (Rdz 4), jest uważany
za przodka trzech religŹŹ monoteistycz-
nych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
dzieci Abrahama. Abraham wraz
z Izaakiem i Jakubem są uważani za
przodków narodu wybranego. Abraham to
ojciec narodu, który otrzymał Ziemię
Obiecaną. Określenie "dzieci Abrahama"
(Mt 3,9; Łk 13,16; 19,9) nie wskazuje tyl-
ko na pochodzenie cielesne. Ci, którzy
mają wiarę Abrahama, także są "synami
Abrahama" (Mt 1,1; Rz 4).
łono Abrahama, miejsce spoczynku
sprawiedliwych po śmierci, w którym nie
istnieje żadne cierpienie; miejsce oczeki-
wania, poprzedzające pełnię szczęścia. Jest
o nim mowa w przypowieści Jezusa O bo-
gaczu i Łazarzu (Łk 16,19-23).
Lit. Historia ofiary Izaaka inspirowała wielu
pisarzy, a w wyobraźni pisarzy krajów Europy
Zachodniej nałożyła się na temat ofiary Ifige-
nŹŹ. W średniowieczu wiele misteriów opowiada
historię Abrahama, uwypuklając różne aspek-
ty jego dramatu. Równie bogatych materia-
łów na ten temat dostarcza epoka odrodzenia.
Th. Beza Abraham saerifiartt (1550, Abraham
składający ofiarę), sztuka teatralna. W Raju
utraconym J. Miltona (1667, wyd. pol. 1791)
archanioł Michał przepowiada Adamowi misję
Abrahama, człowieka pełnego wiary, który na
słowo Boga opuści pogańską ojczyznę, chaldej-
skie Ur, aby zdobyć dla swego potomstwa Zie-
mię Obiecaną i stać się ojcem wierzących.
B. Pascal w M‚moriał (1654, Pamiętnik) prze-
ciwstawia "Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba
Bogu filozofów i uczonych", czyli Boga, któ-
ry nawiązał więź osobistą z ludźmi, Bogu abs-
trakcyjnemu. S.A. Kierkegaard Bojaźń i drżenie
(1843, wyd. pol. 1969), esej o lęku, jaki ro-
dzi pozycja człowieka wybranego wobec Bo-
ga. Dla Kierkegaarda próba, której został pod-
dany Abraham, to najbardziej newralgiczny
punkt, gdyż stawką w grze jest wiara człowie-
ka. Z. Kossak-Szczucka Przymierze (1952).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).
Ikon. San Vitale (VI w., Rawenna). Abraham
i Trzej Aniołowie, czyli gościnność Abrahama,
San Zeno (XII w., Werona). Abraham niosą-
cy wybranych (XIV w., katedra w Bourges).
A. Rublow (1427, Moskwa). F. Cozza Hagar
na pustyni (XV w., Amsterdam). A. Berruguete
Ofiara Abrahama: rzeźba w drewnie (XVI w.,
Valladolid); Andrea del Sarto (1529, Prado,
Madryt); P.P. Rubens (1620, Paryż). C. Corot

Strona 2

Słownik biblijny.txt

(1835, Nowy Jork). M. Chagall (1954, Nicea).
M. Altomonte (ok. 1705, Muzeum Diece-
zjalne, Tarnów).
Muz. Abraham i Izaak: G. Carissimi, orato-
rium (XVII w.); I. Strawiński, ballada biblijna
(1964). Rock my soul, "Kołyszcie mą duszę na
łonie Abrahama", negro spiritual.
Absalom [hebr. awszalom = ojciec jest
pokojem], trzeci syn - Dawida; kazał za-
bić swego przyrodniego brata Amnona,
aby pomścić zgwałconą przez niego siostrę
Tamar. Absalom spiskował przeciw ojcu
podejmując próbę przyśpieszenia swojej
koronacji, toteż musiał uciekać z Jerozoli-
my. W bitwie między Dawidem a Absalo-
mem wojska Absaloma zostały pokonane.
W czasie ucieczki włosy Absaloma wpląta-
ły się w konary drzewa i zawisł on między
niebem a ziemią. Joab, jego kuzyn, do-
wódca w wojsku Dawida, zabił go wbrew
rozkazom Dawida (2 Sm 13-18).
Lit. J. Dryden Absalom and Achitophel (1681),
poemat satyryczny, adaptacja opowiadania bi-
blijnego do opisu sytuacji politycznej epoki.
W. Faulkner Absalomie, Absalomie! (1936, wyd.
pol. 1959); główna postać to człowiek o gwał-
townym charakterze, który założył rodzinę.
Nienawiść rasowa, kazirodztwo, zabójstwo (syn

głównego bohatera zostaje zabity przez przy-
rodniego brata) czynią życie tej rodziny praw-
dziwym piekłem.
Ikon. Śmierć Absaloma, marmurowa posadzka
w katedrze w Sienie (XV w.). G. Dor‚ Biblia
Święta (1866).
Achab [hebr. achaw = brat ojca], siódmy
król Izraela (873-853 p.n.e.), syn króla
Omriego (1 Krl 16-22). Namówiony do
bałwochwalstwa przez żonę Izebel, córkę
króla Tyru, został upomniany przez pro-
roka Eliasza. Kiedy Nabot nie chciał
sprzedać królowi swojej winnicy, Izebel
kazała go oskarżyć o bluźnierstwo i uka-
mienować. Gdy Achab objął winnicę w
posiadanie, Eliasz przepowiedział mu, że
w miejscu, gdzie popłynęła krew Nabota,
psy będą lizały również jego krew. Achab
zginął w bitwie z Aramejczykami. Po jego
śmierci spełniło się proroctwo Eliasza.
Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol.1803).
H. Melville Moby Dick, czyli Biały Wieloryb
(1851, wyd. pol. 1954); matka kapitana Ahaba
nadała swemu synowi biblijne imię, odpowia-
dające jego krwawemu losowi.
Ekr. Powieść H. Melville'a została zekranizo-
wana w 1956 przez J. Hustona.
Adam [hebr., człowiek; w znaczeniu
ogólnym - rodzaj ludzki]. Księga Rodzaju
(Rdz 1,27) wyjaśnia, że "Bóg stworzył
mężczyznę i niewiastę". Rdz 2,7 zawiera
dwa pojęcia: adam i adama, "gleba, zie-
mia", aby w ten sposób podkreślić, że
człowiek pochodzi z "prochu ziemi". Lecz
nieco dalej, w drugim opisie stworzenia
człowieka, słowo to ma zawężony sens:
aby ten pierwszy człowiek nie był sam,
Bóg daje mu towarzyszkę, stworzoną z że-
bra mężczyzny; została ona nazwana isz-

Strona 3

Słownik biblijny.txt

sza, "niewiasta", ponieważ powstała z isz,
z "mężczyzny". "Adam" stało się następ-
nie imieniem własnym pierwszego czło-
wieka (Rdz 4,25). Adam umieszczony
przez Boga w ogrodzie - Eden wraz
z niewiastą Ewą, nakłoniony przez nią,
dopuścił się nieposłuszeństwa, oboje naru-
szyli zakaz Boga i spożyli owoc z drzewa
wiadomości dobrego i złego, toteż Bóg
wypędził ich oboje z Edenu. Pierwsi lu-
dzie poznali ciężar pracy, cierpienie i
śmierć. W tych opowiadaniach bardzo
obrazowych i czasami pozornie naiwnych,
została zawarta refleksja nad ludzkim lo-
sem. W ST niewiele jest bezpośrednich
odniesień do Adama. Mądrość Syracha
stawia go ponad wszelkimi żyjącymi stwo-
rzeniami (Syr 49,16); Księga Mądrości na-
zywa go "Prarodzicem świata" i stwierdza,
że opiekowała się nim Mądrość Boga
(Mdr 10, 1 ).
NT. Łukasz wyprowadza rodowód Jezusa
aż od Adama ("syna Seta, syna Adama,
syna Bożego", Łk 3,38). Paweł podkreśla
kontrast między Adamem, człowiekiem
grzesznym, a Jezusem, nowym Adamem.
Pierwszy odłączył się od Boga - i to jest
śmierć; przez drugiego przychodzi zmar-
twychwstanie - życie (1 Kor 15,45). Zob.:
grzech pierworodny; wyzucie się dawnego
człowieka.
Lit. Adam i Ewa to główne postacie bogatej li-
teratury apokryficznej w języku greckim i syryj-
skim z I i IV w. Istnieją także wersje arabskie
i etiopskie. Adam pojawia się w teatrze śre-
dniowiecznym jako pierwszy grzesznik: Le Jeu
d adam (XII w., Widowisko o Adamie).
W XVI w. M. Sceve w Microcosme (1562, Mi-
krokosmos) rozwija mit Adama, "wielkiego
oracza", "ojca gatunku ludzkiego". G.G. By-
ron w Kainie (1821, wyd. pol. 1842) przedsta-
wia obrazowo Adama, którego przeraża ciężar
własnej odpowiedzialności za losy ludzkości
po zbrodni Kaina. M. Tournier w Le Coq de
BruyŠre (1978, Głuszec), "La Famille Adam"
(Rodzina Adama), tworzy zaskakującą postać
Adama, pierwotnie dwupłciowego. ů K. Woj-
tyła: Przed sklepem jubilera (1960); Rozważa-
nia o ojcostwie (1964); Promieniowanie ojcostwa
(1979).
Ikon. Masaccio Wygnanie z raju (1425-28,
Florencja). J. van Eyck Adam, ze skrzydła po-
liptyku Ołtarz Baranka Mistycznego (1432, ka-
tedra św. Bawona w Gandawie). P. Uccello
(1445-50, Florencja). Piero della Francesca
Śmierć Adama (1452-66, Arezzo). A. DŹŹrer
(1507, Madryt). Michał Anioł Stworzenie Ada-
ma (1509-12, Kaplica Sykstyńska, Watykan).
L. Cranach st. Adam i Ewa (XVI w., Warsza-
wa). Tintoretto Grzech pierworodny (1564, We-
necja).
Muz. Widowisko o Adamie (XII w.), dramat li-
turgiczny grany i śpiewany w języku łac., w sty-
lu gregoriańskim. J.F. Lesueur La Mort
d Adam (1809, Śmierć Adama), opera.
Adonaj [hebr., mój Pan, Bóg). Adonaj to
liczba mnoga rzeczownika adon (pan) wy-
rażająca zintensyfikowanie majestatu. He-

Strona 4

Słownik biblijny.txt

brajczycy uznając najwyższą władzę Bo-
ga nad nimi nazywali Go "Adonaj". Ten
zwrot grzecznościowy stał się imieniem
własnym Boga. Później szacunek dla imie-
nia - Jahwe sprawił, że w głośnym czyta-
niu BiblŹŹ zaczęto zastępować je imieniem
Adonaj. Często Adonaj jest tłumaczone,
tak jak w tekście gr. Kyrios, przez Pan.
adorować, wielbić, czcić, złożyć po-
kłon [gr. proskynein = upadać na twarz,
złożyć pokłon, adorować). Jezus mówi do
szatana, który go kusi: "Panu, Bogu swe-
mu, będziesz oddawał pokłon i Jemu
samemu służyć będziesz" (Mt 4,10). Sło-
wa te są cytatem ze ST (Pwt 6,13). Tam
"adorować" pochodzi od czasownika zna-
czącego "odczuwać bojaźń" (co nie jest
synonimem strachu). Kiedy człowiek zda-
je sobie sprawę z wielkości Boga, z Jego
tajemnicy, wówczas nie chodzi o strach,
lecz o szacunek, podziw i zachwyt, o
uczucia wyrażające nieskończony dystans
między człowiekiem a Przenajświętszym
Bogiem. Ezechiel wobec chwały Pań-
skiej (Ez 1,28) i Szaweł wobec Chrystusa
zmartwychwstałego (Dz 9,4) padają na
ziemię w geście uwielbienia - adoracji.
Adorować, wielbić w ścisłym znaczeniu
tego słowa można tylko Boga.
Lit. Dzieła mistyków obfitują w modlitwy ado-
racyjne. Święty Jan od Krzyża Pieśń duchowa
(1579, wyd. pol. 1927). F. F‚nelon Po‚sies
(1685, Poezje).

agapa [gr. agape = miłość], uczta miło-
ści. Wierni pierwotnych gmin chrześcijań-
skich schodzili się nie tylko na ucztę
eucharystyczną, będącą przypomnieniem
Ostatniej Wieczerzy, lecz także na wspól-
ny wieczorny posiłek, który przygoto-
wywali zamożni członkowie wspólnoty.
Obecnie agapa oznacza ucztę, biesiadę.
agonia Chrystusa [gr. agón = walka,
walka wewnętrzna, wzburzenie, trwoga).
Po Ostatniej Wieczerzy Jezus udał się
wraz z apostołami do ogrodu Getsemani,
położonego u stóp Góry Oliwnej. Odda-
lił się od nich na odległość rzutu kamie-
niem. Wobec zbliżającej się śmierci, Jezus
poczuł lęk. Błagał Boga, aby oddalił od
Niego kielich boleści; wg św. Łukasza
krwawy pot pokrył ciało Jezusa, a z nieba
przybył anioł i umacniał Go. Apostołowie
zaś zasnęli (Mt 26,36-46; Mk 14,32-42;
Łk 22,40-46). Ta wewnętrzna walka wy-
znacza początek agonŹŹ Jezusa, która do-
konała się na krzyżu.
Lit. B. Pascal Myśli (1670, wyd. pol. 1921),
"Tajemnica Jezusa", rozważania o samotności
Boga, który cierpi i poszukuje "towarzystwa
i pomocy ze strony ludzi ... lecz nie otrzymuje
jej, gdyż Jego uczniowie śpią". V. Hugo La Fin
de Satan (1886, Kres szatana), "Commence-
ment de L'angoisse" (Początek trwogi). A. de
Vigny Le Mont des Oliviers (1844, Góra Oliw-
na), zainspirowany przez poetę niemieckiego
J.P. Richtera (Siebenk"s, 1796) przedstawia
swój własny niepokój religijny poprzez ten, któ-

Strona 5

Słownik biblijny.txt

ry przypisuje Jezusowi; na próżno Jezus wzywa
Boskiego Ojca, "niemego, ślepego i głuchego"
na krzyk stworzenia i wie, że Jego posłannic-
two zbawcze będzie zdradzone. G. de Nerval,
sonet Le Christ aux Oliviers (Chrystus na Gó-
rze Oliwnej), zawarty w zbiorze Les Chimeres
(1854, Chimery), ciąg dalszy pięciu sonetów,
zainspirowanych także twórczością Richtera;
w Ogrodzie Oliwnym zrozpaczony Jezus usiłuje
objawić uczniom "nowinę": "zabrakło Boga na
ołtarzu, na którym Ja jestem ofiarą ...! Boga nie
ma! Boga już nie ma! - ale oni wciąż spali!...'.
W dziele G. Bernanosa występują liczne sceny
agonŹŹ; bohater Pamiętnika wiejskiego proboszcza
(1936, wyd. pol. 1937) jest "więźniem świętej
agonŹŹ". M. Jacob w utworze Agonie (Agonia),
zawartym w dziele Derniers poeŠes (1945,
Ostatnie poematy) mówi o swojej bliskiej
śmierci w obozie hitlerowskim w Drancy, gdzie
był uwięziony.
Ikon. Agonia w Ogrodzie Oliwnym: A. Mante-
gna (1460, Tours); G. Bellini (XV w., Lon-
dyn); El Greco (XVI w., Budapeszt); E. Dela-
croix (1826, Paryż, Saint-Paul-Saint-Louis).
Muz. L. van Beethoven Chrystus na Górze Oliw-
nej (1803), oratorium. F. Poulenc Dialogi kar-
melitanek (1957, opera wg dzieła G. Bernano-
sa). H. Borgstrem Jezus, Getsemane (XX w.).
Ekr. R. Bresson: Dziennik wiejskiego proboszcza
(1951, zainspirowany dziełem G. Bernanosa);
Proces Joanny d arc (1961), proboszcz z Am-
bricoun i Joanna. Obrazy konającego Chry-
stusa.
alfa i omega, pierwsza i ostatnia lite-
ra alfabetu gr., w tradycji żydowskiej i
chrześcijańskiej - symbol Boskiej pełni,
wszechmocy Boga. W Apokalipsie św. Jana
(Ap 1,8) Chrystus mówi: "Jam jest Alfa i
Omega... Który jest, Który był i Który
przychodzi, Wszechmogący". Autor Apoka-
lipsy symbolicznie użył alfabetu gr. i okre-
ślił literami Alfa i Omega Boga jako pra-
przyczynę i cel ostateczny wszechrzeczy.
Lit. Interpretacja tych słów przez natchnione-
go paleontologa P. Teilharda de Chardin w Fe-
nomenie człowieka (1955, wyd. pol. 1993, epi-
log): Bóg, cel ostateczny, który żyje i myśli, jest
punktem Omega, "już istniejącym i działają-
cym w głębi myślącej zbiorowości ludzkiej"
[tłum. K. Waloszczyk].
Alleluja [hebr. haleluja = chwalcie Jah-
we], aklamacja liturgiczna, radosne we-
zwanie do sławienia Boga. Zob. Hallel.
Muz. Alleluja z drugiej części oratorium Me-
sjasz G.F. H"ndla (1742) jest często śpiewane
oddzielnie.
Ekr. K. Vidor Halleluyah (1929). Dramat
amerykańskich Murzymów; bohater Zeke staje
się ewangelistą, chrzci w wodach rzeki i naucza
o dwóch pociągach, które wiozą ludzi do piekła
i do raju.
amen [hebr., niech się stanie], wyraz
kończący modlitwę; pochwała Boga. Wy-
powiedzieć "amen", to znaczy uznać za
prawdziwe to, co zostało powiedziane.
Tłumaczenie "niech się stanie", wyrażają-
ce życzenie, nie oddaje dokładnego sensu
tego słowa.

Strona 6

Słownik biblijny.txt

Z. i p. Wszystkiemu mówić amen - wszystko po-
pierać, ze wszystkim się zgadzać.
Lit. K. Benisławska Modlitwa Pańska (1776),
Pieśń IX.
Muz. Słowo "amen" było często opracowy-
wane muzycznie przez kompozytorów muzyki
religijnej (G.P. da Palestrina, G.F. H"ndel,
Cafaro).
Amos [hebr., obciążony, objuczony], je-
den z dwunastu Proroków Mniejszych.
Pochodził z Judy, gdzie zajmował się pa-
sterstwem. Jako prorok działał w króle-
stwie Izraela w VIII w. p.n.e., za panowa-
nia Jeroboama II. Ostro potępiał naduży-
cia (np. przekupstwo sędziów) i bałwo-
chwalstwo.
anatema [gr. anathema = wotum, przed-
miot ofiarowany, poświęcony bóstwu;
hebr. cherem = klątwa, wyklęcie), wyraże-
nie to dotyczy zasady, której lud Izraela
miał przestrzegać w wojnach prowadzo-
nych w imieniu Boga; łup, a czasami
i zwyciężeni wrogowie byli poświęceni
Jahwe, a zatem wszystko to ulegało znisz-
czeniu. Zasada ta dotyczyła również ka-
rania bałwochwalców. "Jeśli okaże się
prawdą, że taką obrzydliwość popełniono
pośród ciebie, mieszkańców tego miasta
wybijesz ostrzem miecza, a samo miasto
razem ze zwierzętami obłożysz klątwą"
(Pwt 13,13-19). W późniejszych tekstach
judaistycznych oraz w NT klątwa dotyka
poszczególnych osób; jest to wykluczenie
ze wspólnoty, która skazuje winnego-
kłamcę lub tego, kto nie dotrzymał przy-
sięgi - na sąd Boży. W Dziejach Apostol-
skich (Dz 23,12) żydzi, wrogowie Paw-
ła, zobowiązują się, że będą pościć tak
długo, póki nie zabiją Pawła; w razie nie-
dotrzymania tych zobowiązań wzywają
Boga, aby ich jak najsurowiej ukarał.
Sobory formułowały anatemy - klątwy aż
do Soboru Watykańskiego I (1869-70).
Sobór Watykański II (1962-65) najpraw-
dopodobniej był pierwszym soborem, któ-
ry nikogo klątwą nie obłożył. U muzułma-
nów anatema, pojmowana jako klątwa, za-
chowała całą siłę namiętnego potępienia.
Andrzej [gr. andreios = mężny, odważ-
ny, silny], imię jednego z dwunastu apo-
stołów. Był bratem św. Piotra i podobnie
jak on, rybakiem z Kafarnaum. Począt-
kowo był uczniem Jana chrzciciela, na-
stępnie poszedł za Jezusem (Mt 4,18-20).
Według jednej z legend, miał po śmierci
Jezusa głosić ewangelię na Rusi. Zachowa-
ła się tradycja, że poniósł śmierć w Patras
w Grecji, przybity do krzyża w kształcie li-
tery "X", później zw. krzyżem św. An-
drzeja.
Lit. J.B. Bossuet Pan‚gyrique de saint Andr‚,
ap"tre (Pochwała św. Andrzeja Apostoła), kaza-
nie wygłoszone 30 listopada 1668 do karmeli-
tów na przedmieściu św. Jakuba w Paryżu.
P. Claudel Corona benignitatis anni Dei (1915,
Wieniec łaskawości roku Pańskiego), "Saint
Andr‚" (Święty Andrzej).
anioł [gr. angelos; hebr. malach = wysła-

Strona 7

Słownik biblijny.txt

niec, emisariusz], istota duchowa, oso-
bowa, pośrednicząca między Bogiem a
ludźmi. Według ST aniołowie tworzą wo-
kół jedynego Boga "zastępy niebieskie"
(1 Krl 22,19). Zwani są synami Bożymi
(Ps 29,1) i świętymi sługami (Hi 5,1).
Najstarsze teksty biblijne znają "Bożego
posłańca"; w Księdze Rodzaju wielokrotnie
przekazuje on Boże rozkazy. Podobny do
samego Boga, mówiący i działający w jego
imieniu i niejako w Jego zastępstwie, zo-
staje posłany, aby ochraniać lud Izraela
w czasie przejścia przez Morze Czerwone
( W 14,19); czuwa nad Abrahamem
(Rdz 24,7) i nad - Jakubem (synem Iza-
aka; Rdz 48,16). Bóg wysyła też aniołów
nieszczęścia, jak np. anioła zagłady, od-
grywającego decydującą rolę w różnych
zdarzeniach (W' 12,29; 2 Krl 19,35).
W księgach ST aniołowie noszą niekiedy
imiona zgodne z charakterem ich misji:
Rafał - "Bóg uzdrowił", opiekuje się
Tobiaszem (Tb 3,17; 12,15); - Gabriel
- "moją mocą jest Bóg", objawia lub
wyjaśnia tajemnice Boga (Dn 8); Mi-
chał - "któż jest jak Bóg?", "jeden z
pierwszych książąt", ochrania lud Izrae-
la (Dn 10,13-21). Teologia ta wywarła
wpływ na islam, to właśnie Gabriel miał
przekazać Mahometowi przesłanie Boże;
Michał zajmuje się dobrami tego świata;
Azra‰l to anioł śmierci; tysiące aniołów
ukazuje się prorokowi podczas jego noc-
nego wstępowania do nieba.
NT. Do określeń już znanych Paweł dołą-
cza archanioła (1 Tes 4,16). Aniołowie
są najściślej związani z życiem ziemskim
Chrystusa, z Jego wcieleniem (Łk 1,26),
Jego narodzeniem (Łk 2,9-13), z kusze-
niem na pustyni (Mk 1,13), z Jego agonią
w Ogrójcu (Łk 22,43), z Wniebowstąpie-
niem (Dz 1,10). Strzegą ludzi i zapewnia-
ją im ochronę (Mt 18,10; Dz 12,15),
przedstawiają Bogu ludzkie modlitwy i
prowadzą do raju dusze sprawiedliwych
(Łk 16,22). Anioł Michał sprawuje pieczę
nad rodzącym się Kościołem, tak jak nie-
gdyś opiekował się Izraelem. Mówiąc o lo-
sie ostatecznym ludzi, którzy zmartwych-
wstaną, Chrystus stwierdza, że wybrani
będą niczym aniołowie Boży, toteż ani
żenić się nie będą, ani za mąż wycho-
dzić (Łk 20,36). Zob.: cherubin; serafin;
szatan.
Lit. Dante w Boskiej komedii (1307-21, wyd.
pol. 1947) przedstawia olśniewające wizje anio-
łów niebieskich. W literaturze franc. temat
anioła zbuntowanego, czy upadłego występuje
o wiele częściej, niż temat anioła posłanego
przez Boga. Jednak dzielni rycerze z Pieśni

o Rolandzie (XII w.) w chwili śmierci wyciągają
do Boga prawą rękawicę i wtedy zjawia się
anioł, który zabiera ich dusze do raju. W Zadi-
gu Voltaire'a (1747, wyd. pol. 1955) anioł Jes-
rad objawia bohaterowi plany Opatrzności.
W XIX w. poeci tworzą aniołów alegorycz-
nych, np. u V. Hugo w La Fin de Satan (1886,

Strona 8

Słownik biblijny.txt

Kres szatana) występuje anioł - Wolność,
stworzony z pióra, które wypadło ze skrzydła
szatana. Poeci wymyślają aniołów zakochanych
w kobietach śmiertelnych, np. A. de Lamartine
w La Chute d'un ange (1838, Upadek anioła),
a nawet uwiedzenie przez Lucyfera "młodego,
smutnego i uroczego", jak Eloa, zrodzona ze
"łzy Chrystusa" (A. de Vigny Enoa,1824).
W XX w. J. Cocteau w Orfeuszu (1927, wyd.
pol.1933) stwarza obraz fantastycznego anioła,
przebranego za szklarza, gościa ze świata niewi-
dzialnego. P. Claudel w Le Soulier de satin
(1929, Atłasowy pantofelek) wprowadza na
scenę Anioła Stróża dońy Prouheze. Przez
uproszczenie, anioł staje się niekiedy elemen-
tem duchowym w człowieku, jako przeciwień-
stwo elementu cielesnego - "zwierzęcia".
"Człowiek nie jest ani aniołem, ani zwierzę-
ciem, na nieszczęście ten, kto chce zrobić
z niego anioła, robi zwierzę. B. Pascal w My-
ślach przypomina, że człowiek nie jest ani sa-
mym ciałem, ani czystym duchem (1670, wyd.
pol. 1921). ů B. Leśmian Aniołowie (cykl z t.
Sad rozstajny, 1912). J. Zawieyski Misterium
adwentowe (1949). Cz. Miłosz O Aniołach
(Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, 1974).
B. Obertyńska Anioł w knajpie (1977). E. Sta-
chura Piosenka dla robotnika rannej zmiany (Po-
ezja i proza, t. 1 1982).
Ikon. Uśmiechnięty anioł, rzeźba (XIII w., ka-
tedra w Reims). Fra Angelico Muzykujący
aniołowie (1430-35, Florencja). H. Memling
(ok. 1490, Antwerpia). M. Gruenewald Anioł
Zwiastowania (1516, Colmar). G.L. Bemini
Anioł z wieńcem cierniowym, rzeźba (1669,
Rzym). O. Redon Upadły Anioł (1890, Bor-
deaux). M. Chagall Upadek anioła (1947, Ba-
zylea).
Muz. S. Prokofiew Ognisty anioł (1927), opera.
Ekr. W. Wenders Niebo nad Berlinem (1987);
anioły unoszą się nad Ziemią od stworzenia
świata, wolne od zmysłów i uczuć, towarzyszą
zrozpaczonym i umierającym. Jeden z nich pra-
gnie poznać prawdziwe życie; staje się człowie-
kiem i zachwycony odkrywa smaki, kolory, mi-
łość. Hymn na cześć życia.
anioł niSzCzyCiel, wysłannik, narzędzie
Bożej zemsty (łyj 12,23). Anioł ten pora-
ził Egipt powodując śmierć wszystkich
pierworodnych Egipcjan, oszczędzając do-
my synów Izraela, naznaczone krwią ba-
ranka paschalnego.
Lit. A. Camus Dżuma (1947, wyd. pol.1957);
ojciec Paneloux wygłasza kazanie o plagach
zsyłanych przez Boga, które mają zmusić ludzi
do zastanowienia: "Spójrzcie na tego anioła
dżumy, pięknego jak Lucyfer i olśniewającego
jak samo zło; wznosi się nad naszymi dacha-
mi" [tłum. J. Guze].. Słowacki: Król-Duch
(1866), Rapsod III, pieśń I; Beniowski (1921).
Ekr. L. Buńuel Anioł zagłady (1962).
Anioł Pański [łac. Angelus Domina],
w tradycji katolickiej - modlitwa odma-
wiana rano, w południe i wieczorem,
przypominająca Zwiastowanie, w któ-
rym anioł Gabriel zapowiedział Maryi, że
będzie Matką Jezusa.

Strona 9

Słownik biblijny.txt

Lit. ů K. Tetmajer Anioł Pański (Poezje,1898).
W. Gomulicki Anioł Pański (Światła,1919).
Ikon. J.F. Millet Anioł Pański (1858, Luwr,
Paryż).
Anna [hebr. chana = obdarzona laską],
imię wielu kobiet występujących w ST i
w NT, m.in. matki proroka Samuela, żony
starego Tobiasza, a także prorokini, która
wg Łukasza Ewangelisty (Łk 2,36-38)
była obecna przy ofiarowaniu Jezusa
w świątyni. Według tradycji apokryficznej
również matka Maryi, żona Joachima,
miała na imię Anna. Liczne wizerunki
ukazują Annę, jak udziela wskazówek Ma-
ryi, czasami wizerunki te przedstawiają
trzy pokolenia Świętej Rodziny: Annę,
Maryję i Jezusa. Męskim odpowiednikiem
imienia Anna jest Annasz. Jest to imię ży-
dowskiego arcykapłana, teścia Kajfasza,
do którego przyprowadzono pojmanego
Jezusa ( 18,12-24).
Ikon. Leonardo da Vinci Święta Anna Sa-
motrzecia (1499, Luwr, Paryż). Rzeźba w drew-
nie w Semur-en-Auxois (XV w.). Rembrandt
Święta Anna (1631, Amsterdam).
AntioCh imię trzynastu królów syryj-
skich z dynastŹŹ Seleucydów (jedna z
dynastŹŹ, które podzieliły między siebie
imperium Aleksandra III Wielkiego). An-
tioch III Wielki był królem SyrŹŹ w 223-
-187 p.n.e., której podporządkował m.in.
Fenicję i Palestynę. Wkroczenie wojsk
Antiocha III Wielkiego do Grecji do-
prowadziło do wojny z Rzymem; po-
niósł klęskę w 190 p.n.e. pod Magnezją.
Antioch N Epifanes, król SyrŹŹ (175-
-164 p.n.e.), w 169 p.n.e. zaatakował
Egipt, lecz wobec interwencji dyploma-
tycznej Rzymu zrezygnował z podbojów.
Dążąc do umocnienia jedności państwa,
chciał zmusić śydów do porzucenia prak-
tyk religijnych i wprowadzić kult pogański.
Wielkie prześladowania religijne śydów
w Palestynie doprowadziły do powstania
Machabeuszów (Księgi Machabejskie).
Antychryst [gr. anti = przeciw, zamiast
+ Christos = Chrystus]. Według Listów
św. Pawła i Apokalipsy św. ,Jana - nie-
przyjaciel Boga, czyli Antychryst zdobywa
władzę siłą lub podstępem, przebiegłością,
ale ostatecznie zostanie pokonany przez
Chrystusa. Nie jest to jakaś określona po-
stać historyczna, lecz przedstawia tych
wszystkich, którzy nie chcą dopuścić do
ustanowienia Królestwa Chrystusowego
(1 2,18; Ap 13; Mt 24,24; Tes 2,4). Zob.
szatan.
Lit. Każdy ma swojego Antychrysta! Na przy-
kład wg T.A. d'Aubign‚ w Les Tragiques (1616,
Rymy tragiczne) Antychryst to w oczach prote-
stantów papież, "pierworodny syn Szatana".
U F. Dostojewskiego w Braciach Karamazow
(1880, wyd. pol. 1913) wielki inkwizytor pełni
rolę Antychrysta; ucieleśnia on rzym. katoli-
cyzm, papieża siepaczy, ale także ateistyczny
socjalizm i współczesny kapitalizm, które obie-
cują tłumom dobra materialne w zamian za ich
wolność. F.W. Nietzsche Antychryst (1902,

Strona 10

Słownik biblijny.txt

wyd. pol. 1907), Antychryst to "Bóg, który się
przerodził w antytezę życia, zamiast stać się je-
go transformacją, jego wieczystą akceptacją".
Ch. P‚guy w La Note comointe sur M. Descartes
(1914, Przypisek do Kartezjusza) widzi Anty-
chrysta czasów nowożytnych w pieniądzu.
Ekr. J. Huston l,e Malin (1979, Zły duch).
apokalipsa [gr. apokalypsis = objawie-
nie], utwór literacki kontynuujący tradycję
proroków, którego treść stanowi objawie-
nie dotyczące losów ludzkości i świata.
Autorzy apokalips, chcąc podtrzymać wia-
rę i nadzieję wyznawców jedynego Boga,
ukazują im kres, do jakiego zmierza hi-
storia. Literatura apokaliptyczna, pesymi-
stycznie patrząca na teraźniejszość p‚łną
grzechów, nieszczęść i cierpień, optymi-
stycznie spogląda w przyszłość, w której
nadejdzie Królestwo Boże.
Pewne teksty apokaliptyczne znajdujemy
już w ST (Iz 24-27, Dn 7-12), lecz ten
gatunek literacki rozwinął się przede
wszystkim w okresie tzw. międzytesta-
mentowym, od II w. p.n.e. do I w. n.e.
Apokalipsy te, jak np. Testament dwuna-
stu patriarchów czy Apokalipsa Tygodni, są
uważane za apokryfy.
Apokalipsa św. ,Jana, ostatnia księga
NT, została prawdopodobnie napisana
w latach 95-100, nie jest pewne, czy przez
św. Jana Apostoła, czy przez kogoś z gro-
na jego uczniów. Chrystus w chwale uka-
zuje się Janowi, zesłanemu na wyspę Pat-
mos, i poleca mu napisać listy do siedmiu
Kościołów Azji. Jan w wizji zostaje prze-
niesiony do nieba. Widzi tam Boga na tro-
nie w otoczeniu Dworu niebieskiego, trzy-
ma On w ręku księgę opatrzoną siedmio-
ma pieczęciami. Daje ją Barankowi, który
stoi, choć jest "zabity na ofiarę". Baranek
otwiera siedem pieczęci, a otwarcie każdej
z nich wprowadza nową wizję. Przy czte-
rech pierwszych ukazują się jeźdźcy: łucz-
nik partyjski - ówczesny postrach Rzy-
mian, Wojna, Głód i Mór na trupio-
bladym koniu pustoszą ziemię (Ap 6).
Później pojawia się Niewiasta, matka
dziecka - mężczyzny, którego chce pożreć
Smok - Szatan. Smok pokonany przez
Michała i zastępy aniołów przekazuje
władzę BestŹŹ, wspierającej Babilon, Wiel-
ką Nierządnicę (Bestia to symbol cesar-
stwa rzym. prześladującego chrześcijan,
Ap 17). Jan przywołuje następnie wizję
Nowego Jeruzalem, zstępującego z nie-
ba świętego miasta, gdzie Bóg zamieszka
z ludźmi (Ap 21). W tej chrześcijań-
skiej apokalipsie Jezus jest Mesjaszem,
obietnice Boga są spełnione, a objawienie
zakończone. Zob.: Odkupiciel - odkupie-
nie; paruzja; Sąd Ostateczny; zbawienie.
Lit. Literatura apokaliptyczna rozwijała się
w starożytności judeochrześcijańskiej. Apoka-
lipsa może być pewnym sposobem odczytywa-
nia historŹŹ świata: po teraźniejszych czy bli-
skich już udrękach i kataklizmach nastąpi era
odnowy wszystkiego. Pisma apokaliptyczne
mają często formę epicką, nadając swoim obra-

Strona 11

Słownik biblijny.txt

zom wymiary kosmiczne. U. Eco w Imieniu Ró-
ży (1981, wyd. pol. 1987) przedstawia zbrod-
nie popełnione w 1372 w klasztorze, wg po-
rządku zapowiedzi klęsk po otwarciu siódmej
pieczęci (w 1986 powieść została sfilmowana
przez J.J. Annauda).
Alegoryczne piękno i potęga wizji Apokalipsy
św. Jana stały się inspiracją dla wielu poetów,
takich jak W. Blake, A. de Lamartine czy
V. Hugo. Akcenty apokaliptyczne odnajduje-
my także u P.B. Shelleya w dramacie Promete-
usz rozpętany (1820, wyd. pol. 1887), którego
IV akt ukazuje eskalację sił zła, a także u
R. Wagnera w jego Zmierzchu bogów (1874),
jakkolwiek obaj ci twórcy zerwali więź z myślą
biblijną, podobnie jak D.H. Lawrence, piszący
Apocalypse (1931, Apokalipsa) z pozycji niena-
wiści do objawienia - nadziei słabych. Rewolu-
cje, gigantyczne wojny zawsze wywołują w lite-
raturze zainteresowania tego typu, inspirują
w sposób całkowicie laicki m.in. literaturę
science fiction. ů A. Mickiewicz Dziady, część
III (1832), Widzenie księdza Piotra. J. Słowac-
ki Genezis z Ducha (1871). T. Konwicki Mała
Apokalipsa (1979).
Ikon. Apokalipsa z Saint-Sever, rękopis ilumi-
nowany miniaturami (1029). Tympanon ko-
ścioła Saint-Pierre w Moissac (XII w.). Tapise-
rie N. Bataille'a (1373-87, Angers). J. Lur‡at
(1950, Assy). Correggio Wizja św. Jana na Pat-
mos (1524). A. DŹŹrer Otwarcie pieczęci według
Apokalipsy, drzeworyt (1498). El Greco Apo-
kalipsa (1614, Nowy Jork). W. Blake Śmierć
na bladym koniu (1805, Londyn). F. Danby
(XIX w., Dublin). A. B"cklin Wojna (1896,
Drezno). E. Goerg Apokalipsa, seria grafik
(1943). ů B. Krasnodębska-Gradowska Apoka-
lipsa, cykl drzeworytów (1925, Warszawa).
Muz. F. Schmidt Das Buch mit sieben Siegeln
(1937, Księga o siedmiu pieczęciach), orato-
rium. O. Messiaen: Quatuor pour la fin des
temps (1940, Czterech jeźdźców na koniec
dziejów); trzecia z Petites liturgies (1944, Małe
liturgie); Couleurs de Ia Cit‚ ceZeste (1963, Kolo-
ry niebiańskiego Miasta); Des Canyons aux ‚toi-
les (1970-74, Gwiezdne kaniony). P. Henry
Apokalipsa św. ,Jana (1968). Twelve gates to the
City (Dwanaście bram wiodących do Miasta),
negro spiritual.
Ekr. I. Bergman w Siódmej pieczęci (1956) ilu-
struje dwa znaczenia terminu apokalipsa: ko-
niec świata z głodem i morem w średniowieczu
i objawienie eschatologiczne, analogiczne do
otwarcia siódmej pieczęci w Apokalipsie św. Ja-
na. F.F. Coppola Czas Apokalipsy (1979); film
ten, opowiadający o wojnie amerykańskiej w
Wietnamie, realizuje tylko jeden, współczesny
sens apokaliptycznej katastrofy.
apokryfy [gr. apókryphos = ukryty, ta-
jemny], teksty, które nie weszły w skład
kanonu Pisma Świętego. Znane są licz-
ne apokryfy ST, m.in. Księga Henocha,
4. Księga Ezdrasza, Testament dwunastu
patriarchów, często należące w jakiejś mie-
rze do pism apokaliptycznych. Znane są
także ewangelie apokryficzne, m.in. Ewan-
gelia Tomasza, Ewangelia Piotra. Te ostat-
nie, chociaż nie zaliczane do żadnego

Strona 12

Słownik biblijny.txt

kanonu, zachowały nieraz dawne trady-
cje, nie pozbawione pewnej wartości. Ce-
chą charakterystyczną tych apokryfów jest
przesadne upodobanie do wszelkiego ro-
dzaju cudowności. Niektóre pisma ST tra-
dycja protestancka nazywa apokryfami,
katolicka zaś - pismami deuterokanonicz-
nymi.
apostołowie [gr. apostolos = posłaniec,
wysłannik Boży], słowo to oznacza przede
wszystkim dwunastu uczniów wybra-
nych przez Jezusa na najbliższych towa-
rzyszy, Jego świadków wobec świata i gło-
sicieli Jego ewangelŹŹ. NT nazywa ich
na ogół Dwunastoma; są to: Piotr,
Andrzej, Jakub Starszy, Jan, pierw-
si powołani; Filip, Bartłomiej, Mate-
usz, Tomasz, Jakub Młodszy, Tade-
usz (lub Juda), Szymon i Judasz
Iskariota (Mt 3,16-19). Pierwszy wymie-
niany jest zawsze Piotr. Na miejsce Juda-
sza, po jego zdradzie, został wybrany Ma-
ciej (Dz 1,15-26). Natomiast Paweł,
nawrócony na drodze do Damaszku już
po śmierci Jezusa, nazywany jest później
apostołem pogan, to znaczy nie-żydów.
W szerszym znaczeniu termin "apostoł"
określa tego, kto przekazuje naukę Ewan-
gelŹŹ, dziś zaś najczęściej tego, który broni
idei lub szlachetnej sprawy.
Z. i p. Zaczyn w cieście (Łk 13,20-21): tak jak
wystarczy odrobina zaczynu włożona w trzy
miary mąki, aby całe ciasto się zakwasiło, tak
i dwunastu apostołów, głoszących Królestwo
Boże, przemieni świat. Potocznie - wyrażenie
to odnosi się do wszystkich, którzy choć nie-
liczni, głoszą nowe idee, uczucia, namiętności
w świecie, który bez nich pozostałby bierny.
Lit. P. Claudel Corona benignitatas anni Dei
(1915, Wieniec łaskawości roku Pańskiego),
"Le groupe des Ap"tres" (Grupa Apostołów).
Ikon. Rozesłanie apostołów, rzeźba (XII w.,
V‚zelay). H. van der Goes Zaśnięcie najświęt-
szej Maryi Panny (1480, Brugia). Apostoło-
wie: A. DŹŹrer (1526, Monachium); El Greco
(1608, Toledo). E. Burnand Uczniowie Piotr
i Jan zdążający, do Grobu (1898, Paryż).
W. Stwosz, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia
Maryji (ok. 1487, Kościół Mariacki, Kraków).
Zob. też Ostatnia Wieczerza.

archanioł [gr. archangelos], anioł wyż-
szego stopnia, przeznaczony przez Boga
do szczególnych funkcji posłanniczych
wobec ludzi. Tradycja chrześcijańska
do archaniołów zalicza Michała
(Dn 10,13; Ap 12,7), Rafała (Tb 3,17)
i Gabriela (Dra 8,16; Lk 1,26); tradycja
judaistyczna wylicza ich więcej. Zob.
anioł.
Lit. E. Quinet Ahasverus (1833), w prologu ar-
chaniołowie odgrywają przed Bogiem i święty-
mi sztukę przedstawiającą historię minionego
świata.
Ikon. zob.: Gabriel; Michał; Rafał.
arcykapłan [gr. arche = pierwszeń-
stwo, hiereus = kapłan], to "kapłan, któ-
ry jest wyższy godnością ponad braci"

Strona 13

Słownik biblijny.txt

(Kpl 21,10), który jako jedyny miał prawo
raz w roku, w Dzień Pojednania (Jom
Kippur) wejść do Miejsca Najświęt-
szego w świątyni. Aaron, brat Mojże-
sza, był pierwszym arcykapłanem; w Bi-
blŹŹ jest opisana jego uroczysta konsekracja
(W' 28-29). Od czasów króla Dawida do
II w. p.n.e. arcykapłani byli wybierani
spośród potomków Sadoka. Od czasu rzą-
dów Heroda Wielkiego (40 p.n.e.) arcyka-
płani byli mianowani przez władze poli-
tyczne, czyli rzym. namiestnika. W chwili
śmierci Jezusa, w Jerozolimie tę funkcję
sprawował Kajfasz. Instytucja arcykapłana
przestała istnieć w 70 r. n.e., z chwilą zbu-
rzenia Jerozolimy przez cesarza Tytusa.
Autor Listu do Hebrajczyków posługuje się
symbolem proroczej postaci arcykapła-
na w przedstawianiu Jezusa - "Takiego
bowiem potrzeba nam było arcykapłana:
świętego, niewinnego, nieskalanego, od-
dzielonego od grzeszników, wywyższonego
ponad niebiosa" (Hbr 7,26).
Ikon. W Zaślubinach Dziewicy przedstawiany
jest arcykapłan Zachariasz, który udziela ślubu
Maryi z Józefem. Zob. też zaślubiny Najświęt-
szej Marvi Panny.
arka [łac. arca = skrzynia], dwa terminy
hebr.: pierwszy (aron) oznacza Arkę Przy-
mierza, drugi (tewa) jest stosowany na
określenie kosza papirusowego, w którym
matka ukryła Mojżesza, oraz arki Noego.
Arka Przymierza, rodzaj drewnianej
skrzyni, w której starożytni Izraelici prze-
chowywali tablice Dekalogu ( Wj 25,10-
-22). Przenoszono ją za pomocą drew-
nianych drążków, stała pod świętym na-
miotem pokrytym baranimi skórami. Na-
miot ten był uważany za przybytek Boga,
Arka zaś za widzialny znak obecności Bo-
ga wśród Jego ludu, i dlatego Arka była
święta i nikt nie powinien jej dotykać
(I Sm 5). Dawid przeniósł Arkę na górę
Syjon w Jerozolimie, którą podbił, Sa-
lomon zaś umieścił Arkę w wybudowa-
nej przez siebie Świątyni Jerozolimskiej.
Opis Arki podany w Księdze Wyjścia
(W' 37,1-9) odpowiada opisowi Arki ze
świątyni Salomona. Górną część Arki ota-
czał z czterech stron złoty ornament figur
geometrycznych. Zamknięcie Arki stano-
wiła szczerozłota płyta, zw. przebłagalnią.
Na dwóch przeciwległych krańcach prze-
błagalni były umieszczone wykute ze złota
dwa klęczące cherubiny, które okrywały
Arkę swymi skrzydłami. Arka zaginęła w
587 p.n.e. w czasie oblężenia Jerozolimy
przez Nabuchodonozora II.
Lit. A. Mickiewicz Konrad Wallenrod (1828),
Pieśń Wajdeloty.
Ikon. Freski z synagogi w Dura Europos
(245-256); płaskorzeźba w synagodze w Kafar-
naum (III w.); mozaika w Germigny-des-Pr‚s
(IX w.); witraż w Saint-Denis (XII w.); tympa-
non w katedrze Notre-Dame (XII w., Paryż).
Ekr. S. Spielberg Poszukiwacze zaginionej arki
(1980); pewien archeolog, a zarazem awantur-
nik, organizuje wyprawę do Egiptu, aby odna-

Strona 14

Słownik biblijny.txt

leźć Arkę Przymierza, której poszukują także
naziści.
arka Noego, statek zbudowany na po-
lecenie Boga, do którego Noe wprowa-
dził po parze przedstawicieli każdego ga-
tunku zwierząt: samca i samicę. Bóg
chciał w ten sposób uratować stworzenia
od potopu, wywołanego Bożym gniewem
(Rdz 6,19-22). Arka Noego symbolizuje
opiekę, którą Bóg pośród niebezpie-
czeństw otacza sprawiedliwych; jest ona
kolebką nowego życia po ciężkim do-
świadczeniu. Toteż interesująca może być
analogia między tym statkiem a skrzynią-
kołyską z papirusu, zostawioną na Nilu,
w której córka faraona znalazła Mojżesza
po tym, jak władca egipski wydał rozkaz
zabicia wszystkich nowo narodzonych
hebr. chłopców (W' 2). Zob. potop.
Lit. J. Supervielle Arka Noego (1938, wyd. pol.
wybór pt. Orfeusz, 1966), zbiór opowiadań,
niektóre o inspiracji religijnej. A. 'MIickiewicz
Pan Tadeusz (1834), księga IV. S. Wyspiański
Wesele (1901), akt I.
Ikon. Arka Noego: mozaika w bazylice św.
Marka w Wenecji (XIV w.); rzeźba w kate-
drze w Bourges (XIII w.). P. Uccello, cykl fre-
sków w klasztorze Santa Maria Novella we Flo-
rencji (1445-50). Michał Anioł (1512, Rzym).
J. Bassano Budowa Arki (XVI w., Marsy-
lia). Witraż z kościoła Saint-Etienne-du-Mont
(XVII w., Paryż). J. Lur‡at Pi‚śń Świata, gobe-
lin (1957, Angers). ů Budowa Arki Noego, arras
z cyklu Dzieje Noego (poł. XVI w., warsztaty
brukselskie, Państwowe Zbiory Sztuki na Wa-
welu, Kraków).
Muz. B. Britten Noash Ark (1957, Arka No-
ego), opera. E.W. Sternberg Noash Ark (1960),
utwór na orkiestrę.
Aswerus [łac.; gr. Ahasveros; hebr. Acha-
szwerosz] (ok. 517-465 p.n.e.), właściwie
Kserkses I, król perski od 485 p.n.e.,
z dynastŹŹ Achemenidów. Wsławił się w
walkach przeciw Grekom (zwycięstwo pod
Termopilami, klęska pod Salaminą), stłu-
; mił powstanie w Egipcie, a następnie pod-
bił Babilonię. W swojej twierdzy w Suzie
poślubił śydówkę Esterę, w miejsce
odtrąconej Waszti, która sprzeciwiła się
rozkazowi pijanego męża, chcącego wysta-
wić jej piękność na pokaz ludowi i książę-
tom. Estera uratowała żydów przed zagła-
dą, zaplanowaną przez wysokiego urzędni-
ka królewskiego Hamana.
Lit. J.B. Racine Esther (1689, Estera).
Atalia [hebr. atalja = jej wielkość po-
świadczył Jahwe], córka króla Achaba
i Izebel, królowa Judy (841-835 p.n.e.).
W IX w. p.n.e. naród izraelski był po-
dzielony na dwa królestwa: Izrael i Judę.
W czasie panowania AtalŹŹ wprowadzono
kult Baala. Achab, ojciec AtalŹŹ, wybudo-
wał w SamarŹŹ świątynię ku czci Baala.
' W tym samym czasie rodziny królewskie
z obu rywalizujących między sobą państw
ścierały się w krwawych walkach. W czasie
jednej z nich Izebel, matka AtalŹŹ, została
wydana na pożarcie psom. Atalia kazała

Strona 15

Słownik biblijny.txt

zabić wszystkich członków rodziny kró-
lewskiej, aby zabezpieczyć swoje panowa-
nie. Krwawej masakrze uszedł jej wnuk
Joasz, którego ukrył arcykapłan Jojada
w świątyni. Po kilku latach Jojada pozy-
skał poparcie straży przybocznej, która
ogłosiła Joasza królem. Atalia została zabi-
ta, a lud zniszczył ołtarze Baala (2 Krl 11;
2 Krn 22-23).
Lit. Ta krwawa historia posłużyła J.B. Raci-
ne'owi za temat do tragedŹŹ Atalia (1691, wyd.
pol.1803).
Muz. G.F. H"ndel Athalia (1733), oratorium.
Ave Maria [łac., Zdrowaś Maryjo], mo-
dlitwa zw. Pozdrowieniem Anielskim.
Jej tekst łac. brzmi: "Ave Maria, gratia
plena; Dominus tecum: benedicta tu in
mulieribus, et benedictus fructus ventris
tui, Jesus. Sancta Maria, Mater Dei, ora
pro nobis peccatoribus, nunc et in hora
mortis nostrae". Zob.: Anioł Pański; Zwia-
stowanie.
Lit. "Zdrowaś Maryjo - Bądź pozdrowiona"-
pierwsze słowa tej tradycyjnej modlitwy katoli-
ków występują jako refren w tekście "La
Priere" (Modlitwa) F. Jammesa (L'Eglise ha-
bill‚e de feuilles - Kościół przybrany zielenią),
spopularyzowanej dzięki interpretacji wokal-
nej G. Brassensa (1953). Słowa te można też
odnaleźć w strofach, które L. Aragon w
Mus‚e Gr‚vin (1946) poświęcił więźniarkom
obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
ů R. Brandstaetter Ave Maria (Pieśń o moim
Chrystusie,1960).
Ikon. P. Christus Dziewica Maryja pod uschnię-
tym drzewem (1452, Lugano); litery "A" sym-
bolizujące Ave Maria zwisają z gałęzi drzewa.
Muz. Ave Maria, dwie msze: czterogłosowa
i sześciogłosowa G.P. da Palestriny (XVI w.).
Pieśni F. Schuberta i Ch. Gounoda (XIX w.).
Ekr. J.L. Godard Je vous salve Marie (1986,
Zdrowaś Maryjo).

Baal [hebr., pan, właściciel], imię nada-
ne przez zachodnich Semitów bogu burzy
Hadadowi. On to sprowadzał użyźniający
ziemię deszcz i niszczące pioruny. W BiblŹŹ
mianem Baala określa się wszystkich fał-
szywych bożków. Ponieważ król Izraela
Achab za namową swojej żony Izebel
wprowadził kult Baala, prorok Eliasz
zapowiedział karę Bożą w postaci suszy,
która trwała następnie trzy lata. Eliasz za-
wezwał proroków Baala na górę Karmel,
by wykazać Izraelitom, że Baal nie istnie-
je. Rzeczywiście, ofiara złożona przez ka-
płanów Baala nie zapłonęła ogniem, pod-
czas gdy Boży ogień strawił ofiarę całopal-
ną, wcześniej skropioną wodą na rozkaz
Eliasza, który, udowodniwszy w ten spo-
sób istnienie swego Boga, zabił następnie
czterystu pięćdziesięciu proroków Baala
(1 Krl 18,18-40).
Ikon. Baal z Ugarit, rzeźba (początek II tysiącl.
p.n.e., Luwr, Paryż).
Babilon [akad. Babili; hebr. bawel = bra-
ma Boga], starożytne miasto w Mezopo-
tamŹŹ, położone nad Eufratem. Założo-

Strona 16

Słownik biblijny.txt

ne prawdopodobnie ok. III tysiącl. p.n.e.
przez Sumerów, zaczęło nabierać znacze-
nia za czasów założyciela I dynastŹŹ, Sa-
muabuma (ok. 1830 p.n.e.), a szczególnie
pod rządami Hammurabiego. Następnie
zostało zniszczone i odbudowane przez
Chaldejczyków, a za panowania Nabu-
chodonozora II piękno jego budowli uczy-
niło zeń jeden z cudów świata (ruiny mia-
sta odkrył R. Koldewey w czasie wykopa-
lisk w 1899-1917). Nabuchodonozor II
zdobył Jerozolimę, zburzył ją i wysiedlił jej
mieszkańców. Prorok Izajasz przepowie-
dział królowi Ezechiaszowi, że pewnego
dnia bogactwa z jego pałacu zostaną za-
brane do Babilonu. Niewola będzie trwać
pięćdziesiąt lat (587-538 p.n.e.). W tym
właśnie okresie prorok Jeremiasz przeko-
nywał wygnańców w Babilonie, aby nie
słuchali fałszywych proroków i przestrze-
gał przed oddawaniem czci babilońskim
bożkom. Upadek Babilonu, niejednokrot-
nie zapowiadany przez proroków jako kara
Boga, który chciał pomścić swój uciskany
naród (r 50-51), nastąpił w 539 r., kiedy
król perski Cyrus Wielki zajął miasto. Po-
wrót śydów do Judei jest powtórzeniem
wyzwolenia z Egiptu. W BiblŹŹ Babilon to
symbol potęg świata wrogich Bogu; król
Nabuchodonozor II to symbol pychy i
świętokradztwa. Babilon to Wielka Nie-
rządnica, sprzymierzona z Antychrystem.
W Apokalipsie św. Jana (Ap 18,9-24)
Rzym zostaje nazwany "wielkim Babilo-
nem", miastem, które ma być unicestwio-
ne za swe bałwochwalstwo i wzniecane
prześladowania. Zob. niewola babilońska.
Lit. Święty Augustyn Państwo Boże (413-
-424, wyd. pol. 1930-34), w księdze XIX au-
tor przeciwstawia dwa miasta: pogański Babi-
lon i świętą Jerozolimę.
W. Broniewski Nad
rzekami Babilonu (Bagnet na broń, 1943).
A. Wat Na melodie hebrajskie (Wiersze 1957).
J. Stryjkowski Na wierzbach... nasze skrzypce
(1974).
Ikon. E. Degas Semiramida zakładająca miasto
Babilon (1861, Paryż).
Muz. G. Rossini Ciro in Babylonia (1812, Cy-
rus w Babilonie), opera.
F.kr. W drugiej części Nietolerancji D.W. Grif
fitha (1916), Babilon zostaje podbity przez
oddziały Cyrusa Wielkiego. W Good Morning,
Babilonia (1987, Dzień dobry, Babilonie) bra-
cia Taviani, bohaterowie odkrywają Amerykę,
współczesny Babilon. Akcja przez pewien czas
rozgrywa się w czasie kręcenia Nietolerancji
Griffitha.
Balaam [hebr. bilam = ten, który gubi
lud], prorok pogański, którego król Mo-
abu, Balak, wezwał z MezopotamŹŹ, żeby
ten rzucił przekleństwo na Izraelitów na-
jeżdżających jego kraj. Niechętny rozkazo-
wi króla, Balaam udał się w drogę do Mo-
abu, zapowiadając jednak, że może być
posłuszny tylko Bogu. Autor biblijny po-
daje w sposób niezwykle barwny, że Bóg,
niezadowolony z wyjazdu Balaama, posta-

Strona 17

Słownik biblijny.txt

wił trzykrotnie na jego drodze anioła wi-
dzialnego tylko dla oślicy, na której Bala-
am jechał i przerażona oślica zbaczała
z drogi. Po przybyciu do Balaka prorok
błogosławił Izraelitów, których miał prze-
kląć (Lb 22-24).
Ikon. Balaam i os7ica: Saint-Andoche (XII w.,
Sawien); Rembrandt (1626, Paryż).
balsamowanie. Zgodnie z regułą, stwo-
rzoną w zamierzchłych czasach, starożytni
Izraelici mieli zwyczaj wykazywania troski
o zwłoki przed złożeniem ich do grobu
(obmycia pogrzebowe, palenie wonności
przy ciele). Sztuka balsamowania pocho-
dzi z Egiptu (Rdz 50,2-3 i 26). W póź-
niejszej epoce śydzi przejęli zwyczaj ob-
mywania zwłok, namaszczania ich wonny-
mi olejkami z ekstraktami balsamicznymi
oraz zawijania w białe płótno, przytrzy-
mywane opaskami. To samo uczyniono
z ciałem Łazarza, który - wskrzeszony
przez Jezusa - powstał z grobu i ukazał
się "mając nogi i ręce powiązane opaskami.-
(' 11,44). Gdy przyjaciele Jezusa
zdjęli Jego ciało z krzyża, "obwiązali je
w płótna razem z wonnościami, stosow-
nie do żydowskiego sposobu grzebania"
( 19,38-40).
Baltazar, regent BabilonŹŹ, zdetronizo-
wany i zabity w 539 p.n.e. przez Cyrusa
Wielkiego. Baltazar to także, wg tradycji,
imię jednego z Mędrców ze Wschodu
(obok Melchiora i Kacpra), którzy przyby-
li do Betlejem, aby oddać hołd Dzieciątku
Jezus. Zob.: epifania; uczta (uczta Balta-
zara).
Lit. M. Tournier Kacper, Melchior i Baltazar
(1980, wyd. pol.1987).
Barabasz [aram. bar = syn + abba = oj-
ciec], przestępca lub przywódca spisku
przeciw Rzymianom. Według relacji NT,
przed świętem Paschy Rzymianie ułaska-
wiali jednego więźnia. Piłat polecił śy-
dom, aby wskazali kogo uwolnić - Jezusa
czy Barabasza. Tłum, namówiony przez
arcykapłanów żydowskich, wybrał Baraba-
sza (Mt 27,15-21).
Lit. Ch. Marlowe The,ew of Malta (1633, śyd
z Malty); Barabasz, główny bohater, jest pierw-
szym śydem w teatrze angielskim. Mimo umi-
łowania przez niego pieniądza, jego opozycja
wobec chrześcijan czyni zeń początkowo istotę
godną szacunku. Pod koniec sztuki staje się
żądnym zemsty mordercą. M. de Ghelderode
Barabbas (1932, Barabasz), utwór dramatycz-
ny. P. Lagerkvist Barabasz (1950, wyd. pol.
1953); autor snuje w wyobraźni biografię bi-
blijnej postaci; bohater poszukuje wiary i nie
może jej znaleźć. E. Filipczuk Barabasz (Gra,
1977).
Ekr. Barabasz: A. Sj"berg (1952); N. Fleischer
(1961, inspirowany dziełem P. Lagerkvista).
baranek. Hebrajczycy byli początkowo
ludem koczowniczym, zajmującym się ho-
dowlą, m.in. owiec; ludem pasterskim po-
zostali jeszcze długo po osiedleniu się
w Palestynie. Toteż baranek jest w BiblŹŹ
symbolem chętnie stosowanym. Baranek

Strona 18

Słownik biblijny.txt

(lub owca) powszechnie symbolizując de-
likatność, niewinność i łagodność, wy-
obraża Izraelitę, należącego do Bożej
owczarni (Iz 40,11): "podobnie jak pa-
sterz pasie On swą trzodę, jagnięta nosi na
swej piersi, owce karmiące prowadzi ła-
godnie". W Ewangeliach Łukasza i Jana,
Jezus jest porównany do pasterza.
baranek paschalny. Jest to przede
wszystkim ofiara. Jego krew na drzwiach
Hebrajczyków ochroniła ich, kiedy Bóg
poraził wszystkich pierworodnych Egiptu
(W 12,21-27). Podczas święta Paschy ba-
ranek paschalny winien być spożywany
wspólnie, w gronie rodziny, w jednym do-
mu, a żadna z jego kości nie powinna być
złamana (Wj 12,46).
Baranek Boży, określenie nadawane
tylko Jezusowi. Tak właśnie nazywa Jezusa
Jan Chrzciciel: "Oto Baranek Boży, który
gładzi grzechy świata" ( 1,29). Jezus,
który wybrał na czas swej śmierci akurat
moment składania w ofierze baranka pas-
chalnego, stał się nowym Barankiem pas-
chalnym, który swoją krwią przypieczę-
tował Nowe Przymierze między Bogiem
a ludźmi; na krzyżu żadna z Jego kości nie
została złamana ( 19,33-36); "Prowadzą
Go (Jezusa) jak owcę na rzeź i jak bara-
nek, który milczy, gdy go strzygą, tak On
nie otwiera ust swoich" (Dz 8,32 cytując
Iz 53,7). Ten złożony w ofierze Baranek
stanie się barankiem chwalebnym, zwy-
cięzcą śmierci i mocy zła, wszechmocnym,
sędzią, którego wizję przywołuje Apokalip-
sa św. Jana. Tak tłumaczy się chrześcijań-
ską ikonografię, która często przedstawia
Jezusa jako niebiańskiego Baranka, trzy-
mającego krzyż i orędującego u Boga za
ludźmi. Zob.: Pascha; Wielkanoc.
Lit. ů M. Konopnicka Gniew barankowy (Z mo-
jej BiblŹŹ,1896).
Ikon. J. van Eyck, poliptyk Ołtarz Baranka mi-
stycznego (1432, katedra św. Bawona w Ganda-
wie).
Baruch [hebr., błogosławiony], uczeń
i sekretarz proroka Jeremiasza (VII-VI w.
p.n.e.). Przypisuje mu się autorstwo Księ-
gi Barucha, włączonej do katolickiego ka-
nonu ST, w zbiorze ksiąg deuterokano-
nicznych. Teksty Księgi powstały praw-
dopodobnie w II w. p.n.e.-I w. n.e.;
zawierają m.in. pieśni pokutne, hymny i
lamentacje.
Batszeba [hebr. bat-szewa = córka przy-
sięgi], Betsabe, Betszabe, piękna Izra-
elitka, żona Uriasza Chetyty, najemnego
żołnierza króla Dawida. Pewnego wieczo-
ru Dawid ujrzał ją z tarasu swego pałacu.
Zapragnął jej i spędził z nią noc. Dawid
wysłał jej męża w miejsce zażartych walk,
aby tam poniósł śmierć. śołnierz rzeczy-
wiście zginął. Dawid poślubił Batszebę,
która później została matką Salomona
(2 Sm 11-12).
Lit. T. Lindgren Bat Seba (1984, Batszeba),
jak być jedną z żon potężnego króla i współrzą-
dzić.

Strona 19

Słownik biblijny.txt

Ikon. Batszeba jako sprawczyni upadku Dawida
(1520, Bruksela). Rembrandt Bacszeba (1654,
S. Ricci Batszeba w kąpieli
(1720-30), Sz‚pmŹw‚szeti
Muzeum, Budapeszt
Luwr, Paryż). M. Chagall Daquid i Batszeba
(1956, Nicea).
Beniamin [hebr. ben jamin = syn prawi-
cy, syn szczęścia], najmłodszy z dwunastu
synów Jakuba (syna Izaaka) i - Rache-
li. Matka zmarła przy jego urodzeniu; zdą-
żyła jeszcze nadać mu imię Benoni [hebr.
ben-oni = syn biedy). Ojciec zmienił jego
imię na Beniamin. Józef i Beniamin byli
umiłowanymi synami Jakuba (Rdz 35,16-
-26). Józef został przez swych przyrodnich
braci sprzedany jako niewolnik do Egiptu.
Kiedy w związku z klęską głodu Jakub wy-
słał synów po zboże do Egiptu, zatrzymał
Beniamina przy sobie. Józef, będący rząd-
cą faraona, zgodził się wydać żywność
przybyszom z zagranicy, lecz jednego z
braci zatrzymał jako zakładnika, a przy
tym zażądał, by przyprowadzono do niego
najmłodsze dziecko Jakuba. Toteż Benia-
min towarzyszył braciom w drugiej wypra-
wie po żywność. W końcu rządca wyjawił
synom Jakuba, że jest ich bratem. Józef
szczodrze obdarował Beniamina i sprowa-
dził do Egiptu całą swoją rodzinę. Benia-
min był protoplastą pokolenia Beniami-
nitów. Pokolenie to, chociaż niewielkie,
zajmowało jednak miejsce centralne, albo-
wiem na jego terytorium leżała Jerozoli-
ma. Było to pokolenie waleczne, które
Dawid ujarzmił siłą. Pierwszy król Izraela,
Saul, był Beniaminitą (z rodu Beniamina).
Z. i p. Beniaminek rodzinny, potocznie - naj-
młodsze dziecko.
Betania [hebr. bet-ani = dom ubogiego],
wieś położona na wschodnim zboczu Gó-
ry Oliwnej, oddalona o 4 km od Jerozo-
limy (obecnie al-Ayzariyyah). Jezus miał
tam przyjaciela, Szymona Trędowatego
(Mk 14,3), w którego domu podeszła do
Jezusa kobieta z alabastrowym naczyniem
zawierającym cenny olejek, i podczas po-
siłku namaściła mu głowę, ku oburzeniu
uczniów, ganiących marnotrawienie cen-
nego olejku. W BetanŹŹ mieszkał Łazarz
i jego siostry Mana i Maria. To właśnie
w BetanŹŹ, wg Jana, Jezus wskrzesił
Łazarza, od trzech dni spoczywającego
w grobie.
Betlejem [hebr. bet-lechem = dom chle-
ba), wioska w Judei, położona niedaleko
od Jerozolimy, miejsce narodzenia Jezu-
sa i jego przodka Dawida. Dawid został
w Betlejem namaszczony na króla nad
Izraelem.
Lit. ů L. Rydel Betlejem polskie (1904).
L. Schiller Pastorałka (1922). E. Bryll - Po gó-
rach, po chmurach (1969). B. Obertyńska Betle-
jemski zajazd (1986).
Ikon. P. Bruegel st. Spis ludności w Betlejem
(1566, Bruksela).

Betsabe, Betszabe Batszeba.

Strona 20

Słownik biblijny.txt

Biblia zob. s. 13.

Z. i p. Prawo i Prorocy (Mt 7,12; Rz 3,21 )-
istota objawienia i Bożych nakazów. Obecnie
oznacza wszystko, co jest nie kwestionowanym
autorytetem.
Lit. Pierwsze literackie teksty chrześcijańskie inspi-
rowane przez Biblię są określane mianem patry-
styki, czyli pism Ojców Kościoła. Od II w.
pisarze starożytności, greccy i łacińscy, a na-
stępnie od IV w. - syryjscy i ormiańscy, zajmo-
wali się egzegezą i komentowaniem ST i NT.
Między nimi byli Tenulian, Orygenes, Arno-
biusz, Laktancjusz, św. Ambroży i św. Augu-
styn, którzy wywierali znaczny wpływ w śre-
dniowieczu, a także w wiekach późniejszych.
Autorzy żydowscy dążyli na przestrzeni wie-
ków do wyjaśniania Prawa i Ksiąg prorockich.
Arabska Hiszpania w XI i XII w. była widow-
nią apogeum hebr. literatury średniowiecznej:
M. Majmonides był filozofem, który ortodok-
syjny judaizm wyraził najlepiej.
Narodziny krytyki historycznej i filozoficznej
w XVII w. (R. Simon i B. Spinoza) wyzwoliły
u późniejszych pisarzy zainteresowanie chro-
nologią faktów wymienionych w BiblŹŹ oraz
poszukiwanie autorów ksiąg biblijnych: w Wiel-
kiej EncyklopedŹŹ Francuskiej (1751-72) arty-
kuły "Biblia", "Kanon", "Chronologia histo-
rŹŹ sakralnej"; Voltaire La Bible enfin expli-
qu‚e (1776, Biblia nareszcie wyjaśniona). Kon-
serwatyści zarzucali bezbożność tym, którzy
podawali w wątpliwość dosłowność stwierdzeń
Pięcioksięgu, podczas gdy racjonaliści wysu-
wali tezy o nieaktualności przekazu biblijnego
w czasach nowożytnych. W XIX w. nastąpiło
odrodzenie inspiracji biblijnej w literaturze. Pi-
sarze w różny sposób zaczęli ulegać wpływom
orientalnym, postępowi nauk historycznych,
refleksjom politycznym nad historią ludzkości.

W XX w. P. Claudel podjął patrystyczną i śre-
dniowieczną tradycję komentarzy oraz inter-
pretacji BiblŹŹ. W ostatnich czasach E. Wiesel
przeznaczył dla szerszego kręgu odbiorców niż
tylko pobożni śydzi swoje rozważania bezpo-
średnio inspirowane Biblią i tradycją żydowską:
Cel‚bration hassidique (1973, Celebracja cha-
sydzka), Cel‚bration biblique (1975, Celebracja
biblijna). W zakresie teorŹŹ BiblŹŹ jako "źródła",
jako "kodeksu" literatury, należy sięgnąć do
N. Frye The Great Code (1984, Wielki kodeks).
Wreszcie tłumaczenie BiblŹŹ stało się okazją do
powstania prawdziwych dzieł literackich: w An-
glŹŹ - The King James (Authorizech Version
(1604-11, Autoryzowany przekład BiblŹŹ Świę-
tej); w Niemczech M. Luter swoim tłuma-
czeniem (1534) przyczynił się do ukształtowa-
nia nowożytnego języka niemieckiego. Także i
obecnie pociąga poetów to pasjonujące do-
świadczenie, np. J. Grosjean Apocalypse (1962,
Apokalipsa) i H. Meschonnic Les Cinq Rou-
Ieaux (1970, Pięć Zwojów).
ů R. Brandstaetter Krąg biblijny (1975). A. Ka-
mieńska Książka nad książkami (1985).
A. Świderkówna Rozmowy o BiblŹŹ (1994).
Ikon. G. Dor‚ Biblia Święta (1866).
Muz. G. Carissimi, 18 HistorŹŹ biblijnych

Strona 21

Słownik biblijny.txt

(XVII w.). M.A. Charpentier, 24 Historie święte
(XVII w.). J. Kuhnau Sonaty biblijne (1700).
Teksty biblijne należą do repertuaru negro spi-
rituals. M. Yourcenar wyjaśnia, że czarnoskó-
rzy śpiewacy osiągnęli tak wysoki stopień liry-
zmu dzięki rytmice i, miarowości angielskiego
tłumaczenia. A. Dvorak Biblicke pisn‚ (1894,
Śpiewy biblijne). D. Milhaud Cantate biblique
(1965, Kantata biblijna).
Ekr. J. Huston Biblia (1966), gigantyczny film
ilustrujący ST od stworzenia świata aż po ofia-
rę Abrahama. M. Carn‚ La Bible (1977, Bi-
blia), od stworzenia świata aż do Zmartwych-
wstania Jezusa; inspirowany mozaikami z Mon-
reale na SycylŹŹ, a przede wszystkim postacią
Pantokratora - Chrystusa Wszechwładcy.
biczowanie. Było karą przewidzianą
przez hebr. prawo (Pwt 25,.1-3); używano
bicza o trzech rzemieniach, wymierzano
nie więcej niż czterdzieści uderzeń. Karę
taką stosowali również Rzymianie wobec
żołnierzy i niewolników, używano bicza ze
sznurów, z dowiązanymi dodatkowo ka-
wałkami kości lub metalowymi kulkami.
Przed ukrzyżowaniem skazańca zazwyczaj
biczowano, by go osłabić i zmniejszyć jego
opór. Dlatego Piłat kazał ubiczować Je-
zusa (Mt 27,26).
Ikon. H. Holbein mł. Biczowanie ,Jezusa
(1495, Bazylea). S. del Piombo (1525, Rzym).
D. Velazquez Chrystus po biczowaniu przedsta-
wiony chrześcijańskiej duszy (1628, Londyn).
W.A. Bouguereau Biczowanie (1880, La Ro-
chelle). G. Desvallieres Chrystus przy kolumnie
(1910, Saint-Germain-en-Laye). ů V. Hofman
Chrystus u słupa (1928, Czerna pod Krako-
wem).
bliźni [hebr. rea = przyjaciel, druh, bliź-
ni; gr. ho plesion = bliski czegoś]. Biblia
określa każdego człowieka, którego się
spotyka, jako bliźniego. Prawo Mojżeszo-
we nakazywało szacunek wobec bliźniego,
przywódcy, brata Izraelity: "Będziesz mi-
łował bliźniego swego jak siebie same-
go" (Kpl 19,17-18), lecz także obcego
(Kpl 19,34). Jezus zapytany przez uczone-
go w Piśmie "co mam czynić, aby osią-
gnąć życie wieczne" odpowiedział, że zba-
wienie zależy od miłości Boga i bliźniego.
Aby określić kto to jest bliźni, Jezus opo-
wiedział przypowieść o miłosiernym Sa-
marytaninie (Łk 10,30-37). Jezus wykazai
w ten sposób, że każdy człowiek, który
"okazuje miłosierdzie", staje się bliźnim
drugiego; Jezus posuwał się aż do nauki o
miłowaniu nawet nieprzyjaciół (Mt 5,44).
bluźnierstwo [gr. blasphemia = słowa
znieważające, uwłaczające, oszczerstwo].
Bluźnić znaczy wypowiedzieć słowa lub
popełnić czyny obelżywe wobec Boga.
Bluźni ten, kto przeklina imię Boga, al-
bo ten, który powołuje się na Niego dla
poparcia kłamstwa: "Nie będziesz wzy-
wał imienia Pana Boga twego, do czczych
rzeczy" (Wj 20,7). Prawo Mojżeszowe
przewidywało za ten grzech karę śmierci
przez ukamienowanie (Kpł 24,10-16).
Bluźni także ten, kto używa imienia Bo-

Strona 22

Słownik biblijny.txt

żego nadaremnie; przez szacunek Zydzi
nie wypowiadali imienia Bożego. Kiedy
Jezus stanął przed najwyższym kapła-
nem i powiedział, że jest Mesjaszem,
arcykapłan oskarżył Go o bluźnierstwo
(Mk 14,61-64), w oczach śydów Jezus
rzeczywiście zawinił, gdyż przyznał sobie
rangę Boską.
Lit. W Don Juanie Moliera (1665, wyd. pol.
1952) Don Juan daje biedakowi złotego luido-
ra pod warunkiem, że ten zacznie bluźnić,
przeklinając Boga za nędzę, w której go zosta-
wia, mimo jego gorących próśb; biedak nie
zgadza się na popełnienie takiego grzechu.
Lautr‚amont Pieśni Maldorora (1869, wyd. pol.
1976). A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. pol.
1921), "Sprawiedliwy".
błogosławieństwa ewangeliczne [łac.
beatitudo = błogostan, błogosławieństwo,
szczęście; termin utworzony przez Cyce-
rona ze słowa beatus = szczęśliwy, błogo-
sławiony], słowa Chrystusa obiecujące
szczególną nagrodę za heroiczną postawę
w życiu chrześcijańskim, zawarte we wstę-
pie do Kazania na Górze (Mt 5,1-11;
Łk 6,20-22). Jezus błogosławił wszystkich
maluczkich" i cierpiących, pokrzywdzo-
nych i uciśnionych. "Błogosławieni ubo-
dzy... Błogosławieni, którzy się smucą...
Błogosławieni cisi... Błogosławieni, którzy
łakną i pragną sprawiedliwości... Błogosła-
wieni miłosierni... Błogosławieni czystego
serca... Błogosławieni, którzy wprowadza-
ją pokój... Błogosławieni, którzy cierpią
prześladowanie dla sprawiedliwości... Bło-
gosławnieni jesteście, gdy [ludzie] wam
urągają i prześladują was...". Zob. ubó-
stwo.
Lit. Na początku hiszpańskiej powieści łotrzy-
kowskiej śywot łazika z Tormesu (1554, wyd.
pol. 1930) występuje parodystyczna aluzja do
ósmego błogosławieństwa: "Błogosławieni, któ-
rzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości"
(w powieści chodzi o uwięzionego przestępcę).
A. Gide w Les Nouvelles Nourritures (1935, Po-
karmy nowe) interpretuje trzecie błogosławień-
stwo w sposób następujący: "Pierwsze słowo
Chrystusa jest po to, by smutek przyjąć z rado-
ścią: błogosławieni, którzy płaczą... Źle to sło-
wo rozumie ten, kto widzi w nim tylko zachętę
do piaczu." L. Estang Les B‚atitudes (1945,
Błogosławieństwa). P. Emmanuel Jacob (1970,
Jakub), "Les B‚atitudes". ů C.K. Norwid Psal-
mów psalm (1850). R. Brandstaetter Psalm śpie-
wany u stóp Góry Ośmiu Błogosławieństw (Pieśń
o moim Chrystusie, 1960). J.S. Pasierb Rewolu-
cjaJezusa (1977).
Muz. C. Franck Les B‚atitudes (1869-79), ora-
torium.
błyskawica i grzmot, tradycyjne znaki
towarzyszące ukazaniu się Bożego Maje-
statu ( teofania). Kiedy lud hebr. po
wyjściu z Egiptu dotarł do stóp Synaju,
wówczas Bóg przemówił do Mojżesza i
na oczach całego ludu dał wyraz swojej
mocy przez odgłos grzmotu i błyskawi-
ce na górze (w 19,16). Lecz błyskawica
nie stanowi nieodłącznego atrybutu Boga,

Strona 23

Słownik biblijny.txt

tak jak piorun, który dzierży w dłoni Jo-
wisz, jest tylko widzialnym i symbolicz-
nym wyrazem transcendentalnej mocy
Boga. "Pan odezwał się z nieba grzmo-
tem; to głos swój dał słyszeć Najwyższy"
(Ps 18,14). Cały Psalm 29 jest hymnem
do władcy burzy. W h'T, w dniu zesłania
Ducha Świętego gwałtowny szum poprze-
dził ukazanie się języków ognia (Dz 2,2).
śadne naturalne zjawisko nie jest w sta-
nie w sposób adekwatny i zadowalają-
cy oddać obecności tego, co nadnatural-
ne. Świadczy o tym np. spotkanie Elia-
sza z Bogiem: Bóg nie objawił się w
huraganie ani w trzęsieniu ziemi, ani w
ogniu, lecz "w szmerze łagodnego powie-
wu" (1 Krl 19,9-13).
bogactwo. W ST bogactwo, dar Boży,
uważane było za rekompensatę za cnotę
lub pracę. Było to dobro upragnione, to-
też człowiek bogaty był przedmiotem po-
dziwu. Ale bogactwo mogło także odda-
lać ludzi od Boga, zwłaszcza gdy zostało
zdobyte w sposób nieprawy. Pisma mędr-
ców podkreślają niebezpieczeństwo bo-
gactwa (Syr 5,1; 27,1; 31,1 ) oraz fakt, że
bogactwo nie wystarczy do szczęścia
(Prz 15,16-17; 16,8). W NT Jezus wska-
zuje na niebezpieczeństwo bogactwa
"Nie możecie służyć Bogu i Mamonie"
(Łk 16,13; Mt 6,24). Ewangelia według św.
Łukasza przedstawia postawę najbardziej
krytyczną wobec bogactwa. W listach no-
wotestamentowych obiecane zostaje inne
bogactwo - bogactwo dóbr duchowych.
Zob.: Mamona; ubóstwo.
Z. i p. Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho
igielne, niż bogatenu< wejść do Królestwa Bożego
(Łk 18,25).
Booz [hebr., w nim jest moc, siła]. Księ-
ga Rttt opowiada historię pewnej rodziny
z Betlejem, którą głód zagnał do ziemi
Moabu. Mąż i jego dwaj synowie tam
zmarli. śona, Noemi, wróciła do swej oj-
czystej ziemi wraz z synową Rut, Moabit-
ką, która nie chciała jej opuścić, a nawet
przyjęła jej religię. Booz, krewny Noemi,
przyjął ją do siebie i otoczył opieką, po-
zwolił jej zbierać kłosy ze swego pola,
a nawet dał jej ich więcej, niż Prawo prze-
widywało dla ubogich. Później zachował
się jak goel (zbawca, zbawiciel), czyli bliski
krewny, który miał obowiązek pilnować,
aby dziedzictwo rodzinne nie przeszło do
rąk obcych (spoza rodu) i odkupił pole,
które niegdyś należało do męża Noemi.
Wreszcie wypełniając prawo lewiratu,
poślubił Rut, która urodziła mu syna Obe-
da, ojca Jessego, a dziadka Dawida. Księ-
ga Rut skupia się głównie na tym, aby
ukazać, jak wielkie dobra otrzymuje czło-
wiek, który zaufa Bogu Izraela. Opowieść
ta, przesiąknięta duchem uniwersalizmu,
podkreśla fakt, że wśród przodków króla
Dawida znalazła się kobieta z obcego na-
rodu. Booz i Rut Moabitka występują tak-
że w rodowodzie Jezusa (Mt 1,5).
Lit. V. Hugo La Legende des siecles (1859,

Strona 24

Słownik biblijny.txt

Legenda wieków), "Booz endormi" (Śpiący
Booz); "poemat pokoju biblijnego, patriarchal-
nego" - pisze Ch. P‚guy, komentując go z za-
chwytem w Victor Marie, Comte Hugo (1910,
Viktor Maria, hrabia Hugo).
Ikon. Rut i Booz: N. Poussin Lato, z cyklu
Cztery pory roku (1660-64, Luwr, Paryż); A. de
Gelder (1685, Budapeszt).
Muz. J.F. Lesueur Rut i Booz (1835).
Fkr. H. Koster Historia Rut (1960).
Boże Narodzenie [łac. natalis (dies) =
dzień narodzin], święto chrześcijańskie
upamiętniające narodzenie Jezusa, po-
cząwszy od 336 r. obchodzone 25 grud-
nia. Początkowo święto Bożego Narodze-
nia jawi się jako schrystianizowane przez
religię imperium rzym. święto słońca, ob-
chodzone w okresie przesilenia zimowego.
Na Wschodzie kaznodzieje i kapłani ak-
centują szczególnie tajemnicę złączenia
w osobie Jezusa boskości i człowieczeń-
stwa, podczas gdy na Zachodzie, zwłasz-
cza od początku XIII w., podkreśla się po-
korę i aspekt człowieczy warunków naro-
dzenia Jezusa. W okresie świąt Bożego
Narodzenia śpiewane są kolędy.
Lit. J. del Encina Eglogue de No‰l (XVI w.,
Pastorałka). Ch. Dickens Opowieść wigilijna
(1843, wyd. pol. 1879). G. de Maupassant
Opowiadanie wigiliJne (1880, wyd. pol. 1914).
Th. Gautier Emaux et cam‚es (1852, Ema-
lie i kamee), "No‰l" (Boże Narodzenie).
M. No‰l Le Rosaire des joies (1930, Różaniec
radości). P. Claudel "La Nuit de No‰l" (1914,
Noc wigilijna), pod ogólnym tytułem Poemes de
guerre (1915, Poematy wojenne). L. Scheler
(z laęgu P. Eluarda), La Lampe-Tempłte (1945,
Latarnia sztormowa), "No‰l ... croix gamm‚e"
(Boże Narodzenie pod znakiem swastyki).
ů A. Jastrzębski, A. Podsiada Boże Narodzenie.
Antologia poezji polskiej (1961).
Bóg [łac. deus; gr. theós]. W BiblŹŹ Bóg
występuje jako osoba. Człowiek zwraca
się doń, nazywając Go jednym z Jego
imion: Adonaj, El, Eloah, Elo-
him, - Najwyższy, Święty Izraela, Wiecz-
ny; lecz dla Izraela prawdziwe Jego imię,
objawione Mojżeszowi, to YHWH. Imię
tak bardzo święte, że istniał zakaz wyma-
wiania go. W NT Bóg jest nazywany
Panem i Ojcem ( Jahwe). Jakkolwiek
Bóg BiblŹŹ jest Bytem osobowym, to jed-
nak bardzo różni się od antropomorficz-
nych bogów religŹŹ politeistycznych. Cała
Biblia podkreśla jedyność Boga: "Boga
utworzonego przede Mną nie było ani po
Mnie nie będzie. Ja, Pan, tylko Ja istnieję
i poza Mną nie ma żadnego zbawcy"
(Iz 43,112). Trzy religie związane z Bi-
blią (judaizm, chrześcijaństwo, islam) są
religiami monoteistycznymi. Księga Ro-
dzaju ukazuje Boga jako Stwórcę wszyst-
kiego, cokolwiek istnieje. Biblia postrzega
Boga jako "Potężnego Boga Jakubowego"
(Rdz 49,24), władcę wszechświata i czasu,
który interweniuje w historię ludzi, i ja-
ko "śywego" (1 Krl 17,1), który "nie
zdrzemnie się ani nie zaśnie", i który jest

Strona 25

Słownik biblijny.txt

"źródłem żywej wody" (r 2,13). Teksty
Pisma Świętego mówią jeszcze o Bogu ja-
ko o Świętym, Świętym [Bogu] Izraela,
po trzykroć Świętym, co znaczy całkiem
Innym, Oddzielonym, Niewyrażalnym,
Tym, którego oblicza człowiek nie może
oglądać, jeśli nie ma umrzeć (Wj 33,20).
W miarę upływu czasu, w ST, a potem
w NT utrwalił się obraz Boga - Ojca. Jego
ojcostwo rozciąga się najpierw w sposób
uprzywilejowany na lud, który On sobie
wybrał, czyli na lud Izraela (wj 4,22), mi-
mo jego przewinień (Iz 64,8). Po wygna-
niu babilońskim (Iz 56,7) i w NT, ojco-
stwo Boga rozszerza się na całą ludzkość,
śydów i nie-żydów. Bóg jawi się jako Bóg
pełen miłości macierzyńskiej, na przykład
w Iz 49,15 i w Oz 11,8: "Czyż może nie-
wiasta zapomnieć o swym niemowlęciu,
ta, która kocha syna swego łona?" W koń-
cu, przez proroków i psalmistów, stopnio-
wo objawia się jako Bóg miłości i czułości
(Ps 103,13), a w NT objawia się On przez
Jezusa, który to objawienie traktuje ja-
ko punkt centralny swojego przesłania
("Bóg jest miłością", 1 ' 4,16). Według
interpretacji NT, którą reprezentują Ko-
ścioły chrześcijańskie, ten Bóg miłości jest
Bogiem Trójcy. Bóg jest oczywiście jeden,
ale w trzech osobach: Ojciec, Syn (Słowo
Ojca wcielone w Jezusa) i Duch Święty.
Osoby te łączy miłość tak doskonała, że
chociaż są trzy, to stanowią Jedno.
Z. i p. Ręka Boga, ramię Boga - wyrażenia od-
dające Bożą moc. Palec Boży oznacza interwen-
cję Boga w wydarzenia tego świata. Siedzieć po
prawiżcy Boga, to znaczy na miejscu honoro-
wym, po prawicy gospodarza domu.
Lit. P. Ha‹at Dieu et ses poŠtes (1987, Bóg i je-
go piewcy). W literaturze franc. średniowiecze
nadało Bogu obraz Stwórcy i Ojca. Bóg sądzi
ludzi; człowiek pokłada nadzieję w Jego miło-
sierdziu i lęka się Jego sprawiedliwości: Mystere
de la Passion (XV w., Misterium Męki Pań-
skiej) A. Gr‚bana. Literatura XVI w. nabie-
ra niekiedy charakteru literatury wojującej:
T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques (1616, Rymy
tragiczne); Les Hymnes (1555-56, Hymny) i
Discours des miseres de ce temps (1562, Rozpra-
wa o niedoli czasu tego) P. de Ronsarda, cza-
sami literatury sceptycznej (M. Montaigne Pró-
by,1580-88, wyd. pol. 1957). Sceptycyzm ten
inspiruje po części nurt libertyński XVII w.:
T. de Viau, C. de Bergerac. B. Pascal w My-
ślach (1670, wyd. pol. 1921) stara się przeko-
nać umysły ścisłe o istnieniu Boga i mówi o
Bogu "wyczuwalnym w głębi serca". J.B. Bos-
suet mocno podkreśla działanie Boga w hi-
storŹŹ.
W XVIá w. sceptycyzm radykalizuje się wo-
bec dosłownego rozumienia tekstów biblijnych:
P. Bayle i Voltaire w Dictionnaire philosophique
(1764, Słownik filozoficzny). Voltaire w Kan-
dydzie (1759, wyd. pol. 1951) odrzuca ideę
Boga "Opatrzności", aby widzieć w nim jedy-
nie najwyższego budowniczego wszechświata.
Pojawia się materializm ateistyczny Q.O. de La
Mettrie, D. Diderot). J.J. Rousseau natomiast

Strona 26

Słownik biblijny.txt

chce wierzyć w Boga, który go usprawiedliwi
i pocieszy.
W XIX w., dzięki ponownemu odkryciu śre-
dniowiecza, czasami dokonywano powrotu do
źródeł chrześcijaństwa (F.R. de Chateaubriand
Duch wiary chrześcijańskiej, 1802, wyd. pol.
1816). Lecz równocześnie poeci tworzyli swój
własny obraz Boga, np. A. de Lamartine, A. de
Vigny, V. Hugo, szczególnie w poemacie epic-
kim zatytułowanym Dieu (Bóg), opublikowa-
nym w 1891.
Wiek XX ujawnia ostry kontrast między pisa-
rzami wierzącymi (Ch. P‚guy, P. Claudel,
G. Bernanos, P. Emmanuel), a tymi, dla któ-
rych, jako spadkobierców F.W. Nietzschego,
"śmierć Boga" jest czymś oczywistym (S. Bec-
kett, A. Artaud, G. Bataille); niektórzy nawet
z przekonaniem walczą ze "starym trupem"
(surrealiści, J.P. Sarne, J. Pr‚vert). ů B. Le-
śmian Boże, pełen w niebie chwały... (Dziejba
leśna, 1938). K.K. Baczyński Poemat o Bogu
i człowieku (1942).
Ikon. Na Zachodzie wizerunki Boga Ojca za-
częto przedstawiać dopiero od XI w., pod po-
stacią ukoronowanego imperatora, a następnie
od początku XII w. razem z ukrzyżowanym Sy-
nem i z gołębicą uosabiającą Ducha Świętego.
Wówczas zaczyna się też mówić o tronie łaski:
Trójca Mistrza z Fl‚malle (XV w., Frankfurt
nad Menem). W XV w. spotyka się niekiedy
trzy równorzędne osoby: Ojca jako starca, któ-
rego jednak biel włosów jest kolorem wieczno-
ści, Syna jako człowieka dorosłego i Ducha
Świętego jako młodzieńca. Rafael i Michał
Anioł z pewnością nieświadomie utrwalili obraz
Ojca jako Jowisza, "bardzo Dobrego, bardzo
Potężnego", lecz przejmującego lękiem, który
z upływem czasu stał się dobrodusznym ojcem
ze świętych obrazów aż po wiek XIX. Bóg, wi-
traż w Chartres (XII w.). "Bóg stwarzający
Adama", M. Wohlgemuth Kroniki Norymber-
skie (1498). Rafael Wizja Ezechiela (1518,
Florencja). W. Blake Stare dni (1795, Man-
chester). A. Rodin Ręka Boga (1898). Racjo-
nalistyczny nurt XVII i XVIII w. często przed-
kładał nad postać ludzką trójkąt równoboczny,
symbol doskonałości, z okiem Opatrzności lub
bez. Papież Benedykt XIV wypowiadał się
w sprawie niewłaściwych sposobów przedsta-
wiania Boga, przypominając w tekście z 1745,
że jest On Duchem czystym.
Muz. O. Messiaen Trois petites liturgies de la
P'r‚sence Divine ( 1944, Trzy małe liturgie Bożej
Obecności). Niezliczone teksty muzyczne, np.
Te Deum: H. Berlioz, A. Bruckner, M.A. Char-
pentier, L.N. Cl‚rambault, M.R. Delalande,
Ch. Gounod, J. Haydn, J.B. Lully, H. Purcell.
bracia. Pojęcie to, często używane w Bi-
blŹŹ, odnosi się do dzieci tego samego ojca
i matki, lecz także do bliskich krewnych.
W tym sensie ewangelia mówi o "bra-
ciach" Jezusa. Ponadto sam Jezus nazy-
wa "braćmi" tych, którzy wierzą w Jego
Boską misję i decydują się iść za nim
(Łk 8,21). Piotr zwraca się do tych, którzy
dzielą jego wiarę, nazywając ich "braćmi"
(Dz 1,15). Ta braterska więź nie opiera
się na pokrewieństwie krwi, lecz Ducha

Strona 27

Słownik biblijny.txt

(Rz 8). Ponieważ wszyscy chrześcijanie
uważają się za braci na mocy chrztu,
J.B. Bossuet i chrześcijańscy kaznodzieje
aż do naszych dni rozpoczynają często ka-
zania od słów "Drodzy Bracia".
Lit. Pieśń o Stworzeniu przypisywana św. Fran-
ciszkowi z Asyżu (XIII w.) rozciąga określenie

"brat" na wszystkie stworzenia Boże: "Mój
brat słońce". F. Villon w Balladzie wisielców
(1462, wyd. pol. 1917): "Bracia, z was, coście
ostali na świecie, Niech nienawiści nikt ku nam
nie czuje" [tłum. T. Boy-śeleński]; przestępcy
skazani przez ludzki wymiar sprawiedliwości
odwołują się do faktu, że wszyscy ludzie po-
chodzą od Adama i Ewy i błagają przechod-
niów o litość. Z tego samego powodu Voltaire
w Kandydzie (1759, wyd. pol. 1951) oburza się
na okropne traktowanie przez białych Murzyna
z Surinamu, ich brata. A. Cohen O vous, freres
humains (1972, O wy, bracia człowieczy);
chrześcijanie na skutek swego zastarzałego an-
tysemityzmu powodują, że "miłość bliźniego",
braterstwo oparte na uznaniu "żydowskiego Bo-
ga", wspólnego Ojca, jest tylko fikcyjną przynę-
tą. Aby przynajmniej nie nienawidzili tych, któ-
rzy - podobnie jak oni - skazani są na śmierć.
brama. Ufortyfikowane miasta starożyt-
ne miały zazwyczaj jedną olbrzymią bra-
mę, której konstrukcja stanowiła skutecz-
ną obronę w wypadku oblężenia. Bramy
te, zw. kleszczowymi, składały się z ob-
szernych pomieszczeń - magazynów i sal
zebrań, gdzie omawiano sprawy miasta,
tak jak to się działo na forum rzym. miasta
(Rt 4,1; Ps 69,13). "Wąska brama" - alu-
zja do przypowieści. Jezus, mówiąc o wej-
ściu do prawdziwego życia stwierdza:
"Jakże ciasna jest brama i wąska droga,
która prowadzi do życia, a mało jest ta-
kich, którzy ją znajdują" (Mt 7,13-14).
Ewangelista Mateusz posługuje się obra-
zem bram piekielnych albo bram do mia-
sta umarłych, które nie oprą się mocy
Chrystusa (Mt 16,18).
Z. i p. Przejść przez wąskie drzwi (Mt 7,13-14)
- wybierać raczej drogi trudne niż łatwiznę.
Lit. A. Gide Ciasna brama (1909, wyd. pol.
1912), powieść; wybieranie raczej świętości niż
szczęścia.
całopalenie - holokaust.
całun, tkanina służąca do owijania twa-
rzy zmarłego; w szerszym znaczeniu - tka-
nina służąca do przykrywania zwłok.
W czasie złożenia do grobu twarz Jezusa
była owinięta całunem. Zob. oblicze - ob-
licze Boga (oblicze Chrystusa).
Celnik, poborca podatków. Celnicy prze-
kazywali władzom rzym. regularne docho-
dy, osobiście ściągając należności od płat-
ników, zapewniali też sobie wysokie zyski.
Pogardzano nimi, byli znienawidzeni za
współpracę z władzą najeźdźcy i za chci-
wość. Dlatego też Jezus wywołał zgorsze-
nie, kiedy zasiadł do posiłku wśród grzesz-
ników i celników, i kiedy zaprosił się do
domu zwierzchnika celników Zacheusza
(Łk 19,1-10). W jednej z przypowieści Je-

Strona 28

Słownik biblijny.txt

zus przeciwstawia pokorną modlitwę cel-
nika pełnej samozadowolenia pysze fary-
zeusza, chcąc pokazać przez to, że wszy-
scy, nawet celnicy, mogą mieć wstęp do
Królestwa Bożego (Łk 18,9-14).
Cezar, przydomek rodu julijskiego, roz-
sławiony przez Juliusza Cezara (100-44
p.n.e.). Cezar August był oficjalnym tytu-
łem wszystkich rzym. imperatorów. Fary-
zeusze, chcąc Jezusa zbić z tropu, zapytali
Go, czy wolno płacić podatek Cezarowi.
Jezus najpierw obejrzał z obu stron dena-
ra, a następnie odpowiedział: "Oddajcie
więc Cezarowi to, co należy do Cezara,
a Bogu to, co należy do Boga", odmawia-
jąc tym samym przeciwstawiania lub utoż-
samiania władzy ziemskiej z władzą du-
chową (Mt 22,15-22). Zob. okupacja
rzymska Palestyny.
Z. i p. Oddawać cesarzowi, co cesarskie.
Cham, drugi syn -- Noego. Po ocaleniu
z potopu, Noe zajmował się uprawianiem
winnej latorośli. Pewnego dnia upił się
i w czasie snu się obnażył. Cham widział
nagość swego ojca i wyśmiewał się z nie-
go wobec braci, Sema i Jafeta, ci jednak
przykryli ojca płaszczem. Kiedy po prze-
budzeniu Noe dowiedział się, co się stało,
wówczas przeklął nie Chama, ale jego sy-
na Kanaana: "Niech będzie przeklęty Ka-
naan! Niech będzie najniższym sługą
swych braci!" (Rdz 9,25). W XIX w. zna-
leźli się ludzie, którzy uznali Chama za
protoplastę czarnej rasy, i w ten sposób
usprawiedliwiali swój rasizm, podpierając
się argumentami jakoby natury biblijnej.
Lit. V. Hugo w La Fin de Setan (1886, Kres
szatana), "Le Fils au rire infame" (Syn o śmie-
chu hańby) czyni z Chama protoplastę Nem-
roda, legendarnego założyciela dynastŹŹ babi-
lońskiej i "pierwszego władcę, który wprowa-
dził rządy miecza". ů E. Orzeszkowa Cham
(1888).
chaos [gr., nieskończona, niezmierzona
przestrzeń, otchłań, ciemność]. Księga Ro-
dzaju opisuje stworzoną przez Boga zie-
mię, która była "bezładem i pustkowiem"
[hebr. tohu wawohu]. Pustą jeszcze ziemię
otaczały ciemność i chaos (Rdz 1). Słowo
"chaos" należy do słownictwa gr., które
przeciwstawia go kosmosowi, jako świat
bezładu - światu zorganizowanemu, który
zeń powstał. Zob. stworzenie.
Z. i p. Tohu-bohu, potocznie - wielki nieład.
Lit. F. Rabelais Quart Livre (Czwarta Księga,
1552, wyd. pol. pt. Gargantua i Pantagruel,
1916). Jedną z podróży Pantagruel odbył na
wyspy Tohu i Bohu.
charyzmat [gr. charisma, od charis = ła-
ska, przychylność], szczególny dar łaski
Bożej udzielony osobie mającej do speł-
nienia określoną misję religijną. Określe-
nie używane przede wszystkim przez Paw-
ła Apostoła: Izrael otrzymał od Boga da-
ry (charyzmaty) dane nieodwołalnie, czyli
na zawsze (Rz 11,29); dla chrześcijanina
tym bezinteresownym darem jest "życie
wieczne w Chrystusie Jezusie" (Rz 6,23).

Strona 29

Słownik biblijny.txt

Słowo to ma także węższe znaczenie:
"każdy otrzymuje własny dar od Boga"
(1 Kor 7,7). "Różne są dary łaski, lecz ten
sam Duch" (1 Kor 12,4). "Wszystkim zaś
objawia się Duch dla [wspólnego] dobra"
(1 Kor 12,7). Wspólnoty religijne przywią-
zywały dużą wagę do niektórych chary-
zmatów (do daru uzdrawiania, daru języ-
ków), znanych chrześcijanom z Koryntu.
Święty Paweł Apostoł podkreśla pierw-
szeństwo miłości przed wszystkimi innymi
charyzmatami (1 Kor 12,31;13,8).
cherubin [hebr. keruw = anioł], postać
mitologiczna, zapożyczona z kultury ba-
bilońskiej. Cherubini przedstawiani są
jako ci, którzy podtrzymują tron Boga
(Ps 80,2; 99,1), ciągną Jego rydwan, albo
służą Mu za wierzchowce (Ps 18,11);
przedstawione były też na pokrywie, czyli
przebłagalni Arki Przymierza (Wj 25,20).
W średniowiecznej ikonografii cherubi-
nów malowano z czterema skrzydłami, w
kolorze niebieskim, symbolizującym nie-
bo. W tradycji chrześcijańskiej cherubini
są uznawani za anioły.
Lit. Pieśń o Rolandzie (XII w.); w chwili śmier-
ci Rolanda "Bóg posłał Cherubina, Michała
także, co z morza ratuje. I Gabriel razem z ni-
mi przylatuje. Duszę Rolanda unoszą do Raju."
Ikon. Cherubin, rzeźba w kości słoniowej po-
chodząca z pałacu Achaba w SamarŹŹ (IX w.
p.n.e.).
chleb. Podstawowym pożywieniem He-
brajczyków, podobnie jak i innych ludów
starożytnych, był chleb. Zazwyczaj był
wyrabiany z mąki jęczmiennej. Ofiarowy-
wano go Bogu jako ofiarę dziękczynną
w postaci placków z przaśnego ciasta, po-
mazanego oliwą (Kpl 2,1-16). W BiblŹŹ,
podobnie jak i obecnie, chleb ma często
wartość symboliczną: pokarm dla ciała,
czyli życie dla ciała, jest jednak również
symbolem pokarmu duchowego, którego
każda istota potrzebuje do życia. Kiedy
Adam został wypędzony z Edenu, Bóg po-
wiedział doń: "W pocie więc oblicza twe-
go będziesz musiał zdobywać pożywienie,
póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś
wzięty" (Rdz 3,19). Stąd wyrażenie: "za-
rabiać na chleb w pocie czoła". W mo-
dlitwie Ojcze nasz zawarta jest prośba:
"Chleba naszego powszedniego daj nam
dzisiaj". Po czterdziestodniowym poście
na pustyni Jezus odczuwał głód. Wówczas
zbliżył się do Niego kusiciel i zapropono-
wał, aby przemienił kamienie w chleb. Je-
zus odpowiedział mu cytatem z Księgi Po-
wtórzonego Prawa (Pwt 8,3): "nie samym
tylko chlebem żyje człowiek, ale człowiek
żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana"
i odmówił dokonania cudu (Mt 4,1-4).
Dwukrotnie wg Mateusza i Marka, a tylko
raz wg Łukasza i Jana, Jezus, podobnie jak
Elizeusz (2 Krl 4,42-44), podzielił pięć
chlebów jęczmiennych, przyniesionych
przez dziecko, i rozdał zgłodniałym tłu-
mom, które Go słuchały, nie jedząc nic od
trzech dni; zostało potem dwanaście koszy

Strona 30

Słownik biblijny.txt

pełnych ułomków ( 6,1-13). Powszech-
nie nazywa się to Cudowne rozmnożenie
chleba. Znak ten przedstawiony jest przez
Jana jako obietnica "chleba niebieskiego",
nowej manny, którą Ojciec da tym,
których dusza łaknie, a tym chlebem bę-
dzie sam Jezus: "Jam jest chleb życia. Kto
do Mnie przychodzi, nie będzie łaknął"
( 6,34). Ostatnia Wieczerza, podczas
której Jezus łamał chleb i rozdawał apo-
stołom mówiąc: "Bierzcie i jedzcie, to jest
Ciało moje" (Mt 26,26) oraz Msza św. al-
bo Święta Wieczerza, stanowiąca i dzisiaj
pamiątkę tej pierwszej EucharystŹŹ, są
dla chrześcijan realizacją tej obietnicy.
Z. i p. Zarabiać na chleb powszedni w pocie czoła;
uciążliwe prawo pracy dla zapewnienia sobie po-
żywienia, weszło w miejsce złotego okresu poby-
tu w Edenie. Chleb powszedni (Mt 6,11; Lk 11,3)
- wszystko, co jest konieczne do codziennego
życia. Stąd wywodzi się np. powiedzenie zmę-
czenie jest moim chlebem powszednim - to, co się
robi lub czego się doświadcza na co dzień. Nie
samym chlebem człowiek żyje. Poucza Biblia, że
Słowo Boże jest równie konieczne człowiekowi
jak chleb. Potocznie - nie wystarczy zaspokoić
potrzeby materialne; człowiek potrzebuje jesz-
cze czegoś innego, aby być naprawdę człowie-
kiem: godności, wolności, piękna, miłości.
Ikon. Cudowne rozmnożenie chleba, mozaika
(IV w., Rawenna).
chleb przaśny [hebr. maca; gr. adzy-
mos = nie kwaszony], chleb nie kwaszony
używany w liturgŹŹ przez żydów, gł. w
Święto Przaśników, na pamiątkę wyjścia z
Egiptu. Lud pośpiesznie wyruszył z Egip-
tu pod wodzą Mojżesza, nie czekając aż
ciasto się zakwasi (W' 12,39). Jezus pod-
czas Ostatniej Wieczerzy z pewnością
użył takiego właśnie chleba. Chrześcijanie
z Kościołów rzymskiego, ormiańskiego i
maronickiego przyjmują komunię pod po-
stacią hostŹŹ z chleba przaśnego.
chrystogram [gr. Christos = Chrystus +
gramma = litera], monogram Jezusa Chry-
stusa; często widnieje na starożytnych bu-
dowlach i na pomnikach chrześcijańskich.
Powstał z gr. liter "Iota" (I) oraz "Chi"
(X) lub początkowych liter słowa "Chry-
stus" - "Chi" (X) oraz "Rho" (P)
Chrystus [gr. Christos = pomazaniec,
konsekrowany przez namaszczenie; tłuma-
czenie hebr. naszijah = pomazaniec, na-
znaczony, Mesjasz]. W ST królowie i ar-
cykapłani byli namaszczani, co dawało im
władzę, uważaną za pochodzącą od same-
go Boga. W lVT słowo Christos (przymiot-
nik lub rzeczownik) oznacza jedynie Jezu-
sa; Chrystus, Jezus Chrystus, tzn. namasz-
czony przez Boga, Mesjasz. Słowo to
rzadko występuje w Ewangeliach, sam Je-
zus zalecał swoim uczniom, aby nikomu
nie mówili, że On jest Mesjaszem, z oba-
wy, by śydzi nie chcieli obrać Go królem
lub przywódcą ewentualnego powstania
narodowego. A jednak przed męką, wobec
najwyższego kapłana, gdy ten pytał Go,
czy jest Chrystusem, Synem Błogosławio-

Strona 31

Słownik biblijny.txt

nego, Jezus odpowiedział: ,Ja jestem"
(Mk 14,61-62). Imię Chrystus w odnie-
sieniu. do Jezusa często spotyka się w
Dziejach Apostolskich, u Pawła i w Apo-
kalipsie św. Jana; podkreśla ono chwałę
zmartwychwstałego: "tego Jezusa, którego
wyście ukrzyżowali, uczynił Bóg i Panem
i Mesjaszem" (Dz 2,36).
Termin ten jest powszechnie stosowany
przez chrześcijan. Nazwa "chrześcijanie"
pochodzi od słowa "Chrystus"; pojawiła
się w AntiochŹŹ ok. 40 r. n.e. (najpierw ja-
ko przydomek) dla określenia uczniów Je-
zusa (Dz 11,26), co dowodzi, że tworzyli
oni wspólnotę odrębną od judaizmu.
Zob.: Jezus; Mesjasz.
Lit. ů J. Kasprowicz Chrystus (1890). J. Tu-
wim Chrystusie... (Czyhanie na Boga, 1918).
R. Brandstaetter Pieśń o moim Chrystusie
(1960). Z. Herben Rozmyślania Pana Cogito
o odkupieniu (Pan Cogito,1974). Zob. też Jezus.
Ikon. Chrystus Pantokrator (Wszechwładca),
mozaika (1042-50, Hagia Sophia, Stambuł).
Chrystus w glorŹŹ: fresk z Tahull (1123, Barcelo-
na); witraż w Strasburgu (XI w.); rzeźby na
tympanonach z XII w. w Autun, Conques,
V‚zelay, Beaulieu, Chartres, Moissac. Chrystus
Pantokrator, mozaiki (XII w.) w Monreale, Ce-
falo i Palermo na SycylŹŹ. G. Bellini Chrystus
umarły opłakiwany przez dwóch aniołów (1460,
Wenecja). H. Holbein st. Chry,stus umarły,
(1521, Bazylea; w Idiocie F. Dostojewskiego
przed tym obrazem medytuje Hipolit). J. Del-
ville Bóg-Człowiek (1903, Brugia). X. Duni-
kowski Chrystus-Król Wszechświata, rzeźba z fa-
sady kościoła Jezuitów (1912, Kraków).
Muz. F. Liszt Chrystus (1866). A. Rubinstein
Christes (1887-93), opera religijna. G. Mahler
III Symfonia (1896). F. Poulenc Lascension
(XX w., Wniebowstąpienie).
Ekr. zob. Jezus.
chrzest [gr. baptidzein = zanurzyć; staro-
polskie christ-iti = znaczyć imieniem Chry-
stusa, czynić chrześcijaninem], sakrament
chrześcijańskiej inicjacji, włączający czło-
wieka do wspólnoty Ludu Bożego, przez
obrzęd obmycia wodą w imię Trójcy Świę-
tej. W Kościołach chrześcijańskich rytuał
przeszedł od całkowitego zanurzenia w
wodzie do polania wodą czoła. Obecnie
chrzest oznacza wejście do wspólnoty Koś-
cioła. Zob.: sakrament; sól; znak krzyża.
chrzest Jana Chrzciciela. Jan Chrzci-
ciel chrzcił w wodach Jordanu wszystkich,
którzy do niego przychodzili. Udzielany
przez niego chrzest był rytuałem oczysz-
czającym, któremu powinno towarzy-
szyć odrodzenie moralne. Miał on także
wartość proroczą, zapowiadał przyjście
- Mesjasza, który, mocniejszy od Jana,
będzie chrzcił "Duchem Świętym i
ogniem" (Mt 3,11).
chrzest Jezusa. Jezus przyszedł do Jana
Chrzciciela, aby ten Go ochrzcił w Jorda-
nie. Jan Chrzciciel wzbraniał się, mówiąc:
"To ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty
przychodzisz do mnie?" (Mt 3,14). Jezus
jednak nalegał, przyjmując chrzest z rąk

Strona 32

Słownik biblijny.txt

Jana łączył się w solidarności z grzeszny-
mi ludźmi. Czterej ewangeliści mówią o
teofanŹŹ, która nastąpiła po chrzcie Je-
zusa: Duch Święty zstąpił na Jezusa pod
postacią gołębicy (Łk 3,22).
Ikon. Chrzest Chrystusa: mozaika w baptyste-
rium Ortodoksów (V w., Rawenna); Piero della
Francesca (ok. 1460, Londyn); G. David
(1502-05, Brugia); J. Patinir (ok. 1520, Wie-
deń); J.B. Lemoyne, posąg (XVIII w., kościół
Saint-Roch, Paryż); G. Rouault (1911, Paryż).
chrzest uczniów Jezusa. Jezus nie
ochrzcił swoich uczniów, ale po Zmar-
twychwstaniu dał im polecenie, aby chrzci-
li wszystkie narody "w imię Ojca i Syna,
i Ducha Świętego" (Mt 28,19). Po zesła-
niu Ducha Świętego udzielanie chrztu
praktykowane było u chrześcijan jako na-
turalny rytuał (Dz 2,38-41). W czasach
pierwszych chrześcijan udzielano chrztu
przez zbiorowe zanurzenie, które należy
rozumieć jako nowe narodzenie (można
je odnaleźć w popularnych wyrażeniach:
otrzymać chrzest ogniowy, krwawy).
Lit. Voltaire: Listy filozoficzne (1734, wyd. pol.
1793), "Kwakrowie"; Prostaczek (1767, wyd.
pol. 1922), parodia obrzędu chrztu.

chrześcijaństwo, religia monoteistycz-
na zawdzięczająca swe powstanie dzia-
łalności Jezusa Chrystusa. Chrześcijań-
stwo powstało na bazie nauczania Jezusa
z Nazaretu, nauczania utrwalonego przez
pierwsze wspólnoty w ewangeliach.
Chrześcijanie widzą w Jezusie więcej niż
proroka: to jest Posłany od Boga, który
daje początek Królestwu Bożemu. Po
śmierci Chrystusa uczniowie zgromadzili
wokół Jego imienia wszystkich tych, któ-
rzy wierzyli, że On zmartwychwstał; stop-
niowo rozpoznawali w Jego życiu znaki
obecności Boga, a w Piśmie świętym od-
najdywali teksty zwiastujące Jego mesjań-
ską naturę. Chrześcijanie, uważani począt-
kowo za jedną z grup judaizmu, stopnio-
wo odłączyli się od niego, odrzucając
obrzezanie i włączając do swojego grona
nie-żydów, jakkolwiek przez pewien czas
w dalszym ciągu uczestniczyli w modli-
twach w synagodze. Upadek Jerozolimy
w 70 r., a także następujący po nim kryzys
judaizmu stworzył przepaść między rodzą-
cym się chrześcijaństwem a judaizmem.
Dzieje Apostolskie i Listy Apostolskie,
szczególnie Listy św. Pawła, dają świadec-
two o życiu pierwszych grup chrześcijań-
skich, o ich oczekiwaniach i problemach:
czym jest Zmartwychwstanie? Czym jest
życie wieczne? Kiedy przyjdzie ostateczne
Królestwo Boże? Czy trzeba żyć z dala od
świata, czy też włączać w przesłanie Jezusa
społeczeństwo? Teologiczne podbudowa-
nie podstaw wiary chrześcijańskiej doko-
nało się w odpowiedziach udzielanych na
te pytania przez Pawła i ewangelistów; Pa-
weł rozwinął także istotną refleksję etycz-
ną, opartą na wolności i świadomości
indywidualnej oraz na miłosierdziu. Po-

Strona 33

Słownik biblijny.txt

przez liczne kontrowersje dotyczące ta-
jemnicy Trójcy Świętej, Bóstwa Jezusa,
łaski itp., Kościół określił swoje credo,
zwłaszcza na Soborze Nicejskim zwoła-
nym w 325 r., za panowania Konstantyna
Wielkiego. W tym samym czasie chrześci-
jaństwo zinstytucjonalizowało się, przy-
bierając formę zhierarchizowanego spo-
łeczeństwa o własnych doktrynach i ob-
rzędach (modlitwa Ojcze nasz, chrzest,
Eucharystia).
Różnice kulturowe, które stopniowo za-
częły się zarysowywać między Wschodem
a Zachodem, doprowadziły następnie do
rozłamu między grecko-bizantyjskim pra-
wosławiem a tradycją łacińską (1054).
W późniejszych wiekach we wspólnotach
chrześcijańskich pojawiały się różne ruchy
reformatorskie, kwestionujące rolę hierar-
chŹŹ kościelnej i głoszące potrzebę powro-
tu do źródeł. W centrum rozważań moral-
nych epoki średniowiecza pozostawały
dwa tematy: ubóstwo i życie w czystości.
Najistotniejsza reforma w XVI w. roz-
poczęta przez M. Lutra, podjęta przez
J. Kalwina, dała początek protestantyzmo-
wi, który zakłada nadrzędną rolę BiblŹŹ
w kwestiach wiary i dlatego zachęca wier-
nych do osobistego czytania ksiąg BiblŹŹ.
"Każdy protestant jest papieżem, z Biblią
w ręku" (N. Boileau Satyra XII, 1711).
W przeciwieństwie do protestantyzmu,
katolicyzm podkreśla autorytet Kościoła
i znaczenie Tradycji w przekazywaniu
chrześcijańskiego przesłania. Zob.: ewan-
gelia; Mesjasz; Odkupiciel - odkupienie.
Lit. ů H. Sienkiewicz Quo vadis (1896).
chwalebne ciało, wyrażenie nie wystę-
pujące w BiblŹŹ; odnosi się do ciała, które
nie należy już do świata ziemskiego.
Lit. Ch. P‚guy Le Mystere de la chańt‚ de
Jeanne d'Arc (1910, Misterium ofiary Joanny
d'Arc); "Wszyscy święci i wszystkie święte
oglądają Jezusa siedzącego po prawicy Ojca.
W niebie jest także Jego ludzkie ciało, chwaleb-
ne ciało, bo takim wstąpił On do nieba w dniu
Wniebowstąpienia", zapewnia Joanna.
Muz. O. Messiaen Les Corps glorieux (1939,
Chwalebne ciało).
chwała Boża [hebr. kewod ,Jahwe; gr.
dóksa tou Kyriu], majestat Boga, czyli uwi-
doczniona w dziele stworzenia jego potęga,
a w dziele zbawienia jego świętość, stano-
wiące dla człowieka podstawę oddawania
czci religijnej. Chwała Boża to sam Bóg,
blask Jego świętości, nie zaś sława czy roz-
głos, wg współczesnej interpretacji tego
terminu. W ST światło i ogień są obrazami
pozwalającymi mówić o Bogu: świetlisty
obłok prowadzący Hebrajczyków na pusty-
ni, ogień płonący na Synaju - to przejawy
obecności Boga. Chwała Boża napełniają-
ca świątynię olśniewa Izajasza (Iz 6).
Będzie ona towarzyszyła wygnańcom do
Babilonu (Ez 9-11). Objawia się również
w interwencjach Boga na rzecz Jego ludu:
przejście przez Morze Czerwone (wj 15),
dar manny, a także w teofaniach, kiedy

Strona 34

Słownik biblijny.txt

to człowiek zyskuje świadomość oddziały-
wania Istoty samego Boga.
W NT pojęcie chwały Bożej najczęściej
wiąże się z Jezusem, gdyż w nim Bóg ob-
jawił się najdoskonalej. Od chwili Jego na-
rodzenia aniołowie śpiewają: "Chwała na
wysokościach Bogu" (Łk 2,14). Ewangelia
według św. Jana podkreśla objawianie się
chwały Bożej w osobie Jezusa Chrystusa,
nawet w Jego męce i śmierci [' 12,20).
"I oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę, ja-
Jednorodzony otrzymuje od Ojca"
(' 1,14). Chwała Boża objawiła się szcze-
gólnie w scenie - przemienienia Pańskie-
go (Łk 9,28). Oddać Boga cześć (chwałę)
to znaczy uznać kim On jest, i Sam w So-
bie, i dla ludzi. Wszystkie stworzenia, bło-
gosławione przez Boga w Chrystusie, są
przeznaczone do tego, aby "głosić Jego
chwałę", w myśl hymnu, którym rozpo-
czyna się List do Efezjan (Ef 1,3-14).
Gloria [łac., chwała], formuła uwielbie-
nia, będąca oddaniem czci Bogu. W litur-
gŹŹ chrześcijańskiej występuje często do-
ksologia trynitarna [z gr. dóksa = chwała].
Podczas Mszy św. jest śpiewany lub od-
mawiany hymn liturgiczny Gloria, który
rozpoczyna się od słów: "Chwała na wy-
sokościach Bogu" (łac. Gloria in excelsis
Deo).
Ikon. Malarze otaczali głowy lub postacie istot
boskich lub świętych świetlistą aureolą w
kształcie promieni słonecznych, zwaną nim-
bem: Fra Angelico, fragment Sądu Ostatecznego
(14300, Florencja).
Muz. A. Vivaldi, dwa hymny Gloria
(XVIII w.). G. Puccini Messa di Gloria (1880).
F. Poulenc Gloria (1959).
chwast - kąkol, pospolity chwast zbo-
żowy, konwencjonalne określenie wszyst-
kich chwastów, a szczególnie drobnej ro-
śliny trawiastej, której ziarna mogą być
pokryte rodzajem odurzającej pleśni [łac.
ebriacus = pijany]. Chwast jest symbolem
grzeszników.
Oddzielić dobre ziarno od chwastu, tzn.
podzielić ludzi na dobrych i złych. We-
dług jednej z przypowieści Jezusa pewien
człowiek posiał dobre ziarno na swojej
roli, lecz jego słudzy zauważyli, że gdy
zboże wyrosło, pojawiły się chwasty (ką-
kol), posiane nocą przez nieprzyjazne-
go człowieka. Właściciel jednak nie ka-
zał od razu wyrwać chwastów, z obawy
przed równoczesnym wyrwaniem pszeni-
cy. Oddzielenie chwastu od dobrego ziar-
na miało nastąpić dopiero w czasie żniw
(Mt 13,24-30).
Z. i p. OddzielŹŹ dobre ziarno od chwastów. Siać
(rozsiewać kąkol, przenośnie - wzniecać nie-
zgodę, wywoływać niesnaski, szerzyć zło.
ciało. W ST termin "basar" oznacza ży-
we ciało, całego człowieka. Myśl hebr. nie
rozdziela ciała od duszy, o której sądzono,
że znajdowała się we krwi; w NT "ciało
i krew" oznaczają istotę ludzką ( 1,14).
Księga Mądrości oraz Paweł, pod wpływem
filozofów gr., widzą ciało jako więzienie

Strona 35

Słownik biblijny.txt

duszy; stąd niedowartościowanie ciała,
poddanego namiętnościom i będącego
niewolnikiem grzechu. "Duch wprawdzie
ochoczy, ale ciało słabe", mówił Jezus
(Mt 26,41). W przeciwieństwie do Gre-
ków, dla których ciało było bezpowrotnie
skazane na śmierć, chrześcijanie podejmu-
ją dawną ideę żydowską o zmartwych-
wstaniu ciała, tzn. całego człowieka.
Dzieło z ciała - jedno ciało (Mk 10,8).
Więzy cielesne - rodzina, "więzy krwi".
Każde ciało - wszystkie istoty żywe.
W ST nie mamy do czynienia z duali-
zmem pochodzenia gr. stawiającym w
opozycji ciało i ducha. Opis stworze-
nia ukazuje Boga, który swym tchnie-
niem ożywił ciało ludzkie (Rdz 2,7). Zob.
dusza.
Człowiek, powołany do świętości moral-
nej, powinien także poddać swoje ciało
obrzędom oczyszczającym, związanym
z kultem Boga. Niektóre przepisy czysto-
ści dotyczą narodzenia, stosunków płcio-
wych, choroby, śmierci, przypominają
one, że Bóg jest Panem życia (Kpł 11-18).
NT Jezus przyjmując ciało ludzkie dał
konkretny dowód miłości, którą Bóg darzy
swój lud. przed śmiercią uczynił dar ze
swojego życia dla ludzi, kiedy podczas
wieczerzy paschalnej łamał chleb mówiąc:
"Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje"
(Mt 26,26). Według Pawła (1 Kor 6,19)
ciało człowieka jest "świątynią Ducha
Świętego". Taka koncepcja zabrania roz-
wiązłości moralnej, rozpusty, ale także
stoickiej deprawacji ciała, które zmar-
twychwstanie.
Symbolika: język biblijny jest bardzo kon-
kretny. Terminów odnoszących się do cia-
ła ludzkiego używa się czasami także w
odniesieniu do Boga; stąd takie wyraże-
nia, jak: "oblicze Boga", oznaczające jego
spojrzenie, "ramię Boże", oznaczające Bo-
żą moc, "Boże nozdrza", oznaczające Bo-
ży gniew. Wyrażenia te nie uprawniają
jednak do przedstawiania Boga pod po-
stacią ludzką. 1. List do Koryntian odno-
si symbolikę ciała do Kościoła: podobnie
jak ciało, choć złożone z wielu członków,
lecz tworzy jedność, tak samo chrześcija-
nie są solidarni jako części jednego cia-
ła w Jezusie: "Gdy cierpi jeden czło-
nek, współcierpią wszystkie inne członki"
(I Kor 12,12-26). Zob.: Eucharystia; in-
karnacja.
Z. i p. Dt<ch ochoczy, ale ciało mdłe.
Lit. W tekstach literackich o inspiracji biblijnej
lub pseudobiblijnej używa się tego terminu
w podwójnym znaczeniu. Częściej spotyka się
znaczenie negatywne: słabość, seks, poczucie
winy, śmiertelność. "Zgubne ciała ponęty, żą-
dze świata próżne. Rzućcież już, jam was rzu-
cił" (P. Corneille Polieukt, 1643, wyd. pol.
1836, tłum. S. Laskowicz). Drugie znaczenie
dotyczy solidności naszego ziemskiego wy-
miaru, przeznaczonego do wieczności, szcze-
gólnie u Ch. P‚guy. "Tak więc ciało i dusza są
jak dwie ręce złożone" dla poety z cielesnej

Strona 36

Słownik biblijny.txt

ziemi. Obsesja "ciała", popychającego człowie-
ka do wypaczeń seksualnych występuje w dzie-
łach, które cechuje wrażliwość purytańska:
N. Hawthorne Szkarłatna litera (1850, wyd.
pol. 1930).
ciemności. Całkowity brak światła,
który nawiązuje do pierwotnego chaosu
(Rdz 1,2-5), wyraża lęk (Ps 107,13-14)
i śmierć (r 13,16; Hi 20,26), nie wymyka
się jednak spod obecności Boga (Iz 45,7;
Hi 34,22). W NT: "A synowie króle-
stwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz-
w ciemność; tam będzie płacz i zgrzy-
tanie zębów" - to miejsce kary dla
złych (Mt 8,12), a "panowanie ciemności"
(Łk 22,53) wyobraża zło istniejące na
świecie. Toteż "Bóg ... rozkazał ciemno-
ściom, by zajaśniały światłem" (2 Kor 4,6)
- to wizja nawrócenia. Zob. światłość.
Muz. M.A. Charpentier, 28 Le‡orps de T‚nebres
(XVII w., Lekcje Ciemności); M.R. Delalande,
3 Le‡ans de T‚nebres (XVIII w.); F. Couperin,
9 Le‡ons de T‚nebres (1714-15, z których sześć
zaginęło).
Oficjum Ciemnej Jutrzni jest to nabożeństwo
poranne odprawiane w czasie trzech dni po-
przedzających Wielkanoc. Wygaszenie świateł,
towarzyszące zakończeniu ceremonŹŹ, symboli-
zuje opuszczenie Jezusa przez uczniów. Każde
nabożeństwo zawiera trzy czytania wyjątków
z lamentacji Jeremiasza.
ciernie. W Palestynie rośnie wiele ga-
tunków roślin ciernistych. W tekstach
trudno je rozróżnić, gdyż na ich określe-
nie jest aż siedemnaście terminów. Z bra-
ku drewna służyły do rozpalania ognia
(Iz 10,17). Symbolizują wszelkiego rodza-
ju trudności, w tym także te spowodowa-
ne przez złych ludzi (Oz 2,8; Ez 28,24).
W ewangelicznej przypowieści Wyjaśnienie
przypowieści o siewcy (Mk 4,18-19) ciernie
symbolizują żądze i pożądliwość, które za-
głuszają Słowo Boże, tak jak cierń zagłu-
sza dobre ziarno.
Zaraz po wydaniu przez Piłata wyroku
skazującego na Jezusa, żołnierze kohorty
"uplótłszy wieniec z ciernia, włożyli Mu
go na głowę" (Mt 27,29; Mk 15,17). Jest
to korona zarówno ośmieszająca, jak i
okrutna, w porównaniu z koroną królew-
ską i laurami zwycięzców.
Ikon. Katedra Sainte Chapelle w Paryżu zosta-
ła zbudowana w 1248 przez króla Ludwika IX
Świętego, który chciał tam złożyć relikwie ko-
rony cierniowej i prawdziwego krzyża. Cierniem
koronowanie: H. Bosch (początek XVI w., Lon-
dyn); Tycjan (1544, Luwr, Paryż); A. van
Dyck (1632, Madryt). F. de Zurbaran Dziecię
Jezus raniące się koroną cierniową (1640, Cleve-
land). A. Manessier Korona cierniowa (1948,
Paryż).
Credo [łac., wierzę] : 1. Zbiór głównych
artykułów wiary katolickiej ustalony na so-
borach w Nicei (325) i w Konstantynopo-
lu (381-382), zwany wyznaniem wiary,
nicejsko-konstantynopolitańskim wyzna-
niem wiary lub Składem Apostolskim, gdyż
przez długi czas uważano, że tekst ten

Strona 37

Słownik biblijny.txt

został zredagowany przez apostołów w
dniu Zesłania Ducha Świętego (aktualna
jego wersja pochodzi w rzeczywistości z
IX w.). NT zawiera wiele krótkich formuł
wyrażających wiarę w Jezusa, Zbawiciela
i Pana (Dz 8,37). Formuły te dały począ-
tek tekstowi Creda.
2. W liturgŹŹ rzymskokatolickiej - część
Mszy św., podczas której wierni odmawia-
ją lub śpiewają wyznanie wiary.
3. Każdy zbiór głównych zasad wiary.
Lit. Święty Augustyn Wyznania (397-401,
wyd. pol. 1929): termin Credo ma podwójne
znaczenie - "uwielbienie" i "akt skruchy, pokuty.
cud [łac. miraculum, od mirari = zdumie-
wać się, podziwiać]. W znaczeniu biblij-
nym cud nie był pierwotnie uważany za
zjawisko nadzwyczajne, tzn. za coś, czego
nie da się wyjaśnić prawami natury, lecz
za "znak", akt potęgi, który Bóg spełnia,
za przesłanie, jakie kieruje do ludzi. Biblia
zaleca wierzącym, aby nie dawali się
olśnić zjawiskom nadzwyczajnym i aby nie
zawierzali ich spektakularnemu wymiaro-
wi. Należy zaznaczyć, że ST abstrahuje od
przyczyn wtórnych i wszystko, co się wy-
darza, przypisuje bezpośrednio Bogu, nie-
zależnie od tego, czy te zjawiska są zgodne
czy też nie z prawami natury. Najistotniej-
szym cudem w historŹŹ ludu hebr. jest cud
wyjścia z niewoli egipskiej. Bóg ujmuje się
za swoim ludem, interweniuje na jego ko-
rzyść w sposób nieoczekiwany, inicjując
interwencję Mojżesza i kierując nią.
Mojżesz wyciąga rękę z laską nad wodami
morza, a te rozstępują się, umożliwiając
Hebrajczykom przejście. Ewangelie opo-
wiadają o cudach (około dwudziestu) do-
konanych przez Jezusa. Opowiadania te
sięgają pierwszych świadków i są bardzo
powściągliwe. W NT, podobnie jak w SZ;
cuda są przede wszystkim "znakami": wy-
rażają przesłanie, towarzyszą słowu Jezusa
i to słowo potwierdzają; jest to język kon-
kretów, sposób zwiastowania Dobrej No-
winy (ewangelŹŹ) wszystkim ludziom oraz
wskazywanie, że wypełniają się nadzieje
mesjańskie (Mt 11,2-6). Gdy chodzi o ta-
kie cuda, które byłyby postrzegane jedynie
jako zjawiska nadzwyczajne, Jezus nie
chciał ich czynić, nawet na prośbę czy po-
lecenie Heroda Wielkiego.
Chcąc odczytać relacje o danym cudzie
w perspektywie religijnej, nie to jest waż-
ne, aby dowiedzieć się, co naprawdę się
wydarzyło, lecz aby wydobyć sens tego
wydarzenia. Na przykład Mateusz, Marek
i Łukasz opowiadają o cudzie uciszenia
burzy; dla ucznia, który postanowił pójść
za Jezusem z Nazaretu, nasuwa się pyta-
nie: "Kimże On jest, że nawet wichry i je-
zioro są Mu posłuszne?" (Mt 8,27).
Lit. Pisma epoki średniowiecza opisują mnó-
stwo cudów, które nie należą do tekstów ST
i NT. Nie tylko zaspokajają one zainteresowa-
nie, czy nawet zapotrzebowanie na zjawiska
niezwykłe, lecz także mają wykazywać, że Boża
sprawiedliwość dominuje nad siłami zła: Jaco-

Strona 38

Słownik biblijny.txt

po da Voragine Złota legenda (XIII w., wyd.
pol. 1922); Les Quatre fils Aymon (XIII w.,
Czterej synowie Ajmona). W Pieśni o Rolandzie
(XII w., wyd. pol. 1932) Bóg, żeby bronić
Franków, zatrzymuje słońce, tak jak to uczynił
dla Jozuego. W średniowieczu powstał nawet
specjalny gatunek teatralny, bardzo popularny:
cuda Matki Bożej, z których najbardziej jest
znany Miracle de Th‚ophile (XIII w., Cud Teo-
fila). W XVII w. N. Boileau w Sztuce poetyc-
kiej (1674, wyd. pol. 1826) potgpił używanie
"cudowności chrześcijańskiej" w poezji. Cu-
da uznane przez apologetów chrześcijańskich
(B. Pascal Myśli, 1670, wyd. pol. 1921) za
znak od Boga stanowią, poczynając od koń-
ca XVII w., przeszkodę dla racjonalistów.
B. le Bovier de Fontenelle Historia o wyrokach
bożyszcz pogańskich (1687, wyd. pol. 1777),
"Złoty ząb": "Wiara moja nie jest zależna od
pierwszego lepszego szarlatana"; D. Diderot
Myśli filozoficzne (1746, wyd. pol. 1953). U pi-
sarzy franc. zauważa się pewien dystans wobec
cudu - widowiska: w Zwiastowaniu (1912,
wyd. pol. pt. Słowo zwiastowane Maryi, 1912)
P. Claudela wskrzeszenie zmarłego dziecka na
rękach Wioleny jawi się jako coś całkiem natu-
ralnego. U G. Bernanosa Pod słońcem szatana
(1926, wyd. pol. 1928) oczekiwany cud się nie
dokonał. L. Staff Jeżeli tłumów... (Ucho igiel-
ne,1927).
cudowny połów, opis dwóch cudow-
nych połowów w Ewangeliach (Łk 5,4-11;
21,1-14), których treść tak bardzo jest
do siebie podobna, że przyjmuje się, iż są
to dwie wersje tego samego opowiadania.
Łukasz opisuje połów dokonany na po-
czątku działalności publicznej Jezusa, Jan
- po Zmartwychwstaniu Jezusa. Pewnej
nocy, gdy połów zakończył się bezowoc-
nie, Jezus podszedł do swoich uczniów,
wśród których znajdował się Piotr,
i polecił im, aby jeszcze raz zarzucili sie-
ci. Kiedy je wyciągnęli, były pełne ryb.
Według relacji Łukasza, Jezus powiedział
wówczas do Piotra: "odtąd ludzi będziesz
łowił". U Jana, trzykrotnie zadał mu pyta-
nie: "Szymonie, synu Jana, czy kochasz
Mnie?"; a kiedy trzykrotnie otrzymał od
Piotra gorące potwierdzenie, polecił mu:
"Paś owce moje!" ( 21,15-17). W obu
tych relacjach - podobnie jak w relacjach
o "rozmnożeniu chleba" - Jezus daje swo-
im uczniom do spożycia pokarm w obfito-
ści; pokarm ten jawi się jako znak Eu-
charystŹŹ, w której Jezus daje i ofiarowuje
samego siebie. Z drugiej strony dar pokar-
mu wiąże się z powstaniem Kościoła i z je-
go rozpowszechnianiem na całym świecie,
pod zwierzchnictwem Piotra. Eucharystia
i Kościół wiążą się więc ze sobą ściśle.
Ikon. K. Witz Połów ryb na jeziorze Genezaret
(1444, Genewa). Rafael Cudowny połów ryb
(ok.1515, Londyn), kanon do tapiserŹŹ.
cudzołóstwo. W BiblŹŹ cudzołożnicami
nazwano kobiety zamężne lub zaręczo-
ne (w hebr. znaczeniu tego słowa), które
nie respektują swoich zobowiązań, a cu-
dzołożnikami - mężczyzn, którzy zdra-

Strona 39

Słownik biblijny.txt

dzają żony z kobietami zamężnymi. Deka-
log potępia cudzołóstwo (wj 20,14), a
w razie schwytania na gorącym uczyn-
ku oboje winni zostają skazani na śmierć
(Kpt 20,10). Jeżeli to żona jest winna, mąż
może ją odprawić. NT podejmuje potę-
pienie cudzołóstwa, a nawet poszerza je-
go zakres, ponieważ Jezus, przytoczywszy
słowa Dekalogu, dodaje: "Każdy, kto po-
żądliwie patrzy na kobietę, już się w swo-
im sercu dopuścił z nią cudzołóstwa"
(Mt 5,27-28). A jednak uczonym w Pi-
śmie i faryzeuszom, którzy zamierzali
ukamienować kobietę winną cudzołóstwa,
Jezus powiedział: "Kto z was jest bez grze-
chu, niech pierwszy rzuci na nią kamień".
Wówczas jeden po drugim zaczęli odcho-
dzić, poczynając od starszych. Kiedy Jezus
został sam z niewiastą, powiedział do niej:
"I Ja ciebie nie potępiam" ( 8,3-11).
W ST pojęcie cudzołóstwa rozszerza się
na relacje między Bogiem a narodem, któ-
ry On sobie wybrał, i z którym związał się
przymierzem (np. Księga Ozeasza). Kiedy
lud Izraela oddaje pokłon bożkom lub czci
innych bogów, wówczas staje się ludem
cudzołożnym i wzbudza zazdrość Boga.
Ozeasz, Jeremiasz i Ezechiel nie znajdują
dostatecznie ostrych słów na potępienie
niewierności ludu Izraela, który stał się
"nierządnicą".
Z. i p. Rzucić w kogoś kamieniem, rzucić pierw-
szy kamieniem.
Lit. A. de Vigry Poemes antiques et modernes
(1826, Poematy starożytne i nowożytne),
wśród których znajduje się m.in. poemat bi-
blijny La Femme adultere (Cudzołożnica), in-
spirowany tekstem EwangelŹŹ według św. Jana
( 8,2-11). S. Lagerl"f Laeneau du p‚cheur
(1939, Pierścień grzesznika), L'Inscription sur le
sol (Napis na ziemi), nowela. ů M. Rodziewi-
czówna Joan VIIL 1-12 (1906).
Ikon. P. Bruegel st. Chrystus i jawnogrzesznica
(ok.1560, Londyn).
Cyrus wielki, Cyrus II Starszy [hebr.
Koresz] (?-529 p.n.e.), syn Kambyzesa,
król perski od 559 p.n.e., z dynastŹŹ Ache-
menidów. Po podboju LidŹŹ, Cyrus Wielki
zaatakował kolonie jońskie w Azji Mniej-
szej, a następnie zdobył Babilon; pozwolił
śydom wrócić do kraju rodzinnego po tzw.
niewoli babilońskiej. Posuwając się dalej
w marszu na Wschód, Persowie zdomino-
wali cały obszar między Morzem Kaspij-
skim a Indiami. Potrafił włączyć podbite
ludy do pracy na rzecz pomyślności impe-
rium. Prorok Izajasz ogłosił narodowi
Izraela, będącemu w niewoli babilońskiej,
nadejście wyzwoliciela (Iz 41), a następnie
wskazał na Cyrusa Wielkiego jako na
narzędzie Boga, pasterza i pomazańca
(Iz 45,1). Cyrus Wielki zezwolił także na
rewindykację sprzętu świątynnego wywie-
zionego przez babilońskiego króla Nabu-
chodonozora II (Ezd 1,1-5; 1,7) oraz na
odbudowę Świątyni Jerozolimskiej.
czcić - adorować.
czyściec. Według judaizmu istniał szeol,

Strona 40

Słownik biblijny.txt

miejsce przebywania zmarłych, jako miej-
sce smutku, w którym i dobrzy, i źli wiodą
posępny, nędzny żywot (Koh 9,10). Grecy
i Rzymianie rozróżniali Hades i Pola Eli-
zejskie. Tradycja chrześcijańska również
wyodrębnia dwa miejsca, piekło pod zie-
mią i raj w niebie. Czyściec pojmowany
był jako stan pośredni poza światem ży-
wych, miejsce przejściowe, w którym win-
ni grzechów lekkich, wybaczalnych pod-
dani są próbie oczyszczającej ognia, która
może być złagodzona przez duchową po-
moc ze strony żyjących. Czyściec nie jest
wyraźnie wymieniony w BiblŹŹ, lecz w
przepowiedniach Jana Chrzciciela można
odnaleźć obrazy oczyszczenia przez ogień:
"On was chrzcić będzie Duchem Świętym
i ogniem" (Mt 3,11), i w 1. Liście św.
Pawła do Koryntian: "okaże się bowiem
w ogniu, który je [dzieło] wypróbuje, jakie
jest" (I Kor 3,13).
Święty Augustyn po śmierci swojej matki
długo zastanawiał się nad grzechami lekki-
mi, nad solidarnością łączącą żywych i
umarłych, nad czasem, który dzieli śmierć
indywidualną od Sądu Ostatecznego. Re-
fleksja ta doprowadziła w 1150-1250 do
sprecyzowania wiary w czyściec. Idea ta
ukształtowała się w społeczeństwie wraż-
liwym na sprawiedliwość, wyposażonym
w świetnie wypracowany system karny,
w którym zajmowano się sytuacjami po-
średnimi między bogaczami a biedakami,
duchownymi a świeckimi. Kościół katolic-
ki stwierdza, że żywi mają nieść pomoc
duchową duszom zmarłych. Kościoły pro-
testanckie odrzucają wiarę w czyściec.
Lit. Seneka Młodszy O pocieszeniu dZa Marcji
(I w.); dusze opuszczają ciała zmarłych i przez
jakiś czas przebywają "powyżej nas, by oczyścić
się z brudu ziemskiego życia" przed osiągnię-
ciem niebieskich przestrzeni. W La Vision de
Drycthelm (VZTI w., Wizja z Drycthelm), której
autorem jest Beda Czcigodny, znajduje się je-
den z pierwszych szkiców tego, co pod koniec
XII w. zostanie określone jako czyściec. Marie
de France w XII w. przyswoiła w języku franc.
dzieło mnicha angielskiego H. de Saltreya:
L'Espurgatoire de saint Patrice (Czyściec św. Pa-
tryka). Dante w Boskiej komedii (1307-21, wyd.
pol. 1947) przechodzi wraz z poetą rzym. Wer-
giliuszem przez dziewięć kręgów piekła, gdzie
przebywają ukarani grzesznicy. Symetrycznie,
po przeciwnej stronie Dante umieścił czyściec:
przedczyściec, miejsce oczekiwania, w którym
ludzie pokutują za swe zaniedbania, siedem ta-
rasów zastrzeżonych dla grzechów, a na szczy-
cie - raj. P. M‚rim‚e Les Ames du Purgatoire
(1834, Czyśćcowe dusze), nowela, której boha-
terem jest uwodziciel don Juan Marańa; fanta-
styka dominuje tu nad mistyką.
Ikon. Dusze czyśćcowe często były przedsta-
wiane w sztuce Prowansji: fresk z kaplicy No-
tre-Dame de Benva (XV w., Lorgnes). E. Cha-
ronton Koronacja Maryi (1453-54, Mus‚e de
L1'Hospice w Villeneuve-lŠs-Avignon). Obrazy
z ołtarza z XVII w. (Ventabreu), tworzone aż
do początku XIX w.: Coudoux, Saint-Chamas,

Strona 41

Słownik biblijny.txt

Plan d'Orgon, EyguiŠres.
Boska komedia była ilustrowana przez W. Bla-
ke'a (1825) i G. Dor‚ (1861).
Dalila [hebr. delila = uwodzicielka], uko-
chana mocarza Samsona, Filistynka. Prze-
kupiona przez Filistynów, wydobyła od
niego sekret, że źródłem jego siły są nie
ścinane od młodości włosy. Dalila obcięła
Samsonowi włosy i pozbawionego siły wy-
dała jego wrogom (Sdz 16,4-20).
Lit. A. de Vigny Les Destiri‚es (1864, Przezna-
czenia), wiersz "La ColŠere de Samson" (Gniew,
Samsona): "I mniej lub bardziej, kobieta jest
zawsze Dalilą."
Ikon. Samson i Dalila: P.P. Rubens (ok.
1614, Londyn); P. Veronese (ok. 1570, Luwr,
Paryż).
I Muz. C. Saint-Saens Samson i Dalila (1877),
opera.
Daniel [hebr. dani-el = moim sędzią jest
Bóg]. Biblia przedstawia Daniela jako
młodego Judejczyka uprowadzonego na
dwór w Babilonie, gdzie przebywał za pa-
nowania Nabuchodonozora II, Cyrusa
Wielkiego i Dariusza I Wielkiego. Posia-
dając zdolność jasnowidzenia, Daniel po-
trafił wyjaśniać sny (np. - posąg na gli-
nianych nogach) lub widzenia (podczas
uczty Baltazara). Możni na skutek zazdro-
ści o stanowisko Daniela, nakłonili króla
Dariusza I Wielkiego do wydania zarzą-
dzenia głoszącego, że wszyscy, którzy
w ciągu najbliższych trzydziestu dni zano-
siliby prośby do kogoś innego poza kró-
lem, mają zostać wrzuceni do jaskini
lwów. Ponieważ Daniel modlił się do Jah-
we, spotkała go właśnie ta kara. Daniel
wyszedł z jaskini zdrów i cały, a następnie
' dostąpił wielu zaszczytów. Jego kariera
przypomina historię Józefa (syna Ra-
cheli) na dworze faraona. Wizje Daniela
podejmuje Apokalipsa św. Jana ( apoka-
lipsa).
Księga Daniela. Powstanie tej księgi
przypada na okres prześladowań religij-
nych za czasów panowania Antiocha IV
Epifanesa. Jej celem było dodanie odwagi
prześladowanym śydom za pomocą bu-
dującego przykładu Daniela i jego towa-
rzyszy. Ostatnie rozdziały, napisane w ję-
zyku gr. są uznane za deuterokanoniczne.
Lit. V. Hugo La L‚gende des secles (1877, Le-
genda wieków), księga II, "Les Lions" (Lwy).
ů S. Wyspiański Daniel (1892-94).
Ikon. Księga Daniela, manuskrypt ilustrowany
miniaturami, stanowi dodatek do Apokalipsy
św. Jana z Saint-Sever (XI w.). Daniel w jaskini
lwów, kapitel w kościele Saint-Pierre w Moissac
(XII w.). Miniatura z Godzinek Henryka II
(1547, Biblioteka Narodowa, Paryż). Prorok
Daniel, posągi: C. Sluter Studnia Mojżesza
(1395-1406, karuzja Champmol, Dijon);
G.L. Bernini, kaplica Chigich w Santa Maria
delPopolo w Rzymie (1661); P.P. Rubens
Daniel w jaskini lwów (1618, Antwerpia).
Muz. Gra o Danielu (XII w.). D. Milhaud Les
Miracles de la foi, opus 314 (1951, Cuda wia-
ry), kantata.

Strona 42

Słownik biblijny.txt

Dawid [hebr., dowódca albo umiłowa-
ny], król Judy i Izraela (ok. 1010-970
p.n.e.), syn Jessego, praprzodek Jezusa
(I Sm 16-1; 1 Krl 2). Jeszcze za życia
- Saula, Dawid został namaszczony w
Betlejem, co uczyniło zeń króla wybrane-
go przez Boga. Przyjęty na dwór królewski
jako grajek, wsławił się zabijając jednym
strzałem z procy filistyńskiego olbrzyma
Goliata. Pomimo przyjaźni, jaką darzył go
syn Saula Jonatan, a także mimo mał-
żeństwa z córką króla, Mikal, zazdrość
władcy zmusiła Dawida do ucieczki na
pustynię. Po śmierci Saula, Dawid został
ogłoszony królem przez pokolenia połu-
dniowe, później przyłączyły się do niego
także pokolenia północne. Za stolicę obrał
Jerozolimę, dokąd kazał przenieść Arkę
Przymierza. Podczas rządów odniósł osta-
teczne zwycięstwo nad Filistynami i po-
większył terytorium Izraela.
Dawid był człowiekiem odważnym, wiel-
kodusznym i bardzo pobożnym. Jednak
jego grzeszna miłość do Batszeby spro-
wadziła nań napomnienia i gniew proro-
ka Natana. Bunt syna Dawida, Absaloma,
rzucił cień na końcowy okres życia króla.
Przed śmiercią Dawid doprowadził do na-
maszczenia na króla swego syna Salomo-
na, zrodzonego z Batszeby. Dawid będący
poetą i muzykiem, wg tradycji żydowskiej
jest autorem 73 psalmów. Jego panowanie
miało tak wielkie znaczenie, że ostatecznie
tron Izraela stał się "tronem Dawida".
To jemu Bóg dał obietnicę: "Wyznaczę
miejsce mojemu ludowi, Izraelowi..., a nie
poruszy się więcej, a ludzie nikczemni
nie będą go już uciskać jak dawniej"
(2 Sm 7,10). Zdaniem św. Piotra i chrze-
ścijan, Jezus wypełnił obietnicę Bożą, da-
jąc początek królestwa niebieskiego, które
nie ma końca, dzięki swemu zwycięstwu
nad śmiercią (Dz 2,29).
Lit. Dawid jest postacią różnie przedstawianą
w utworach dramatycznych: w średniowiecz-
nych dramatach religijnych jako postać peł-
na kontrastów (Misterium Starego Testamentu,
XV w.); wykorzystywana przez nurt walk reli-
gijnych w Trag‚dies saintes (Święte dramaty)
L. Desmasuresa w XVI w.; karykaturowana
w tragikomedŹŹ Voltaire'a Saul (1763), poboż-
na w dramacie F.G. Klopstocka David (1772);
zróżnicowana i bogata w dziele V. Alfieriego
Saul (1782, wyd. pol. 1820-23); patetyczna
w Saulu (1903) A. Gide'a. Dzieła literackie za-
chowują tylko niektóre aspekty postaci biblij-
nej; w muzyce przybiera ona wymiar mityczny.
ů J. Zawieyski Pieśń o nadzi‚i (1948). A. Ka-
mieńska Twarze księgi (1981). J. Stryjkowski
Król Dawid żyje (1984). W. Chrostowski Boha-
terowie wiary Starego Testamentu (1992).
Ikon. Dawid i Goliat, fresk z Tahull (1123,
Barcelona). Dawid: Donatello, rzeźba (1430,
Florencja); Michał Anioł, rzeźba (1504, Flo-
rencja); tapiserie z historią Dawida (1520,
warsztaty brukselskie, Ecouen). G.L. Bernini,
rzeźba (1623, Rzym); A. Gentileschi (Rzym);
G. Reni (Luwr, Paryż). Rembrandt Dawid

Strona 43

Słownik biblijny.txt

i Saul (1657, Haga). G. Rouault Stary Król
(1936, Pittsburgh). ů A. Brodowski Gniew
Saula na Dawida (1812-19, Muzeum Narodo-
we, Warszawa).
Muz. Josquin des Pr‚s Planxit autem David
(wyd. 1504, Dawid zaś zapłakał), motet cztero-
częściowy. C. Janequin Dwa psalmy Dawida
(XVI w.). H. SchŹŹtz Dwadzieścia sześć psalmów
Dawida (XVII w.). G. Carissimi Historia Davi-
dis et Jonathae (XVII w., Historia o Dawidzie
i Jonatanie), oratorium. M.A. Charpentier
Mors Saulis et,Jonathae (XVII w., Śmierć Saula
i Jonatana), oratorium. D. Scarlatti Davidis pu-
gna et victoria (XVIII w., Walka i zwycięstwo
Dawida). G.F. H"ndel Saul (1739), oratorium.
W.A. Mozart Davidde penitente (1785, Dawid
pokutujący), oratorium. A. Honegger Le roi
David (1921, Król Dawid), psalm dramatycz-
ny. E.W. Sternberg David and Goliath (1927).
I. Strawiński Symfonia psalmów (1930).
D. Milhaud Daviƒ (1954), opera. K. Pende-
recki Psalmy Davida, na chór mieszany i per-
kusję (1958). Dawid jest tematem wielu negro
spirituals, np. Little David, play on your harp
(Mały Dawidzie, graj na swej harfie).
Ekr. H. King Dawid i Batszeba (1951). B. Be-
resford Król Dawid (1984), odtworzenie na
podstawie tekstów biblijnych życia Dawida, za
pomocą kolejnych obrazów, często spektaku-
larnych, chwilami ocierających się o groteskę.
Debora [hebr. dewora = pszczoła], pro-
rokini w Izraelu w okresie sędziów, cieszy-
ła się zaufaniem Izraelitów, rozsądzała ich
sprawy. Z inspiracji Debory sędzia Ba-
rak rozpoczął wojnę z Kananejczykami
(Sdz 4); zgodnie z jej przepowiednią Izra-
elici zwyciężyli. Zwycięstwo w tej walce
opiewa Pieśń Debory (Sdz 5,2-31), jeden z
najstarszych tekstów poetyckich w ST.
Triumfujący wojownicy błogosławili moc
Boga: "A którzy cię miłują, niech będą
jak słońce wschodzące w swym blasku"
(Sdz 5,31).
Dekalog [gr. d‚ka = dziesięć + lógos =
słowo, nauka, czyli dziesięć słów], Dzie-
sięć Przykazań danych przez Boga He-
brajczykom na pustyni, za pośrednictwem
Mojżesza. Tekst spisany był na dwóch
kamiennych tablicach (Wj 24,12), zw. ta-
blicami Prawa. Biblia nie używa określe-
nia Dekalog, lecz wymienia jego przyka-
zania jako zasady, na których będzie opar-
te przymierze z Bogiem (wj 20,2-17;
Prut 5,(r21). Obie wersje rozpoczynają się
taką samą uroczystą formułą: "Ja jestem
Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi

egipskiej, z domu niewoli." Po czym na-
stępuje wyliczenie zasad:
"Nie będziesz miał cudzych bogów obok
Mnie!...
Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga
twego do czczych rzeczy...
Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświę-
cić...
Czcij ojca twego i matkę twoją...
Nie będziesz zabijał.
Nie będziesz cudzołożył.

Strona 44

Słownik biblijny.txt

Nie będziesz kradł.
Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu
twemu kłamstwa jako świadek.
Nie będziesz pożądał domu bliźniego twe-
go.
Nie będziesz pożądał żony bliźniego twe-
go (Wj 20).
Istota prawa Bożego i prawa ludzi zosta-
ła przedstawiona bardzo jasno i zwięźle w
dziesięciu punktach, w porównaniu z daw-
nymi kodeksami, np. z Kodeksem Ham-
murabiego. Dekalog pozostaje podstawą
moralności żydowskiej i chrześcijańskiej.
Także - Koran czerpał zeń inspiracje.
Lit. A. Gide w Pokarmach ziemskich (1897,
wyd. pol. 1981) występuje przeciw przykaza-
niom Bożym, które "zasmuciły jego duszę".
Ekr. C.B. De Mille Dziesięcioro przykazań
(1956), wielka produkcja filmowa z zamierze-
niem typowo kasowym. K. Kieślowski, filmy
z cyklu Dekalog, m.in. Krótki film o zabijaniu
(1988).
demon [gr. daimon], istota duchowa zaj-
mująca miejsce pośrednie między bó-
stwem a człowiekiem, działająca najczę-
ściej na zgubę ludzi. ST jest odbiciem
wierzeń ludowych, które nadają wymiar
boski mocom ukrywającym się za nie-
szczęściami i ludzkim złem, lecz zawsze
podkreśla władzę zwierzchnią Boga nad
nimi. NT jest spadkobiercą tych wierzeń,
np. w sposobie określania zła terminem
opętania przez demony, albo terminem
choroby: Jezus "uzdrawia" wypędzając złe
duchy (Łk 8,26-39). Toteż w literaturze
chrześcijańskiej demon mieszka w czło-
wieku, uosabia zło; stał się synonimem
diabła, szatana, podczas gdy w lite-
raturze gr. demon jest "głosem wewnętrz-
nym", przewodnikiem ludzkich działań,
jak np. demon Sokratesa. Prawdziwą de-
monologię rozwinął późniejszy judaizm,
kładąc szczególny nacisk na zastępy szata-
na, legion demonów nękających ludzi.
Zob.: Lucyfer; zły duch.
Z. i p. Demon południa - pokusa, której istota
ludzka może doświadczać w okresie dojrzewa-
nia w sferze zmysłów i uczuć. Określenie po-
chodzi z Księgi Psalmów (Ps 91): "W nocy nie
ulękniesz się strachu... ni moru, co niszczy
w południe".
Lit. Temat opętania przez diabła rozwija sze-
roko literatura, zarówno opętania zbiorowości
w przypadku czarnoksięstwa Q. Michelet Cza-
rownica, 1862, wyd. pol. 1961), jak i opętania
indywidualnego (G. Bernanos Pod słońcem sza-
tana,1926, wyd. pol. 1928). Według Ch. Bau-
delaire'a Kwiaty zła (1857, wyd. pol. 1920),
"Do czytelnika", demony są to siły wewnętrz-
ne: "W mózgu nam tłum demonów huczy
z dzikim śmiechem" [tłum. A. Lange]. F. Do-
stojewski w Biesach (1873, wyd. pol. 1908) cy-
tuje Ewangelię według św. Łukasza (Łk 7,32-
-36), by wyjaśnić tytuł powieści, którego inter-
pretację podaje w rozdziale VII: nowożytny
świat to łup demonów, ateizm, nihilizm itd.,
koncepcja, którą odnajdujemy w dziełach
XX w., jak np. Monsieur Ovine (1943, wyd.

Strona 45

Słownik biblijny.txt

pol.1961) Bernanosa. ů A. Mickiewicz Dziady,
część III (1832). T. Nowak Diabły (1971).
Ikon. Małe diabły z rogami i pazurami są czę-
sto wyobrażane w scenach Sądu Ostatecznego,
gdzie dręczą skazańców, a także w scenach
Zstąpienia Chrystusa do Piekieł (Otchłani). L. Si-
gnorelli, sceny Sądu Ostatecznego (1504,
Orvieto). H. Bosch, w 1485-1515 malował de-
mony o wiele straszniejsze, stanowiące miesza-
ninę cech różnych zwierząt: Wóz z sianem,
Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich (Prado,
Madryt), Sąd Ostateczny (Wiedeń).
Ekr. R. Polański Dziecko Rosemary (1968).
K. Russel Devils (1971, Diabły), adaptacja ese-
ju A.L. Huxleya Diabły z Loudun. A. Parker
Angel Heart (1987). ů J. Kawalerowicz Matka
Joanna od Aniołów (1961).
denar, moneta rzym. zawierająca ok.
3,9 gramów srebra, z wybitym na niej wi-
zerunkiem cesarza. Za czasów Jezusa słu-
żyła do opłacania podatków (Mt 22,17).
Wynagrodzenie po jednym denarze dla
robotników w winnicy za dzień pracy było
zwykłą dniówką (Mt 20,2).
Deuteronomium Księga Powtórzo-
nego Prawa.
diabeł [gr. diabolos = oszczerca, wróg;
hebr. satan = szatan, oskarżyciel, przeciw-
nik]. W NT staje się on uosobieniem zła,
kusicielem (Łk 4,2), przywódcą demonów
(Mt 25,41). Poczynając od XI w. diabeł
zajmuje coraz to bardziej znaczące miejsce
w mentalności religijnej i wiele niepokoją-
cych zjawisk (choroby umysłowe, perwer-
sje, czary) przypisuje się opętaniu przez
diabła. Chociaż Kościół przypomina o
podporządkowaniu diabła Bogu, to jednak
manichejska tendencja do przeciwstawia-
nia ich jako dwóch równych sił utrzymuje
się w sposób mniej lub bardziej wyraźny.
Zob.: Antychryst; demon; szatan.
Lit. W średniowieczu (Le Jeu d adam, XII w.,
Widowisko o Adamie) diabeł jest kusicielem,
który schlebia ludziom i rozdziela pierwszą pa-
rę ludzi, buntując ją przeciw Bogu. Temat pak-
tu z diabłem (który legnie u podstaw mitu
o Fauście) niewiele ma wspólnego z Biblią: Ru-
tebeuf Le Miracle de Th‚ophile (XIII w., Cud
Teofila). Diabeł, przedstawiany pod postacią
monstrualną lub groteskową, trafił na stałe do
międzynarodowego folkloru i stał się tematem
parodŹŹ (Molier Szkoła żon, 1662, wyd. pol.
1952); może nawet wydawać się dowcipny
i sympatyczny (L. V‚lez de Guevara Diabeł ku-
lawy, 1641 - adaptacja A.R. Lesage'a, 1707,
wyd. pol. 1777); F. Souli‚ Les M‚moires du dia-
ble (1838, Pamiętniki diabła).
Diabeł, postać fantastyczna, przechodził licz-
ne metamorfozy. J. Cazotte Diabeł rozkochany
(1772, wyd. pol. 1783). Ch.E. Nodier La
Combe de l'homme mon (Wąwóz nieboszczyka).
H. Balzac Melmoth pojednany (1835, wyd. pol.
1964). J.W. Goethe Faust (część pierwsza,
1808, wyd. pol. 1844); postać Mefistofelesa
wznosi się ponad te zwyczajne kategorie, jest
on równocześnie średniowiecznym diabłem, lu-
cyferycznym Don Juanem i starożytnym prze-
znaczeniem. H. Pichette Les Epiphanies (1948,

Strona 46

Słownik biblijny.txt

Objawienia): "Panu Diabłowi", zblazowane-
mu uwodzicielowi i dręczycielowi, uosobie-
niu żądzy władzy i destrukcji, poeta przeciw-
stawia twórczość poetycką, jako prawdziwą
siłę wyzwalającą. Interesujące są także dzieła
B. Teyssedre'a: Naissance du diable (Narodziny
diabła); Le Th'able et l'Enfer (1985, Diabeł i Pie-
kło). Zdaniem tego autora, diabeł XX w. to
obca siła w nas i poza nami. Dwudziestowiecz-
ne wcielenia diabła odnajduje się przede
wszystkim w filmach.
Ikon. Diabeł jest postacią przerażającą:
A. DŹŹrer Rycerz, Śmierć t diabeł, grafika
(1513). U. Graf Pustelnik a widmo diabła, grafi-
ka (1512). F. de Goya w Scenach czarów nama-
lowanych w 1798 ukazuje "Wielkiego kozła",
który jednak nie ma w sobie nic biblijnego.
Muz. H. Berlioz Potępienie Fausta (1846);
Ch. Gounod Faust (1859), opera. P. Benoit
Lucifer (1863, Lucyfer), oratorium. K. Pende-
recki Diabły z Loudun (1969), opera. M. Kagel
Zdrada ustna (1983), wg autora "prawdziwa
muzyczna epopeja diabelska".
Ekr. M. Carn‚ Wieczorni goście (1942).
R. Clair Urok szatana (1950).
diakon [gr. diakonos = sługa]. Słowo to
występujące w NT, w szerszym znacze-
niu oznacza sługę, tego, który usługuje
(służy), lecz określa ono także szczególną
funkcję. Paweł, piszący do chrześcijan w
mieście Filippi, wspomina o diakonach ja-
ko o osobach, na których spoczywa szcze-
gólna odpowiedzialność. Pisząc do Tymo-
teusza, określa dokładniej cechy, którymi
powinni wyróżniać się diakoni i diakonisy
(1 Tm 3,8-13). W Kościele katolickim
diakonat stawał się stopniowo etapem na
drodze do kapłaństwa. Obecnie święceń
diakonatu można udzielić także mężczy-
znom, którzy mogą być już w związku
małżeńskim i przyjmują specjalną misję,
są to tzw. diakoni stali.
diaspora [gr., rozproszenie], oznacza
równocześnie wygnanie wspólnot izrael-
skich poza teren Izraela, jak i całość tych
wspólnot. Rozproszenie jest wynikiem wy-
gnania - niewoli, która dotknęła naród
Izraela po raz pierwszy po upadku SamarŹŹ
w 721 p.n.e., a następnie po upadku Jero-
zolimy w 586 p.n.e. Nie wszyscy uprowa-
dzeni śydzi powrócili do Palestyny. Licz-
ne wspólnoty osiedliły się w N w. p.n.e.
w Babilonie i w Egipcie. We wspólno-
cie w AleksandrŹŹ, zhellenizowani śydzi
przetłumaczyli w III w. p.n.e. Biblię na ję-
zyk gr. (Septuaginta). Deponacje jeńców
wojennych przez Pompejusza (63 p.n.e.),
Tytusa (70 n.e.) i Hadriana (135 n.e.)
spowodowały osiedlenie się innych wspól-
not w Rzymie i w całym basenie Morza
Śródziemnego. Od 135 r. nie mówi się już
o diasporze, gdyż odtąd wszyscy śydzi żyli
rozproszeni, ponieważ zakazano im prze-
bywać w Jerozolimie. Od chwili utworze-
nia państwa Izrael, 15 maja 1948, znowu
używany jest termin "diaspora" na okre-
ślenie 12 mln śydów mieszkających poza
państwem Izrael, które skupia ich 4 mln.

Strona 47

Słownik biblijny.txt

Termin ten był używany także w odnie-
sieniu do innych narodów, np. Aramej-
czyków.
doktorzy Prawa, czyli uczeni w Piś-
mie, właściwie pisarze, nauczali w synago-
gach. Ich wykształcenie obejmowało teo-
logię, prawoznawstwo i filozofię. Łukasz
podaje pewien fakt z dzieciństwa Chrystu-
sa, związany z doktorami Prawa. Każdego
roku Jezus, jako dziecko, udawał się z ro-
dzicami do Jerozolimy na święto Paschy.
Pewnego razu, Maryja i Józef wracając do
domu po uroczystościach, w tłumie po-
dróżnych przybyłych z tej okazji do Jero-
zolimy, stracili z oczu swego dwunastolet-
niego syna. Przerażeni, odnaleźli go w
końcu w świątyni, gdzie siedziai pośród
doktorów Prawa, zdumionych bystrością
jego umysłu. "Czy nie wiedzieliście, że
powinienem być w tym, co należy do me-
go Ojca?" - odpowiada Jezus rodzicom,
gdy go zapytali o powód takiego zachowa-
nia. Ewangeliści dodają, że odpowiedź ta
wydawała się rodzicom Jezusa niezrozu-
miała (Łk 2,41-50).
Lit. P. Emmanuel Tn (1978, Tv), "J‚sus et les
docteurs" (Jezus i doktorzy).
Ikon. Duccio di Buoninsegna Jezus wśród uczo-
nych (1311, Siena). A. DŹŹrer Chrystus wśród
doktorów Zbawiciel
odnaleziony w świątyni (1860, Birmingham).
G. Rouault Chrystus wśród doktorów (1893,
Colmar). ů Nieznany malarz działający w Pol-
sce, kwatera tryptyku Matki Boskiej Bolesnej
(ok. 1480, katedra na Wawelu, Kraków).
Dolina Jozafata - Jozafat.
droga do Damaszku. Paweł, o ży-
dowskim imieniu Szaweł [hebr., upro-
szony), nauczyciel Prawa, prześladował
członków pierwotnej wspólnoty chrześci-
jańskiej. Kiedy udawał się do Damaszku
ze zbrojnym oddziałem w poszukiwaniu
chrześcijan, których wierni śydzi uznali za
niebezpiecznych odstępców, Paweł, który
jeszcze wówczas nosił imię Szaweł, został
nagle oślepiony światłem. Otoczyła go i je-
go towarzyszy oślepiająca światłość, z nie-
ba zaś odezwał się głos mówiący: "Szaw-
le, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?"
Został porażony ślepotą i towarzyszący
mu ludzie zaprowadzili go do miasta.
Pewien chrześcijanin, Ananiasz, otrzymał
w widzeniu polecenie, aby go odszukał
i uzdrowił. Paweł przyjął chrzest i zaczął
głosić w synagogach miasta, że Jezus jest
Synem Bożym. Zob. Paweł.
Z. i p. Znaleźć swoją drogę do Damaszku stało
się przysłowiem oznaczającym radykalną zmia-
nę przekonań, całkowity zwrot, nawrócenie,
czasami nawet rodzaj olśnienia.
Lit. V. Hugo William Shakespeare (1864). Do
tych, którzy stali się przewodnikami ludzkości,
autor zalicza także św. Pawła: "Droga do Da-
maszku konieczna jest nawet dla drogi postę-
pu. Nagle paść w sam środek prawdy i pod-
nieść się jako człowiek sprawiedliwy, upadek
- przemiana to coś wzniosłego. Poczynając od
św. Pawła, będzie to historią ludzkości. Postęp

Strona 48

Słownik biblijny.txt

dokonywać się będzie poprzez kolejne olśnie-
nia."
Ikon. zob. Paweł.
Ekr. M. Glass Droga do Damaszku (1953), od-
tworzenie zdarzenia na drodze do Damaszku,
które miało być imponujące, a okazało się nie-
wierne wobec tekstów biblijnych.
Droga Krzyżowa [łac. via dolorosa =
droga męki, via crucis = droga krzyżowa],
nabożeństwo upamiętniające przejście Je-
zusa Chrystusa z krzyżem przez Jerozoli-
mę, od pretorium (reśydencja namiestnika

rzym.), gdzie został skazany na śmierć, aż
na Golgotę, gdzie został ukrzyżowany.
Nie wiadomo dokładnie którędy wiodła ta
droga, lecz od czasów Krzyżowców trady-
cja wyznaczyła pewną trasę, wytyczoną
dzięki ustaleniu położenia pretorium z
twierdzą Antonia, znajdującą się w pobli-
żu Świątyni. W większości kościołów ob-
razy, płaskorzeźby lub krzyże wyznaczają
czternaście stacji Drogi Krzyżowej: 1) ska-
zanie Jezusa na śmierć; 2) wzięcie krzyża;
3) pierwszy upadek Jezusa; 4) Jezus spoty-
ka swoją Matkę; 5) pomoc Szymona z Cy-
reny; 6) Weronika ociera twarz Jezusowi;
7) drugi upadek Jezusa; 8) rozmowa z nie-
wiastami z Jerozolimy; 9) trzeci upadek;
10) zdjęcie szat, zgodnie ze zwyczajem, z
wyjątkiem płótna przepasującego biodra;
11) ukrzyżowanie; 12) śmierć na krzyżu;
13) zdjęcie z krzyża; 14) złożenie do gro-
bu. Wierni odprawiają tę bolesną drogę,
szczególnie w Wielki Piątek, upamiętniają-
cy śmierć Jezusa. Zob. krzyż - ukrzyżowa-
nie.
Lit. ů W. Broniewski Via Dolorosa (Bagnet na
broń, 1943). R. Brandstaetter Ukrzyżowanie
(1960). J.S. Pasierb Droga krzyżowa (1983).
J. Kulmowa Via Dolorosa (Wewnątrz snów,
1993).
Muz. F. Liszt Via crucis (1878-79). M. Dupr‚
Le chemin de croix (1931, Droga krzyżowa).
drzewo. Temat drzewa należy przede
wszystkim do wyobrażenia raju, miejsca
szczęścia, w którym rosły drzewa o smacz-
nych owocach. Księga Rodzaju wymienia
przede wszystkim dwa drzewa: drzewo po-
znania dobra i zła (albo drzewo zakazane-
go owocu) oraz drzewo życia. Po zjedze-
niu - mimo Bożego zakazu - owocu z
drzewa poznania, człowiek odkrył, że jest
nagi, rzn. swoją słabość. Wulgata, czyli Bi-
blia łac. sugeruje, że drzewem tym była ja-
błoń, prawdopodobnie dlatego, że słowo
łac. malurtt oznacza jednocześnie "zło" i
"jabłko"; stąd wyobrażenie tego drzewa
na wielu obrazach jako jabłoni. Co do
drzewa życia, jest to temat rozpowszech-
niony w wielu mitologiach, w których
symbolizuje ono zarówno życie kosmicz-
ne, jak i przechodzenie od widzialnego do
niewidzialnego. W biblijnej oazie - raju
jego owoce są dla człowieka obfitym po-
karmem, samym życiem. Człowiek pozba-
wiony tego pokarmu na skutek grzechu,
odnajdzie kiedyś, jak to vynika z Apoka-

Strona 49

Słownik biblijny.txt

lipsy św. Jana (Ap 22,2) drzewa życia, któ-
re owocują dwanaście razy w roku i któ-
rych liście uzdrowią narody. Drzewa tego
rodzaju będą rosły między rynkiem miasta
a rzeką, a nieczystość i zło nie będą miały
tam wstępu. W tradycji żydowskiej drze-
wo życia to Tora. Drzewo jest symbolem
mocy, wielkości człowieka, narodu, mia-
sta, Królestwa Bożego. Lecz jeżeli ten
człowiek, naród lub miasto nie będą prze-
strzegać Prawa Bożego, wówczas zostaną
zniszczone. Zob.: gorczyca; winorośl.
Lit. w literaturze temat drzewa, bardzo bogato
reprezentowany, najczęściej jest zaczerpnięty
równocześnie z BiblŹŹ i z wyobrażeń zbioro-
wych. J.B. Bossuet w Sernaon sur l ambition
(1662, Kazanie o ambicji) rozwija porównanie
Babilonu z cedrem libańskim: "Wspaniale wy-
rosło w górę ... pozostał z niego tylko niepo-
trzebny pień". U P. Val‚ry'ego w Charmes
(1922, Uroki), "Ebauche d'un serpent" (Za-
mysł węża) drzewo poznania jest także drze-
wem pokusy: "Hierarcho, drzewo nad drzewa-
mi ... Kołysko, gdzie swe sny kolebie Gad ...
[tłum. R. Koloniecki]. I dlatego daje tylko
martwy owoc. ů A. Kamieńska Wszystko jest
w psalmach (1989).
drzewo krzyża świętego, drzewo
ukrzyżowania Jezusa i jego zbawczej
śmierci jako najważniejsze narzędzie Męki
Pańskiej. Drzewu zakazanego owocu, czyli
początkowi zła, chrześcijaństwo przeciw-
stawia drzewo krzyża świętego, które dzię-
ki ofierze Jezusa przywraca człowiekowi
prawdziwe życie: Bożą miłość niczym ży-
wotny sok. Dlatego w ikonografii chrześci-
jańskiej pojawił się motyw ulistnionego
krzyża. Zob. krzyż - ukrzyżowanie.
drzewo Jessego, ikonograficzne przed-
stawienie genealogŹŹ Jezusa Chrystusa w
kształcie drzewa wyrastającego z postaci
Jessego (ojca Dawida); na gałęziach drze-
wa są umieszczone wizerunki potomków
Jessego, a na wierzchołku - wyobrażenie
Jezusa Chrystusa lub Maryi. Jeden z ulu-
bionych motywów występujących na wi-
trażach średniowiecznych katedr.
Ikon. Witraże z XII w.: Saint-Denis, Chartres;
z XVI w.: Sens, Autun, Beauvais.
drzewo oliwne, zawsze zielone, bar-
dzo twarde drzewo, rosnące na obsza-
rze całego basenu Morza Śródziemnego;
w BiblŹŹ - drzewo królewskie. Oliwa z oli-
wek była cenionym produktem spożyw-
czym i balsamem (Pwt 8,8; Ez 16,9).
Drzewo oliwne to także symbol pokoju
i płodności: "Synowie twoi jak sadzonki
oliwki dokoła twojego stołu" (Ps 128,3).
Święty Paweł określał chrześcijan pocho-
dzenia pogańskiego (Rz 11,17; jako dzikie
gałązki zaszczepione na właściwym pniu
drzewa oliwnego (Izraela).
duch - Duch Święty [łac. spiritus, któ-
ry tłumaczy gr. pneuma i hebr. ruach, ter-
min oznaczający tchnienie, wiatr lub du-
cha]. Według ST tchnienie człowieka po-
chodzi od Boga (Rdz 2,7) i do Boga
powraca w chwili śmierci (Hi 34,14). Od-

Strona 50

Słownik biblijny.txt

dać ruach w ręce Boga, rzn. powierzyć mu
skarb życia, własną istotę. Duch Boży to
siła przekształcająca ludzkie osobowości:
sędziów, królów i proroków (Iz 61,1). Ca-
ły lud Izraela wezwany jest do przyjęcia
tego Ducha (Ez 39,29), już nazywanego
Duchem Świętym (Iz 63,10-11). Słowo
Boga i Jego Ducha działają razem: Słowo
daje się słyszeć i poznać z zewnątrz; Duch
Boży, niewidzialny, objawia się umysłowi
ludzkiemu w sposób tajemniczy. Biblia
mówi o nim posługując się symbolami
wiatru, wody, ognia. Według Ewangelii
Syn Boży począł się w łonie swej Matki,
za sprawą Ducha Świętego (Łk 1,35). Je-
zus był zapowiedziany przez Jana Chrzci-
ciela jako ten, który przez całe swoje życie
będzie chrzcił Duchem Świętym, a Jezus
obiecał zesłać Ducha Świętego apostołom,
kiedy już będzie u Ojca (,' 14,16). NT
przedstawia działanie Ducha jako moc,
która prowadzi apostołów aż na krańce
ziemi (Dz 1,8), dokonując przemiany za-
równo pogan, jak i żydów. Dla wierzącego
i dla wspólnoty chrześcijańskiej ta moc jest
źródłem życia, modlitwy i jedności. Zob.:
Trójca Święta; zesłanie Ducha Świętego.
Z. i p. Duch wieje, kędy chce ( 3,8) - tchnienie
Boże jest niepnewidywalne. Litera bowiem za-
bija, Duch zaś ożywia (2 Kor 3,6).
Pod działaniem Ducha Świętego - tajemniczym
i skutecznym sposobem działał Duch Święty
w dziewiczym poczęciu Jezusa.
Lit. Święty Bazyli Wielki De Spiritu Sancto
(IV w., Traktat o Duchu Świętym). Hymn łac.
Veni creator Spiritus (przybądź Duchu Stworzy-
cielu), śpiewany także w Zielone Świątki-
święto Pięćdziesiątnicy. P. Claudel Corona be-
nignitatis ann... De2 (1915, Wieniec łaskawości
roku Pańskiego), "Hymne de la Pentecóte"
(Hymn na święto Pięćdziesiątnicy); Cinq gran-
des oƒes (1910, Pięć wielkich ód), "L'Esprit et
L'Eau (Duch i Woda): Duch jest twórczym
tchnieniem, pod którym dokonywały się naro-
dziny ziemi i człowieka. W dalszym ciągu wy-
zwala on wciąż życie z chaosu, porywa duszę,
by doprowadzić ją do obecności Boga. Jest
"miłością, która jest ponad wszelkim słowem".
P. Teilhard de Chardin "La puissance spiritu-
elle de la nature" (1919, Duchowa potęga ma-
terii), w Hymne de l'Univers (1961, Hymn do
materŹŹ): Duch stopniowo się wydobywa z ma-
terii, jest raczej kresem niż początkiem. "Jakże
piękny jest wznoszący się Duch, przybrany
w ziemskie badania. Zanurz się w materii, synu
człowieka. Zanurz się w niej ... ona cię zaniesie
aż do Boga." J. Słowacki: Duchu Święty, gołę-
bico, zleć! (1866); Genezis z Ducha (1871).
S. Wyspiański Veni Creator (1905). Cz. Miłosz
Veni Creator (Miasto bez imienia,1969).
dusza. Kultura europejska chętnie prze-
ciwstawia duszę, element duchowy, cia-
łu; pod tym względem jest ona spadko-
bierczynią pewnych nacechowanych duali-
zmem prądów myśli . Dualizm ten
dochodził aż do przedstawienia ciała ja-
ko więzienia lub miejsca wygnania du-
szy. Biblia natomiast postrzega człowieka

Strona 51

Słownik biblijny.txt

jako organiczną całość. Słowo "nefesz",
powszechnie tłumaczone jako "dusza",
oznacza przede wszystkim "gardło", stąd
"tchnienie życia", istota żywa (Rdz 2,7;
Ps 103,1). Czasami słowo to zastępuje za-
imek osobowy "ja", "ja sam": chodzi tu
w rzeczywistości o osobę, w jej tożsamości
zarówno cielesnej, jak i duchowej. Czło-
wiek jest "nefesz", lecz mówi się o nim
również "basar" (ciało), gdy pragniemy
podkreślić jego kruchość. Zob. ciało.
Lit. Dwa traktaty De anima (O duszy) i De re-
surrectione carnis (ok. 210, O zmartwychwsta-
niu ciał) Tertuliana, w których usiłuje on pogo-
dzić gr. filozofię i myśl żydowską. Grzegorz
z Nyssy Dialog o duszy i zmartwychwstaniu
(IV w.), o nieśmiertelności duszy. Kartezjański
dualizm przeciwstawia w sposób nie biblijny
duszę, "substancję myślącą" - ciału, "substan-
cji rozciągłej". W XVIII w. Voltaire ironizował
na temat niemożności poznania duszy i roz-
bieżności w opiniach filozofów na jej temat:
Microm‚gas (1752); Dictionnaire philosophique
(1764, Słownik filozoficzny). W XIX w. poeci
A. de Lamartine, Ch. Baudelaire i P. Verlaine
opiewają mistyczne dążenie duszy do niebiań-
skiej nieśmiertelności. Według Ch. P‚guy Le
Dialogue de l'histoire et de l'ame charne/Ie (1909,
Dialog o historii i duszy cielesnej) istota sprawy
polega na odnalezieniu "tej zadziwiającej wię-
zi... między duchem a materią, między duchem
a ciałem; tej zadziwiającej więzi między ciałem
i duszą cielesną".
Ikon. Początkowo duszę symbolizowała gołębi-
ca, później małe dziecko, obraz narodzenia do
nowego życia po śmierci. Kapitele z epoki ro-
mańskiej, np. Łazarz i zły bogacz w kościele
w V‚zelay we Francji ( XII w.).
Muz. C. Debussy Peleas i Melizanda (1902),
opera. Peleasa interpretowano jako wyobraże-
nie Ducha Świętego, a Melizandę jako duszę,
która ulatuje z istoty wcielonej do "wieczne-
go ula".
dzieci Abrahama Abraham.
dzieciństwo Chrystusa Ewangelia
dzieciństwa.
dziedziczenie, w znaczeniu dosłownym
jest to spadek przekazany synowi po zmar-
łym ojcu. W starożytnym Izraelu nie spo-
rządzano testamentów na piśmie. Zgodnie
z obyczajem i dawnym prawem, najstarszy
syn otrzymywał część dwukrotnie większą
niż jego młodsi bracia (Pwt 21,17). Jed-
nakże w księgach biblijnych często powra-
ca temat starszego brata, pozbawionego
przywilejów na korzyść jednego z młod-
szych braci (Rdz 25,23; 48,17-19), gdyż
Bóg wzbogaca lub zubaża, wywyższa lub
poniża kogo chce, wbrew zasadom usta-
nawianym przez ludzi. W sensie metafo-
rycznym pojęcie dziedziczenia występuje
w oświadczeniu Boga, że: "Synem moim
pierworodnym jest Izrael" (Wj 4,22), co
wskazuje na Izrael jako na uprzywilejowa-
nego spadkobiercę Bożej Obietnicy. Jezus
Chrystus z kolei to "pierworodny spośród
wielu braci". Dziedzictwem Jemu prze-
znaczonym, jak i wszystkim Jego współ-

Strona 52

Słownik biblijny.txt

spadkobiercom, jest królestwo niebieskie
(Rz 8,17). Zob.: pierworodny; przymierze
(Nowe przymierze).
Dzieje Apostolskie, księga NT, którą
św. Łukasz Ewangelista przedstawia jako
dalszy ciąg swojej EwangelŹŹ. Obie księgi są
dedykowane Teofilowi (Dz 1,1). Jest to
opis początków Kościoła od momentu
Wniebowstąpienia Jezusa aż do pobytu
św. Pawła w więzieniu w Rzymie w latach
61-63. Po przedstawieniu małej, złożonej
z śydów wspólnoty chrześcijańskiej w Je-
rozolimie, Dzieje Apostolskie opowiadają,
jak Kościół otworzył się na pogan, rzn.
nie-śydów. Główną postacią pierwszej
części tej księgi jest Piotr, drugiej
Paweł, ukazany w kontekście jego
podróży misyjnych. Tekst Dziejów Apostol-
skich pochodzi prawdopodobnie z ok.
70 r. Łukasz, którego Tradycja identyfiku-
je jako towarzysza Pawła (Kol4,l4), mógł
odwołać się do własnych wspomnień i do
świadectwa pierwszych wspólnot.
Lit. S. Gr‚ban l,es Actes des Apótres (XV w.,
Dzieje Apostolskie), średniowieczne misterium.
Ekr. R. Rossellini Dzieje Apostolskie (1968),
film telewizyjny: uczniowie Jezusa, pośród nie-
dostatków, stawiają czoła tym, którzy nie chcą
widzieć w Jezusie Mesjasza.
dzień gniewu gniew.
Dziesięć Przykazań Dekalog.
dziewica - dziewictwo, panna - pa-
nieństwo. Dziewictwo młodej dziewczyny
to jeden z prawnych warunków małżeń-
stwa. Księga Powtórzonego Prawa przewi-
duje karę śmierci przez ukamienowanie
kobiety, którą małżonek publicznie oskar-
ża i która w dzień swojego ślubu nie może
dostarczyć dowodów swojego dziewictwa.
W odniesieniu do męża, jeżeli zostanie
mu udowodnione oszczerstwo, a kobie-
ta jest niewinna, ponosi karę i musi zapła-
cić odszkodowanie ojcu młodej kobiety,
by zmyć zniesławienie (Pwt 22,13-21).
W NT Ewangelia według św. Mateusza czy-
ni aluzję do tego prawa w związku z Ma-
ryją i Józefem, który chciał oddalić swą
oblubienicę, gdy spostrzegł, że była brze-
mienna (Mt 1,18-20).
panny głupie, panny roztropne.
Aluzja do przypowieści ewangelicznej
(Mt 25,1-13). Dziesięć panien oczekuje
przybycia oblubieńca przez całą noc; pięć
panien "głupich" (nierozsądnych) nie
wzięło dość oliwy do swoich lamp; odcho-
dzą, by dokupić oliwy i nie ma ich na
miejscu, kiedy trzeba już wejść wraz z nim
do sali weselnej. Zgodnie z interpretacją
alegoryczną, panny wyobrażają dusze
oczekujące na Boga lub na sąd: "Czuwaj-
cie, bo nie znacie dnia ani godziny". Zob.:
gody; królestwo.
Lit. Dramat liturgiczny Panny głupie i panny
roztropne (XI w.), z pogranicza teatru i obnędu
religijnego.
Ikon. Postacie dziesięciu panien były rzeź-
bione jako posągi w obramieniach portali
kościołów romańskich i gotyckich: katedra

Strona 53

Słownik biblijny.txt

w Magdeburgu (ok. 1240); katedra w Stras-
burgu (ok. 1300); postacie ryte w miedzi
przez M. Schongauera (XV w.) i A. Bosse'a
(XVII w.). Istnieje niewiele scen ogólnych:
fresk w Sainte-C‚cile w Albi (1512); W. Blake,
akwarela (1826, Londyn).
dziękczynienie, akt wdzięczności oka-
zywanej Bogu za dobrodziejstwa wyświad-
czone ludziom; przejawia się głównie
przez adorację i modlitwę. Zob.: Euchary-
stia; Magnificat.
dżuma morowa zaraza.
Gabriel [hebr., moją mocą jest Bóg], ar-
chanioł. Objawiał on tajemnice Boga, wy-
jaśniał Danielowi jego widzenia (Dn 8,16;
9,21). Zapowiedział Zachariaszowi naro-
dziny Jana Chrzciciela, a Maryi - Jezusa
(Łk 1,19 i 26-38). Zob.: anioł; archanioł.
Ikon. Gabriel jest przedstawiany przede
wszystkim na obrazach Zwiastowania: Fra Fi-
lippo Lippi (XV w., Neapol). Malarze włoscy
przedstawiali Gabriela jako bardzo młodego
człowieka, niekiedy z cechami osoby władczej
(M. GrŹŹnewald). W malarstwie hiszpańskim
XVI i XVII w. przedstawiano Gabriela w stro-
ju dworskim, z rusznicą. Miniatury tureckie
ukazują go, jak prowadzi Mahometa w jego
mistycznej podróży z Mekki do Jerozolimy
(XVI w., Stambuł). ů J. Mehoffer Archanioł
Gabriel (1901, Kraków; archanioł Gabriel w,
stroju ludowym).

Galilea [gr.-łac.; hebr. galil = okręg, kra-
ina], północny region ziemi Izraela, mię-
dzy Morzem Śródziemnym a jezio-
rem Genezaret, położony na wysokości
500-1200 m n.p.m. Było to terytorium
pokolenia Zabulona i Neftalego. Wojny
i deportacje ludności spowodowały wy-
mieszanie się ludów i z tego powodu Gali-
lea zyskała przydomek krainy pogańskiej
(Iz 8,23-9,1). Galilea, otwarta na wpływy
pogańskie, była pogardzana przez Judej-
czyków. W epoce Jezusa Galilea stanowiła
część tetrarchŹŹ Heroda Antypasa. Jej
stolicą była wówczas Tyberiada. Jezus,
który spędził młodość w Galilei, stamtąd
powołał swoich apostołów (Mt 4,18) i tam
głosił Dobrą Nowinę. Tam też wyznaczył
swoim uczniom spotkanie po Zmartwych-
wstaniu (Mt 26,32).
gałązki palmowe. Na tydzień przed
świętem Paschy Jezus wjechał uroczyście
do Jerozolimy, siedząc na ośle; tłumy lu-
dzi przybyłych tam z okazji święta pouci-
nały gałęzie z pobliskich drzew i witały
Jezusa wołając: "Hosanna! Błogosławiony
Ten, który przychodzi w imię Pańskie!"
(Mt 21,1-11; Mk 11,1-11; Łk 19,28-38;
12,12-16). Był to wyraz uznania w Nim
królewskiego Mesjasza, którego śydzi
oczekiwali. Chrześcijanie święcą ten wjazd
Jezusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmo-
wą, na tydzień przed Wielkanocą.
Ikon. Chrystus wjeżdżający do Jerozolimy w
niedzielę Palmową: katedra Saint-Etienne w
VAuxerre, fresk w krypcie (XI w.); mozaika z
XI w. w Dafni (Grecja); Duccio di Buonin-

Strona 54

Słownik biblijny.txt

segna (1311, Siena); J.F. Overbeck (1824, Lu-
beka); H. Flandrin (1842-44 i 1861, ko-
ściół Saint-Germain-des-Pr‚s, Paryż); J. Ensor
Wjazd Chrystusa do Brukseli (1888, Antwerpia).
Gedeon, Gideon [hebr. gidota, prawdo-
podobnie = potężny wojownik], piąty z
dwunastu sędziów wymienionych w Księ-
dze Sędziów (Sdz 6-8), rodem z pokolenia
Manassesa. Został powołany i posłany
przez Boga, aby uwolnić lud Izraela spod
ucisku nękających go Madianitów (plemię
nomadów z Synaju). Gorący obrońca Jah-
we wobec zwolenników kultu Baala,
którego ołtarz zburzył. Gedeon prowadził
świętą wojnę, a sam Bóg dał mu zwycię-
stwo. Gedeon odrzucił proponowaną mu
koronę królewską, motywując to tym, że
to Jahwe panuje nad Izraelem. Umarł do-
żywszy szczęśliwej starości, jako ojciec sie-
demdziesięciu synów. Po jego śmierci,
pod rządami jego syna Abimeleka, w Izra-
elu znów zaczęło się szerzyć bałwochwal-
stwo.
Gehenna [hebr. ge hinom = dolina Hi-
nom), dolina położona na południe od Je-
rozolimy, gdzie za panowania królów
Achaza i Manassesa zbudowano ołtarz
Molochowi i palono żywcem dzieci w
ofierze, zgodnie z obrzędem kananejskim,
ostro potępianym przez Biblię (Kpt 18,21;
2 Kri 16,3; 21,6). Określenie "gehenna"
stosuje się w odniesieniu do miejsca tor-
tur, a także do samych tortur grzeszników
po ich śmierci: "Węże, plemię żmijowe,
jak wy możecie ujść potępienia w piekle?"
(Mt 23,33). Zob. piekło.
Z. i p. Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów, tak
mówi Jezus o miejscu, do którego w dniu koń-
ca świata zostaną wrzuceni ci, którzy dopusz-
czali się nieprawości (Mt 13,42). Potocznie -
groźba gehenny winna posłużyć jako przestroga
dla złych ludzi.
Lit. H. Mniszkówna Gehenna (1914).
genealogie biblijne [hebr. toldot gr.
genealogiai], spisy osób tworzących rody
lub pokolenia, układane wg męskich po-
tomków ze strony ojca, występujące w ST
i NT. Księga Rodzaju (Rdz 10-11) stresz-
cza w formie genealogii ideę jedności
ludzkości: ludzie pochodzą od trzech sy-
nów Noego i rozpraszają się po powierzch-
ni znanego wówczas świata, tworząc różne
narody z odrębnymi językami. Inny opis
wprowadza tematykę wieży Babel.
ST zawiera liczne genealogie, szczególnie
na samym początku 1. Księgi Kronik: ge-
nealogię Dawida (1 Krn 2-9), genealogię
rodziny Mojżesza i Aarona (Lb 3-4). Księ-
ga Rut podkreśla, że Rut, mimo że była
cudzoziemką, została prababką Dawida
(Rt 4,18-22). W NT Mateusz rozpoczyna
swoją Ewangelię od rodowodu Jezusa,
wychodząc od jego przodka Abrahama;
Łukasz zaś prowadzi ją aż od Adama
(Mt 1,1; Łk 3,23-38). Obydwie genealo-
gie wyprowadzone przez ewangelistów
mają niewiele wspólnych imion.
Lit. F. Rabelais Pantagruel (1532, wyd. pol.

Strona 55

Słownik biblijny.txt

1916 pt. Gargantua i Pantagruel, parodia sta-
rożytnych genealogŹŹ. Ród jego bohatera sięga
czasów sprzed potopu, ale, jak ironicznie
stwierdza autor: "jakże jest to możliwe, skoro
podczas potopu wszyscy wyginęli?" W zupełnie
innym stylu Ch. P‚guy w Victor Marie, Comte
Hugo (1910, Viktor Maria, hrabia Hugo) roz-
waża genealogię zstępującą i genealogię wstę-
pującą Łukasza, która sięga od Jezusa do Ada-
ma, qui fuit Dei (który był synem Bożym). Ra-
duje się widząc, jak dalece Bóg, we wcieleniu
swego Syna uszanował prawa ludzkiej dzie-
dziczności: "Trzeba przyznać, że linia rodu Je-
zusa według ciała napawa lękiem. Mało który
człowiek, inny człowiek, miał tylu przestęp-
czych przodków, i to tak bardzo przestępczych.
Szczególnie tak cieleśnie przestępczych. To
głównie nadaje wcieleniu tak wyjątkową war-
tość". Zob. inkarnacja.
Genesis Księga Rodzaju.
Genezaret, Kinneret [hebr. kineret, od
kinor = cytra, harfa], jezioro (niekiedy zw.
morzem) w Galilei, położone 208 m poni-
żej poziomu Morza Śródziemnego. W ST
nazywane Kinneret, w NT także zw. Mo-
rzem Galilejskim, albo Morzem Tybe-
riadzkim, jezioro Genezaret znajdowało
się na północnym wschodzie Ziemi Obie-
canej (oz 12,3). Herod Antypas założył
na jego wybrzeżu miasto Tyberiadę.
Obfitujące w ryby wody jeziora (Łk 5,1)
i szalejące na nim burze zostały opisane
w Ewangeliach. Jezus wielokrotnie przeby-
wał nad brzegami jeziora i powołał tu
swoich pierwszych uczniów.
Getsemani [hebr. gat = tłocznia +
szemen = oliwa], nazwa ogrodu położone-
go u stóp Góry Oliwnej, do którego Jezus
po Ostatniej Wieczerzy udał się wraz
z apostołami i tam został pojmany. Zob.
agonia Chrystusa.
Gideon Gedeon.
glina. Praca w glinie sięga bardzo dawnej
epoki. Glinę zmieszaną z piaskiem lub
okruchami wapiennymi ugniatano noga-
mi, a następnie formowano na kole garn-
carskim. Była to praca garncarzy, którzy
wyrabiali przedmioty użytkowe i figurki
ludzi lub zwierząt. Toteż Biblia porównuje
Boga Stwórcę do garncarza, człowieka zaś
do gliny.
Lit. P. Emmanuel Babel (1952) wizję Bo-
ga-Garncarza obrabiającego glinę zapożyczył
z Księgi Rodzaju (Rdz 2,7) i z Księgi Jeremiasza
(Jr 18); "Człowiek, w rękach szalonego garnca-
rza, który upiera się, by z niczego zrobić swe
arcydzieło".
Gloria chwała Boża.
głód. Klęską często wspominaną w Biblii
jest głód; jest on następstwem suszy, nie-
urodzajności gleby, gradu, nalotu szarań-
czy, epidemii, wojen (r 14,1-6; 'l 1).
Głód to kara niebios (Ps 105,16). W Apo-
kalipsie św. Jana nadejście klęsk, takich jak
, zaraza, wojna, napady dzikich zwie-
rząt, zapowiada upadek cesarstwa rzym.
Ap 6). Poza okresami klęski głodu w da-
wnym znaczeniu Hebrajczycy poznali

Strona 56

Słownik biblijny.txt

głód na pustyni, po wyjściu z Egiptu. To-
też czasami zdarzało im się żałować cza-
su niewoli, kiedy to przynajmniej mogli
spożywać chleb i mięso (Lb 11). Biblia
Dla kontrastu obietnice Boga-wyzwoliciela
';('j 2,19-26; Iz 25,6) i nastanie Królestwa
;Bożego często oddaje w wizjach obfitości.
Zob. uczta (symbolika uczty).
Gniew (łac. ira]. ST i NT potępiają
ludzki gniew, który powoduje wiele zła:
,Człowiek porywczy popełnia głupstwa"
(Prz 14,17). Mimo to Biblia podkreśla
znaczenie "słusznego gniewu" Mojże-
sza i - Eliasza w obliczu bałwochwalstwa
Wj 16,20; 1 Krl 18,40). Tekst biblijny
nie waha się mówić o gniewie Boga, gdyż
Jego miłość do człowieka to miłość gorą-
Ca, która nie pozwala Mu pozostać obojęt-
nym wobec grzechu. Podobnie Jezus, pe-
łen troski o świętość świątyni, symbolicz-
nym gestem wypędza z niej przekupniów
( 2,13-17). Zob. przekupnie w świątyni.
dzień gniewu. Prorok Amos ostrzegał
lud Izraela oczekujący, że Bóg w Dniu
Pańskim w sposób widoczny okaże mu
swą łaskę na ziemi: czyż dzień Boga nie
będzie dniem gniewu dla hipokrytów
i tych, którzy zbytnio korzystali z przyjem-
ności życia? (Am 5,18). Dzień gniewu to
równocześnie przedmiot nadziei dla spra-
wiedliwych i przerażenia dla grzeszni-
ków. W czasach niewoli naród żydowski
oCzekiwał tego dnia, jako swego odro-
dzenia politycznego i religijnego. Bóg uka-
rze wszystkich mieszkańców ziemi za
zbrodnie (Iz 26,221). Ewangeli-
ści podejmują ten temat, łącząc upadek
i zburzenie Jerozolimy z końcem świata
(Mt 24). Motywowi Bożego gniewu jest
przeciwstawione inne stwierdzenie: Bóg
nie jest skory do gniewu (Ps 103,8); czło-
wiek, który miłuje Boga, nie mógłby być
jak niewolnik żyjący w strachu przed karą:
"w miłości nie ma lęku" (1 4,18). Zob.:
Sąd Ostateczny; zazdrosny.
Lit. Laktancjusz De ira Dei (O gniewie Bo-
żym), Bóg nie jest niewrażliwy, obojętny, lecz
jest zdolny do "gniewu" na zasadzie sprawie-
dliwości, a nawet dobroci. J. Steinbeck Grona
gniewu (1939, wyd. pol. 1956), autor zapoży-
czył swój tytuł od apokaliptycznej wizji Anio-
ła, który zbiera winne grona narodów pogań-
skich i wrzuca je do "tłoczni Bożego gniewu"
(Ap 14,19-20). P. Emmanuel our de colmere
(1942, Dzień gniewu), zbiór poematów napisa-
nych podczas II wojny światowej, w czasie któ-
rej dokonano eksterminacji milionów ludzi.
Muz. Dies irae (Dzień gniewu), sekwencja li-
turgiczna z mszy zw. requiem; muzyka pocho-
dzi prawdopodobnie z XIá w. Tekst czerpie
inspirację z Księgi Sofoniasza (So 1,14-18)
i przepowiedni sybillińskich oraz z literatury
żydowskiej z I w. K. Penderecki Dies irae
(1967), oratorium dedykowane pamięci ofiar
obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Fkr. C.Th. Dreyer Dies irae (1940); kto
w końcu będzie ocalony? Enignatyczna odpo-
wiedź tego wizyjnego poematu światłocienia.

Strona 57

Słownik biblijny.txt

gody, uroczystości towarzyszące prze-
prowadzaniu panny młodej do męża,
często trwały siedem dni (Rdz 29,27;
Sdz 14,12). Czasy mesjańskie są przedsta-
wiane w formie obfitej uczty weselnej, na
której wszystkiego jest pod dostatkiem.
W NT Chrystus jest przedstawiony jako
oblubieniec, który inauguruje zaślubiny
Boga z Jego ludem. Podczas godów w
Kanie Galilejskiej, Jezus przemienił sześć-
set litrów wody ze stągwi przeznaczonych
do obrzędowych oczyszczeń żydowskich
w doskonałe wino, którego nie zabrakło
do końca uczty.
gody weselne w Kanie Galilejskiej.
Pewnego dnia Jezus został zaproszony na
ucztę weselną do Kany, niewielkiego mia-
sta w Galilei. Podczas uroczystego posiłku
matka Jezusa zauważyła, że gospodarzom
zabrakło wina dla gości. Maryja poprosiła
swego Syna, by pomógł rozwiązać ten
problem. Wówczas Jezus polecił dyskret-
nie napełnić wodą sześć stągwi; gospodarz
wesela zdumiał się jakością wina, które
mu przyniesiono ( 2,1-12). Cud ten, po-
dobnie jak rozmnożenie chleba, bardzo
szybko został uznany za symbol Eucha-
rystŹŹ.
Lit. M. Jacob Poenes de Moryari le Ga‚liqne
(1953, Poematy Galijczyka Moryana), "Noces
de Cana" (Gody w Kanie).
Ikon. Gody w Kanie Galilejskiej: P. Veronese
(1563, Luwr, Paryż); B.E. Murillo (1650,
Birmingham); A. Bosse (ok. 1640, Paryż);
J. Schnorr von Carolsfeld (1819, Hamburg).
Ekr. D.W. Griffith Nietolerancja (1916), jed-
na sekwencja - gody w Kanie - wyraża szczę-
ście miłości pobłogosławionej przez Boga.
L. Buriuel Droga mleczna (1969).

Gog i Magog. Gog to postać, utożsa-
miana niekiedy z królem Lidyjskim Gyge-
sem. Według Ezechiela (Ez 38-39) ów
Gog, "wielki książę Magog" jest typem
barbarzyńskiego, przybyłego z północy na-
jeźdźcy. W apokaliptycznej wizji prorok
opisuje zaciekłą bitwę, którą Gog stoczy
z Ludem Bożym i zapowiada wieczny po-
kój, który nastanie po klęsce Goga. W NT
nie odróżnia się już osoby od kraju, ale łą-
czy się obie nazwy w jedno określenie po-
tęgi wrogiej Bogu (Ap 20,7-10).
Golgota [hebr. gulgolet = czaszka],
Miejsce Czaszki, miejsce, gdzie został
ukrzyżowany Jezus, znajdujące się poza
murami ówczesnej Jerozolimy. Zob.: Kal-
waria; krzyż - ukrzyżowanie.
Lit. ů J. Słowacki Ksiądz Marek (1843), Pieśń
konfederatów. C.K. Norwid Człowiek (187);
M. Braun Golgota (Przemysły 1928).

Goliat [hebr. goljat = blask, okazałość),
olbrzymiego wzrostu Filistyn. Podczas
Walki Filistynów z wojskiem Saula, Go-
liat odziany w pancerz z brązu zapropono-
wałi, aby o losach walki rozstrzygnął poje-
dynek między nim a którymś z wojowni-
ków Saula. Izraelici czuli lęk przed Golia-

Strona 58

Słownik biblijny.txt

tem. Jedynie młody pasterz Dawid wy-
szedł mu naprzeciw jako obrońca Boga
Izraela i powalił go jednym kamieniem
wystrzelonym z procy, a następnie odciął
mu głowę, decydując tym samym o zwy-
cięstwie Izraela (1 Sm 17,4-52).

gołębica [hebr. jona; gr. peristera], w Bi-
blŹŹ - określenie różnych odmian ptaków,
m.in. gołębia i synogarlicy. Gołębia skła-
dano w ofierze przebłagalnej wtedy, gdy
ofiarodawca był zbyt biedny i nie było
go stać na złożenie jagnięcia (Kpl 5,7);
składała go również w ofierze oczyszczenia
kobieta, która urodziła dziecko (Kpl 12);
to właśnie uczynili Maryja i Józef w
dniu ofiarowania Jezusa w świątyni
(Łk 2,22-24).
Pod koniec potopu gołębica, którą Noe
wypuścił z arki, wróciła do niego, niosąc
w dziobie listek z drzewa oliwnego, znak,
że wody na ziemi opadły (Rdz 8,8-12), że
ustał gniew Boży. Współcześnie gołębica
i gałązka oliwna też są symbolami pokoju.
Według czterech ewangelistów, po chrzcie
Jezusa otworzyły się niebiosa i Jan
Chrzciciel ujrzał Ducha Bożego zstępu-
jącego na Jezusa pod postacią gołębicy
(J 1,32).
Gołębica jawi się jeszcze jako symbol pro-
stoty serca, szczerości, jako przeciwstawie-
nie przebiegłości węża: "Bądźcie więc roz-
tropni jak węże, a nieskazitelni jak go-
łębie!" - powiedział Jezus do swoich
apostołów (Mt 10,16).
W średniowiecznej ikonografii przedsta-
wiano pod postacią gołębicy duszę ludzką
w chwili, gdy ta ulatuje z ciała. Gołębica,
otoczona obłokiem, jest niekiedy umow-
nym symbolem trzeciej osoby Trójcy
Świętej - Ducha Świętego.
Lit. A. de Vigny Les Destin‚es (1864, Przezna-
czenia), "L'Esprit pur" (Czysty duch). Vigny

głosi swą wiarę w triumf czystego Ducha, wol-
nego od wszelkiej materŹŹ, jakiego opiewają po-
eci i filozofowie: "Pismo uniwersalne, czasami
niezniszczalne, czy rzeźbisz w marmurze, czy
piszesz na piasku, Gołębico o spiżowym dzio-
bie! Widzialny Duchu Święty!". P. Claudel
Le Livre de Chrisphe Colomb (1935, Księga
Krzysztofa Kolumba); ukazuje się gołębica,
której pojawienie się oznacza, że ziemia jest bli-
sko i Kolumb, nawiązując do Księgi Rodzaju
woła: "Ziemia zalana wodą. Gołębica wróciła
do Noego, niosąc w dziobie zielony listek".
gorczyca, nazwa odmiany dzikiej gor-
czycy, której ziarna są bardzo małe, ale sa-
ma roślina może osiągnąć nawet trzy me-
try wysokości. W jednej z przypowieści Je-
zus porównuje Królestwo Boże do ziarna
gorczycy, które najpierw jest maleńkie,
a potem rozrasta się w drzewo i w jego ga-
łęziach ptaki niebieskie szukają schronie-
nia (Mt 13,31-32). Jezus zarzucał swym
uczniom brak wiary: "Jeśli będziecie mieć
wiarę jak ziarenko gorczycy, powiecie tej
górze: Przesuń się stąd tam!, a przesunie

Strona 59

Słownik biblijny.txt

się. I nic niemożliwego nie będzie dla
was" (Mt 17,20).
Z. i p. Duży jak ziarnko gorczycy (Mk 4,31-
-32; Lk 13,18-19) - początkowo bardzo mały,
lecz w przyszłości wydajny i okazały.
gorycz [łac. fel = gorycz). Ewangelista
Mateusz podaje, że na Golgocie Jezusowi
dano do picia wino zaprawione goryczą
(Mt 27,34). Skazańcom zazwyczaj, przez
współczucie, podawano wino zmieszane
z mirrą, by przez oszołomienie zmniejszyć
ich cierpienia. Jezus odmówił przyjęcia ta-
kiego napoju.
grób. Według Mateusza, Jezus zwracając
się do uczonych w Piśmie i faryzeuszy za-
wołał: "Biada wam, uczeni w Piśmie i fa-
ryzeusze, obłudnicy! Bo podobni jesteście
do grobów pobielanych, które z zewnątrz
wyglądają pięknie, lecz wewnątrz pełne
są kości trupich i wszelkiego plugastwa"
(Mt 23,27).
Grób Pański zob. złożenie do grobu.
Z. i p. Określenie pobielane groby przeszło do
języka potocznego, zachowując całą swą wymo-
wę i siłę.
grzech - grzesznik. Pojęcie grzechu
jest pojęciem religijnym, różnym od psy-
chologicznego pojęcia winy i od prawnego
pojęcia wykroczenia. Cała Biblia ustawicz-
nie naucza, że stosunek człowieka do Bo-
ga to r‚lacja konfliktowa, i że motywem
tego konfliktu jest grzech. Inna nauka,
również obecna w BiblŹŹ w sposób stały, to
nauka o zbawieniu, dziele, przez które
Bóg wydobywa człowieka z grzechu.
W ST grzech nie jest tylko przekrocze-
niem prawa moralnego, lecz zerwaniem
osobistej więzi wierzącego z Bogiem. Bi-
blijny sens grzechu kładzie nacisk na jego
konkretny, obiektywny charakter, a przy-
kazania Dekalogu precyzują najlepszy
sposób, by pozostać wiernym przymierzu
Bożemu (Pwt 5,1-22). Poczynając od wy-
gnania babilońskiego, w świecie religijnym
coraz większego znaczenia nabierał wy-
miar prawny, formalny, obrzędowy, toteż
teksty późniejsze chętnie używają termi-
nów prawniczych: niesprawiedliwość, wy-
kroczenie, nieposłuszeństwo. Jednak Bóg
nie chce śmierci grzesznika, lecz aby się
nawrócił i żył (Ez 33,11-20). W NT Jezus
nie tylko ma kontakt z grzesznikami, ale
jeszcze mówi o szczególnie serdecznym
przyjęciu, jakie Bóg zgotuje tym, którzy
się nawrócą i czynią pokutę (Łk 15,7).
Z. i p. Brzydki jak siedem grzechów głównych,
którymi są: pycha, chciwość, zazdrość, rozpu-
sta, obżarstwo, gniew i lenistwo. Uznane za
źródło wszystkich innych grzechów, są one z
natury rzeczy odrażająco brzydkie.
Nie chcieć śmierci grzesznika - nawiązanie do
Księgi Ezdrasza (Ez 33,11), która podkreśla
niewyczerpaną dobroć Boga.
Lit. W XVII w. B. Pascal (Myśli, 1670, wyd.
pol. 1921) wpisał grzech w ogólną wizję nędzy
człowieka bez Boga: nędza ta ma swoje źródło
w grzechu pierworodnym, przed którym "czło-
wiek oglądał majestat Boga". Zapewne doktry-

Strona 60

Słownik biblijny.txt

na ta jest szokująca - przyznaje filozof - "lecz
tajemnica najbardziej odległa od naszego po-
znania, tajemnica dziedziczenia grzechu jest
rzeczą, bez której nie możemy mieć żadnej zna-
jomości samych siebie... Węzeł naszej natury
czerpie swoje skręty i zwoje z tej otchłani; tak iż
człowiek bardziej jest niepojęty bez owej tajem-
nicy, niż tajemnica ta jest niepojęta dla czło-
wieka" [tłum. T. Boy-śeleński]. Voltaire w Li-
stach filozoficznych (1734, wyd. pol. 1793) iro-
nizuje na temat tajemnic wyjaśnianych przez
inne tajemnice (list 25.).
Obsesja grzechu. W tradycji chrześcijańskiej
tendencja ascetyczna, sięgająca aż po herezję
Maniego, będzie ściśle łączyła grzech z bardzo
negatywną wizją seksualności. Pełnej wymowy
literackiej nabrała na początku XIX w.:
N. Hawthome Szkarłatna litera (1850, wyd.
pol. 1930); powieści F. Mauriaca; J. Green,
powieści i Dziennik (t.l-14 1938-90, wybory
pol. 1972 i 1982). Kobieta, "córka Ewy", czę-
sto jest tu wektorem dziedzicznego zbrukania,
a przez swoje macierzyństwo przekazuje ona
grzech (Wyznania św. Augustyna, 39701,
wyd. pol. 1929); "Skoro zaś w nieprawości zo-
stałem poczęty i w grzechach nosiła mnie w ło-
nie matka, to gdzież, Boże mój..., Twój sługa,
byłem niewinny?" [tłum. Z. Kubiak].
Obsesja grzechu bez jego przeciwstawienia-
odkupienia w Jezusie - opanowuje Ch. Baude-
laire'a Kwiaty zła (1857, wyd. pol.1920), "Do
czytelnika": "Głupota, grzechy, błędy, lu-
bieżność i chciwość. Duch i ciało nam gry-
zą niby ząb zatruty" [tłum. A. Lange]. Moc
grzechu wyzwala lęk u "świętych" G. Berna-
nosa: Pod słońcem szatana (1926, wyd. pol.
1928), Pamiętnik wiejskiego proboszcza (1936,
wyd. pol. 1937). Wszechobecność grzechu u
G. Greene'a, mimo że jego opowiadania mają
z pozoru charakter świecki: Broń na sprzedaż
(1936, wyd. pol. 1951), Sedno sprawy (1948,
wyd. pol.1950), które zawiera następujący epi-
graf: "grzesznik jest w samym sercu chrześci-
jaństwa; nikt nie jest tak kompetentny w kwe-
stŹŹ chrześcijaństwa, jak grzesznik. Nikt inny,
chyba że święty" (Ch. P‚guy). W reakcji na
rozwijające się poczucie winy, wspierane przez
purytanów A. Gide i D.H. Lawrence propo-
nują wyzwolenie zmysłowości, a A. Camus w
Noces (1936, Zaślubiny) pragnie nawiązać do
antycznej "niewinności". Zachowując chrześci-
jański punkt widzenia, P‚guy w La Note conjo-
ante sur M. Descartes (1914, Przypisek do Kar-
tezjusza) przedstawia grzech w sposób pozy-
tywny, jako "brak w zbroi" pozwalający "wejść
łasce". Zob. odpuszczać grzechy.
grzech pierworodny. Określenie to
nie występuje w BiblŹŹ, lecz rozwinęło się
w następstwie nauki św. Augustyna wy
w. w łac. chrześcijaństwie. To św. Pa-
weł dał początek rozważaniom nad tym,
co na Zachodzie zostało nazwane "grze-
chem pierworodnym", a co język codzien-
ny sprowadził w najlepszym razie do nie-
posłuszeństwa Adama i Ewy, a w najgor-
szym - do grzechu ciała. BiblŹŹ znany jest
( obraz świata nacechowany brakiem ładu,
który pociąga za sobą zabójstwa, wojny,

Strona 61

Słownik biblijny.txt

zazdrość, pychę, a sięga zarania dziejów.
W formie narracji przedstawia ona w spo-
sób chronologiczny doświadczenie głębo-
' ko ludzkie. Czytana jako przypowieść, re-
lacja o Edenie w Księdze Rodzaju (Rdz 3)
; poucza, że ludzkość, wraz z pojawieniem
się jednej pary ludzi, mężczyzny i kobiety,
zatraciła stan, jakiego chciał dla niej Bóg,
toteż nie dostąpi zbawienia wyłącznie przy
pomocy Boga.
Święty Paweł chcąc umożliwić swoim roz-
mówcom, wywodzącym się z judaizmu,
przyjęcie prawdy, że jedynie Chrystus
zbawia przypomina, że jeden człowiek
(Adam) pogrążył ludzkość w grzechu.
Grzech od samego początku był łączony
z jakimś brakiem dziedzicznym, pociągają-
cym za sobą (bez Chrystusa) dziedziczną
karę; temat ten, bliższy gr. tragedŹŹ niż Bi-
blŹŹ, odegrał dużą rolę w literaturze.
Z. i p. Ojcowie jedli zielone winogrona, a zęby
ścierpły synom. Według Ezechiela, Bóg obu-
rza się za treść przekazywanego tradycyjnie w
Izraelu przysłowia i zastępuje pojęcie dziedzi-
czenia kary pojęciem odpowiedzialności oso-
bistej (Ez 18,2). Potocznie - dzieci ponoszą
przykre konsekwencje postępowania rodziców.
W bólu będziesz rodziła dzieci (Rdz 3,16) - sło-
wa Boga skierowane do Ewy zostały uznane za
wyraz dziedzicznego trudu, tak samo jak W po-
cie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać
pożywienie (Rdz 3,19).
Lit. F. Lope de Vega La cr‚ation du monde et la
premiere faute de l'homme (ok.1630, Stworzenie
świata i pierwszy grzech człowieka). E. Zola
La Faute de l'abb‚ Mouret (1875, grzech ojca
Mouret), liczne reminiscencje z początkowych
rozdziałów Księgi Rodzaju. J. Słowacki Na
drzewie zawisł wąż (1866). T. Nowak Psalm
rajski (Psalmy,1971).
Ikon. J. Schnorr von Carolsfeld Adam i Ewa
uciekający przed spojrzeniem Boga, grafika (ok.
1852).
grzesznica. Najbardziej znaną grzesz-
nicą jest kobieta, której Jezus odpuścił
grzechy, ponieważ potrafiła wyrazić swo-
ją wiarę dając wiele dowodów miłości
(Łk 7,36-50). Często mylona jest z Marią
Magdaleną.
Lit. ů M. Rodziewiczówna Joan VIIL 1-12
(1906).
Ikon. zob. Maria Magdalena.
grzesznik grzech - grzesznik.
gwiazda. Na starożytnym Wschodzie
każda gwiazda była uważana za znak bó-
stwa.
gwiazda Dawida, figura złożona z
dwóch trójkątów równobocznych, tak na-
łożonych na siebie, by tworzyły gwiazdę
sześcioramienną; pojawiła się dopiero
w średniowieczu. W tradycji kabalistycz-
nej ma ona wiele znaczeń, związanych
z arystotelesowską tradycją czterech ży-
wiołów: ognia, wody, powietrza i ziemi;
nazywana również tarczą Dawida i pie-
częcią Salomona.
gwiazda Jakuba. "Wschodzi Gwiazda
z Jakuba, a z Izraela podnosi się berło"

Strona 62

Słownik biblijny.txt

(Lb 24,17) - określenie to zdaje się nawią-
zywać do króla Dawida, a w odniesieniu
do przyszłości - do Mesjasza.
gwiazda betlejemska. Według wierzeń
ludów starożytności pojawienie się kome-
ty lub nowej gwiazdy było interpretowane
jako znak ważnego wydarzenia. W chwili
narodzenia Jezusa, Mędrcy ze Wschodu
ujrzeli wschodzącą na niebie nieznaną
gwiazdę i kierując się jej ruchem dotarli
do Betlejem (Mt 2).
gwiazda poranna, symbol mocy i pięk-
na (Ap 2,28).
Lit. Pod nazwą Stella maris - Gwiazda morza,
chrześcijanie oddają cześć Dziewicy Maryi
w licznych hymnach włączonych na początku
XIII w. do liturgŹŹ rzym. Symbolika gwiazdy
(światła świecącego w ciemnościach) jest tak
powszechna, że trudno niemal za każdym ra-
zem odnaleźć w tekstach jej pochodzenie czy-
sto biblijne. Poeci skłonni są łączyć różne tra-
dycje, np. V. Hugo w I,es Ch"timents (1853,
Odwety), "Stella" (Gwiazda). O.V. Miłosz
Derniers poemes (1924-37, Ostatnie poema-
ty), "Psaume de l'‚toile du matin" (Psalm o
gwieździe porannej). J. Twardowski Gwiazda
(Poezje wybrane,1979).
Ekr. E. Olmi Idąc za gwiazdą (1983), film
przesiąknięty duchowością.
Habakuk [hebr. czasownik habak =
obejmować], jeden z Proroków Mniej-
szych, współczesny Jeremiaszowi (koniec
VII-początek VI w. p.n.e.), bliżej nie zna-
ny wizjoner, którego przepowiednie zawie-
ra księga nazwana jego imieniem. Rzuca
on wielokrotne "biada" ciemiężcom (Asy-
ryjczykom lub Chaldejczykom) i okazuje
zdumienie, czy wręcz zgorszenie wobecI
milczenia Boga, "gdy bezbożny połyka
uczciwszego (od siebie)?" (Ha 1,13), lecz
nie przestaje ufać w Bożą interwencję
przeciw ludowi, "co nas gnębi" (Ha 3,16).
) Lit. E. Roditi Habacuc (Habakuk), poemat cy-
towany przez P. Ha‹ata w Anthologie de la po‚sie
juive (1985, Antologia poezji żydowskiej).
Hallel [hebr., pochwała, dziękczynienie],
zbiór psalmów uwielbiających Boga,
zwłaszcza Mały Hallel (Ps 113-118) i
Wielki Hallel (Ps 136), odmawianych
w niektóre święta. Jezus i apostołowie pod
koniec Ostatniej Wieczerzy śpiewali
hymn (Mt 26,30; Mk 14,26).
haracz, suma pieniędzyy (złota lub sre-
bra), jaką musieli płacić zwyciężeni na
znak zależności. Izrael kazał płacić ha-
racz swoim sąsiadom (2 Snz 8,2), albo
sam musiał go płacić (Sdz 3,15-18;
2 Krl 17,3-4). Pod okupacją rzym. haracz
pobierali celnicy; Jezus potwierdza, że
"Cezarowi trzeba oddać to, co należy do
Cezara" (Mk 12,14-17; Łk 20,25), gdyż
obowiązki wobec Boga i obowiązki wobec
władz państwowych są od siebie oddzielo-
ne. Haraczem nazywa się również należ-
ność, którą był zobowiązany płacić na
rzecz świątyni każdy śyd po ukończe-
niu dwudziestego roku życia: pół sykla
- statera, albo dwie drachmy (dwudrach-

Strona 63

Słownik biblijny.txt

mę). Kiedy poborca podatków z Kafar-
naum zapytał Piotra, czy jego Mistrz pła-
ci podatek świątyni, Piotr odpowiedział
twierdząco, gdyż Jezus nie chciał dawać
powodu do zgorszenia tym ludziom
(Mt 17,24-25), ani nie chciał być uważa-
ny za zelotę, odmawiając płacenia po-
datku Rzymianom.
Ikon. Masaccio Grosz czynszowy, fresk
(1425-28, kościół Santa Maria del Carmine,
Florencja). ů J. Malczewski Grosz czynszowy
tryptyk (1908, Gorzów Wielkopolski).
Hebrajczycy [hebr. iwri, od przodka-
eponima, Ebera (Heber), potomka Sema;
rdzeń oznacza "tego, który przyszedł spo-
za" rzeki Eufrat). Termin "Hebrajczycy"
występuje w BiblŹŹ 34 razy (Księga Rodza-
ju i Księgi Samuela) w wypowiedziach nie-
-Izraelitów o Ludzie Bożym lub Izraeli-
tów, jako samookreślenie w rozmowie z
innymi.
Istniały próby łączenia nazwy "Hebrajczy-
cy" z grupą ludzi noszącą w języku akad.
miano habiru lub apiru, lecz nie ma pew-
ności, czy termin ten określa lud, czy też
raczej "klasę" społeczną (robotnicy wę-
drowni, najemnicy, rozbójnicy). Biblia po-
daje (Rdz 11,31), że Abraham, stojący na
czele półkoczowniczego plemienia paste-
rzy, opuścił chaldejskie Ur i udał się do
Charanu wraz ze swoim ojcem, Tera-
chem. Następnie przeniósł się do kraju
Kanaan. Klan ten stopniowo stał się ple-
mieniem osiadłym, zajmującym się ho-
dowlą i rolnictwem. Mniej więcej półtora
wieku później, na skutek klęski głodu ród
Jakuba przeniósł się do Egiptu. Około
1250 p.n.e. pod wodzą Mojżesza, Hebraj-
czycy opuścili Egipt i podbili Kanaan, do
którego weszli pod wodzą Jozuego. Na
zgromadzeniu w Sychem Jozue ukonstytu-
ował naród Izraela, łącząc luźne, rozpro-
szone dotąd pokolenia, spośród których
niektóre nie uczestniczyły w wyjściu
z Egiptu.
Termin "Hebrajczycy" zaczął zanikać i za
panowania króla Dawida został zastąpiony
określeniem "Izraelici". Nie używał go
również prorok Jeremiasz w VI w. p.n.e.,
chyba że w sensie uroczystym, podnio-
słym, a po powrocie z wygnania babiloń-
skiego najczęściej jest używane określe-
nie "śydzi" (od Judy, jednego z synów
Jakuba). W Dziejach Apostolskich termin
Hebrajczycy" odnosi się do śydów auto-
chtonów, w przeciwieństwie do śydów
zhellenizowanych (Dz 6,1). Do nich jest
skierowany List do Hebrajczyków.
Heliodor [gr. heZios = słońce + dóron =
dar], wielkorządca władcy seleuckiego Se-
leukosa N Filopatora (187-175 p.n.e.).
Heliodor, wysłany do Jerozolimy, aby za-
garnąć skarb ze świątyni, został powalony
na ziemię przez istoty nadprzyrodzone i
życie zawdzięczał wyłącznie modlitwie ar-
cykapłana. W wyniku tego zdarzenia miał
się nawrócić (2 Mch 3). Heliodor zamor-
dował Seleukosa IV Filopatora, lecz nie

Strona 64

Słownik biblijny.txt

zdołał przejąć władzy.
Ikon. Rafael Wygnanie Heliodora ze świątyni
(1511-14, fresk w Stanza d'Eliodoro, Waty-
kan). E. Delacroix, Hesld w kościele Saint-Sul-
pice (1862, Paryż).
Henoch [hebr. chanoch = poświęce-
nie], syn Kaina. Według Księgi Rodzaju
(Rdz 4,17) jego imieniem zostało nazwane
miasto zbudowane przez Kaina. Według
innej genealogŹŹ, syn Jereda, potomek Seta
(Rdz 5,18), "który żył w przyjaźni z Bo-
giem, a następnie znikł, bo zabrał go
Bóg", tak jak miał zabrać Eliasza. Tra-
dycja biblijna nie szczędzi mu pochwał
(Syr 44,16), a liczne -+ apokryfy uznają
go za swego patrona.
Herod Antypas [gr. Heródes = poto-
mek bohaterów] (22 p.n.e.-39 n.e.), syn
Heroda Wielkiego, tetrarcha Galilei i Pe-
rei (od 4 p.n.e.). Jego siedzibą była Tybe-
riada, którą założył. Kazał ściąć Jana
Chrzciciela, który ganił jego związek z He-
rodiadą, żoną jego brata, Heroda Filipa I
(Mk 6,17-29).
Ikon. B. Gozzoli Taniec Salome (1462, Wa-
szyngton).
Herod Wielki (ok. 73-4 p.n.e.), król
Judei (od 40 p.n.e.). W 47 p.n.e. został
mianowany przez Cezara namiestnikiem
wojskowym Galilei. W 40 p.n.e. miano-
wany przez Rzymian królem Judei. Herod
Wielki przy pomocy rzym. legionów pobił
wojska ostatniego władcy hasmonejskiego
Antygona i w 37 p.n.e. wkroczył do Jero-
zolimy. Upiększył miasto pałacami, zlecił
budowę nowej świątyni i rozbudowę
twierdzy Antonia. Założył miasto Cezarea
i wzniósł wiele twierdz (Masada, Mache-
ront i Herodium). Jako krwawy dyktator,
rozkazał wymordować wszystkich no-
wo narodzonych chłopców w Betlejem,
wkrótce po narodzeniu Jezusa (rzeź niewi-
niątek, Mt 2,1(r18). Herod Wielki kazał
zgładzić wielu członków swojej rodziny,
aby nie mogli zagrozić jego panowaniu;
nie oszczędził nawet własnych synów.
Z. i p. Stary jak Herod, czyli bardzo stary. He-
rod Wielki był zw. Herodem Starym, dla od-
różnienia go od członków jego rodziny.
Lit. V. Hugo La Fin de Satan (1886, Kres sza-
tana), "H‚rode et Ca‹phe" (Herod i Kajfasz).
F. Hebbel Herodes und Mariamne (1849, He-
rod i Mariamne), dramat. ů F. Kamecki Mono-
log Heroda (Parabole Syzyfa,1974).
Ikon. L. Ghiberti Uczta Heroda, płaskorzeźba
na drzwiach z brązu baptysterium katedry we
Florencji (1425-52).
Ekr. V. Turjansky Okrutny król (1959).
Hiob, Job [hebr. ijow = gdzie jest ojciec;
gr., łac. Iob], człowiek pobożny i spra-
wiedliwy, żył w dostatku i szczęściu. Sza-
tan [hebr. satan = oskarżyciel, przeciwnik]
twierdził, że Hiob nie jest pobożny "za
darmo", lecz dlatego, że Bóg błogosławi
mu i obdarza go dobrami. Bóg, pragnąc
temu zaprzeczyć, dał szatanowi moc nad
majętnością Hioba i jego rodziną; tylko na
niego samego nie miał mieć wpływu. Dla-

Strona 65

Słownik biblijny.txt

tego Hiob utracił wszystkie swoje dzieci,
trzody, a on sam został dotknięty trądem,
tak że całe jego ciało pokryły wrzody.
Zniósł wszystkie te tragiczne ciosy nie tra-
cąc wiary, świadomy swej niewinności,
podczas gdy przyjaciele wmawiając mu
ukryte jakieś grzechy nakłaniali go do po-
kuty, zgodnie z tradycyjnym poglądem,
wg którego wszystkie nieszczęścia były ka-
rą za grzechy. W końcu Bóg odwrócił od
cierpliwego Hioba zły los i przywrócił go
do poprzedniego stanu, obsypując liczny-
mi dobrami.
Hiob jest symbolem niewinnego, który
zmaga się wśród ciemności doświadczeń
i wykazuje fałszywość zbyt łatwych tez
o sensie cierpienia. Na tym polega nowa-
torstwo i oryginalność Księgi Hioba, która
wytycza nowy, doniosły zwrot w poglą-
dach judaizmu na temat zła. Jest to przej-
ście od teorŹŹ uproszczonej, wg której do-
brzy otrzymują nagrody, a źli - karę, do
refleksji nad tajemnicą zła, które wykra-
cza poza granice ludzkiego rozumienia.
Opowiadanie to nie należy do gatunku re-
lacji historycznych (Hiob nie musi być
postacią historyczną); jest to rodzaj dra-
matu, który ukazuje pozorną niesprawie-
dliwość życia i to, że nie można sprowa-
dzać Boga do roli wielkiego uniwersalne-
go żandarma.
Lit. Hiob to przykład ludzkiej rozpaczy wobec
cierpienia, którego nic nie może w sposób za-
sadny wyjaśnić. XV w.: Mystere de la patience de
Job (Misterium o cierpliwości Hioba); F. Vil-
lon Wielki Testament (1461, wyd. pol. 1917);
"Dni moje minęły na wędrówce, mówi Hiob,
jak z płótna wychodzą nitki" [tłum. M.Z.].
W XVI w. utrzymywał się przede wszystkim
obraz Hioba stoika wobec ciężkich doświad-
czeń: Chassignet Job ou de la fermet‚ (Hiob,
czyli o stałości charakteru). Obraz ten ulega
zeświecczeniu, i w wykwintnych salonach
XVII w. Hiob stanie się nawet towarzyszem
wielkich straceńców z mitologŹŹ gr., wyniesio-
nych do roli herosów na płaszczyźnie tematyki
miłosnej: I. de Benserade Sonnet de Job (1653,
Sonet Hioba). Hiob zachowuje swe tragiczne
oblicze u B. Pascala, J.B. Racine'a i J.B. Bos-
sueta.
XVIII w.: Fryderyk II czytając Kandyda (1759,
wyd. pol. 1951) Voltaire'a woła: "To Hiob
ubrany na współczesną modłę". Hiob epoki ro-
mantyzmu - to świadek ludzkiego smutku, nie-
pokoju, jego bezgranicznej nostalgŹŹ. F.R. de
Chateaubriand wraz ze swoją siostrą Lucile
czytają "najsmutniejsze fragmenty z Księgi Hio-
ba" (Pamiętniki zza grobu, 1848-50, wyd. pol.
1849-52). V. Hugo widzi w postaci Hioba
światło ludzkości, "tytana na śmietnisku"; jego
nieszczęścia wywierają głęboki wpływ na Moise
(1826, Mojżesz) A. de Vigny'ego. Pod koniec
wieku Hiob ze sprawiedliwego cierpiącego staje
się filozofem. W wyniku tłumaczenia E. Rena-
na jest postrzegany jako Mesjasz ludzkości.
Osiąga on równocześnie swój nowoczesny wy-
miar człowieka opuszczonego w świecie, peł-
nym absurdu. Dla G. Flauberta Księga Hioba

Strona 66

Słownik biblijny.txt

to jedna z najbardziej ulubionych lektur; inspi-
rują się nią J.A. Rimbaud i I. Lautr‚amont, aby
rzucać sarkastyczne wyzwania przeciw okrutne-
mu i zazdrosnemu Bogu.
W XX w. Hiob przez swój pełen udręk niepo-
kój stał się bardzo bliski człowiekowi. A. Gide
w Jeżeli nie umiera ziarno (1924, wyd. pol.
1962) wyznaje, że zdecydowany wpływ na je-
go umysł jako dziecka miał właśnie Hiob.
A.G. Malraux widział w Hiobie tego, który
pierwszy ośmielił się zwracać do Boga, mimo
Jego milczenia. Hiob jest stałym punktem od-
niesienia dla J. Greena (Mille chemins ouverts,
1964, Tysiąc otwartych dróg). Od czasu
II wojny światowej wołanie Hioba rozlega się
jeszcze donośniejszym echem. E. Ionesco w
Un homme en question (1977, Człowiek i jego
pytanie) "czuje się Hiobem" i pozostaje przy
fundamentalnym pytaniu: "Czego ode mnie
chcą?". Dzieła S. Becketta, tego "współczesne-
go Hiobowi", jak go określa Ionesco, przepojo-
ne są hiobowym osamotnieniem. Czy nie jest
to również przypadek niejednego z tekstów
F. Kafki? U pisarzy żydowskich Hiob staje się
postacią obsesyjną. E. Wiesel spotykał Hioba
na wszystkich drogach Europy (Celebration bi-
blique, 1975, Celebracja biblijna). Utożsamia-
jąc los śydów w szoa z losem Hioba, niektó-
rzy pisarze nie wahają się uznać śmierci Boga
w obozie koncentracyjnym Auschwńtz-Birke-
nau (Th.W. Adorno) lub Jego szaleństwa
(Wiesel), a inni, tacy jak K. Wolfskehl w Job et
Ies quatre miroirs (1950, Hiob i cztery zwiercia-
dła) odnajdują mesjańską nadzieję, gdyż "łzy są
twardym dnem duszy". K. Wojtyła Hiob
(1940). J. Zawieyski Mąż doskonały (1957).
A. Kamieńska Drugie szczęście Hioba (1974).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).
Ikon. Rzeźby z kościołów w Daurade i Tuluzie
(XII w.). Tympanon ponału św. Kaliksta
w katedrze w Reims (XIII w.). J. Fouquet, ilu-
minacja rękopisu Godzinki Etienne'a Chevaliera
(ok. 1450-58), "Hiob". A. DŹŹrer Hiob i jego
żona (1504, Frankfurt nad Menem). W. Blake
Szatan obrzuca Hioba wrzodami (1826, Lon-
dyn). Hiob: L. Bonnat (1880, Mus‚e Bonnat,
Bayonne); F. Gruber (1945, Londyn).
Muz. O. di Lasso, motet (XVI w.). J. Brahms
Motet opus 74 nr 1 (1860-75). R.V. Williams
Hiob, balet (1931; wg ilustracji W. Blake'a).
M. Nabokow Job, oratorium do tekstu J. Mari-
taina (1933).
Ekr. I. Bergman Szepty i krzyki (1972), boha-
terka filmu, Agnes, umiera na raka. W dzienni-
ku, który prowadzi, pobrzmiewają echa niepo-
kojów Hioba.
historia święta, przedstawione w skró-
cie najważniejsze wydarzenia z BiblŹŹ, ma-
jące ukazać działanie Boga, przez które
ludzkość, za pośrednictwem narodu Izra-
ela, została przygotowana na odkupienie
dokonane przez Jezusa Chrystusa.
hizop, hyzop [gr. hyssopon, hyssopos],
termin stosowany w odniesieniu do aro-
matycznej, nie zidentyfikowanej bliżej ro-
śliny (może majeranek?), której używa-
no w obrzędach oczyszczania (Kpl 14,4;

Strona 67

Słownik biblijny.txt

Ps 51,9). Gałązek pokrytych gęstym li-
ściem używano jako kropidła, a popiół,
pozostały po ich spaleniu, był jednym ze
składników wody oczyszczającej (Lb 19,6).
Holofernes, dowódca wojsk króla per-
skiego Nabuchodonozora II. Podczas jed-
nej z wypraw wojennych zagroził Judei
(dt 4,7). W czasie oblężenia miasta Betu-
lŹŹ, Izraelitka Judyta, pragnąc uratować
swoje miasto, udała się do obozu nieprzy-
jaciół. Holofernes, zafascynowany jej uro-
dą i mądrością, wydał ucztę, po której
Judyta ucięła pijanemu wodzowi głowę
(dt 13,6-10).

holokaust [gr. hólos = cały + ka-sis =
palenie], całopalenie, jest to przede
wszystkim ofiara przebłagalna złożona ze
zwierzęcia (wołu, baranka, ptaka), całko-
wicie spalanego na ołtarzu; obrzęd ten
opisany jest w Księdze Kapłańskiej (Kpl 1).
Termin ten oznacza niejednokrotnie samą
ofiarę - żertwę. Współcześnie - zaplano-
wane i zrealizowane działanie nazistów
zmierzające do wymordowania śydów w
czasie II wojny światowej. Hebrajski od-
powiednik holokaustu szoa oznacza lu-
dobójstwo śydów z pobudek rasowych,
zmierzające do ich całkowitego unice-
stwienia.
Lit. S.J. Agnon, Ogień i Drzewo (XX w ů., w ję-
zyku hebr.). N. Sachs Brasier d'‚mgmes (196Ś,
śar tajemnic). W. Broniewski Ballady i ro-
manse (Drzewo rozpaczające, 194). Cz. Miłosz
Biedny chrześcijanin patrzy na getto (Ocalenie,
1945). R. Brandstaetter Dzień gniewu (1962).
Ekr. M. Chomskv Holokaust (1979).
hosanna [hebr. hosza-rza = zbaw nas,
prosimy], grecka forma aklamacji pocho-
dzącej z języka hebr. (Ps 118,25). Ewolu-
cja znaczenia tego okrzyku - od błagania
po aklamację wyrażającą uwielbienie Bo-
ga - musiała dokonać się z okazji Świę-
ta Namiotów, podczas którego śpiewano
Psalm 118. Istotnie Psalm ten zwiastuje
przyjście Mesjasza, który po męce
i triumfie zjawi się jako ten, który przy-
chodzi w imię Odwiecznego Boga. We-
dług 1VT tłumy, witające Jezusa podczas
Jego wjazdu do Jerozolimy, wołały: "Ho-
sanna Synowi Dawida! Błogosławiony
Ten, który przychodzi w imię Pańskie!
Hosanna na wysokościach" (Mt 21,9).
Lit. V. Hugo Les Conten:plations (1856, Roz-
myślania): "Hosanna lasów,, rzek i równin po-
ważnie wznosi się ku Bogu, ojcu dnia".
J.A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. pol. 1921),
"Zło", poemat sarkastyczny: "Podczas gdy po-
tworne szaleństwo dokonuje zniszczenia i sto
milionów ludzi w stos dymiący zmienia, Bóg
jak gdyby drzemał pośród kołysanek hosan-
na" [tłum. M.ś.].

hostia [łac., zwierzę ofiarne], w starożyt-
nym Rzymie hostia oznaczała zwierzę bez
skazy przeznaczone na ofiarę oraz samą
krwawą ofiarę ze zwierzęcia. W h'T to Je-
zus jest ofiarą przebłagalną, On sam ofia-

Strona 68

Słownik biblijny.txt

rowuje się Bogu dla zbawienia ludzi. Ko-
ściół katolicki tę ofiarę Jezusa ponownie
przeżywa podczas Mszy św. ( Euchary-
stia). Kapłan bierze chleb, tak jak to uczy-
nił Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy,
konsekruje go, a następnie rozdaje wier-
nym. Jest to z zasady chleb przaśny, czyli
bez zaczynu (kwasu), w kształcie okrągłe-
go opłatka. Wierni, przyjmując go jedno-
czą się z samym Chrystusem. Podczas
świąt konsekrowana hostia, umieszczona
w monstrancji w kształcie złotego słońca,
wystawiana jest w celu adoracji Najświęt-
szego Sakramentu.
hymn [gr. hymnos = pieśń, zwłaszcza
pieśń ku czci bóstwa lub bohatera], kom-
pozycja poetyczno-religijna złożona z wie-
lu śpiewanych strof. Biblijne poematy li-
ryczne są raczej nazywane kantyczkami
lub psalmami. Hymny lub psalmy po-
chwalne uwielbiają i wysławiają Boga.
Wiele fragmentów Koranu, opiewających
chwałę Allaha i stworzenia, wykazuje ce-
chy podobne do hymnów. Zob. modlitwa.
Lit. W IV w. św. Ambroży stworzył ludową
poezję liturgiczną, opierając się m.in. na hym-
nie Dominica ad lardes (Jutrznia niedzielna).
Prudencjusz Cathenerinom (Księga pieśni co-
dziennych, w,yd. pol. 1987 pt. Poezje), dwana-
ście hymnów stanowi celebrację różnych pór
dnia i kilku świąt w roku, wg symboliki chrze-
ścijańskiej - "Hymn przed snem", "Hymn na
Boże Narodzenie", "Hymn na Trzech Kró-
li"; Peristeharron (wieńce męczeńskie) wy-
sławia heroizm męczenników ("Na cześć Eu-
lalŹŹ").
Hymny liturgiczne w języku łac. VI-XII w.:
Hymn Vexilla regis (Pojawiają się sztandary
króla) Wenancjusza Fortunata, śpiewany w
Wielki Piątek, sławi zwycięstwo Jezusa przez
krzyż. Veni, Creator Spiritus (Przybądź, Duchu
Stworzycielu), śpiewany w kościołach katolic-
kich w Zielone Świątki i przy okazji bierzmo-
wania. Ave, maris Stella (Witaj, Gwiazdo mo-
rza), na cześć Maryi. Te lucis ante terminum

(Nim kres nadejdzie jasności), śpiewany pod-
czas nabożeństwa komplety, czyli przed zapad-
nięciem nocy.
M. Luter Święte hymny (XVI w.), z których
część inspirowana jest psalmami. Hymny
P. Gerhardta (XVII w.), jeszcze dziś śpiewane,
łączą luterańską ortodoksyjność z natchnionym
mistycyzmem. P. de Ronsard Hymnes (1556,
Hymny), chrześcijańska inspiracja została po-
mieszana z mitami pogańskimi.
hyzop hizop.
idol [gr. eidolon; łac. idolum = obraz, wy-
obrażenie, przedmiot kultu], przedstawie-
nie postaci konkretnej i materialnej lub
wyobrażonej (imaginacyjnej). Ostatecznie
stał się terminem oznaczającym obraz lub
rzeźbę przedstawiającą bóstwo, będące
przedmiotem kultu (ofiara, wlewanie na-
poju, kadzidło) tak, jakby były one samym
bóstwem. Teksty biblijne (Księga Wyjścia,
Księga Powtórzonego Prawa) z obawy przed
niebezpieczeństwem bałwochwalstwa wo-

Strona 69

Słownik biblijny.txt

bec wpływów sąsiednich ludów pogań-
skich z odrazą odrzucały kult obrazów
obcych bóstw, ale także wizerunki Bo-
ga, takie jak złoty cielec (a raczej złoty
byk), przejęte przez lud Izraela w czasie,
gdy Mojżesz przebywał na górze Synaj
(W 32). Występowanie przeciw idolom to
ulubiony temat proroków (Iz 40,19-20;
44,9-20;r 10,1-5).
Z. i p. Czciciele złotego cielca - współcześnie
wyrażenie to oznacza ubóstwienie pieniądza.
Lit. Tertulian wů Dz idollatria (początek III sů.,
O bałwochwalstwie) gwałtownie występuje
przeciw nawet najmniejszym kompromisom
wobec obyczajów pogańskich. Ninucjusz Felix
Octavian (III w.), dialog między poganinem
a chrześcijaninem; autor wyśmiewa pogańskie
idole, które olśniewają tylko dzięki talentowi
artystów. J. Kalwin w Trait‚ des reliques (1543,
Traktat o relikwiach) potępia bałwochwalstwo,
które wg niego przeniknęło do kultu katolickie-
go wraz z czcią obrazów i relikwŹŹ. P. Corneille
Polieukt (1643, wyd. pol. 1836), młody poga-
nin, Polieukt, dopiero co ochrzczony, biegnie
niszczyć posągi bożków, "te bóstwa z kamienia
lub drzewa". P. Claudel w Cinq grandes odes
(1910, Pięć wielkich ód), w trzeciej odzie "Ma-
gnificat" dziękuje Bogu, że uwolnił go od idoli,
jakimi są ideologie: Sprawiedliwość, Postęp,
Prawda, Bóstwo, Ludzkość, Prawa Natury,
Sztuka, Piękno, aby mógł wielbić tylko jedyne-
go Boga. P. Emmanuel Tz (1978, Ty), "Le
Taureau d'or" (Złoty cielec).
Muz. Ch. Gounod Faust (1859, opera wg
J.W. Goethego), Mefisto, przebrany za możne-
go pana, śpiewa w karczmie pieśń o Złotym
Cielcu.

ikona [gr. eikón = obraz, wizerunek, wy-
obrażenie], malowane wizerunki Chrystu-
sa, Najświętszej Dziewicy Maryi, aniołów
i świętych; są przedmiotem prywatnego,
a także liturgicznego kultu w Kościołach
wschodnich. Za przedmiot kultu zostały
uznane w 787 r. na II Soborze Nicejskim.
Oddawana im cześć (modlitwa, lampa
wotywna, pocałunek) nie jest skierowana
do przedmiotu, lecz do prototypu, tzn. do
wyobrażonej osoby, z którą wierny komu-
nikuje się wzrokiem.
Ikonoklazm (obrazoburstwo) - ruch spo-
łeczno-religijny w cesarstwie bizantyjskim
w VIII-IX w., zwalczający oddawanie czci
wizerunkom świętych. Zniszczono wów-
czas wiele dzieł sztuki.
Ikon. Ikony malowane są wg bardzo ścisłych
zasad, bez oddania jakiegokolwiek podobień-
stwa. Matka Boska Włodzimierska (XII w., Mo-
skwa). Święte Oblicze (XIII w., Moskwa). Naj-
świętsza Dziewica i Chrystus Odkupiciel (XIV w.,
Ochryda w MacedonŹŹ). A. Rublow Święta
Trójca (ok. 1410, Moskwa). Narodzenie Jezusa
(XVI w., Moskwa). Chrystus - Majwiększy ka-
płan Między Najświętszą Marją Panną a św. Ja-
nem Chrzcicielem (XVI w., Sofia). Święte Nie-
wiasty u Grobu, Szkoła Północna (XVII w.).
Ekr. A. Tarkowski Andriej Rublow (1967).
imię nazwa.

Strona 70

Słownik biblijny.txt

inkarnacja [łac. incarnatio = wcielenie],
wcielenie bóstwa w człowieka. W tradycji
żydowskiej Bóg jest niewidzialny i niedo-
stępny. Według wiary chrześcijańskiej Bóg
przyjął ciało w osobie Jezusa Chrystusa,
czyli Mesjasza, jedynego Syna Bożego,
który stał się człowiekiem i w pełni wziął
na siebie ludzki los, w tym nawet i śmierć,
nie przestając być Bogiem; chrześcijanie
mówią więc o Nim, jako o "Bogu, który
stał się człowiekiem", albo jako o "Słowie"
wcielonym. śydzi i muzułmanie odrzucają
wiarę w Boskość Jezusa Chrystusa.
Lit. Święty Jan od Krzyża w Poezjach (XVI w.,
wyd. pol. Dzieła, t. 4 1943), "O Wcieleniu"
przedstawia swoją własną koncepcję wcielenia.
Ch. P‚guy Victor Marie, Comte Hugo (1910,
Viktor Maria, hrabia Hugo), Eve (1913, Ewa):
"Nadnaturalność - ona sama stała się ciele-
sną"; Jezus jest "owocem matczynego łona"
i przyjmuje na siebie całą ludzką cielesność.
P.J. Jouve Noces (1931, Zaślubiny), "Mai
corps" (Prawdziwe ciało). J.L. Borges L'Oeu-
vres po‚tiques (1925-65, Utwory poetyckie)
"Jean I,14" ("Jan I,14").
INRI, umieszczane na krucyfiksach ini-
cjały słów łac.: Iesus Nazarenus Rex Iu-
daeorum (Jezus Nazareński Król śydow-
ski), nawiązujące do titulus, czyli napisu
umieszczonego nad głową ukrzyżowanego
Jezusa, zawierającego, jak to było w zwy-
czaju u Rzymian, motyw skazania Jezusa
(Mt 27,37).
Ekr. R. Wiene INRI (1923), film przypomina-
jący niemieckie malarstwo ekspresjonistyczne.
islam [arabskie, poddanie się (woli Bo-
ga)]. Mahomet (570-632), kupiec z Mek-
ki w ArabŹŹ miał otrzymać od archanioła
Gabriela Boże objawienie, które przekazy-
wał swoim rodakom w formie recytacji
(al-kuran) poczynając od 610. Natrafiając
na niechęć miejscowych kapłanÓw, w 622
(hidżra) udał się do oazy Jatrib, 430 km
na północ. Zdobył Mekkę i niszcząc po-
gańskie bóstwa przekształcił ją w miejsce
pielgrzymek, aby poświęcić ją jedynemu
Bogu, Allahowi. Objawienia Mahometa,
spisane przez jego uczniów, zostały zebra-
ne w latach 636-644. Świętą księgą isla-
mu, którego wspólnotę (umma) tworzą
wierni muzułmanie, jest Koran.
Mahomet znał dobrze środowisko żydow-
skie Jatribu (pierwotna nazwa Medyny).
Twierdził, że jest ostatnim prorokiem po
Adamie, Abrahamie, Mojżeszu i Jezusie,
który przyszedł, aby przekazać słowo Boże
Arabom pochodzącym od Abrahama po-
przez Izmaela, tak jak Mojżesz przekazał
je Hebrajczykom. Uważał Pięcioksiąg za
początek objawienia jedynego Boga; on
sam czuł się powołany do usunięcia błę-
dów. Według niego Jezus, zrodzony z
Dziewicy Maryi, jest posłany przez Boga,
lecz nie jest Jego Synem, nie jest wciele-
niem Boga, nie umarł na krzyżu dla odku-
pienia ludzkich grzechów, lecz będzie
przeprowadzał Sąd Ostateczny w Jerozoli-
mie. Zmarli, którzy zmartwychwstaną, bę-

Strona 71

Słownik biblijny.txt

dą sądzeni wg swoich czynów: sprawiedli-
wi zostaną przyjęci do raju, a źli pójdą do
piekła, które jest przybytkiem szatana.
Mahomet przekazał wiernym pięć zasad
stanowiących fundament islamu: 1) wy-
znanie wiary w Boga i jego ostatniego pro-
roka; przynajmniej raz w życiu wyznawca
musi powiedzieć: "Allah jest jedynym Bo-
giem, a Mahomet Jego prorokiem"; 2) ry-
tualna modlitwa, którą należy odmawiać
pięć razy dziennie, poprzedzona ablucjami
(obmyciem rąk i nóg); 3) całodzienny post
przez okres jednego miesiąca - ramadanu;
4) jałmużna dla ubogich; 5) pielgrzymka
do Mekki (raz w życiu). Wypełnianie tych
obrzędów wyjaśniała dodatkowo Trady-
cja, czyli Sunna, opierając się na hadisach,
świadectwach towarzyszy proroka, którzy
dali początek czterem szkołom prawa; is-
lam nie oddziela życia religijnego od życia
społecznego i politycznego. Zob. święta
religijne (święta muzułmańskie).
Ismael Izmael.
Izaak [hebr. icchak, rdzeń tego imienia
pochodzi od czasownika śmiać się], syn
stuletniego Abrahama i dziewięćdzie-
sięcioletniej Sary. Izaak był obiecanym
przez Boga synem (Rdz 15,4-5; 18,9-15;
Rz 9,7-10), dziedzicem przymierza i
gwarantem jego trwałości (Rdz 17). Aby
wystawić na próbę wiarę Abrahama, Bóg
rozkazał mu ofiarować Izaaka na całopale-
nie. Abraham pragnął być temu rozkazowi
posłuszny (Rdz 22), lecz w ostatniej chwili
anioł Boży powstrzymał go i zamiast Iza-
aka został w ofierze złożony baranek, za-
plątany rogami w zaroślach. Opowiadanie
to odegrało doniosłą rolę w potępieniu
ofiar składanych z dzieci. Poza tym Izaak
jawi się tutaj jako zapowiedź Chrystu-
sa. Izaak miał żonę Rebekę i synów,
Ezawa i Jakuba.
Lit. E. Wiesel Celebrations biblique (197, Cele-
bracja biblijna), "Le Sacrifice d'Isaac: histoire
de surivant" (Ofiarowanie Izaaka: historia
ocalonego. I. Brodski (1970,
wyd. pol. 1981), "Izaak i Abraham", poemat.
Ikon. Ofiara Izaaka zawiera cztery elementy:
drzewo i ołtarz ofiarny, Abrahama wznoszące-
go nóż, aby zabić syna, baranka zaplątanego
w zaroślach i wreszcie dłoń Boga (albo Jego
anioła) powstrzymującą rękę Abrahama: fresk
z synagogi w Dura Europos (III w.); rzeźba:
drzwi z brązu w kościele San Zeno w Veronie;
L. Ghiberti, płaskorzeźba na drzwiach z brązu
baptysterium katedry we Florencji (1422).
Caravaggio (1603, Florencja). Rembrandt Ofia-
ra Abrahama (1635, Monachium). G. Flinck
Izaak błogosławiący jakuba (1638, Amsterdam).
Izajasz [gr., od hebr. jeszajahu = Jahwe
jest zbawieniem) (ok. 765-701 p.n.e.),
prorok, pełnił swe posłannictwo w latach
740-701 p.n.e., za rządów Azariasza, Jo-
atama, Achaza i Ezechiasza. Doradca kró-
lewski, aktywnie uczestniczył w życiu poli-
tycznym śydowska legenda podaje, że
poniósł śmierć męczeńską za czasów króla
Manassesa. Izajasz był wybitnym pisarzem

Strona 72

Słownik biblijny.txt

i poetą, o czym świadczy księga nosząca
jego imię (Księga Izajasza, w której mogą
mu być przypisane tylko rozdziały 1-23
i 28-35). Niektóre fragmenty, jak np. opis
jego wizji w świątyni (rozdział 6), jego
przepowiednia o narodach (10,13) lub
dotycząca przyszłego pokoju (rozdział 11)
zalicza się do najpiękniejszych kart całej li-
teratury biblijnej. Tematami bliskimi Iza-
jaszowi są: majestat Boga i pełna w Nim
ufność, której prorok się domaga (także
w kwestiach politycznych), piętnowanie
niesprawiedliwości oraz nadzieje związa-
ne z przyszłością mesjańską. Druga część
Księgi Izajasza (Iz 40-55) to przesłanie
pocieszenia dla wygnańców w Babilonie.
Znajdują się w niej cztery pieśni liryczne,
zw. Pieśniami Sługi Pańskiego. Część
trzecia (Iz 56-66), mniej jednolita, łączy
elementy różnego pochodzenia; jako ca-
łość, datuje się ją na okres powrotu z wy-
gnania babilońskiego. Krytycy są zgodni
co do tego, aby drugą i trzecią część trak-
tować jako dzieło uczniów i kontynuato-
rów wielkiego proroka.
Lit. ů W. Chrostowski Bohaterowie wiary Stare-
go Testamentu (1992). Zob. też prorok.
Ikon. Prorok Izajasz: rzeźba z XII w. w koście-
le w Souillac; ołtarz Zwiastowania w Aix (ok.
1443); Melozzo da Forli (1477, Loretto).
Muz. A. Tansman Izajas (1951), oratorium.
D. Milhaud PrJon:esse de Diei, opus 438
(1971-72, Boża Obietnica), na podstawie tek-
stów, Izajasza i Ezechiela.
Izebel, Jezabel [od hebr. sebul = władza
zwierzchnia], córka króla Tyru, żona
Achaba, króla Izraela (1 Krl 16,31). Pra-
gnęła przenieść ze swej ojczyzny do Izraela
kult Baala, kazała zabić proroków Jahwe
i groziła śmiercią prorokowi Eliaszowi
(1 Krl 18,19). Eliasz upominał ich bardzo
surowo i zapowiedział Izebel, że zostanie
rozszarpana przez psy obok winnicy Na-
bota, którą podstępnie zawładnęła po za-
mordowaniu jej właściciela (1 Krl 21).
Zob. Atalia.
Lit. T.A. d'Aubign‚ wů Les Tragiques (1616,
Rymy tragiczne), księga VI, "Vengeances" (Ze-
msta) określa tym złowieszczym imieniem Ka-
tarzynę Medycejską, prześladowczynię prote-
stantów', a ogólniej - możnych królestwa Fran-
cji: "Psy się nasyciły z okazałych piersi, które
nadęłaś swą pychą". J.B. Racine Atalia (1691,
wyd. pol. 1803), Izebel ukazuje się we śnie
swojej córce, AtalŹŹ, i przepowiada jej rychłą
klęskę w walce z "okrutnym Bogiem Izra-
elitów".
Ikon. L. Giordano Śmierć Izebel (XVII w.).
Izmael, Ismael [hebr. iszrnael = Bóg
słucha], pierwszy syn Abrahama. Mat-
ką Izmaela była niewolnica i nałożnica
Abrahama, Hagar. śona Abrahama Sara
kazała wypędzić Hagar wraz z Izmaelem,
aby ten nie objął dziedzictwa po Abraha-
mie (Rdz 21,12-13). Izmael jest proto-
plastą eponimicznym (nadał swoje imię)
dwunastu pokoleń arabskich z Transjor-
danŹŹ i północnej ArabŹŹ (Rdz 25,12-18).

Strona 73

Słownik biblijny.txt

Izrael [hebr. israel = walczący z Bo-
giem]:1. Imię nadane przez Boga Jakubo-
wi po jego walce z aniołem (Rdz 32,29).
2. Nazwa państwa w północnej Palesty-
nie, które powstało ok. 929 p.n.e. Po
śmierci króla Salomona, królestwo zo-
stało podzielone na dwie części: królestwo
Izraela (w części północnej) i królestwo
Judy (na południu). Nazwa "Izrael" obej-
mowała więc tylko część całej ludności
(1 Krl 12,16-19). Po dokonaniu podboju
królestwa północnego przez Asyryjczyków
w 721 p.n.e., termin ten zaczęto stoso-
wać w odniesieniu do polityczno-religijnej
wspólnoty śydów. Określenie "Izrael" ma
również wymiar duchowy Ludu Bożego,
dochowującego wierności przymierzu
Abrahama i Mojżesza, i w tym znaczeniu
było używane także przez chrześcijan.
3. Nazwa państwa żydowskiego w Pale-
stynie, którego utworzenie proklamował
14 maja 1948 D. Ben Gurion, po opusz-
czeniu Palestyny przez oddziały angielskie.
Izraelczyk, mieszkaniec państwa Izrael,
utworzonego w 1948. Większość miesz-
kańców Izraela stanowią śydzi, lecz część
- Palestyńczycy, którzy wyznają chrześci-
jaństwo lub islam.
Izraelita, członek narodu żydowskiego,
synonim określenia "śyd", a w węższym
znaczeniu, wychodzącym z użycia - izra-
elita odnosi się do wyznawcy religŹŹ ży-
dowskiej, czyli judaizmu.
Lit. śydowska wierność religijna zakorzeniona
jest w powołaniu Abrahama, opuszczającego
swój kraj, aby udać się do Ziemi Obiecanej.
Erec Israel, Palestyna, to religijna ojczyzna,
centrum świata dla wszystkich śydów, rozpro-
szonych na wszystkich krańcach ziemi. J. Hale-
wi Zionide (XII w., Syjoniści): "Lecz kiedy
marzę o powrocie twych wygnańców, jestem
cytrą, w pełni nabrzmiałą twoimi hymnami".
Wielu spośród rozproszonych śydów rzeczywi-
ście wróciło do kraju po krwawych pogromach
w Rosji w drugim trzydziestoleciu XIX w. Po-
wstała literatura narodowa w języku hebr., któ-
rej ojcem jest Ch.N. Bialik (1873-1934). Kie-
dy w 1917 emigracja ta, wg określenia hebr.,
"alija", czyli "wznoszenie się do kraju", została
zahamowana przez rewolucję październikową,
przypadło to akurat na okres rozkwitu literatu-
ry hebr.; od tego czasu rozwijała się ona
w trzech ośrodkach: w Polsce, Stanach Zjed-
noczonych i Palestynie, ogłoszonej "ogniskiem
narodowym". Od czasu utworzenia Izraela w
1948 i w związku z nowymi falami emigran-
tów, hebr. literaturę narodową zdominowała
osobowość S.J. Agnona, laureata Nagrody No-
bla w 1966: Posag dla narzeczonej (1931);
W głębinach oceanu (1935).
Ekr. O. Premieger Exodus (1960, wg powieści
L. Urisa).
Jahwe, termin powstały w nie zupełnie
pewnej i nie wiadomo czy stosującej się
do tradycji judaistycznej wokalizacji czte-
rech liter YHWH, zwanych także tetra-
gramem. Jego etymologia wiąże się z jed-
ną z form czasownika "być, istnieć". To

Strona 74

Słownik biblijny.txt

imię sam Bóg pod postacią krzewu goreją-
cego objawił Mojżeszowi (Wj 3,14-15).
Tradycja judaistyczna zabrania wymawia-
nia tetragramu i zastępuje go terminem
Adonaj (mój Pan, Bóg) albo ha-szem
(imię). Deformacją imienia Jahwe jest
Jehowa. Zob.: Adonaj; El; Eloah; Naj-
wyższy.
Jair, przełożony synagogi w Kafarnaum,
ojciec dziewczynki, która umarła mając

dwanaście lat. Na prośbę Jaira, Jezus
wskrzesił dziecko (Mt 9,18-19, 23-26).
Ikon. Wskrzeszenie córki Jaira: sarkofagi w, Ar-
les i na Lateranie w Rzymie (IV w.); mozaika
w katedrze Monreale (XII w.); Rembrandt, ry-
sunek piórkiem (1632, Amsterdam).
Jakub [hebr. jaako od akew = pięta),
syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniaczy
Ezawa, urodził się trzymając za pię-
tę swego brata. Jakub odkupił od Ezawa
prawo pierworództwa za miskę soczewicy
(Rdz 25,29-34), a następnie podstępnie
przyjął od niewidomego już Izaaka błogo-
sławieństwo, przeznaczone dla najstarsze-
go syna (Rdz 27, 1-40). Uciekając przed
gniewem Ezawa, Jakub udał się do swego
wuja Labana do Charanu. Po drodze,
w Betel, ujrzał we śnie drabinę i wchodzą-
cych po niej aniołów służących Bogu. Bóg
dał mu swoje błogosławieństwo i obiecał
liczne potomstwo (Rdz 28,10-20). Przy
studni w Charanie Jakub spotkał Rachelę,
córkę Labana. Aby móc ją poślubić, służył
u Labana siedem lat. Ten jednak, chcąc
wydać za mąż najpierw starszą córkę Leę,
w noc poślubną wprowadził ją do łoża Ja-
kuba zamiast Racheli. Jakub musiał odsłu-
żyć jeszcze dalszych siedem lat, aby móc
ożenić się z Rachelą. Następnie przez
sześć lat bogacił się kosztem swego wuja.
W drodze powrotnej do ziemi Kanaan,
Jakub stoczył walkę z nieznajomym
(Rdz 32,25-31), w którym rozpoznał Bo-
ga; Bóg zaś błogosławił mu i nazwał go
Izraelem [hebr., walczący z Bogiem).
Następnie Jakub pojednał się z Ezawem.
Pod koniec życia Jakub wyruszył do Egip-
tu z powodu klęski głodu i tam odnalazł
swego syna Józefa. Przed śmiercią
pobłogosławił swoich dwunastu synów
(Rdz 49,1-28), protoplastów dwunastu
pokoleń Izraela, którym mieli nadać swe
imiona. W historŹŹ patriarchów Jakub
uchodzi za człowieka sprytnego, lecz jego
zręczność na nic by mu się nie zdała, gdy-
by Bóg go nie wybrał, jako tego, któremu
odnowi obietnice dane Abrahamowi.
Lit. T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques (1616, Ry-
my tragiczne), "Miseres" (Nieszczęścia), partia
katolicka i partia protestancka, które rozdziera-
ją swą matkę, Francję, są jak Ezaw i Jakub,
spierający się o "piersi karmiące"; Jakub, wy-
brany przez Boga, reprezentuje partię prote-
stancką. A. de Lamanine Nouvelles M‚ditations
po‚tiques (1823, Nowe rozmyślania poetyckie),
"L'Esprit de Dieu" (Duch Boży), walka Jakuba
z aniołem. G. Norge La Joie aux "mes (1941,

Strona 75

Słownik biblijny.txt

Radość dla dusz), "Jacob et l'Ange" (Jakub
i Anioł). T. Mann Józef i jego bracia (1933-43,
wyd. pol. t. 1-3 1961), Jakub ma tu oczywiście
wsparcie w swej boskiej misji, ale jego ślepa
miłość do syna Józefa, którego obdarowuje do-
brami ze szkodą dla pozostałych synów, będzie
źródłem konfliktu między jego potomkami.
P. Emmanuel ,Jacob (1970, Jakub), pod biblij-
ną postacią Jakuba - którym jest każdy z nas-
poeta kontynuuje poszukiwanie sensu istnienia.
E. Wiesel: "Jacob ou le combat avec la nuit"
Jakub, czyli walka z nocą) stanowi część
Celebration biblique (1975, Celebracja biblijna).
S. Wyspiański Akropolis (1904), akt III.
K. Wojtyła Jakub (1952).
Ikon. Spotkanie,Jakuba z Rachelą: L. Giordano
(XVII w., Lozanna); J. von Fuehrich (1836,
Wiedeń). W. Dyce ,Jakub i Rachela (ok. 1850,
Museum and An Gallery, Leicester). Sen ,Ja-
kuba: J. Ribera (1639, Madryt); W. Turner
(ok. 1820, Londyn). Walka Jakuba z aniołem:
S. Rosa (XVII w., Derbyshire); E. Delacroix
(1862, kościół Saint-Sulpice, Paryż); P. Gau-
guin (1888, Edynburg). J. Bassano Powrót Ja-
kuba (1565, Wenecja). F.M. Brown Barwna
tunika (ok. 1860, Liverpool).
Muz. A. Sch"nberg Die Jakobsleiter (1926,
Drabina Jakuba), oratorium.

Jakub, często utożsamiany z Jakubem
Młodszym, synem Alfeusza. Krewny Jezu-
sa, syn Kleofasa i MarŹŹ, jednej ze świę-
tych niewiast, nie był jednym z dwuna-
stu apostołów; nie był nawet uczniem
Jezusa za Jego życia. Później stał się
zwierzchnikiem wspólnoty judeo-chrześ-
cijan i odegrał ważną rolę w gminie jero-
zolimskiej, szczególnie na Soborze Apo-
stolskim podczas sporu w sprawie obrze-
zania nawróconych pogan (Dz 15,13-21).
Tradycja chrześcijańska przypisuje mu au-
torstwo Listu św. Jakuba, pierwszego z Li-
stów Katolickich, obecnie autorstwo tego
Listu jest sprawą sporną. Według history-
ka Józefa Flawiusza, Jakub został ukamie-
nowany w 62 roku.
Jakub młodszy, syn Alfeusza, jeden z
dwunastu apostołów (Mk 3,18). NT nie
zawiera o nim więcej informacji.
Jakub Starszy, syn Zebedeusza, starszy
brat apostoła Jana, jeden z dwunastu apo-
stołów. Jezus nadał synom Zebedeusza
przydomek Boanerges (synowie gromu).
Wraz z Piotrem i Janem, Jakub był obecny
przy wszystkich ważniejszych wydarze-
niach z życia Jezusa: przy Przemienie-
niu Pańskim (Mt 17,1-8), przy wskrzesze-
niu córki Jaira (Łk 8,40-42; 49-56), przy
modlitwie Jezusa w ogrodzie Getsemani
(Mt 26,36-46). Zmarł jako męczennik,
ścięty ok. 41 r. na rozkaz Heroda Agryp-
py I (Dz 12,2). Według Mateusza i Mar-
ka, to sam Jezus zapowiedział mu taką
śmierć, która miała go z Nim zjednoczyć,
gdy Jakub i jego brat odważyli się popro-
sić Jezusa, aby mogli przebywać w jego
chwale, jeden po jego prawicy, a drugi po
lewicy (Mk 10,35-40). Według legendy

Strona 76

Słownik biblijny.txt

z VII w., Jakub Starszy głosił ewangelię
w HiszpanŹŹ; jest tam czczony szczególnie
w Santiago de Compostela.
Jan [hebr. jochanan = Jahwe jest łaska-
wy], syn Zebedeusza, brat Jakuba Starsze-
go, jeden z dwunastu apostołów. Przypi-
suje się mu autorstwo czwartej EwangelŹŹ.
W znacznej mierze niezależny od trzech
poprzednich ewangelistów ( synoptycz-
ne ewangelie), nie opowiada np. o ustano-
wieniu EucharystŹŹ, natomiast jako je-
dyny opisuje scenę mycia nóg ( 13,1-20)
podczas Ostatniej Wieczerzy, którą Jezus
spożył ze swymi uczniami. Jan w swojej
EwangelŹŹ podkreśla znaczenie pewnej licz-
by znaków (cudów), które pozwolą rozpo-
znać w Jezusie Mesjasza, Syna Bożego
( 2,11). Wyraża się wątpliwość, czy moż-
na mu przypisać autorstwo Apokalipsy
św. ,Jana (- apokalipsa) zredagowanej
przez Jana na wyspie Patmos, ale z pew-
nością była ona pisana pod jego wpływem.
Jan był świadkiem Przemienienia Pań-
skiego, Jezus przed śmiercią powierzył mu
opiekę nad swoją Matką ( 19,25-27).
Lit. V. Hugo Ges Contemplations (1856, Roz-
myślania): "Słuchajcie, ja jestem Ja
n, widzia-
łem rzeczy tajemne", poemat poświęcony do-
mniemanemu autorowi Apokalipsy. G. Hoc-
quenghem La Calere de l'agneau (1985, Gniew

Io4

baranka), powieść; "Paweł jest człowiekiem
grzechu, a Jan człowiekiem zmartwychwstania"
(posłowie). Inspiracją była Apocalypse (1931,
Apokalipsa) D.H. Lawrence'a, za tło akcji au-
tor obrał krwawe zajścia.
Ikon. Jan Ewangelista pojawia się u boku Ma-
ryi stojącej u stóp krzyża (zob.: krzyż - ukrzy-
żowanie; złożenie do grobu). Sceny z życia Ja-
na, kruchta kościoła św. Jana na Lateranie
(VII w., Rzym). Mistrz z Moulins Anna de
Beauwe ze św. ,Janem Ewangelistą (1500, Pa-
ryż). Święty Jan: fresk z Saint-Macaire (Gi-
ronde, XIV w.); T. Riemenschneider (począ-
tek XVI w., Berlin). Święty Jan na Patmos:
M. Giovanetti (1347, Avignon); H. Memling
(1475-79, Brugia); H. Bosch (XVI w., Berlin);
D. Vel"zquez (1617, Londym).
Muz. J.S. Bach Pasja według św. Jana (1723).
M. Musorgski Noc na Łysej Górze (1867, opra-
cowana ponownie przez N. Rimskiego-Korsa-
kowa w 1886).

Jan Chrzciciel, syn Zachariasza i Elż-
biety, małżonków w podeszłym wieku,
uznanych za niepłodnych (Łk 1,7). Jego
narodzenie zwiastowane przez archanioła
Gabriela miało miejsce na sześć miesięcy
przed narodzeniem Jezusa, którego matka
była spokrewniona z Elżbietą. Jako pro-
rok, Jan Chrzciciel głosił na Pustyni Judz-
kiej nawrócenie serc i zapowiadał bliskie
nadejście Królestwa Bożego. Jezus przy-
szedł do niego nad Jordan, aby z jego rąk

Strona 77

Słownik biblijny.txt

przyjąć chrzest przed rozpoczęciem gio-
szenia swojej nauki. Jan Chrzciciel uwię-
ziony przez Heroda Antypasa, ponieważ
publicznie napiętnował cudzołóstwo króla,
z żoną jego brata, Herodiadą, został ścięty
za poduszczeniem Herodiady. Jan Chrzci-
ciel jest niekiedy określany przydomkiem
"Poprzednik", jako ten, który idzie przed
kimś innym, aby go zapowiedzieć. Zob.
chrzest (chrzest Jana Chrzciciela).
Lit. G. Flaubert w Trzech opowieściach (1877,
wyd. pol. 1914) czyni Jana chrzciciela głów-
nym bohaterem "Herodiady", noszącym "eg-
zotyczne" imię Jaokannan. ů K. Wojtyła Prośba
Jana (1950). R. Brandstaetter Jan Chrzciciel
w więzieniu (1960).
Ikon. Donatello Jan Chrzciciel (145Ś, katedra
w Sienie). H. Memling listinue zaślubiny
św. Katarzyny (1475-79, Brugia). Leonardo
da Vinci Święty Jan Chrzciciel (1515, Paryż).
A. Bloemaert Kazanie św. Jana Chrzciciela
(XVI w., Strasburg). A. Bronzino Modl św
Jan Chrzciciel (ok. 1530, Rzym). A. Rodin
Święty Jan Chrzciciel (1880, Paryż). Zob. też
chrzest (chrzest Jezusa).
Jefte [hebr. jefiach = on otwiera), jeden
z dwunastu sędziów Izraela w dobie
przedkrólewskiej. Według Księgi Sędziów,
Jefte po zwycięstwie nad Ammonitami,
aby dopełnić ślubu, który złożył zanim
wyruszył do walki, czuł się zobowiązany
oddać swą jedyną córkę na ofiarę cało-
palną. Rzecz znamienna, narrator zdaje
się nie potępiać tej ofiary z człowieka, bę-
dącej przecież czynem całkowicie zabro-
, nionym przez Prawo. Tekst, uwzględnia-
jący opis obrzędu żałobnego, stara się
przede wszystkim objaśnić święto kananej-
skie (Sdz 10,6-12,7), a mianowicie zwy-
czaj, że każdego roku córki izraelskie
schodziły się na cztery dni, aby opłakiwać
córkę Jeftego.
Lit. A. de Vigny Poenes antiques et modernes
(1837, Poematy starożytne i nowoży,tne), "La
Fille de Jepht‚" (Córka Jeftego), oskarża Boga
i Jego "okrucieństwo".
Ikon. Córka Jeftego: kapitel z kościoła w V‚ze-
lav (XII w.); Lucas van Leyden (XVI w., Rot-
terdam); S. Vouet, projekt tapiserŹŹ z manufak-
tury' w Gobelins (1627); A. Coypel (1711, La-
on); E. Degas (1861-64, Smith College).
Muz. G. Carissimi Historia di Jephte (1650),
oratorium. G.F. H"ndel Jephta (1752), orato-
rium.
Jehowa. W epoce renesansu, kiedy wielu
nie zdawało sobie sprawy z faktu, że pod
tetragramem YHWH zostały umieszczone
samogłoski z Adonaj (mój Pan) w celu za-
znaczenia, że z wyjątkowego szacunku nie
wolno wymawiać świętego imienia Jahwe,
lecz właśnie należało czytać Adonaj, błęd-
nie odczytywano je np. jako Jehowa. Było
to jednak brzmienie stworzone sztucznie,
mylnie. Obecnie wyszło ono z użycia (uży-
wają go tylko zwolennicy sekty Świadków
Jehowy). Zob.: Jahwe; tetragram.
Lit. Tym imieniem A. de Lamartine i V. Hugo
określają Boga ze Starego Testamentu. Lamarti-

Strona 78

Słownik biblijny.txt

ne Harmonies po‚tiques et religieuses (1830, Har-
monie poety,ckie i religijne), ,;J‚hovah ou
L'id‚e de Dieu" (Jehowa albo idea Boga)-
Harmonia ósma. Hugo, w, poemacie "Nomen,
numen, lumen" (Imię, bóstwo, światło), za-
wartym w Les Contenplations (1856, Rozmyśla-
nia), siedem liter imienia Jehowah staje się
"siedmioma olbrzymimi gwiazdami czarnej
północy".
jeleń, łania. Zwierzętami cenionymi dla
ich urody i wdzięku są łanie, jelenie i ga-
zele; z tej racji występują w kilku tekstach
biblijnych (2 Snt 22,34; Ps 18,34). Ponad-
to Jeremiasz przywołuje obraz macierzyń-
skiej miłości łani (r 14,5). Biblia uczyniła
także z łani symbol człowieka sprawiedli-
wego, łaknącego źródła wody żywej, któ-
rym jest słowo Boże: "Jak łania pragnie
wody ze strumienia, tak dusza moja pra-
gnie Ciebie, Boże" (Ps 42,2).
Jeremiasz [hebr. jirn iejahu = Jahwe wy-
wyisza), ur. ok. 650 p.n.e., syn kapłana
z Anatot, wioski położonej w pobliżu Jero-
zolimy. Jeremiasz pełnił swe posłannictwo
prorockie ok. 627-587 p.n.e., w trudnym
okresie historŹŹ Izraela: przeżył najazd
Babilończyków, zniszczenie Jerozolimy i
świątyni, uprowadzenie ludu do niewoli,
czyli zniweczenie tego wszystkiego, co
symbolizowało religię i nadzieje Izraela.
śycie osobiste Jeremiasza było także na-
znaczone cierpieniem; Księga Jeremiasza
daje wzruszające świadectwo tego cierpie-
nia. Za ostatnich królów Judy, Jeremiasz
wystąpił z krytyką ich polityki, szczególnie
króla Sedecjasza, nawoływał do uległości
wobec Babilonu. Jego słowa nie podobały
się władcy; Jeremiasz został aresztowany i
uwięziony (r 37). Mowy Jeremiasza zo-
stały spisane przez jego sekretarza Baru-
cha (r 36), zawierają napomnienia, groź-
by; zapowiadają najazd "ludów północy",
upadek państwa i niewolę. Po zdobyciu
Jerozolimy w 587 p.n.e., Jeremiasz został
uprowadzony do Egiptu, gdzie spisał swo-
je ostatnie przepowiednie. Jeremiaszowi
przypisywano również autorstwo Lamenta-
cji, składających się z pięciu żałosnych
skarg nad ruinami Jerozolimy.
Z. i p. Jeremiady, - długotrwałe lamentacje.
Lit. R. Garnier Les uives (1583, śydówki),
prorok, który zabiera głos w pierwszym akcie,
aby błagać o zmiłowanie Boże, i w piątym ak-
cie, aby opowiedzieć o straszliwym zakończe-
niu buntu Sedecjasza, króla judzkiego, przeciw
królowi babilońskiemu Nabuchodonozorowi II
(VI w. p.n.e.) jest nikim innym jak prorokiem
Jeremiaszem z BiblŹŹ - na zakończenie zapowia-
da lepsze dni dla Jerozolimy i przyjście Me-
sjasza. S. Zweig Jeremiasz (1917, wyd. pol.
1926). ů K. Ujejski Gęśle Jeremiasza (1844).
K. Wojtyła Jeremiasz (1940). J. Dobraczyński
Wybrańcy gwiazd (1948).
Ikon. Prorok Jeremiasz, posąg z kościoła w Moi-
ssac (XII w.). C. Sluter Studnia Mojżesza
(1395-1406, kartuzja Champmol, Dijon).
Rembrandt ,Jeremiasz opłakujący zniszczenie Je-
rozolimy (1630, Amsterdam).

Strona 79

Słownik biblijny.txt

Muz. I. Strawiński Threni, id est lamentationes
Jeremiae prophetae (1958, Treny, to znaczy
lamentacje proroka Jeremiasza), oratorium.
L. Bernstein Jeremiah (1942, Jeremiasz), sym-
fonia.

Jerozolima [hebr. jeruszalaina, prawdo-
podobnie od ir szalom = miasto pokoju],
święte miasto judaizmu, czczone również
przez chrześcijan i muzułmanów. Z pew-
nością o nim, pod nazwą Ursalimmu,
(miasto pokoju), mówią również teksty
asyryjskie. Tradycja biblijna rozpoznaje
święte miasto Jerozolimę w Szalemie, mie-
ście króla Melchizedeka (Rdz 14,18);
Księga Kronik nazywa je Jebus, od nazwy
pierwszych jego mieszkańców, Jebusytów
(1 Krn 11,4). Około 1000 p.n.e. Jerozo-
limę zdobył król Dawid i uczynił stoli-
cą dwunastu pokoleń Izraela. Dzięki prze-
niesieniu Arki Przymierza do Jerozolimy,
a przede wszystkim dzięki zbudowaniu
tam świątyni za rządów Salomona,
miasto stało się centrum religijnym He-
brajczyków; celebrowano w nim wiel-
kość Boga i domu Dawidowego. Na Je-
rozolimę spadło następnie wiele klęsk:
przede wszystkim po śmierci Salomona
(ok. 933 p.n.e.) jego państwo rozpadło się
na dwa odrębne królestwa: znacznie więk-
sze - północne (królestwo Izraela) i małe
- południowe (królestwo Judy). Jerozoli-
ma została wówczas stolicą zaledwie nie-
wielkiego terytorium Judy. W 587 p.n.e.
została zdobyta przez króla babilońskiego
Nabuchodonozora II, który zburzył mia-
sto i świątynię, a mieszkańców uprowadził
do Babilonu. Po 538 p.n.e. Jerozolima
została ponownie zasiedlona i odbudowa-
na przez wygnańców, którym król perski
Cyrus Wielki pozwolił powrócić do ojczy-
zny. Po upadku monarchŹŹ perskiej, w 332
p.n.e. Jerozolima znalazła się w ręku Gre-
, ków, później - Ptolemeuszów egipskich.
Do dawnej świetności wróciła po powsta-
niu Machabeuszów. Podczas powstania
przeciw Rzymowi, któremu podlegała Ju-
dea od 6 r. n.e., Jerozolima została w 70 r.
zdobyta i zburzona przez cesarza Tytusa.
Proces odbudowy miasta przerwało po-
wstanie Szymona Bar Kochby (132-135),
a po jego stłumieniu Jerozolima została
doszczętnie zniszczona na polecenie cesa-
rza Hadriana. Nawet jeżeli od czasu po-
wrotu z wygnania babilońskiego Jerozoli-
ma nie była niezależna politycznie, to jed-
nak odgrywała pierwszoplanową rolę pod
względem religijnym. śydzi ze wszystkich
stron zwracali się ku niej, przybywali do
miasta w pielgrzymkach (Ps 122). Widzieli

w Jerozolimie mieszkanie - przybytek Bo-
ga (Ps 46); była ona miastem powołanym
do tego, aby stać się macierzą wszystkich
narodów (Ps 87); była też powołana do
świętości, do wierności, o czym przypomi-
nali prorocy, którzy bezustannie wzywali
ją do nawrócenia.

Strona 80

Słownik biblijny.txt

W NT Jerozolima zajmuje bardzo ważne
miejsce we wszystkich czterech Ewange-
liach, a przede wszystkim w EwangelŹŹ we-
dług św. Łukasza. W tym mieście rozpo-
czyna on i kończy swoje świadectwo o Je-
zusie; podkreśla stopniową drogę Jezusa
do tej stolicy, w której miała dopełnić się
Jego męka i śmierć (Łk 9,31). W 50 r. ze-
brało się w Jerozolimie zgromadzenie apo-
stołów i chrześcijańskich zwierzchników
mających zdecydować o postawie, jaką
należy zająć wobec judeochrześcijan; był
to pierwszy sobór. Już prorocy tęsknili za
Jerozolimą idealną, Jerozolimą czasów
ostatecznych. W nawiązaniu do tej na-
dziei, Listy św. Pawła i Apokalipsa św. Ja-
na w sposób symboliczny mówią o tej na-
dziei: "I Miasto Święte - Jeruzalem No-
we ujrzałem zstępujące z nieba od Boga"
(Ap 21,2).
Lit. W literaturze religijnej Jerozolima to mia-
sto wymarzone, miasto nadziei, lecz o ile Jero-
zolima autorów zainspirowanych judaizmem
(Gabirol, XI w.; J. Halewi Monide, XII w.,
Syjoniści) jest miastem geograficznie położo-
nym w Palestynie, to autorzy chrześcijańscy
najczęściej zwracają się ku Jeruzalem niebie-
skiemu: J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol.
1803), wizja Joada; W. Blake ,Jerusalem (1820,
Jerozolima).
Historyczne miasto Jerozolima jawi się jako
źródło konfliktów między rywalizującymi ze so-
bą wspólnotami, podzielona, rozdarta, plądro-
wana. Zdobycie Jerozolimy (w języku starofran-
cuskim, XII w.) przypomina zajęcie miasta
przez Godfryda de Bouillon. T. Tasso w ,Jero-
zolimie wyzwolonej (1581, wyd. pol. 1618)
wspomina to krwawe wydarzenie. Podobnie
J.L. Gordon, Upadek Jerozolimy (XIX w.), po-
ematy. W XIX w. miasto przyciągało już nie
tylko pielgrzymów i żołnierzy, lecz także po-
dróżników i archeologów: F.R. Chateaubriand
Podróż z Paryża do ,Jerozolimy (1811, wyd.
pol. 1853), A. de Lamartine Wrażenia, my-
Śli, krajobrazy i wspomnienia z podróży na
Wschód (t.l 1835, wyd. pol. 1843). P. Loti
Jerusalem (1896). Obraz współczesnej Jerozoli-
my przedstawiają pisarze żydowscy, szcze-
gólnie: S.J. Agnon, Opowiadania jerozolimskie
(1959); D. Shahar, Opowiadania jerozolimskie
oraz Pałac rozbitych naczyń (1978); E. Wiesel
Le Mendiant de J‚rusalem (1968, śebrak z Jero-
zolimy). Z. Kossak-Szczucka Pątniczym szla-
kiem (1933). K.K. Baczyński *** [o miasto,
miasto - Jeruzalem żalu] (1942). W. Broniew-
ski Rady dla turystki w ,Jerozolimie (Bagnet na
broń,1943).
Ikon. Jerozolima pojawia się czasami jako tło
obrazu: V. Carpaccio Święty Szczepan naucza-
jący w Jerozolimie (ok. 1520, Paryż); M. Cha-
gall Pieśń nad Pieśniami (1956, Nicea); witraż
w katedrze w Sens (XII w.). Znacznie częściej
wyobrażane jest Niebieskie Jeruzalem z Apoka-
lIpsy św. Jana: mozaiki w bazylikach Santa
Prudenziana (V w.) i Santa Maria Maggiore
(IV w.) w Rzymie. Miniatury do ewangeliaizy
z XII w.: Saint-M‚dard de Soissons; z Państwa
Bożego św. Augustyna (Praga). przedmioty kul-

Strona 81

Słownik biblijny.txt

tu: świetlista korona (Hildesheim, Akwizgran);
kadzielnica (Seitenstetten w AustrŹŹ).
Muz. A. Vivaldi Lauda Jerusalem (XVIII w.,
Chwal Jerozolimę), kompozycja na dwa chóry.
Jerycho [hebr. jericho], najniżej położo-
ne miasto świata, 300 m poniżej poziomu
Morza Śródziemnego, w oazie znanej ze
swojej urodzajności, w odległości 35 km
na północny wschód od Jerozolimy i na
północ od Morza Martwego. Wykopaliska
archeologiczne potwierdziły obecność sie-
demnastu kolejnych miast wznoszonych
na terenie Jerycha, począwszy od VII ty-
siącl. p.n.e., co czyni zeń jedno z najstar-
szych miast świata. Według Księgi ,Jozuego
mury tego ufortyfikowanego miasta rozpa-
dły się na dźwięk trąb z rogów baranich
(szofar, używanych przy obrzędach litur-
gicznych) i okrzyków wojennych wznoszo-
nych przez lud Izraela, podczas gdy Arka
Przymierza (- arka) była obnoszona
w uroczystej procesji wokół obleganego
miasta (Joz 6). Jozue obłożył miasto klą-
twą i kazał zabić jego mieszkańców, poza
jedną nierządnicą, Rachab, która ukrywała
wywiadowców Izraela (oz 2,1-24). Tekst
ten, będący równocześnie typowym opi-
sem świętej wojny i opowiadaniem o ce-
chach liturgicznych, nie został potwier-
dzony archeologicznie, nie odnaleziono
też żadnych śladów zniszczenia Jerycha z
czasów ok. XIII w. p.n.e. W każdym razie
miasto zostało odbudowane przez króla
Achaba w IX w. p.n.e., a następnie w
III w. p.n.e. umocnione w epoce Macha-
beuszów. Herod Wielki kazał wybudować
w nim pałac. Jezus często. zatrzymywał się
w Jerychu, przywrócił tam wzrok niewido-
memu, pojednał z Bogiem Zacheusza,
zwierzchnika celników (Łk 19,1-9). Jezus
umiejscowił przypowieść o miłosiernym
Samarytaninie na drodze z Jerozolimy do
Jerycha (Łk 10,30).
Ikon. Upadek murów Jerycha jest przedsta-
wiony na mozaice z IV w. w bazylice Santa
Maria MagJore w Rzymie. L. Ghiberti, pła-
skorzeźba na drzwiach z brązu baptysterium
katedry we Florencji (1425-52). Miniatura
J. Fouqueta w Antiquit‚s judaigues (1476, Sta-
rożytności żydowskie).
Muz. Joshua fought the battle of Jericho Jozue
stoczył bitwę pod Jerycho), negro spiritual.
Jezabel Izebel.
Jezus [hebr. jeszu, jehoszua = Jahwe jest
pomocą, zbawieniem]. Jezus jest centralną
postacią EwangelŹŹ. Jego historyczne ist-
nienie jest potwierdzone przez pisma
uczniów i teksty starożytnych pisarzy: Jó-
zefa Flawiusza (ok. 93), Pliniusza Młod-
szego (112), Tacyta (116), swetoniusza
(120). O Jego życiu mamy stosunkowo
niewiele szczegółów: Ewangelie nie są Je-
zusa biografią. Jezus urodził się w Betle-
jem za czasów króla Heroda Wielkiego
w 4 lub 6 r. p.n.e. Był synem Maryi. Jego
opiekunem był Józef pochodzący z ro-
du Dawida, cieśla z Nazaretu. przez trzy-
dzieści lat Jezus wiódł tam zwyczajne ży-

Strona 82

Słownik biblijny.txt

cie, najpierw jako nikomu nie znane
dziecko, później jako młodzieniec z Judei.
Studiował Pismo, zgłębiając jego treść. Je-
dynym niezwykłym wydarzeniem z tych
trzydziestu lat "życia ukrytego" jest spo-
tkanie dwunastoletniego Jezusa z doktora-
mi Prawa, "przysłuchiwał się im i zadawał
pytania" (Łk 2,46). Jezus najprawdopo-
dobniej wykonywał ten sam zawód, co Jó-
zef. Później rozpoczęła się jego działalność
publiczna: wg niektórych trwała ona trzy
lata, wg innych - rok. Działalność Jezu-
sa rozpoczął chrzest, który Jezus przyjął
z rąk Jana chrzciciela w rzece Jor-
dan. Następnie wraz z dwunastoma wy-
branymi apostołami Jezus przemierzał Pa-
lestynę, głosząc nadejście Królestwa Bo-
żego, uzdrawiając chorych, pociągając za
sobą uczniów i tłumy słuchaczy, poucza-
jąc ich często w przypowieściach. Byli
wśród nich i ciekawscy, niechętni, czy
wręcz wrogo nastawieni, ale też i zwolen-
nicy pełni uwielbienia.
Pewnego dnia w miesiącu nisan (kwie-
cień), w roku 30 lub 33 n.e. Jezus został
pojmany przez władze żydowskie, przeka-
zany rzym. władzy, osądzony i skazany;
następnego dnia ukrzyżowano Go; tego
samego dnia został złożony w grobie.
W najbliższą niedzielę po ukrzyżowaniu
Jezusa niewiasty, które towarzyszyły Mu
w okresie życia publicznego, stwierdziły,
że gdy przyszły do grobu, aby dokończyć
namaszczania Jego ciała, zastały grób pu-
sty. Apostołowie podkreślali, że spotykali
Go żyjącego, rozmawiali z Nim i jedli
z Nim razem; aż do śmierci dawali świa-
dectwo o Jego Zmartwychwstaniu.
Ewangelie pragną być wiernym odbiciem
nauczania Jezusowego, echem przeznaczo-
nym dla tych, którzy nie mogli sami usły-
szeć Jezusa. Najważniejszy - Jezus podkre-
śla to z całą mocą, niekiedy nawet w spo-
sób prowokacyjny - jest prymat miłości
Boga i bliźniego nad wszystkimi innymi
zaleceniami Prawa. Łącząc działanie ze
słowem, Jezus skupiał przy sobie ludzi naj-
bardziej pogardzanych w tamtej epoce:
celników, pobierających podatki dla rzym.
zarządcy, takich jak Mateusz, trędowa-
tych, Samarytan, znienawidzonych przez
śydów, kobiety, a między nimi nawet nie-
rządnice. Wszystko to mogło być jeszcze
do zaakceptowania dla faryzeuszy, lecz
Jezus posuwał się dalej, przedstawiał się
jako Ten, który pozostaje w szczególnej
więzi z Bogiem, Boga ośmielał się nazy-
wać swoim Ojcem [aram. abba]. Jego sło-
wa i czyny ściągały nań wrogość władz
śydowskich. Wszystko co Ewangelie mó-
wią o Jezusie zmierza ku temu, aby przed-
stawić Go jako Mesjasza, pomazańca
Bożego, Tego, którego oczekiwał Izrael,
i który całkowicie wypełniał dane przod-
kom obietnice, przekazane w ST.
Chrześcijanie widzą w Jezusie obiecanego
Izraelowi Mesjasza, twierdzą, że ten Me-
sjasz to jedyny syn Boga, co zresztą nie

Strona 83

Słownik biblijny.txt

zostało przyjęte przez wszystkich od razu
i nie bez trudności. Jezus jest dla chrześci-
jan Tym, który przez swoje życie, śmierć
i zmartwychwstanie otwiera całej ludzko-
ści dostęp do Królestwa Bożego. Nazywa-
ją Go Jezusem Chrystusem, Jezusem Me-
sjaszem. śydzi uznają historyczne istnie-
nie Jezusa. Pozostają wrażliwi na to, co
w Jego nauce stanowi bezpośrednie na-
stępstwo tradycji judaistycznej. Nie uznają
jednak w Nim Mesjasza, obiecanego przez
Boga ich praojcom dla wybawienia Izra-
ela. Nadal więc na niego czekają.
Islam widzi w Jezusie proroka, zapowia-
dającego przyjście Mahometa. Koran nazy-
wa Go "Mesjaszem", "Sługą Boga", "Sło-
wem Allaha", lecz nie chce uznać w Nim
nikogo więcej, jak tylko świętego człowie-
ka. Zob.: Chrystus; męka Chrystusa.
Lit. pisarze a postać historyczna Jezusa.
D.F. Strauss Das LebenJesu (1835, śycie Jezu-
sa); w Ewangeliach wszystko jest mitem. Jezus
to postać mesjańska, której realia historyczne
nie wykazują spójności. E. Renan śycie Jezusa
(1863, wyd. pol. 1904), dzieło napisane w du-
chu racjonalizmu, lecz pełnym szacunku wo-
bec "jednostki, która spowodowała, że Jej gatu-
nek uczynił największy krok ku boskości".
F. Mauriac śycie ,Jezusa (1936, wyd. pol.
1937), autor podejmuje psychologiczne odtwo-
rzenie życia Jezusa na podstawie znacznych
fragmentów EwangelŹŹ. M. Waltań Valtakunnan
solaisus (1959, Tajemnica Królestwa), zbele-
tryzowane opowiadanie oparte na dogłębnej
dokumentacji dotyczące ostatnich dni życia
Jezusa.
Jezus Odkupiciel czy mistrz moralności. Dla
pisarzy chrześcijańskich Jezus nie może być
zwyczajnym twórcą pewnej moralności czy tyl-
ko niedościgłym mistrzem. Istota nadnatural-
na, pośrednik między Bogiem a ludźmi, odku-
piciel, jest źródłem wszelkiego życia duchowe-
go. B. Pascal Myśli (1670, wyd. pol. 1921):
"Bez tego pośrednika przekreślona byłaby
wszelka łączność z Bogiem".
Każdy prawdziwy chrześcijanin dąży do zjed-
noczenia, do utożsamienia się z Jezusem.
P. Corneille w XVII w. i A. de Lamartine w
XIX w. przełożyli na język franc. Naśladowa-
nie Jezusa Chrystusa, anonimowe dzieło łac. z
XV w. Pascal przeżywa w duchu mękę Jezu-
sa: "Tajemnica Jezusa". Podobnie upokorzeni,
uciskani, chorzy, biedni, bohaterowie F. Do-
stojewskiego i G. Bernanosa są postaciami cier-
piącego Jezusa: Bernanos Pamiętnik wiejskiego
proboszcza (1936, wyd. pol. 1937). Na samym
dnie nędzy, zjednoczenie z Bogiem przez Jezusa
nadaje człowiekowi siłę i wielkość, a to dzięki
majestatowi Tego, który "żyje naszym życiem"
(Pascal, "Tajemnica Jezusa"). W mistycznym
porywie dopełnia się błogosławione zjednocze-
nie duszy, do której przemawia Słowo, z Bo-
giem: "Dusza widzi tylko Jezusa, który czyni
miłość jej wieczną". J.M. Guyon Le Moyen
court et facile de faire 1'oration (1685, Średnio-
wieczny dwór i łatwość wznoszenia modłów).
Jezus bez tytułu Chrystusa. Zaprzeczając Bó-
stwu Jezusa, wielu filozofów XVIII w. wy-

Strona 84

Słownik biblijny.txt

znacza paralelę między Nim a Sokratesem.
J.J. Rousseau zdecydowanie stawia wyżej Jezu-
sa ("Wyznanie wiary wikarego sabaudzkiego",
księga W powieści Emil, 1762, wyd. pol.
1955). Filozofowie chętnie przeciwstawiają
"delikatną i prostą postać Jezusa" możnemu
i nietolerancyjnemu Kościołowi: Voltaire, w
Questions sur l'Encyclop‚die (1771, Pytania do
EncyklopedŹŹ), "Religion" (Religia).
W XIX w. literatura antyklerykalna powróci-
ła do tego przeciwstawienia: V. Hugo Chłosta
(1853, wyd. pol. 1952). Jezus jest ciemiężo-
ny; Kościół to sprzymierzeniec ciemiężycie-
li. L. Tołstoj, zbuntowany przeciw rosyjskim
autorytetom religijnym, także neguje Bos-
kość Jezusa, którego podziwia jednak za to, że
dał ludzkości ideał doskonałości moralnej:
posłowie do Sonaty Kreutzerowskiej (1890).
F.W. Nietzsche zupełnie przeciwnie, wręcz in-
stynktownie nie cierpi tego ideału "czystych
serc, cierpiących, nieudaczników" (Antychryst,
1902, wyd. pol. 1907). J.A. Rimbaud Poezje
(1871, wyd. pol. 1921), "Pierwsze komunie":
podobnie jak niemiecki myśliciel, wrażliwy na
wolę siły i zachłystywania się życiem, oskarżył
Jezusa, że jest "tym, który wiecznie kradnie
energię".
Jezus "mityczny". Niektórzy pisarze renesansu,
w myśl poglądów Erazma z Rotterdamu i
G. Bud‚go, szukali w antycznej mitologŹŹ za-
powiedzi "religŹŹ prawdziwej". Z wielką śmia-
łością porównywali, wręcz utożsamiali postać
Herkulesa z Jezusem, "prawdziwym Herkule-
sem, który przez swe peine cierpienia życie
zwyciężył i ujarzmił potwory" (Bud‚). Podob-
nie P. de Ronsard Les Hymnes (1555-56, Hym-
ny), "L'Hercule chr‚tien" (Herkules chrześci-
jański), wylicza osiemnaście analogŹŹ między
historią Herkulesa a życiem Jezusa. J. Rottou
L'HercuLe mourant (1636, Umierający Her-
kules).
P.J. Jouve i P. Emmanuel w XX w. podjęli
nowe próby przekształcania mitów antycz-
nych na obraz Jezusa; rozważania Emmanuela
noszą wyraźne znamiona wpływów S. Freuda:
Emmanuel Tombeau d'Orph‚e (1941, Grobo-
wiec Orfeusza) i Orphiques (1942, Misteria
orfickie). J. LAnselme w L'Enfant triste (1955,
Smutne dziecię) opowiada historię Jezusa z
humorem, nie mającym jednak cech bluź-
nierczych.
Jezus w epoce romantyzmu to przede wszyst-
kim człowiek boleści, człowiek beznadziejności
tak bardzo ludzkiej, że czasem nawet wyraża
zagubienie, graniczące z brakiem wiary niektó-
rych poetów, takich jak A. de Vigny i G. Ner-
val. Niektórzy poeci afirmują swoje przywiąza-
nie do Chrystusa z okresu ich dzieciństwa, np.
Lamartine w Harmonies po‚tiques et religieuses
(1830, Harmonie poetyckie i religijne), "Hym-
ne au Christ" (Hymn do Chrystusa).
Jezus staje się postacią legendy, gdyż "Niestety!
dzisiejszy człowiek już nie wierzy, lecz many":
V. Hugo Les Rayons et les ombres (1840, Blaski
i cienie). Idealista marzyciel, pierwszy rewolu-
cjonista, pierwszy socjalista, "ubiczowany włó-
częga" (Hugo) jest pierwowzorem dla gigan-
tycznego mitu ludzkości i dlatego wzbudza sza-

Strona 85

Słownik biblijny.txt

cunek nawet niedowierzających (J. Michelet
Bible de l'Humanit‚, 1864, Biblia ludzkości) i
wyzwala mesjańskie nadzieje w epoce, która
potrzebuje wiary.
W. Faulkner w Przypowieści (1954, wyd. pol.
1968) unowocześnia mityczną postać Jezusa,
którego przenosi w czasy I wojny światowej.
J. Dobraczyński Jezus Chrystus i jego apostoło-
wie (1953). R. Brandstaetter,Jezus z Nazarethu
(1967-73). M. Maliński Świadkowie ,Jezusa
(1975).
Ikon. E. Nolde Chrystus pośród dzieci (1910,
Nowy Jork). P. Jocz Jezus z Nazaretu, rzeźba
(1982, Paryż). T. Kulisiewicz Chrystus ze wsi
Szlembark, drzeworyt (1934, Warszawa). Zob.
też Chrystus.
Muz. Ch. Gounod J‚sus sur le Iac de Tib‚riade
(1878, Jezus na Jeziorze Tyberiadzkim), scena
biblijna. Zob. też Chrystus.
Ekr. Filmy giganty: C.B. De Mille Król królów
(1927). N. Ray Król królów (1961), powtórze-
nie filmu poprzedniego z polityczną interpreta-
cją danych biblijnych i wydźwiękiem antynazi-
stowskim. G. Stevens Największa historia, jaką
kiedykolwiek opowiedziano (1965); Jezus w wie-
ku męskim, dosyć wiarygodny. N. lewison Je-
zus Chrystus Superstar (1973), mimodram tań-
czony w rytmie muzyki pop i rockowej; siedem
ostatnich dni życia Jezusa.
Filmy autorskie: L. Bus‹uel: Viridiana (1961),
parodia życia Jezusa; teksty z NT często służą
jako punkt wyjścia do karykatury, satyry i czar-
nego humoru; Mleczna droga (1969); Jezus,
człowiek wśród innych ludzi, który śmieje się,
lubi jeść i pić, czasami wpada w złość. Tro-
ska o prawdziwość ludzkiej postaci. Ironia?
Prowokacja? P.P. Pasolini Ewangelia według
św. Mateusza (1964). R. Rossellini 11 Messia
(1975, Mesjasz). M. Scorsese Ostatnie kuszenie
Chrystusa (1988). F. Zeffirelli Jezus z Nazaretu
(1977-78), przekazuje dosyć konwencjonalny
obraz Jezusa, lecz wykazuje troskę o autentyzm
historyczno-obyczajowy. D. Arcand Jezus z
Montrealu (1989), przedstawia na scenie osobę,
która każdego wieczoru gra rolę Jezusa.
Filmy na podstawie znanych powieści: W. Wy-
ler Ben Hur (1959); F. Zecca Quo Vadis (1901
i 1907; wg powieści H. Sienkiewicza 1896),
nauka Jezusa szerzy się w Rzymie za czasów
Nerona. E. Guazzoni (1912), epopeja świecka
i biblijna; G. Jacoby (1924), M. Leroy (1951).
Istnieje wiele filmów zainspirowanych życiem
Jezusa; wiele z nich nie wychodzi poza prze-
ciętność.
język aramejski, pierwotnie język
małych szczepów aramejskich; nabrał
wielkiego znaczenia z chwilą, kiedy ok.
500 p.n.e. stał się językiem urzędowym
imperium perskiego, które rozciągało się
wówczas na cały Bliski Wschód, od IndŹŹ
po Egipt. śydzi z Palestyny posługiwali się
nim do II w. n.e. Był to więc język, któ-
rym mówiono w czasach Jezusa. Kilka
fragmentów ksiąg biblijnych (Ezdrasza i
Daniela) napisanych jest w tym języku,
zbliżonym do języka hebr. i posługującym
się takim samym pismem. Kiedy teksty
hebr. czytane w czasie nabożeństw prze-

Strona 86

Słownik biblijny.txt

stały być rozumiane, pojawiły się przekła-
dy aram., zw. targumami. Trochę tych
przekładów przetrwało do czasów współ-
czesnych (w tym kilka wśród rękopisów
znalezionych w Qumran). Starożytna
literatura w języku aram. jest zatem bar-
dzo ważna.
NT. Paweł kończy swój 1. List do Koryn-
tian słowami w języku aram.: "Marana
tha!" (Przyjdź, Panie nasz!), które odpo-
wiadają końcowemu wezwaniu z Apokalip-
sy św. Jana (Ap 22,20). Obecność tej
aram. formuły w tekście gr. wskazuje na
jej zakorzenienie się w tradycji palestyń-
skiej.
język hebrajski [hebr. iwrit), jeden
z języków semickich (wraz z językami Me-
zopotamŹŹ - aramejskim i arabskim). Język
hebr., zw. językiem Kanaanu albo judej-
skim, jest językiem ST. Znany jest rów-
nież z pewnej liczby inskrypcji i tekstów
niebiblijnych (rękopisy z Qumran, księgi
apokryficzne). Pierwotnie Izraelici do za-
pisywania tekstów hebr. używali alfabe-
tu starokananejskiego, zw. powszechnie
fenickim, wyłącznie spółgłoskowego. Po
wygnaniu babilońskim obok pisma staro-
kananejskiego zaczął występować inny typ
znaków aram.-hebr., zw. pismem kwadra-
towym, dziś jeszcze używanym. Wprowa-
dzenie samogłosek do tekstu biblijnego,
dokonane przez masoretów [uczeni ży-
dowscy, którzy zajmowali się spisywaniem
uwag do hebr. tekstu ST], datuje się na
VII-IX w. Język hebr. był stopniowo wy-
pierany przez język aram., który początko-
wo rozpowszechnił się w wyższych war-
stwach społecznych (Iz 36,11), a następ-
nie, po okresie wygnania babilońskiego,
został narzucony jako język obowiązujący
na całym perskim Wschodzie. Jednak ję-
zyk hebr. utrzymał się jako język tekstów
w liturgŹŹ, a przez całe średniowiecze-
w literaturze naukowej (teologia, mistyka,
filozofia, poezja, nauki ścisłe). Przetrwanie
języka hebr. aż do czasów współczesnych
sprzyjało odrodzeniu się tego języka i po-
zwoliło stać się językiem urzędowym pań-
stwa Izrael. Współczesny język hebr. nie
różni się od dawnego języka hebr. ani pi-
sownią, ani strukturą (konstrukcja oparta
na rdzeniach trzyliterowych). Jest to język
przodków, wzbogacony terminami two-
rzonymi w miarę potrzeb współczesnego
życia.
Joasz [hebr., Jahwe jest silny], syn
Ochozjasza, wnuk AtalŹŹ, król Judy (835-
-796 p.n.e.). Ocalał z masakry rodziny
królewskiej, dokonanej z rozkazu jego
babki (wychował się ukryty w świątyni,
w najściślejszej tajemnicy). Arcykapłan Jo-
jada wyniósł go na tron, lecz później Joasz

musiał się ugiąć przed oblegającym Jero-
zolimę królem Damaszku (2 Krl 11).
Lit. J.B. Racine Atalia (169I, wyd. pol.1803).
Job Hiob.
Jojada [hebr., Jahwe uznaje, wie], arcy-

Strona 87

Słownik biblijny.txt

kapłan w Jerozolimie, który kierował
zbrojnym powstaniem przeciw AtalŹŹ
i ogłosił królem młodego Joasza, kró-
lewskiego dziedzica (2 Krl 11,4-20).
Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol.1803).
Jojakim [hebr., Jahwe ustanawiał, król
Judy (609-598 p.n.e.). Przez trzy lata był
wasalem Nabuchodonozora II, a następ-
nie zbuntował się przeciw BabilonŹŹ. Od-
dany bałwochwalstwu, prześladował pro-
roków, ściągnął na siebie gniew Je-
remiasza ("Biada temu, który fałszem
buduje swój dom, pomijając sprawiedli-
wość", r 22,13-19).
Jonasz [hebr. jona = gołąb]. Księga Jo-
nasza to utwór dydaktyczny, fikcja literac-
ka, której bohaterem jest prorok z
VIII w. p.n.e., wymieniony w 2. Księdze
Królewskiej (2 Krl 14,25). Dopuścił się on
nieposłuszeństwa wobec Boga, który po-
słał go do Niniwy, aby tam głosił nawró-
cenie. Próbował uciec statkiem, i kiedy na
morzu powstała burza, upatrywał jej przy-
czyny w swoim nieposłuszeństwie wobec
Boga i kazał się wrzucić do morza. Po-
łknięty przez wielką rybę, po trzech
dniach wyrzucony przez nią na brzeg, cały
i zdrowy, Jonasz zdecydował się udać do
Niniwy, której mieszkańcy nawrócili się,
gdy zapowiedział im jej zniszczenie
(Jon 3). Opowiadanie to podkreśla uni-
wersalną władzę i wszechmoc Boga oraz
uznaje udział pogan w zbawieniu. Po-
łknięcie Jonasza przez rybę i jego ocalenie
po upływie trzech dni posłużyły Jezusowi
jako obraz opisujący Jego złożenie do gro-
bu i Jego Zmartwychwstanie (Mt 12,39-
-40); "znak Jonasza", o którym mówił,
wskazuje również na to, że zbawienie
jest ofiarowane i dostępne dla wszystkich
ludzi.
Lit. Święty Hilary, z Poitiers Liber coutra Con-
stantinn (IV w., Przeciwko cesarzowi Konstan-
cjuszowi); Hilary ubolewa nad okresem prze-
śladowań, gdyż "przez Jonasza i Pawła, Ty,
(Boże) pouczyłeś, że morze jest życiem dla
tych, którzy wierzą". J.P. de Dadelsen Jonas
(1962, Jonasz), dzieło wydane pośmiertnie.
Transpozycja mitu biblijnego: ludzie wyrzuce-
ni przez wielonba - matkę, złapani przez wie-
loryba - społeczeństwo, pochłonięci przez wie-
loryba kosmicznego, szamocą się zagubieni
w świecie. J. Grosjean Jonas (1985, Jonasz).
ů J. Kulmowa Cykuta i Jonasz, czyli nasza
epoka (1967). R. Brandstaetter Prorok Jonasz
(1983).
Ikon. Historia Jonasza jest przedstawiona
w rzeźbach na sarkofagu z Lateranu (III w .,
Rzym). Mozaika w katedrze w Ravello
(XIII w w Włochy). Jonasz wyrzucony przez wie-
loryba: J. Bruegel (XVI w., Monachium);
H. Flandrin (1861, kościół Sa‹nt-Germain-des-
-Pr‚s, Paryż).
Muz. G. Carissimi Jonas (1669, Jonasz, ora-
torium. N. Castelnuovo-Tedesco Księga Jona-
sza (1932). Jonah and the whale Jonasz i wielo-
ryb), negro spiritual.

Strona 88

Słownik biblijny.txt

Jonatan [hebr., dar Jahwe], syn króla
Saula (XI w. p.n.e.), przyjaciel Dawida,
występuje jako postać centralna w wielu
tekstach biblijnych. Gdy kraj był pod pa-
nowaniem Filistynów, Jonatan podjął
inicjatywę wojny wyzwoleńczej, której ży-
czył sobie Saul. Zabił załogę filistyńską
(1 Sn: 13), a następnie zaatakował cały
obóz nieprzyjacielski, co doprowadziło do
zwycięstwa. Kiedy nieśviadomie złamał
post nakazany przed walką, został wyzna-
czony przez los i skazany na śmierć, ale je-
go lud go wykupił (I Snr 14,24-46). Zo-
stawszy przyjacielem Dawida, oddał mu
swój płaszcz i swoją broń (I Snz 18,1-4);
bronił go potem przed Saulem (1 Srn 19),
albo, wg innej tradycji, umożliwił mu
ucieczkę na pustynię (I Sm 20). Kiedy
Dawid dowiedział się, że Jonatan zginął
z ręki Filistynów, opłakiwał tego, "którego
miłość więcej cenił niźli miłość kobiet"
(2 Sn: 1,4-12, 17-27). Przez wierność tej
przy,jaźni Dawid zabrał do siebie Meribba-
ala, syna Jonatana, a kości przyjaciela
przeniósł do rodzinnego grobu.
Jordan [hebr. jarden, od czasownika ja-
rad = spływać, schodzić w dół], jedyna
większa i stała rzeka w Palestynie, jej bieg
od źródeł u podnóża gór Hermon, skąd
bierze początek, aż do Morza Martwego,
do którego wpada, wyznacza wschodnią
granicę Kanaanu, czyli Ziemi Obiecanej
(Lb 34,12; Ez 47,19). Jordan miał kil-
ka brodów, wykorzystywanych na prze-
strzeni całej historŹŹ biblijnej. Najbar-
dziej znanym przejściem przez Jordan
jest przejście Hebrajczyków pod wodzą
Jozuego na podbój Ziemi Obiecanej
(Joz 1,2; Lb 35,10). W wodach Jorda-
nu Jan Chrzciciel chrzcił tych, którzy do
niego przychodzili, a przede wszystkim
przyjął tam chrzest z jego rąk Jezus
(Mt 3,5-6; 3,13; Mk 1,5;1,9). Na wschód
od Jordanu leży Zajordania, na zachód-
Przedjordania.
jota [gr. iota], nazwa litery greckiej. Jezus
mówi do swoich uczniów: "Nie sądźcie,
że przyszedłem znieść Prawo albo Proro-
ków... Zaprawdę bowiem powiadam wam:
Dopóki niebo i ziemia nie przeminą, ani
jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się
w Prawie" (Mt 5,17-18).
Z. i p. Nie zmieniając ani na jotę - nie zmienia-
jąc niczego, z całkowitym poszanowaniem ory-
ginału (tekstu, słowa, myśli).

Jozafat [hebr. jehoszafat = Jahwe jest
sędzią], czwarty król Judy (ok. 870-
-848 p.n.e.), syn i następca Asy, współ-
czesny królom Izraela - Achabowi, Ocho-
zjaszowi i Joramowi. Ożenił swego syna
Jorama z Atalią, córką Achaba. Je-
go rządy to okres pokoju z Izraelem
(1 Krl 22,45). 2. Księga Kronik kładzie na-
cisk na zdecydowany charakter rządów Jo-
zafata, jego troskę o prawo, doskonalą
strukturę jego armŹŹ, podkreśla przepro-
wadzoną przez niego reformę, zmierzającą

Strona 89

Słownik biblijny.txt

do ugruntowania wiary i sprawiedliwości
(2 Krn 17; 20,32).
Dolina Jozafata, miejsce, w którym wg
proroctwa Joela odbędzie się Sąd Osta-
teczny.
JoZue [hebr. jehoszua = Jahwe jest po-
mocą, zbawieniem], pomocnik, a po-
tem następca Mojżesza (,Joz 1,1); to on
przeprowadził lud Izraela przez Jordan
(Joz 3,14-17) i poprowadził go na podbój
Kanaanu, podbój którego opis przewija
się przez całą Księgę ,Jozuego. Opowiada
więc on np., jak Jozue zatrzymał słońce
i księżyc, aby mieć czas na pokonanie nie-
przyjaciół Izraela (Joz 10,12-13). To tak-
że on, zgromadziwszy cały lud w Sychem,
zawarł uroczyste przymierze, na mocy któ-
rego Izrael zobowiązał się służyć Jahwe
z wykluczeniem wszelkich innych bogów
i być posłusznym Prawu.
Lit. A. de Vigny Poemes antiques et modernes
(1826, Poematy starożytne i nowożytne),
"Mo‹se"( Mojżesz); w chwili śmierci Mojżesza
Jozue kroczy "zamyślony i pobladły", bo jest
już "wybranym Wszechmogącego". V. Hugo
Chłosta (1853, wyd. pol.1952): " Brzmijcie za-
wsze i wszędzie myśli ludzkiej surmy" (tłum.
Z. Bieńkowski]. Poeta przeżywa w wyobraź-
ni epizod zdobycia Jerycha, gdy zabrzmiały
trąby Jozuego. P. Claudel Cinq grandes odes
(1910, Pięć wielkich ód), trzecia oda "Magnifi-
cat"; Ziemia Obiecana ukazuje się Jozuemu
"w lśniącym świetle, niczym nowa dziewica".
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego
Testamentu (1992).
Ikon. Jozue zatrzymuje słońce: mozaiki z
bazyliki Santa Maria Maggiore (IV w., Rzym);
G.B. Tiepolo (1735, Mediolan); J. Martin
(1816, Londyn).
Józef [hebr. josef = on (Bóg) zbiera, do-
daje], święty, oblubieniec - małżonek Ma-
ryi, pochodzący z rodu Dawida (Mt 1,16;
Łk 1,27). Ewangelie poświęcają mu sto-
sunkowo niewiele miejsca; wiadomo, że
był to "człowiek sprawiedliwy" (Mt 1,19),
cieśla (Mt 13,55) mieszkający w Nazarecie
(Łk 2,39). Według EwangelŹŹ Mateusza,
Bóg zwrócił się do Józefa, aby przyjął
i uznał dziecko Jego oblubienicy Maryi
i nadał mu imię Jezus; przez niego więc
Jezus został włączony do domu - rodu
Dawida, on sam zaś stał się legalnym oj-
cem i opiekunem Jezusa.
Lit. ů A. Bursa Święty Józef (Wiersze, 1957).
R. Brandstaetter Niepokój Józefa (1960). J. Do-
braczyński Cień ojca (1977).
Ikon. Kapitel z Pokłonem Trzech Króli (XII w.,
katedra Saint-Lazare w Autun). G. de La Tour
Święty Józef cieśla (1640, Besan‡on).

Józef, pierwszy syn Racheli (Rdz 30,22-
-24); szczególnie umiłowanej, drugiej żo-
ny Jakuba, przez długi czas niepłodnej,
urodzony w Charanie. Józef był ulubień-
cem ojca. Bracia, będący dziećmi pierw-
szej żony Jakuba, Lei, zazdrościli mu i
dlatego wrzucili go do studni, skąd wydo-
byli go kupcy madianiccy (wg innej trady-

Strona 90

Słownik biblijny.txt

cji Józef został sprzedany kupcom - Izma-
elitom); ci sprzedali go następnie dowód-
cy straży faraona, Putyfarowi. Fałszywie
oskarżony przez żonę Putyfara, jakoby
chciał ją uwieść, został wtrącony do wię-
zienia, lecz jego umiejętność objaśniania
snów pozwoliła mu wydostać się z więzie-
nia i stać się "mistrzem pałacu" (czyli
"wielkim wezyrem"), praktycznie rządcą
całego Egiptu. Poślubił nawet córkę ka-
płana egipskiego, z którą miał dwóch sy-
nów: Efraima i Manassesa. W przewidy-
waniu klęski głodu, zapowiadanej przez
sny faraona, zgromadził ogromne zapasy
żywności, a kiedy głód zmusił jego braci,
aby przybyli po żywność do Egiptu, po-
jednał się z nimi i sprowadził całą swoją
rodzinę. Józef zmarł mając 110 lat, czyli
wg mądrości egipskiej w wieku idealnym.
Długa historia Józefa (Rdz 37-50), skom-
ponowana jako opowiadanie ukazuje, że
ludzka złość nie może zniweczyć planów
Bożych.
Lit. F. Dostojewski Bracia Karamazow (1880,
wyd. pol. 1913), na krótko przed śmiercią sta-
rzec Zosima opowiada swoim bliskim historię
Józefa sprzedanego przez braci; opowiada ją
z "delikatną prostotą", tak jakby życzył sobie,
aby nauczono jej dzieci. Le Mystere des saints
Innocents (1912, Misterium świętych Niewinią-
tek) Ch. P‚guy to dwugłos opowiadający histo-
rię Józefa sprzedanego przez braci i obsypują-
cego rodzinę dobrodziejstwami. T. Mann Józef
i jego bracia (1933-43, wyd. pol. t. 1-3 1961),
Józef jest tu widziany jako człowiek postępu,
który przedsięwziął w Egipcie dzieło społeczne
i duchowe i stara się, aby zatriumfowały prawo
i rozum. E. Wiesel Celebration biblique (1975,
Celebracja biblijna), "Joseph ou 1'‚ducation
d'un juste" (Józef, czyli wychowanie sprawie-
dliwego). M. Rej śywot ,Józefa... (1545).
J. Zawieyski Rzeka niedoli (1953). J. Stryjkow-
ski Odpowiedź (1982).
Ikon. Tintoretto Józef i żona Putyfara (1555,
Madryt). Rembrandt Józef oskarżony przez żonę
Putyfara (1655, Waszyngton); Józef wyjaśnia
swój sen (Amsterdam). F. G‚rard Józef spotyka
się z braćmi (1789, Angers). P. von Comelius
i J.F. Overbeck Historia Józefa, freski w Casa
Bartholdy (1816, Rzym, obecnie Berlin).
Muz. E. M‚hul Joseph en Egypte (1807, Józef
w Egipcie), opera. E.W. Stemberg Joseph and
his Brethren (1937, Józef i jego bracia).
Józef z Arymatei, jeden z potajem-
nych uczniów Jezusa, członek Sanhedry-
nu, wyjednał u Piłata zezwolenie na zdję-
cie ciała Jezusa z krzyża i złożył je w swo-
im grobie. Zob. złożenie do grobu.
Juda, czwarty syn Jakuba i Lei. Jawi się
on jako rozjemca w sporach rodzinnych
między Józefem a pozostałymi braćmi, za-
zdrosnymi o wyraźne wyróżnianie Józefa
przez ojca. Bracia, zaślepieni w swej za-
zdrości, chcieli zabić Józefa. Według tra-
dycji jahwistycznej Juda przeciwstawił się
tej decyzji i zaproponował, aby sprzedać
Józefa wędrownym kupcom, udającym się

Strona 91

Słownik biblijny.txt

do Egiptu (Rdz 37,25-27). Później, pod-
czas klęski głodu, synowie Jakuba udali się
do Egiptu w celu zakupienia tam zboża,
nie wiedząc, że Józef stał się wpływowym
i zamożnym człowiekiem. Ten pragnąc
ich doświadczyć postanowił zatrzymać ja-
ko zakładnika Beniamina, najmłodszego
syna Jakuba. Juda znowu wystąpił jako
pośrednik, sam poświęcając się jako za-
kładnik w miejsce najmłodszego brata
(Rdz 44,18-34).
pokolenie Judy. Najliczniejsze i naj-
ważniejsze pokolenie w historŹŹ Izraela.
Wchłonęło różne obce grupy ludności,
zwłaszcza kananejskiej (Rdz 38). "Błogo-
sławieństwo Jakuba" (Rdz 49,8-12) wy-
znaczyło rolę zwierzchnią i podkreślało
potęgę Judy ("Juda to młody lew"), jego
priorytet w stosunku do innych pokoleń.
Pokolenie Judy przez długi czas rozwijało
się samodzielnie i niezależnie od innych,
lecz Dawid, "syn Judy", zapewnił mu su-
premację nad innymi. Pokolenie Judy zaj-
mowało południową Palestynę (stolica
Syjon), podczas gdy północ znajdowała
się pod panowaniem Efraimitów (czyli
pokolenia Efraima). Jezus, syn Dawi-
da, pochodził wg ciała z pokolenia Judy
(Hbr 7,14).
królestwo Judy. Juda i Izrael, połączo-
ne pod rządami Dawida i Salomona
(2 Sm 5,1-3), zawsze jednak pozostawały
jednostkami odrębnymi (1 Krl 1,35). Tyl-
ko osoba króla zapewniała jedność tego
podwójnego królestwa. Juda zajmowała
południową część terytorium palestyńskie-
go (miasta: Hebron, Jerozolima, Betle-
jem). Po śmierci Salomona (931 p.n.e.),
pokolenia północne ponownie odłączyły
się od Judy i odtąd dwa odrębne kró-
lestwa: Izrael i Juda, współistniały przez
ponad dwa wieki, rywalizując ze sobą.
Pokolenie Judy pozostało wierne "domo-
wi Dawida". Sennacheryb, król asyryj-
ski, zniszczył kraj Judy w 701 p.n.e.
(2 Krn 32,1-8). Jerozolima cudem ocala-
ła od zagłady (2 Kr1 19). Upadek impe-
rium asyryjskiego i reformy Jozjasza (640-
-609 p.n.e.) zdawały się przez jakiś czas
zapewniać jej nową świetność, lecz króle-
stwo, podwójnie zagrożone, jakby w klesz-
czach między Egiptem i Babilonią, upadło
w końcu VII w. p.n.e. Ludność Judy
uprowadzono do niewoli babilońskiej
(587 p.n.e.). Kiedy edykt Cyrusa Wielkie-
go (538 p.n.e.) umożliwił powrót wygnań-
com, "mała reszta" powróciła do Palesty-
ny, a część Judejczyków pozostała w Babi-
lonie, gdzie żyła już w dostatku. Od tej
pory nie mówi się już o królestwie Judy,
lecz o prowincji Judy albo o Judei ;w ję-
zyku gr. Iondaia), albo o kraju śydów,
jakkolwiek wielu z nich żyło poza Judeą
- w Galilei, SamarŹŹ, a nawet poza Pale-
styną. Zob.: judaizm; Judea.
judaizm [łac. iudaismus, od iudaicus =
żydowski, z gr.], religia monoteistyczna,
wyznawana przez śydów. Historia ju-

Strona 92

Słownik biblijny.txt

daizmu rozpoczyna się wraz z niewo-
lą babilońską (587 p.n.e.), która położy-
ła kres królestwu południowemu. Termin
ten ukształtował się prawdopodobnie w
II w. p.n.e. wśród śydów diaspory, któ-
rzy chcieli określić się wobec hellenizmu
(2 Mch 2,21); w NT występuje tylko jeden
raz (Ga 1,13-14). śydzi z Palestyny oraz
mieszkający m.in. w AleksandrŹŹ i Babilo-
nie utworzyli wspólnotę religijną zjedno-
czoną wiarą monoteistyczną, studiowa-
niem Prawa (Tory) i nadzieją mesjańską.
Wkrótce po powrocie z wygnania została
podjęta działalność religijna w Świątyni
Jerozolimskiej, lecz judaizm palestyński
stworzył nowe instytucje: Sanhedryn
i synagogę, gdzie pisarze i uczeni w Pi-
śmie nabierali coraz większego znaczenia.
W I w. p.n.e. judaizm był już światem
wielopostaciowym, i takim znał go Jezus.
Judaizm dzielił się na wiele różnorodnych
nurtów: esseńczycy z Qumran, faryze-
usze, saduceusze, zeloci, a także
zwolennicy chrztu i in. I to pośród tej zło-
żonej różnorodności prądów narodziło się
chrześcijaństwo.
Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej
(70 r. n.e.) przetrwali jedynie faryzeusze.
Jeden z faryzeuszy, Johanan ben Zak-
kai, założył akademię hebr. w JamnŹŹ
(obecnie Jawne) i zreorganizował juda-
izm, pozwalając mu w ten sposób przeżyć
katastrofę w 135 r. ( okupacja rzymska
Palestyny). W tym środowisku rozwinęła
się tradycja rabiniczna, która rozróżni-
ła "Prawo pisane", ujęte w Pięcioksięgu,
i "Prawo ustne" (Talmud), obydwa uwa-
żane za pochodzenia Boskiego, jako że
zostały objawione Mojżeszowi na górze
Synaj.
Aby żyć zgodnie z Torą, wierzący śyd sta-
wia na pierwszym miejscu cztery elemen-
ty: błogosławieństwo ("Błogosławiony je-
steś Wiekuisty Boże"), studiowanie BiblŹŹ,
modlitwę (najważniejszym tekstem jest
Szma Israe i przykazania (micwot).
Obrzezanie, świętowanie szabatu i prze-
strzeganie zakazów dotyczących żywności
(potrawy koszerne), są zarówno obecnie,
jak i były dawniej znakami tożsamości ju-
daistycznej.
Pod wpływem ruchów emancypacyjnych,
śydzi, nawet ci, którzy zaniechali prakty-
kowania obrzędów, utożsamiają się z ju-
daizmem jako wspólnym dziedzictwem
kulturowym i intelektualnym. W XX w.
zaznaczył się rozwój świeckich ruchów po-
litycznych i asymilacja judaizmu z elemen-
tami narodowymi. Celem, jaki sobie sta-
wiano, było wskrzeszenie państwa żydow-
skiego na ziemiach przodków. Ruch ten
doprowadził w 1948 do utworzenia pań-
stwa Izrael. Początkowo miało ono cha-
rakter raczej świecki, ale znaczenie religŹŹ
z dnia na dzień wzrastało. Tak więc juda-
izm, najstarsza z trzech religŹŹ monote-
istycznych - czynnik wciąż silnie oddziału-
jący we współczesnym świecie, stara się

Strona 93

Słownik biblijny.txt

nawiązywać ściśle do swoich źródeł na
tych samych ziemiach, na których się od-
rodził, kultywując uprzywilejowane relacje
ze wspólnotami żydowskimi powstałymi
i pozostającymi w diasporze.
Starożytna religia, wielowiekowa specy-
ficzna kultura, powstanie państwa Izrael-
oto złożona rzeczywistość judaizmu wy-
mykająca się prostej i jednoznacznej defi-
nicji.
Lit. S.J. AJon, Podróżny (1968), powieść na-
pisana w języku hebr., dokument dotyczący
społeczności żydowskiej w Europie Wschodniej
w 1930, jej wiary, pobożności i obrzędów. Tra-
dycje i obrzędy pol. judaizmu opisuje I.B. Sin-
ger (Nagroda Nobla 1978) w swoich opowia-
daniach, pisanych w języku jidysz (np. w Nou-
velles - Nowele). E. Jabes Le Livre des
questions (1963, Księga pytań). E. Wiesel
Celebration hassidique (1973, Celebracja cha-
sydzka), Cel‚bration biblique (1975, Celebracja
biblijna). P. Ha‹at Anthologie de la po‚sie jude
(1985, Antologia poezji żydowskiej). Nie moż-
na nie docenić doniosłości myśli filozoficznej,
wywodzącej się z judaizmu, począwszy od Maj-
monidesa, a skończywszy na współczesnym
pisarzu E. Levinasie (A. Neher d‚s pour le
judaisme,1976, Klucze do judaizmu). Zob. też:
Izrael; Jerozolima; Talmud; śyd.
Ikon. Man‚-Katz Rabin z Torą (1929, Gene-
wa). Zwój Tory w futerale (początek XVIII w.,
Cluny). ů T. Popiel Święto Tory (XIX w., War-
szawa).
Ekr. M. Waszyński Dybuk (1937).
Juda Machabeusz [przydomek Ma-
chabeusz pochodzi od hebr. makewet =
młot], trzeci z pięciu synów wybitne-
go kapłana Matatiasza. Zorganizował on
powstanie przeciw panowaniu Seleu-
cydów w Judei 16(r160 p.n.e., groma-
dząc wokół siebie licznych stronników.
Walczył przeciw Antiochowi IV Epifa-
nesowi w latach 166-164 p.n.e., następ-
nie przeciw Antiochowi V i Demetriuszo-
wi I. Brał udział w licznych wyprawach
przeciw ludom sąsiadującym i gr. woj-
skom, dowodzonym przez Nikanora i
Bakchidesa. Zawarł przymierze z Rzymem
(1 Mch 8,19-20), lecz zginął z ręki Bak-
chidesa. Juda ustanowił dwa święta: Cha-
nuka, na pamiątkę oczyszczenia Świąty-
ni Jerozolimskiej (2 Mch 10,1-8) i Dzień
Nikanora (2 Mch 15,36). Zob. święta reli-
gijne (święta żydowskie).
Lit. ů J. Stryjkowski Juda Makabi (1986).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).

Judasz Iskariota, Judasz z Kariotu
[hebr. isz kariota = człowiek z Kariotu,
miasta Judy, lub "sykariusz" = skrytobój-
ca, płatny morderca), jeden z dwunastu
apostołów wybranych przez Jezusa, możli-
we, że pełnił funkcję skarbnika. To on wy-
dał Jezusa Sanhedrynowi; zapłatą za jego
zdradę było trzydzieści srebrnych monet
(srebrników); była to cena niewolnika.
Następnie, wg EwangelŹŹ św. Mateusza

Strona 94

Słownik biblijny.txt

(Mt 27,3-5), Judasz, ogarnięty wyrzutami
sumienia, zwrócił trzydzieści srebrników,
a sam się powiesił. Ewangeliści sugerują
różnorodne motywacje tej zdrady: skąp-
stwo (Mt 26,15; 12,4-6) lub opętanie
przez szatana (Łk 22,3; , 6,70;13,2). Ma-
rek sugeruje inne wyjaśnienie: Judasz
miałby należeć do zbrojnego odgałęzienia
partŹŹ ekstremistycznej "sykariuszy" w par-
tŹŹ zelotów i widział on w Jezusie ewen-
tualnego wyzwoliciela Izraela, wybawcę,
który byłby zdolny pociągnąć cały naród
do powstania przeciw rzym. okupantowi.
Judasz rozczarowany faktem, że Jezus był
wyraźnie przeciwny wszelkiej przemocy i
jakiemukolwiek przejmowaniu władzy do-
czesnej, wydał go władzom. W tradycji za-
chodniej Judasz stał się symbolem zdrajcy.
Potocznie "judasz" to mały, przesłaniany
i otwierany z zewnątrz otwór w drzwiach
do celi, przez który strażnicy obserwują
więźniów. Zob. pocałunek Judasza.
Lit. Podróż świętego Brendama, opowiadanie
przez długi czas powszechnie znane, spisane
na początku XII w., tematem jest odyseja ir-
landzkiego mnicha z V w., który pragnął zoba-
czyć raj. Podczas podróży trwającej 100 lat,
bogatej w doświadczenia i cuda, spotkał w
! piekle Judasza: "Ja jestem Judaszem, który
służył Jezusowi, i który Go zdradził. To ja
sprzedałem mojego Pana i powiesiłem się z bo-
leści, udając pocałunek miłości, choć Go nie-
nawidziłem". A. Gr‚ban Ml,stere de la Passion
(XV w., Misterium Męki Pańskiej), Judasz
kuszony przez demona Rozpaczy, zaprzestaje
I pokuty i popełnia samobójstwo, co skazuje
go na ostateczne potępienie. Wymowny dia-
log między Rozpaczą a Judaszem. V. Hugo
La Fin de Satan (1886, Kres szatana), części:
"La Poutre" (Belka), "Judas", "Le Glaive"
(Miecz), "Pire que Judas" (Gorszy od Juda-
sza), "Le Champ du potier" (Pole garncarza).
P. Claudel Ga Mort de Judas (1936, Śmierć Ju-
' dasza), szkic o pseudorehabilitacji Judasza.
ů K.H. Rostworowski Jttdasz z Kariothu
(1913). H. Panas Wedlatę Judasza (1973).
P. Mitzner Judasz (1980).
Ikon. Śmierć Judasza, rzeźba (XII sv., katedra
Saint-Lazare w Autun). Giotto di Bondone Po-
całunek Judasza, fresk w kaplicy Santa Maria
dell'Arena (Capella degli Scrovegni; 1303-05,
Padwa). Duccio di Buoninsegna Judasz dobija-
jący targu z arcykapłanami (1308-11, Siena).
Rembrandt Judasz oddaje trzydzieści srebrników
(1628, Whitby, własność prywatna).
Ekr. Kino ukazuje postacie Judasza banalne,
leniwe i bezwolne, stosownie do oczekiwań wi-
dzów, jako wcielenie zła. A. Bour Pocałunek
Judasza (1909). C.B. De Mille Król królów
(1927). J. Duvivier Golgota (1935). H. Koster
Szata (1953). N. Ray Król królów (1961).
I. Rapper Poncjusz Piłat (1961; ten sam aktor
gra rolę Jezusa i Judasza). P.P. Pasolini Ewan-
gelia według św,. Mateusza (1964). G. Stevens
Największa historia, jaką kiedykolwiek opovie-
dziano (1965). A. Wajda Piłat i inni (1972).
D. Greene Godspell (1973). N. Jewison Jezus
Chrystus Superstar (1973). F. Zeffirelli Jezus z

Strona 95

Słownik biblijny.txt

Nazaretu (1977-78).

Judea [hebr. jehuda], nazwa obejmująca
w okresie perskim (538-333 p.n.e.) region
! otaczający Jerozolimę, na którym osiedlali
się repatrianci powracający z wygnania
babilońskiego (zaczęto ich nazywać śyda-
mi); cieszyli się szeroką autonomią religij-
ną i polityczną. W epoce Machabeuszów
terytorium to powiększono w wyniku licz-
nych podbojów, m.in. o południowe tere-
ny SamarŹŹ. W epoce rzym. prowincja Ju-
dei, do której przyłączona była Samaria,
została oddana pod nadzór prokuratora,
czyli namiestnika (Łk 3,1 ), tracąc w ten
sposób autonomię. Po stłumieniu powsta-
nia w latach 132-135 n.e., Judea stała się
kolonią rzym., a śydzi zostali z niej wypę-
dzeni. Zob.: Juda (królestwo Judy); oku-
pacja rzymska Palestyny.
Judyta [hebr. jehudit = Judejka, śydów-
ka], główna postać Księgi judyty. Młoda
wdowa, która ocaliła oblegane przez Asy-
ryjczyków miasto Betulię. Zdołała dotrzeć
do Holofernesa, asyryjskiego dowódcy
wojsk. Holofernes, któremu spodobała się
piękna i mądra kobieta, w nadziei miło-
snej przygody wydał na jej cześć ucztę,
podczas której się upił. Po biesiadzie Ju-
dyta została sama w namiocie z zapadłym
w sen wodzem i jego własnym mieczem
ścięła mu głowę. Autor Księgi świadomie
zachowuje dystans wobec historŹŹ i geo-
grafii. Pragnie przede wszystkim uczynić
swoją bohaterkę uosobieniem narodu ży-
dowskiego, który, pokładając ufność w
Bogu, jest w stanie zwyciężyć najgroźniej-
szych nieprzyjaciół.
Lit. J. Giraudoux Judyta (1931, wystawiona
w Polsce 1936), tragedia w trzech aktach.
Giraudoux podejmuje wątek historii biblijnej,
lecz przyozdabia go anachronizmami, a przede
wszystkim ukazuje Judytę, która zakochała się
w Holofernesie, a więc rozdartą między obo-
wiązkiem a miłością. J. Kasprowicz JUdyta(Poezje,1889).
Ikon. Judyta S. Botticelli (1473, Florencja):
Q. Massys (XVI .. Antwerpia); Donatello, rzeźba
z brązu przed Palazzo Vecchio (ok. 1455, Flo-
rencja); A. Gentileschi (1621, Neapol).
Muz. A. Vivaldi Judyta triumfująca,
oratorium. A. Honegger
Judyta (1925), opera.
Ekr. D.W. Griffith Judyta z BetulŹŹ (1913).

Kaaba [arabskie al-kaaba = sześcian],
świątynia muzułmańska położona w Mek-
ce, na środku dziedzińca wielkiego mecze-
tu, jest rodzajem kamiennego relikwiarza
architektonicznego, w którego wschodni
narożnik wbudowany jest Czarny Ka-
mień, największa świętość muzułmanów,
cel corocznych pielgrzymek. Według tra-
dycji islamu Kaabę zbudowali Abraham
i jego syn, Izmael. Historyczna data po-
wstania Kaaby nie jest ustalona. Obec-
ność Czarnego Kamienia we wnętrzu Ka-
aby pozwala przyrównać ją do innych sta-
rożytnych miejsc kultu, jak np. świątynia

Strona 96

Słownik biblijny.txt

z Petiy (Jordania).
kabała [hebr. kabala = tradycja, otrzy-
manie], mistyczny nurt intelektualny przy-
były ok. XI w. ze Wschodu, rozwinął się
w XII-XIII w. najpierw w Langwedocji
(Narbonne, Lunel), później w KatalonŹŹ
(Gerona). Także teozoficzno-filozoficzny
system interpretacji BiblŹŹ oparty na neo-
platońskiej doktrynie emanacji, mesjani-
zmie, przekonaniu o istnieniu ukrytych
myśli w BiblŹŹ oraz na wierze w magiczną
moc tkwiącą w poszczególnych słowach
i literach jej tekstu. Celem kabały było
zdobycie wiedzy o świecie Bożym, po-
wstałym jako całość składająca się z dzie-
sięciu energŹŹ czy mocy [hebr. sefirot =
liczenie, rachuba] emanujących z Boga,
które pośredniczyły przy stwarzaniu świata
widzialnego. Nauczaniu teoretycznemu
towarzyszyła metoda medytacji, vyrastają-
cej z codziennej modlitwy, i mającej na
celu kontemplację Boga. W miarę rozwoju
kabały zaznaczały się w niej różne tenden-
cje. Kabała z Gerony (Ezrah, Salomon,
Azriel, Majmonides) pozostawała pod
wpływem współczesnej jej filozofŹŹ neopla-
tońskiej. Zbiór nauk kabalistycznych,
Księga Świateł, bardziej znana pod nazwą
Zohar, zredagowana ok. 1280 przez Moj-
żesza z Leonii, wywarła silny wpływ na
dalszy rozwój doktryny.
W XV-XVI w. różne zbiory usiłują przed-
stawić racjonalne podstawy nauki kaba-
listycznej. Najbardziej znany jest Pardes
Rimmonim (Ogród granatóv), zredago-
wany przez Mojżesza Cordovera. Po wy-
pędzeniu śydów z HiszpanŹŹ sů 1492,
uchodźcy podjęli działalność w Ziemi
Świętej, a ulubionym ośrodkiem kabali-
stów, pod zwierzchnią władzą Izaaka Lu-
rŹŹ, stało się miasto Safed. W odpowiedzi
na cierpienia wygnańców doktryna LurŹŹ
wykazuje silną tendencję mesjańską, kon-
centrując spekulacje na tematach obie-
canego odkupienia. Nauka LurŹŹ była
przekazywana przez jego uczniów (Hawim
Vital) i przetrwała do czasów współcze-
snych. Ośrodki studiów nad kabałą istnie-
ją do dziś w Izraelu i w Stanach Zjedno-
czonych.
kabała chrześcijańska. Hebraizujący
chrześcijanie z okresu renesansu, Pico del-
la Mirandola we Włoszech, Reuchlin w
Niemczech i Guillaume Postel we Francji
podjęli dogłębne studia nad tekstami ka-
bały. Ich podejście do tych tekstów miało
charakter osobisty, zajmowali się głównie
odnalezieniem w tekstach podstaw żydow-
skich dla doktryn chrześcijańskich, szcze-
gólnie dla nauki o Trójcy Świętej. Prote-
stantyzm, uznający Biblię za jedyny auto-
rytet w dziedzinie nauczania, ignorował
kabałę.
Zawarte w kabale elementy magŹŹ i sym-
bolizmu spowodowały przejęcie nazwy
"kabała" na oznaczenie różnych posta-
ci spirytyzmu i okultyzmu. Następnie
(w Polsce w XVIII w.) kabała zaczęła

Strona 97

Słownik biblijny.txt

oznaczać wróżenie (z kart, z rąk itp.)
oraz książki zawierające wróżby.
Przenośnie kabała oznacza tajemne ma-
chinacje wobec kogoś lub czegoś, spisek,
zmowę.
kabalistyczny, przymiotnik pochodzący
od kabały; przenośnie - tajemniczy, nie-
zrozumiały. Kabała żydowska swoje spe-
kulacje na temat atrybutów i imion Boga
przedstawiała często w formie rysunków,
niezrozumiałych dla osób nie wtajemni-
czonych.
Z. i p. Wpakować kogoś w kabałę - w kłopoty,
w tarapaty.
Lit. I.B. Singer A day of pleasure; stories of a boy
grozuing up in Warsaw (1969, Dzień radości;
opowiadania o chłopcu, który wzrastał w War-
szawie). W rozdziale poświęconym wspomnie-
niom z dzieciństwa autor przywołuje fascyna-
cję, jaką w nim wywołała kabała, i roztropność
dorosłych, którzy zakazywali jej lektury przed
ukończeniem czterdziestego roku życia.
kadzidło, żywice różnych drzew, nieraz
z domieszką aromatycznych ziół, wydają-
ce wonny zapach przy spalaniu. W Świą-
tyni Jerozolimskiej znajdował się ołtarz, na
którym codziennie palono kadzidło jako
wyraz uwielbienia Boga (Wj 30,1-10). Po-
nieważ było ono zarezerwowane dla Boga,
śydzi, a także pierwsi chrześcijanie odma-
wiali palenia kadzidła przed posągami
rzym. imperatorów, co na terenach podbi-
tych przez Rzymian wzbudzało podejrzli-
wość władz państwowych. W EwangelŹŹ
według św. Mateusza, Mędrcy ze Wschodu
przynieśli Jezusowi w darze złoto, kadzidło
i mirrę (Mt 2,11 ).
kadzielnica, ozdobne naczynie służące
do spalania kadzidła podczas obrzędów
religijnych, zazwyczaj w kształcie czarki na
podstawie, z ażurową pokrywą, czasem
zawieszone na łańcuszkach. Wahadłowy
ruch kadzielnicy powoduje, że wonny
dym unosi się w górę, do nieba, tak jak
modlitwa wznosi się do Boga.
Kafarnaum, miasteczko w Galilei, nad
brzegiem jeziora Genezaret. Jezus uczy-
nił zeń swoją przybraną ojczyznę, a tak-
że ośrodek działalności w początkowym
okresie życia publicznego. Tam powołał
swoich uczniów. Głosił nauki w miej-
scowej synagodze ( 6,22-55) i tam doko-
nał uzdrowień, przede wszystkim parality-
ka: dom, w którym znajdował się Jezus,
był tak wypełniony ludźmi, że kalekę trze-
ba było spuszczać na łożu przez dach
(Mk 2,1-12). Lecz entuzjazm ustąpił
wkrótce miejsca nieufności, a nawet wro-
gości. Wówczas Jezus opuścił Galileę i
udał się do Judei.
Z. i p. Kafarnaum, potocznie - miejsce, w któ-
rym panuje bezład i zamieszanie.
Kain [hebr. kajin], pierwszy syn Adama
i Ewy. Księga Rodzaju pierwowzór tego
imienia widzi raczej w czasowniku kana =
nabyć, pozyskać. Ewa "urodziła Kaina
i rzekła: otrzymałam mężczyznę od Pa-
na" (Rdz 4,1). Kain jako rolnik złożył

Strona 98

Słownik biblijny.txt

Bogu ofiarę ze swych zbiorów. Bóg jednak
wolał ofiarę jego młodszego brata Abla,
pasterza. Kain powodowany zazdrością
zabił Abla, stając się w ten sposób pierw-
szym mordercą. Wówczas Bóg skazał go
na tułaczkę, ochraniając jednak jego życie.
Tradycja podaje, że Kain po urodzeniu się
jego syna Henocha zbudował miasto
(Rdz 4,1-24). Zob. grzech - grzesznik.
Z. i p. Czyż jestem stróżem mojego brata?-
zwrot pochodzący od tego właśnie zbrodnicze-
go wydarzenia, oznaczający odrzucenie wzięcia
na siebie odpowiedzialności za czyny bliskiej
osoby.
Lit. Do XIX w., zgodnie z tradycją, postać
Kaina była przede wszystkim postacią zabójcy,
winnego, w przeciwstawieniu do niewinnego
Abla. W drugiej części De Jeu d Adam (XII w.,
Widowisko o Adamie), Kain, skąpy wieśniak,
odmawia płacenia dziesięciny i po dokona-
nym morderstwie zostaje wtrącony do piekła.
T.A. d'Aubign‚ Des Tragiques (1616, Rymy tra-
giczne); Kain uosabia kata hugenotów. Obraz
Kaina zmienia się w, XVIII w.; targany wątpli-
wościami u F.G. Klopstocka w Der Tod Abels
(1792, Śmierć Abla), u V. Hugo jest uosobie-
niem winnego, którego dręczą wyrzuty sumie-
nia ("La Conscience" - Sumienie), poemat
zawarty w De L‚gende des siecles (1859, Legen-
da wieków): "Bał się wszystkiego, wszystko
jego się bało". Dla Ch. Baudelaire'a Kwiaty zła
(1857, wyd. pol.1920), "Abel i Kain", idącego
śladami G.G. Byrona (Kain 1821, wyd. pol.
1842), Kain należy do gatunku zbuntowanych,
do tych, którzy buntują się nawet przeciw po-
rządkowi świata, uważając go za niesprawiedli-
wy. Taka sama interpretacja występuje u
Ch.M. Leconte'a de Lisle w Poemes barbares
(1862, Poematy barbarzyńskie, "Qua‹n"). W
XX w. M. Tournier w Le Coq de bruvere (1978,
Głuszec), "La Famille Adam" (Rodzina Ada-
ma), przedstawia konfrontację między Kainem
i Ablem jako obraz antagonizmu między paste-
rzem a rolnikiem. Przeciwstawienie to znajduje
finał w gloryfikacji Kaina. K. Ujejski Chorał
(1847). J. Andrzejewski A teraz na ciebie zagła-
da (1976).
Ikon. Ofiara Kaina i Abla, fresk z kościoła w
Saint-Savin-sur-Gartempe (XII w.). P.P. Ru-
bens Kain zabija Abla (1610, Londyn).
P.P. Prudhon Sprawiedliwość i Zemsta ścigające
zbrodnię (1808, Luwr, Paryż). G. Dor‚ Biblia
Święta (1866).
Muz. D. Milhaud Kain i Abel, opus 214
(1944).
Ekr. G. Benhamou Adam albo krew Abla
(1977).

Kajfasz, zięć Annasza, arcykapłan żydow-
ski w latach 18-36, przewodniczył San-
hedrynowi i radził zabić Jezusa, by zapew-
nić publiczny spokój ( 11,48). Współ-
pracując z namiestnikiem rzym. Piłatem,
prowadził proces Jezusa (Mt 26,57-66),
a także procesy apostołów Piotra i Pawła,
po zesłaniu Ducha Świętego (Dz 4,5-21).
Lit. V. Hugo wspomina Kajfasza w La Fin de
Satan (1886, Kres szatana), "Le Gibet" (Miej-

Strona 99

Słownik biblijny.txt

sce kaźni) i "H‚rode et Ca‹phe" (Herod i Kaj-
fasz).
Kalwaria [lac. calvariae locus = miejsce
czaszki], wzgórze, na którym został ukrzy-
żowany Jezus. "Kalwaria Chrystusa"
oznacza długotrwałe, szczególnie dotkliwe
cierpienie.
Także - kaplice lub kościoły (kalwarie)
rozmieszczone zwykle na pagórkowatym
terenie, poświęcone kultowi męki Jezusa.
Lit. V. Hugo La Fin de Satan (1886, Kres sza-
tana), "Le Gibet" (Miejsce kaźni).
Ikon. Rzeźbiarskie kalwarie w BretanŹŹ: Tro-
noen (XV w.); Pleyben (1555); Saint-Th‚gon-
nec (1610). P. Gauguin Kalwaria bretońska
(1889, Bruksela). Niemieckie kalwarie baro-
kowe: Arzl, Tyrol (1664); Sch"ntal, Wirtem-
bergia (XVII w.); Bamberg (1714); Fulda
(1734); Kalwaria (1747, Budapeszt). Polskie
kalwarie z XVII w.: Zebrzydowska pod Lanc-
koroną, Pacławska pod Dobromilem, Pakoska.
Muz. P. Calmel Marie en Calvaire (1980,
Maria na Kalwarii), oratorium do tekstu
Ch. P‚guy.
Ekr. J. Duvivier Golgota (1935), dramat poli-
tyczny.
kamień. Słowo to występuje w wielu po-
wiedzeniach pochodzących ze ST i NT.
Niektóre z nich są używane do dziś, np.:
kamień obrazy, kamień węgielny, rzucić
w kogoś kamieniem, serce z kamienia.
kamień obrazy, przeszkoda, trudność,
z którą człowiek walczy. W BiblŹŹ oznacza
również pułapkę, w którą się wpada. Bóg
sam nazywa siebie "kamieniem obrazy
i skałą potknięcia się" (Iz 8,14), Piotr zaś

podejmuje ten obraz mówiąc o Jezusie
(I P 2,8). Opowiedzenie się za Nim lub
przeciw Niemu decyduje o ostatecznym
zbawieniu lub potępieniu jednostki. Po-
woływanie się Izraela na własne uczynki,
zamiast na wiarę, jest właśnie potknięciem
się o kamień obrazy, który został w Chry-
stusie, będącym kresem Prawa, ustano-
wiony dla wszystkich ludzi.
kamień węgielny, to kamień funda-
mentu w zewnętrznym narożniku budo-
wy. W przepowiedni z Księgi Izajasza Bóg
mówi: "Oto Ja kładę na Syjonie kamień,
kamień dobrany, węgielny, cenny, do fun-
damentów założony" (Iz 28,16). W Księ-
dze Psalmów (Ps 118,22): "Kamień odrzu-
cony przez budujących stał się kamieniem
węgielnym". Jezus stosuje to zdanie do
Siebie samego (Mt 21,42). Przenośnie ka-
mień węgielny jest więc elementem funda-
mentalnym.
rzucić w kogoś kamieniem, to zna-
czy oskarżyć go, dyskryminować, potępić.
Według Prawa izraelskiego śmierć przez
ukamienowanie była stosowana w przy-
padkach bałwochwalstwa, czarów, cudzo-
łóstwa (Pwt 22,23-24). Jezus skierował
następujące słowa do tych, którzy zamie-
rzali ukamienować kobietę cudzołożną,
powołując się na Prawo Mojżeszow:
"Kto z was jest bez grzechu, niech pierw-

Strona 100

Słownik biblijny.txt

szy rzuci na nią kamień".
serce z kamienia jest przeciwieństwen:
serca z ciała, gdyż kamień symbolizuje za-
twardziałość. Serca z kamienia mają ci,
którzy pozostają zamknięci na miłość Bo-
ga i ludzi (Ez 36,26).
Z. i p. Nie pozostanie tu kamień na kamieniu
(Mt 24,2), Jezus w ten sposób zapowiada zbu-
rzenie Świątyni Jerozolimskiej. W języku
współczesnym jest to groźba runięcia budowli,
miasta, ideologŹŹ, dzieła, marzenia.
Rzucać kamienie (kłody) pod nogi - stwarzać sy-
tuację grożącą porażką, a więc tworzyć trudno-
ści, przeszkody.
Kanaan [hebr. kenaan]: 1. Terytorium,
które rozciągało się od południa Fenicji
(Tyr i Sydon) aż po pustynię Negeb
(Negew). Starożytni mieszkańcy tworzyli
plemiona (Rdz 10,15-18); najczęściej wy-
mienia się Amorytów, Girgaszytów, Hety-
tów, Chiwwitów, Jebusytów i Peryzzytów
(Pwt 7,1; 'oz 3,10).
2. Kraina Kanaan, do której wyruszył
Abraham (Rdz 11,31), w której założył
rodzinę i żył razem z Izaakiem i Jakubem
to Ziemia Obiecana, należy ją za taką
uznawać i zdobyć za cenę trudnych walk.
Mimo klątw, które Izraelici rzucali na
Kananejczyków i na ich miasta, ci prze-
trwali długo; często były wśród nich mał-
żeństwa mieszane; charakteryzowała ich
skłonność do bałwochwalstwa (Sdz 3,5-6;
Ezd 9,1-2), czego dowodzą liczne napom-
nienia (W'34,15-16; Kp118,3; Pwt 7,4-6).
3. Syn Chama, wnuk Noego, którego
rozgniewany Noe przeklął i oddał w
niewolę Semowi, protoplaście Izraela
(Rdz 9,24-26).
Lit. G. Apollinaire wspomina Kanaan w Pio-
sence niekochanego (1909), jako błogą krainę
miłości, która teraz już zniknęła: "Mleczna
drogo, o siostro świetlana. Białe strumienie
Kanaanu". Bóstwa kananejskie (Baal, Asztane)
były inspiracją dla poematów dwóch poetów
S. Czernikowskiego i J. Katosha.
Kananejka, kobieta kananejska, nie-śy-
dówka, z krainy fenickiej; nie odstraszyła
jej pozorna szorstkość Jezusa, którego pro-
siła o uzdrowienie córki. mistrz pochwa--
lił jej wiarę i uzdrowił córkę (Mt 15,22;
Mk 7,26).
kanon Pisma Świętego [gr. kanón =
wzór, norma], to całość ksiąg uznanych za
natchnione przez Boga i przyjętych przez
Kościół. Spis ksiąg świętych powstawał
powoli, nieraz po okresie wahań co do
niektórych tekstów. Kanon żydowski, zw.
także palestyńskim (przyjęty potem przez
protestantów), został określony ok. 100 r.
przez żydowski synod w JamnŹŹ. Zawiera
księgi zredagowane wyłącznie w języku
hebr. Kanon katolicki i prawosławny obej-
muje wszystkie księgi, które zawierała
Septuaginta; w jego skład weszło więc
kilka dalszych ksiąg, zredagowanych w ję-
zyku gr. Dwadzieścia siedem ksiąg NT
wyselekcjonowano stopniowo, pierwsze
pod koniec II w. (rzym. wykaz zw. Frag-

Strona 101

Słownik biblijny.txt

mentem Muratoriego wyszczególnia 22
nowotestamentowe pisma). Jego ostatecz-
ny zestaw zatwierdził list Atanazego I zw.
Wielkim z 367 r., i mimo że M. Luter
w XVI w. wyłączył kilka ksiąg (Hbr, Rud,
Ap, k), to jednak obecnie figurują one
także w wydaniach protestanckich. Zob.
apokryfy; Biblia (s. 13); księgi deuteroka-
noniczne.
kapłaństwo [łac. sacerdos = kapłan), ter-
min ten określa funkcję kapłanów w spe-
cjalny sposób związanych ze sprawami sa-
crum, pośredników między ludem a bó-
stwem.
W ST na przestrzeni dziejów dokonuje się
powolna ewolucja tej funkcji. W czasach
patriarchów nie było jeszcze kapłanów:
funkcje kapłańskie pełnili ci, którzy byli
głową rodziny i rodu. przymierze na Sy-
naju między Bogiem a Jego ludem zosta-
ło zawarte przez Mojżesza z pokoleniem
Lewiego. Pokolenie to stało się straż-
nikiem Arki przymierza, a następnie speł-
niało funkcje kapłańskie w Świątyni Jero-
zolimskiej, pod opieką króla. Po wygnaniu
babilońskim nie było już królów, najwyż-
szy kapłan stał się duchowym przywódcą
narodu. Około III w. p.n.e. ustaliła się
hierarchia kapiańska: na szczycie stał arcy-
kapłan, następnie kapłani [hebr. kohen],
potomkowie Aarona, wreszcie lewi-
ci. Na początku naszej ery arcykapłanówi
ydowskich wyznaczały władze polityczne,
w konsekwencji czego ich prawowitość
była dyskusyjna. Działalność lewitów była
ograniczona do spraw kultu. Nauczaniem
zajmowali się ludzie świeccy, doktorzy
Prawa (uczeni w Piśmie). Jezus nie wywo-
dził się z rodu kapłańskiego; należał on do
pokolenia Judy. W NT, jedynie w Liście do
Hebrajczyków przyznany jest Jezusowi ty-
tuł kapłana, jest tam użyty wyraźnie ter-
min "najwyższy kapłan" pzzy porównaniu
Jezusa do Melchizedeka. Ponieważ cały
lud izraelski był nazywany "królestwem
kapłanów" (wj 19,6), więc chrześcijanie
także zyskali nazwę wspólnoty kapłańskiej,
zobowiązanej ofiarowywać Bogu swoje ży-
cie (Rz 12,1). Odpowiedzialni zwierzchni-
cy kościołów wyznaczani przez apostołów
to "słudzy i szafarze Bożych tajemnic",
"słudzy Nowego przymierza". Często byli
- wybierani spośród starszych, czyli prezbi-
terów.
Karmel [hebr., od kerem-el = winnica
Boża], najwyższy szczyt (528 m n.p.m.)
pasma wzgórz o tej samej nazwie, osłania-
jącego zatokę św. Jana z Akko. Znaleziono
tu "człowieka z góry Karmel", z epoki pa-
leolitu. Na tej górze uprawiano pod gołym
niebem kult Baala. przeciw kapłanom
Baala wystąpił Eliasz, odwołując się do
cudu, aby dowieść, że jego Bóg jest jedy-
nym Bogiem (1 Krl 18,19-43). Prorocy
uznali majestat i płodność tej góry, na
którą wskazuje sama jej nazwa (Iz 35,2;
r 46,18; 50,19). Oblubienica z Pieśni nad
Pieśniami porównuje głowę swego ukocha-

Strona 102

Słownik biblijny.txt

nego do szczytu tej góry (Pnp 7,6).
W 1155 na górze Karmel został założony
przez krzyżowca Bertolda z KalabrŹŹ pu-
stelniczy zakon karmelitów, zamieniony
w 1242 na zakon klasztorny.
Lit. F.R. de Chateaubriand Podróż z Paryża do
Jerozolimy (1811, wyd. pol. 1853), drogą mor-
ską pielgrzymi docierają do Ziemi Świętej. Za-
raz na początku dostrzegają górę Karmel
"niczym okrągłą plamę pod promieniami słoń-
ca"; jej widok wzbudza "bojaźń i szacunek".
ů J. Twardowski Rozmowa z Karmelem (Wier-
sze,1959).

kąkol chwast - kąkol.
kielich [łac. calix], naczynie do picia.
Rzymianie wykonywali kielichy z różnych
materiałów i o różnych kształtach. Na-
stępnie - naczynie do picia używane pod-
czas posługi liturgicznej. Kielich z cenne-
go metalu albo ze szlachetnego kruszcu,
używany do odprawiania Mszy św. (ob-
rządek katolicki), Świętej Wieczerzy (ob-
rządek protestancki), zawiera wino eucha-
rystyczne. W nawiązaniu do modlitwy Je-
zusa (Mt 26,42): "Ojcze mój, jeśli nie
może ominąć Mnie ten kielich, i muszę go
wypić, niech się stanie wola Twoja", sło-
wo to oznacza potocznie okrutne do-
świadczenie, przeszywający ból - wypić
kielich goryczy. Zob.: Eucharystia; krew.
Z. i p. Wypić ten kielich do końca - znosić cier-
pienie aż do końca.
Lit. Według jednej z wersji średniowiecznej le-
gendy o świętym Graalu, kielich z Ostatniej
Wieczerzy miał być przewieziony przez Józe-
fa z Arymatei na Zachód. Mit o świętym
Graalu wywodzi się z poematu Percewal z
WalŹŹ, czyli Opowieść o Gralu (ok. 1180, flum.
pol. w Arcydziełach francuskiego średniowiecza,
1968) Chr‚tiena de Troyes. W opowieści tej
król grzesznik, spotkany przez bohatera Parsi-
fala, żywi się tylko "hostią z Graala", tajemni-
czego przedmiotu. Być może, w tradycji celtyc-
kiej został utożsamiony z cyborium, naczyniem
zawierającym Krew Chrystusa przelaną na
krzyżu, czy naczyniem, z którego Jezus spo-
żywał baranka w dzień Paschy wraz ze swo-
imi uczniami (Poszukiwanie świętego Graala,
XIII w.). Poszukiwanie Graala stało się symbo-
lem poszukiwania mistycznego absolutu.
Muz. Parsifal (1877-82), misterium R. Wa-
gnera, podejmuje germańską wersję legendy
o Graalu, autorstwa Wolframa von Eschenba-
cha, z początku XIII w. ("Czarodziejstwo
Wielkiego Piątku").
Ekr. E. Rohmer Perceval le Gallois (1978, Par-
sifal Walijczyk). H.J. Syberberg Parsifal (1982,
filmowa wersja opery).
Kinneret Genezaret.
klucz. W BiblŹŹ klucze są znakiem władzy
(Iz 22,22). Ten, kto ma klucze od domu,
ma władzę, by do niego wejść, a także ze-
zwolić lub odmówić wejścia innym.
Królestwo niebieskie porównywane jest
do starożytnego miasta, otoczonego mura-
mi, w których są bramy. W EwangelŹŹ we-
dług św. Mateusza (MT 16,19) i Apokalip-

Strona 103

Słownik biblijny.txt

sie św. Jana (Ap 3,7) Jezus daje władzę
zezwalania lub odmowy wejścia do króle-
stwa. On sam ma klucz od miasta śmierci
(Ap 1,18), czyli moc wskrzeszania. Jezus
zarzuca natomiast uczonym w Piśmie, że
nie pozwolili swoim współczesnym dojść
do poznania królestwa; mieli klucze tego
poznania i ani sami z nich nie skorzystali,
ani innym ich nie udostępnili (Łk 11,52).
Z. i p. Klucze św. Piotra - władza Stolicy Apo-
stolskiej. Klucze królestwa.
kłos, naturalny symbol żniw, zwłaszcza
zbioru zbóż, jak jest to widoczne np. we
śnie faraona (Rdz 41,5-27). Według Księ-
gi Powtórzonego Prawa (Pwt 23,26) czło-
wiekowi przechodzącemu przez pole wol-
no było wziąć trochę kłosów, wyłuskać
z nich ziarna i zjeść, ale nie wolno było
ścinać kłosów sierpem (Mt 12,1; Łk 6,1).
Ikon. W sztuce chrześcijańskiej kłos zboża
symbolizuje chleb, czyli Ciało Chrystusa, po-
dobnie jak kiść winogron oznacza Krew Chry-
stusa w Eucharystii.
Koran [arabskie al-kuran = recytacja],
nazwa nadana przez muzułmanów ob-
jawieniu głoszonemu przez Mahometa
w latach 610-632. Słuchacze Mahometa
starali się utrwalić treść jego objawień
w pamięci i zapisywali je bardzo prostymi
znakami na najróżniejszych materiałach.
Aisza, żona Mahometa i córka Omara, ka-
lifa w latach 634-644, przyczyniły się do
powstania pierwszego zbioru tych różno-
rodnych objawień, zebranych w sury, czyli
rozdziały. Sto czternaście sur zostało uło-
żonych według długości, od najdłuższej do
najkrótszej. Po udoskonaleniu pisma arab-
skiego tekst Koranu, wraz z kilkoma wa-
riantami, został rozpowszechniony w wiel-
kich ośrodkach życia religijnego, takich
jak Basra, Damaszek, później też Bagdad.
Koran jest dla muzułmanina arabskim wy-
rażeniem słowa wiecznie obecnego w Bo-
gu, poprzednio przekazanego Abrahamo-
wi, Mojżeszowi i Jezusowi, a w końcu Ma-
hometowi, za pośrednictwem archanioła
Gabriela.
Wśród muzułmanów nauka czytania i pi-
sania odbywa się przez studiowanie i recy-
towanie Koranu. Zob. islam.
Lit. ů J. Danecki Opowieści Koranu (1991).
korzec, dawna miara objętości ciał sta-
łych (ok. 8 litrów). Jezus wspominał tę
miarę, porównując swoje nauczanie do
światła, którego nie należy chować pod
korcem (Mk 4,21).
Z. i p. Kryć światło (świecę) pod korcem - skry-
wać, tłumić czyjeś talenty.
Kościół [hebr. kahal = gmina, zbiór; gr.
ekklesia). Termin hebr. oznacza uroczyste
zgromadzenie ludu Izraela, który Bóg ze-
brał u stóp Synaju (Pwt 5) i wspólnotę ży-
dowską po jej powrocie z wygnania babi-
lońskiego (Ne 8,2). Paweł używa terminu
gr. ekklesia, kiedy zwraca się do Kościołów
(wspólnot lokalnych). Według EwangelŹŹ
św. Mateusza, Jezus powiedział do swego
ucznia - Piotra: "Ty jesteś Piotr (czyli

Strona 104

Słownik biblijny.txt

Skała) i na tej Skale zbuduję Kościół mój"
(Mt 16,18).
Kościoły (prawosławny, reformowane, ka-
tolicki) uważają się za "Lud Boży". Po-
strzegają siebie jako ciało, którego głową
jest Chrystus, zgodnie z formułą Pawła
(Kol 1,18). Kościół pisany małą literą
oznacza budynek, w którym gromadzą się
chrześcijanie.
Lit. Euzebiusz z Cezarei Historia Kościoła
(wyd. pol. w zbiorze Pisma Ojców Kościoła, t. 3
1924), źródło wiedzy o początkach kościoła
chrześcijańskiego (siedziby biskupów, literatu-
ra, prześladowania). Euzebiusz z Cezarei w
Kronice stara się usytuować chrześcijaństwo
w historii powszechnej, począwszy od Abraha-
ma. B. Pascal Lettres ... Mademoiselle de Roannez
(1656, Listy do Panny Roannez), wyznanie
wiary w Kościół i Ciało Jezusa Chrystusa.
kozioł ofiary przebłagalnej. Obrzęd
przebłagania przedstawia Księga Kapłań-
ska. W Dniu Pojednania arcykapłan kładł
ręce na głowę żywego kozła i wyznając
grzechy całego ludu wkładał je na niego.
Następnie wypędzano kozła na pustynię,
gdzie zgodnie z wolą Bożą nic żyć nie
będzie (Kpł 16,5-10).
Potocznie - kozioł ofiarny to człowiek,
którego otoczenie lub jakaś grupa ludzi
świadomie karze niesłusznie, zamiast
prawdziwych winnych. Kozioł ofiarny po-
nosi karę za innych.
Lit. W.H. Faulkner: Wściekłość i wrzask (1929,
wyd. pol. 1971); Przypowieść (1954, wyd. pol.
1968).
Ikon. W.H. Hunt Kozioł ofiarny (1854, Pon
Sunlight).
krew. W ST krew jest podstawą egzy-
stencji istot żywych, ludzi i zwierząt. Sło-
wo "krew" często występuje w BiblŹŹ na
oznaczenie życia. Bóg, jako jedyny Pan
życia, zakazał człowiekowi rozlewu krwi
ludzkiej, czyli zabijania. "Ludzie krwi",
inaczej zabójcy ludzi, budzą wstręt u Boga
(Rdz 9,6). Krew ludzka niewinnie przela-
na woła o pomstęg (Hi 16,18). Krew zwie-
rząt wylana w ofierze świadczy o ofiarowa-
niu całego życia Bogu (Kpl 17). Ponieważ

krew należy do Boga, istniał zakaz spo-
żywania krwi z mięsem zwierząt; mięso
winno być oczyszczone z krwi przed spo-
życiem (mięso koszerne) wg przepisów na-
dal obowiązujących żydów i muzułmanów.
W NT Krew Chrystusa złożonego w ofie-
rze jako Baranka jest najwyższą formą da-
ru uczynionego z siebie. Ta krew ofiarna
przypieczętowuje Nowe przymierze z Bo-
giem, podobnie jak krew, którą Mojżesz
skropił lud w momencie zawarcia Przy-
mierza na Synaju (wj 24,8). Ci, którzy pi-
ją wino eucharystyczne (znak życia Chry-
stusa) ze swej strony uczestniczą w życiu
Bożym i w darze z życia ( Eucharystia).
Wyrażenie "ciało i krew" określa naturę
ludzką w jej materialności i jej ogranicze-
niach (Mt 16,17).
krowy chude, krowy tłuste. Józef,

Strona 105

Słownik biblijny.txt

który wydostał się z więzienia dzięki umie-
jętności tłumaczenia snów (Rdz 40), po-
trafił wyjaśnić sen faraona (Rdz 41,1-32):
z Nilu wychodziło siedem tłustych krów,
które zostały pożarte przez siedem krów
chudych. Józef wytłumaczył, że krowy tłu-
ste wyobrażają siedem lat urodzajnych, po
których nastąpi siedem lat głodu (krowy
chude). Józef, mianowany przez faraona
zarządcą pałacu, zgromadził w okresie lat
urodzaju wielkie zapasy zboża, pozwalają-
ce Egipcjanom uniknąć głodu.
Z. i p. Czasy krów chudych, czasy krów tłustych.
Ikon. Józef wyjaśnia sny faraona: fresk z XII w.
w kościele w Saint-Savin-sur-Ganempe; mo-
zaika z XIII w. w bazylice św. Marka w Wene-
cji; witraż z XIII w. w katedrze w Bourges.
król (hebr. melech; łac. rex]. Izrael przyjął
instytucję królewską, obcego pochodzenia,
aby zastąpić sędziów. Pierwszym kró-
lem był Saul (1 Sm 10). Po nim Bóg
wybrał ród Dawida, z którego powoływa-
no następnych królów; wybór ten był od-
nawiany i potwierdzany przez aklamację
ludu; władza królewska była dziedziczna,
choć doszło do kilku zamachów stanu
(np. zamach Jehu, 2 Krl 9). Król był sługą
Boga, którego powinien się bać, być Je-
mu wierny; namaszczenie na króla czyniło
go nietykalnym (2 Krl 11,12). Nazywa-
ny synem Bożym (Ps 2,7; Ps 110,3), król
nie był jednak nigdy uważany za Bo-
ga, na podobieństwo władców egipskich;
ceniony jako wybawiciel swojego ludu
(1 Sm 8,20), powinien rządzić sprawiedli-
wie (2 Sm 14,4-17) i zapewniać dobrobyt
poddanym. Nad zjednoczonym Izraelem
panowali kolejno królowie: Saul, Da-
wid (1 Sm 16 do 1 Krl 2) i jego syn Sa-
lomon (1 Krl 1-11). To właśnie Dawid-
mimo swoich błędów - stał się wzorcem
idealnego króla, umiłowanego przez Boga
i ludzi. Jest on przodkiem oczekiwanego
Mesjasza i założycielem dynastŹŹ.
W NT Jezus odpowiadając na pytanie Pi-
łata powiedział, że jest królem, lecz króle-
stwo Jego nie jest z tego świata ( 18,36).
Piłat kazał Jezusa ubiczować, a żołnierze
szydząc z Niego ukoronowali Go cierniem
i ubrali w królewską szatę. W Apokalipsie
św. Jana Jezus jest nazwany Królem Kró-
lów (Ap 19,16).
Lit. T. Lindgen Bat Seba (1984, Batszeba),
w powieści tej Batszeba podejmuje poetyckie
rozważania nad funkcją króla, wypracowaną
przez Dawida.
królestwo. Królewskość Boga została
przyjęta bardzo wcześnie (Sdz 8,23); Izra-
el początkowo odrzucał instytucję monar-
chŹŹ, uważając, że tylko Bóg jest królem
(1 Sm 8). Później, nawet gdy instytucja
królewska stała się integralną częścią życia
Izraela, a postać monarchy ściśle związała
się z postacią Mesjasza, Izrael nigdy nie
nadawał swemu królowi wymiaru Boskie-
go. We wszystkich okresach psalmy wiel-
biły królewskość Boga jako fakt wykracza-
jący poza historię: "Twój tron niewzruszo-

Strona 106

Słownik biblijny.txt

ny od wieczności, Ty jesteś od wieków,
o Boże (Ps 93,2). Jest to królestwo uni-
wersalne, kosmiczne.
I32
Literatura prorocka głosi Dobrą Nowinę
o Bogu powracającym na Syjon (Iz 52,7).
Z nadzieją na powrót do Jerozolimy łączy
się nadzieja wiecznego zbawienia; Iza-
jasz głosi, że niewola babilońska skończy
się, a śydzi, u kresu kolejnego exodusu,
powrócą na swe ziemie: "Odkupieni więc
przez Pana powrócą i przybędą na Syjon
z radosnym śpiewaniem" (Iz 51,11). Pro-
rocy zwiastują równocześnie nastanie kró-
lestwa wiecznego pokoju i sprawiedliwo-
ści. Izajasz wywołuje obrazową wizję tego
królestwa, kiedy to przekuje się "miecze na
lemiesze" (Iz 2,4) i kiedy "wilk zamieszka
wraz z barankiem" (Iz 11,6). Królestwo
to jest również rzeczywistością duchową-
to królowanie Boga w sercu człowieka,
który przestrzega Bożego prawa.
NT rozwija ten duchowy wątek: "Króle-
stwo Boże pośród was jest" (Łk 17,21).
Jezus przestrzega przed tymi, którzy za-
powiadają konkretną datę przyjścia kró-
lestwa. To Królestwo nie jest władzą
polityczną. Jezus odrzuca tytuł króla:
"Królestwo moje nie jest z tego świa-
ta" ( 18,36); jest ustanowieniem prawa
miłości i jedności z Bogiem, przeznaczo-
nego dla tych wszystkich, którzy mają
serca proste i czyste jak serce dziecka
(Mt 19,14). A jednak nawet w otocze-
niu Jezusa i wśród pierwszych chrześci-
jan utrzymuje się nadzieja na wskrzesze-
nie doczesnego królestwa Dawida na
ziemi.
Paweł i Apokalipsa św. ,Jana kontynuują
prorocką tradycję zapowiadania królestwa
eschatologicznego, wiecznego szczęścia,
które ma nadejść, a które sam Jezus przy-
równał do uczty weselnej (Mt 22,1-14),
a Apokalipsa porównuje z Niebieskim
Miastem (Ap 21).
Z. i p. Każde królestwo, wewnętrznie skłócone,
pustoszeje (Mt 12,25) - niezgoda prowadzi do
ruiny.
królestwo Judy Juda.
królestwo niebieskie niebo.
krzyż - ukrzyżowanie [łac. crux].
Krzyż to rodzaj szubienicy, złożonej z
dwóch drewnianych złożonych prostopa-
dle części. Męka krzyżowa była stosowaną
przez Rzymian karą śmierci, przeznaczoną
dla niewolników i buntowników, była więc
śmiercią haniebną. Męczony był przybity
gwoździami do krzyża za nadgarstki (nie
za dłonie) i za stopy. Śmierć następowała
przez stopniowe uduszenie się męczonego.
Z wyroku rzym. namiestnika Judei, Piła-
ta, i za namową Sanhedrynu, najwyższe-
go trybunału żydowskiego, Jezus został
skazany na mękę krzyżową, a następnie
ukrzyżowany na - Golgocie. Krzyż je-
go umieszczono między krzyżami dwóch
łotrów. Agonia Jezusa trwała stosunko-
wo krótko, ukrzyżowany o trzeciej godzi-

Strona 107

Słownik biblijny.txt

nie dnia (9 00 rano), albo wg Jana, o szó-
stej godzinie (12 00), Jezus skonał o dzie-
wiątej godzinie dnia (3 po południu),
wydawszy głośny okrzyk. Przy nim znaj-
dowali się Jego Matka Maryja, Maria
Magdalena i Jan (' 19,25). Według Ja-
na, żołnierze rzym. nie musieli iamać
Jezusowi goleni, aby skrócić jego agonię,
bo gdy przyszli pod krzyż, Jezus już nie
żył, lecz jeden z nich przebił włócznią
Jezusowi bok, z którego wypłynęły krew
i woda ( 19,31-35). Krzyż, narzędzie
haniebnej męki, stał się dla chrześcijan
znakiem odkupienia ludzi przez Jezusa.
Zob.: baranek (Baranek Boży); Kalwaria;
Zbawiciel.
Z. i p. Dźwigać swój krzyż ( 19,17) - znosić
ciężkie doświadczenia, tak jak Jezus niósł swój
krzyż.
Lit. Laktancjusz w Institutionum Divinarum
Epitome (ok. 305, Streszczenie podstaw nauki
Bożej) broni tajemnicy haniebnej śmierci Jezu-
sa na krzyżu, uchodzącej za skandal w oczach
pogan. Podkreślając wartość odkupieńczą cier-
pienia, J.B. Bossuet w Sermon sur la Passion
(1661, Kazanie o Męce Pańskiej) zachęca
chrześcijan do dzielenia Jezusowego krzyża:
"Idźmy do krzyża chrześcijanie, tam u jego
stóp będziemy się mogli zanurzyć w potopie
krwi Jezusa".
Obraz Chrystusa na krzyżu przykuwał uwagę
pisarzy epoki romantyzmu. Dla wielu z nich
to właśnie cierpienie dowodzi Boskości Jezusa.
A. de Musset Spowiedź dziecięcia wieku (1836,
wyd. pol. 1880): "To cierpienie wykazało, że
jesteś Bogiem". U V. Hugo w Les Contenpla-
tions (1856, Rozmyślania) męka staje się apote-
ozą: "Krzyż bieleje, a Jezus pokrywa się barwą
lazuru". Lecz w przepojonym cierpieniem liry-
zmie A. de Lamartine'a w Nowelles meditations
(1823, Nowe Rozmyślania), "Le Crucifix"
(Krzyż), krzyż jest już tylko przedmiotem-fe-
tyszem, relikwią rodzinną. Z "hebanowego
krzyża" Musseta "niebiańskie zwłoki" złożono
w prochu ziemi, a wraz z nimi wiarę poety
(Rolla, 1833). J.K. Huysmans L...-bas (1891,
Tam, w dole); Durtal odnajduje w niektórych
dziełach sztuki coś pośredniego między swymi
upodobaniami artysty a swymi dążeniami mi-
stycznymi. Nawiązuje szczególnie do Chrystusa
M. GrŹŹnewalda, "mistrzowskiego dzieła sztuki
najwyższej rangi... sublimującego nieskończoną
udrękę duszy." P. Claudel Un PoŠte regarde la
croix (1938, Poeta zapatrzony w krzyż). A. Ca-
mus przetłumaczył w 1953 historyczną i religij-
ną sztukę P. Calderona La devocian da la cruz
(1633, Nabożeństwo do krzyża). ů C.K. Nor-
wid Krzyż i dziecko (1866). Z. Kossak-Szczuc-
ka Krzyżowcy (1935), t. 3, rozdział 1.
Ikon. Ukrzyżowanie: Masaccio (1426, Ne-
apol); Antonello da Messina (XV w., Antwer-
pia); M. GrŹŹnewald, Ołtarz z Isenheim (1512-
-15, Colmar); P. Veronese (1570, Pani). El
Greco Jezus z szat obnażony, (1577, Mona-
chium). P.P. Rubens Przebicie włócznią (1620,
Antwerpia). A. van Dyck Chrystus na krzyżu
(1630, Genua). Rembrandt Trzy krzyże, akwa-
forta (1649, Paryż). P.P. Prudhon Ukrzyżowa-

Strona 108

Słownik biblijny.txt

nie (1810, Luwr, Paryż), jeden z obrazów naj-
częściej kopiowanych we Francji w XIX w.
P. Gauguin Zcinty, Chrystus (1889). Ukrzy,żowa-
nie: E. St"hr (1914, Wiedeń); G. Sutherland
(1947, Rzym). S. Dali Chrystus św. Jana od
Krzy,ża (1951, Glasgow). P. Delvaux ukrzyżo-
wanie (1952, Bruksela). A. Michalak ukrzy-
żowanie ze św. Marią Magdaleną (1931, Kazi-
mierz Dolny).
Muz. H. SchŹŹtz Die Sieben Worte unseres lieben
Erl"sers und Seligmachers Jesu Christi (1645, Sie-
dem słów naszego Zbawiciela i Odkupiciela
Jezusa Chrystusa), oratorium. J. Haydn Die
Sieben lecten Worte unseres Erl"sers am Kreutze
(1796, Siedem ostatnich słów naszego Zbawi-
ciela na krzyżu), oratorium.
Ekr. P.P. Pasolini Mamma Roma (1962). Syn
prostytutki, granej przez Annę Magnani, umie-
ra w łóżku szpitalnym, niczym ukrzyżowana
ofiara.
Kserkses I - Aswerus.
Księga Daniela - Daniel.
Księga Kapłańska, gr. Leuitikon, łac.
Leviticus, trzecia księga Pięcioksięgu, na-
zwana tak, ponieważ zawiera zasady kultu
dotyczące kapłanów z pokolenia Lewiego:
rytuał składania ofiar, przepisy o zwierzę-
tach i pokarmach czystych i nieczystych.
W tej Księdze zapisane są też słowa: "Bę-
dziesz miłował bliźniego, jak siebie same-
go" (Kpł 19,18).
Księga Koheleta (Eklezjastesa)
[hebr. kohelet = kaznodzieja, mówca, na-
uczyciel; gr. ekklesia), jedna z ksiąg mą-
drościowych, przypisywana Salomonowi
(największemu z mędrców), w rzeczywi-
stości dzieło jednego z "mężów zgroma-
dzenia" z ok. III w. p.n.e. Przeświadcze-
nie, że "marność nad marnościami-
wszystko marność" (Koh 1,2; 12,8), które
stanowi niejako ramy Księgi Koheleta, Ko-
helet zdobywa w doświadczeniu śmierci
jako niemożliwej do przekroczenia grani-
cy, która przecina i unicestwia wszystkie
ludzkie plany i działania. Jest to najbar-
dziej pesymistyczna i najbardziej przesyco-
na rozczarowaniami księga ST. Pochodzi
ona z przełomowego momentu myśli
hebr., kiedy to tradycyjne zapewnienia do-
tyczące nagrody dla sprawiedliwych i kary
dla winnych uległy zachwianiu.
Z. i p. Marność nad marnościami, wszystko mar-
ność.
Księga Liczb, czwarta księga Pię-
cioksięgu. Tytuł ten, używany w Septu-
agincie i w Wulgacie, uzasadniany jest
występowaniem w tekście wielu liczb, wy-
liczaniem poszczególnych rodów i spisa-
mi ludności, rozmieszczenia Izraelitów
(Lb 1-4; 26). Natomiast śydzi nazywają
tę księgę "Na pustyni", od pierwszych jej
słów, co lepiej oddaje rzeczywistą jej za-
wartość, a mianowicie prawodawstwo lu-
du Izraela i historię jego długiej wędrów-
ki, która zaprowadziła go, pod przewod-
nictwem Mojżesza, spod góry Synaj,
przez pustynię, aż po stepy Moabu w
ZajordanŹŹ, naprzeciw Jerycha. W sumie

Strona 109

Słownik biblijny.txt

38 lat i 5 miesięcy zawierzenia i zaufania,
wątpliwości i buntów, i żalu za grzechy
wobec Boga Izraela i wyznaczonego prze-
zeń wodza, Mojżesza. W całej Księdze do-
minującą postacią jest Mojżesz. Niektóre
wydarzenia są szczególnie znane, np. skar-
gi Hebrajczyków znudzonych manną
(Lb 11,4-34); wąż miedziany (Lb 21,4-9);
wysłanie przez króla Moabu po jasnowi-
dzącego - Balaama i historia z jego oślicą
(Lb 22,2-24); wyznaczenie Jozuego na na-
stępcę Mojżesza (Lb 27,12-23). Co do re-
lacji o śmierci Mojżesza, to znajduje się
ona na samym końcu Księgi Powtórzonego
Prawa.
Księga Mądrości, najpóźniejsza z
ksiąg BiblŹŹ Greckiej, zredagowana ok.
50 p.n.e. W Septuagincie nosi tytuł Mą-
drość Salomona. Autorstwo Salomona jest
jednak fikcją, bowiem, zgodnie ze zwycza-
jem epoki, redaktorzy dzieł obierali za
patrona znaną osobistość z przeszłości.
Część pierwsza opisuje zwycięstwo mą-
drości nad pozorną mądrością bezboż-
nych. Część druga to hymn pochwalny na
cześć mądrości, która jest darem Boga.
Część trzecia uwydatnia rolę mądrości
w dziejach Izraela: "Pod każdym bowiem
względem wywyższyłeś lud Twój, Panie,
i rozsławiłeś" (Mdr 19,22).
Lit. J. Racine Cantiques spirituels (1694, Pieśni
religijne), "O Sagesse, ta parole" ("O mądro-
ści, twe słowo").
Księga Powtórzonego Prawa, Deu-
teronomium [gr. deuteronómion = powtó-
rzone, drugie prawo], piąta księga -Pię-
cioksięgu. Prezentuje się ona jako dalszy
ciąg przemówień - Mojżesza, uwydatnia
sens wydarzeń od momentu Wyjścia
i wydarzeń związanych z Synajem, wzywa
lud przymierza (przymierze z Bogiem)
do wierności. Kończy się błogosławień-
stwem Mojżesza dla dwunastu pokoleń
i opisem jego śmierci na górze Nebo. Po-
chodzenia tej księgi należałoby szukać
w królestwie północnym, gdzie prawdopo-
dobnie zostały zebrane niektóre postano-
wienia prawne. Ponieważ centralizacja
kultu jest żądaniem, które Księga ta wysu-
wa na pierwszy plan, prawdopodobnie po-
zostaje ona w jakimś związku z reformą
kultu przeprowadzoną przez króla Jozjasza
(2 Krl 22,8-10, odnalezienie Księgi Prawa
w świątyni).
Księga Przysłów, księga biblijna zło-
żona z wielu zbiorów sentencji, niektóre
z nich przypisywane są Salomonowi.
Częściowo są one pokrewne egipskiej na-
uce mądrości, którą głosił Amenhotep czy
Amenemope na początku I tysiącl. p.n.e.
Księga ta przybrała swą ostateczną formę
w V w. p.n.e. Stanowi zbiór maksym, po-
wiedzeń, przysłów i poematów. Mądrość
Wschodu bowiem lubi wyrażać sztukę ży-
cia ludzi doświadczonych w krótkich, ła-
' twych do zapamiętania formach, jak np.:
"Do mrówki się udaj, leniwcze, patrz na
jej drogi - bądź mądry" (Prz 6,6); "Znaj-

Strona 110

Słownik biblijny.txt

duj radość w żonie młodości. Przemiła to
łania i wdzięczna kozica" (Prz 5,18-19).
Muz. D. Milhaud Cantate des proverbes (1950,
Kantata przysłów).
Księga Rodzaju, Genesis [gr. g‚nesis
= pochodzenie, rodzenie się, stawanie],
pierwsza księga Pięcioksięgu i całej Bi-
blŹŹ, nazwana tak od treści pierwszego roz-
działu. Księga Rodzaju to początek szeroko
zakrojonej całości, która opowiada o tym,
jak Bóg wybrał i kształtował swój lud, aby
ten świadczył o Nim pomiędzy narodami.
Część pierwsza dotyczy początków świata
i ludzkości (- stworzenie, raj, ku-
szenie, potop, historia Noego, wieża
Babel). Część druga to opowieść o po-
czątkach Izraela: historia patriarchów
Abrahama, Izaaka, Jakuba oraz
Józefa, syna Racheli. To czas Bożych
obietnic i przygotowania ludu, który wy-
łoni się w wyniku wydarzeń związanych
z Wyjściem. Powstanie Księgi Rodzaju
to długa historia, która kończy się dopiero
po wygnaniu babilońskim. Starożytne tra-
dycje, początkowo przekazywane ustnie,
wciąż aktualizowane, wzajemnie splatały
się ze sobą przy ostatecznej redakcji tek-
stu. Tekst Księgi Rodzaju nie powinien
być odczytywany jako wykład historyczny,
lecz jako ukazanie zamiarów Boga na tle
dziejów ludzkości. Odnosi się to szczegól-
nie do części pierwszej. Autorzy mogli za-
czerpnąć niektóre elementy (potop, wieża
Babel) z tradycji politeistycznych Bliskie-
go Wschodu, ale są to jedynie ramy,
w których wyraża się wiara w jedynego
Boga, Stwórcę nieba i ziemi.
Księga Tobiasza, księga biblijna napi-
sana być może w Egipcie w III w. p.n.e,
w środowisku śydów diaspory, jest zbe-
letryzowaną historią rodzinną, której frag-
menty w języku hebr. i aram. odnalezio-
no w grotach nad Morzem Martwym
( Qumran). Stary Tobiasz, z pokolenia
Neftalego, pobożny i miłosierny; uprowa-
dzony do niewoli asyryjskiej utracił wzrok.
Jego kuzyn miał córkę Sarę, której sied-
miu kolejnych młodych oblubieńców
zmarło. Stary Tobiasz i Sara prosili Boga,
by wyzwolił ich od ciężaru życia. Bóg
wzruszony ich ufną modlitwą zesłał im
wielką radość, posłał - Rafała, aby zapro-
wadził syna Tobiasza, również o imieniu
Tobiasz, do Sary, aby ją poślubił; anioł
dał mu też lekarstwo, które przywróciło
wzrok staremu, niewidomemu ojcu.
Księga Tobiasza ukazuje Boga życzliwego,
a także podkreśla wielką wzniosłość związ-
ku małżeńskiego. Tobiasz, podobnie jak
Hiob, tyle tylko, że wolny od tragizmu,
jest przykładem wytrwałości i ufności
w ciężkim doświadczeniu, odzwierciedla
ideał rozumnej pobożności.
Lit. P. Claudel G'Histoire de Tobie et de Sara
(1942, Historia Tobiasza i Sary).
Ikon. Katedra w Chartres, portal północny
(XIII w.). Katedra w Troyes, witraż (XV w.).
A. Elsheimer Tobiasz i Anioł (1625, Londyn).

Strona 111

Słownik biblijny.txt

P. Lastman Tobiasz, Ryba i Anioł (1630). Rem-
brandt Anioł opuszcza rodzinę Tobiasza (1637,
Paryż). J. Schnorr von Carolsfeld, Biblia w ob-
razkach (1852), "Tobiasz". J. Malczewski
Wiosna - krajobraz z Tobiaszem (1904).

księgi deuterokanoniczne [gr. deute-
ros = drugi, następny, drugorzędny + ka-
non = wzór, norma], pisma, których kano-
niczność nie zawsze i nie wszędzie była
uznawana. Teksty wprowadzone w dru-
gim etapie do - kanonu Pisma świętego.
śydzi, a później protestanci, ograniczyli
teksty kanoniczne do tekstów zachowa-
nych w języku hebr. (lub aram.). Katolicy
uznają poza tym pewną liczbę tekstów za-
chowanych tylko w języku gr., które zosta-
ły przekazane przez wersję BiblŹŹ Greckiej,
zw. Septuagintą; są to 1. i 2. Księga
Machabejska, Księga Judyty, Księga Tobia-
sza, Mądrość Syracha (Eklezjastyk), Księga
Mądrości. Teksty te protestanci nazywają
apokryfami i czasem umieszczają
w swojej BiblŹŹ, ale oddzielając je od tek-
stów kanonicznych. Tymczasem odnale-
ziono hebr. oryginały niektórych tych tek-
stów.
Księgi Królewskie, księgi biblijne,
w których znajdują się opisy wydarzeń z
czasów od śmierci Dawida i objęcia wła-
dzy przez Salomona aż po wygnanie babi-
lońskie. Są to dwie księgi, w których wy-
różnia się trzy części: 1) panowanie Salo-
mona, jego wstąpienie na tron, przebieg
rządów, wzniesione budowle, bogactwa
i ostrzeżenia Boga w snach (1 Kr1 1-11);
2) podział państwa na Izrael i Judę oraz
dzieje aż do upadku królestwa północnego
(I Krl 12 do 2 Kr117); 3) historia Judy
do wygnania w 586 p.n.e. (2 Krl 18-25).
Jest to religijna historia królestwa: mimo
pobożnych królów i proroków - Eliasza
i Elizeusza, rozpowszechniająca się nie-
wierność doprowadziła do rozpadu króle-
stwa Dawida i Salomona, a następnie klę-
ski królestwa Izraela, do ruiny Judy, do
niewoli i wygnania.
księgi mądrościowe [łac. sapientia =
mądrość]. W ST księgami mądrości nazy-
wa się Księgę Hioba, Księgę Przysłów, Księ-
gę Koheleta (Eklezjastesa), Mądrość Syracha
(Eklezjastyk) i Księgę Mądrości, do któ-
rych czasami dodaje się Księgę Psalmów
i Pieśń nad Pieśniami. Należą one do li-
teratury "mądrościowej", która stworzy-
ła dzieła wybitne, szczególnie w Egipcie
(Mądrość pisarza Ani, Nauka króla Ame-
raemhata) i w MezopotamŹŹ (Cierpiący
Sprawiedliwy, Mądrość Achikara). Dzieła
te wywarły pewien wpływ na autorów bi-
blijnych.
kuszenie. śycie ludzkie uważane jest
w BiblŹŹ za drogę do przebycia, z Bogiem
jako partnerem i przewodnikiem (- przy-
mierze, przymierze z Bogiem)): powołanie
Abrahama, wyjście z Egiptu, wejście do
Ziemi Obiecanej. Każdy człowiek i cały
lud zawsze może słuchać innych (złych)

Strona 112

Słownik biblijny.txt

przewodników i zejść na złą drogę. Ponie-
waż człowiek ma wolną wolę wyboru spo-
śród wielu dróg, jest on wystawiony na
pokusę. Ta pokusa jest więc pozytywnym
poddaniem doświadczeniu i przesłanką
postępu, ale także ryzykiem, którego moż-
na się obawiać. Stąd jej dwuznaczny cha-
rakter: jako próba może pochodzić od Bo-
ga, a jako pokusa od złych przewodników,
mniej lub bardziej diabelskich.
W BiblŹŹ najczęstszym miejscem kuszenia
jest pustynia: 40 lat wędrówki przez pu-
stynię, 40 dni drogi Eliasza na Synaj i 40
dni postu Jezusa na pustyni (Mt 4,1-11).
Doświadczenia te miały swoje przedłu-
żenie w chrześcijaństwie, szczególnie w
Egipcie, u niektórych mnichów i pustelni-
ków, z których najsławniejszy jest św. An-
toni. Zob. diabeł.
Z. i p. Postawić na narożniku świątynii (Mt 4,5).
Diabeł, kusząc Jezusa "postawił go na narożni-
ku świątyni" i zaproponował Mu chwałę czysto
ludzką. Stąd sens określenia "wymosić kogoś
ponad wszystkich innych".
Lit. Temat kuszenia wyprowadzony z dwóch
zasadniczych opowiadań biblijnych: kuszenia
Adama i Ewy oraz kuszenia Jezusa na pustyni,
stał się tematem stałym, chodzi tutaj o wszelkie
zagrożenia czyhające na człowieka na drodze
do zbawienia. Le,Jeu d adam (XII w., Widowi-
sko o Adamie), kuszenie Ewy przez diabła.
P. Emmanuel Tu (1978, Ty), "Lamentation
au d‚sert" (Kuszenie na pustyni).
"Obleczcie pełną zbroję Bożą, byście mogli się
ostać wobec podstępnych zakusów diabła...
W każdym położeniu bierzcie wiarę jako tar-
czę... Weźcie też hełm zbawienia i miecz
Ducha" (Ef 6,11-17). Obrazy te dały począ-
tek licznym alegoriom duszy chrześcijańskiej,
przedstawianej jako rycerz w walce z nieczy-
stymi siłami (E. Spenser The Faerie Queene,
1590-96, Królowa wieszczek), albo jako mia-
sto oblegane przez Diabolusa (J. Bunyan The
Holy War, 1682, Święta wojna). Bunyan Wę-
drówka pielgrzyma (1678-84, wyd. pol. 1961).
W.M. Thackeray Targowisko próżności (1847-
-48, wyd. pol. 1876). G. Flaubert Kuszenie
świętego Antoniego (1874, wyd. pol. 1907).
F. Dostojewski Bracia Karamazow (1880, wyd.
pol. 1913), wielki inkwizytor zarzuca Jezusowi,
że nie uległ trzem pokusom szatana; chcąc za-
chować ludzi wolnymi, odmawiając podpo-
rządkowania ich sobie urokiem cudów, pozo-
stawił ich nieszczęśliwych i bezradnych, skaza-
nych na szukanie kogoś, przed kim mieliby się
schylać. G. Apollinaire Alcools (1913, Alkoho-
le), "L'Ermite" (Pustelnik). T.S. Eliot Mord
w katedrze (1935, wyd. pol. 1976), tragedia
z udziałem chórów; Tomasz Becket, angiel-
ski lord kanclerz, mianowany arcybiskupem
Canterbury, zdecydowany jest bronić auto-
nomŹŹ Kościoła przed władzą królewską. To-
masz stawia czoło czterem kusicielom, będą-
cym alegoriami ukrytych pokus: zmysłowości,
żądzy władzy, zdradzie i chwale męczeństwa.
R. Brandstaetter Kuszenie na pustyni (1960).
H. Poświatowska Przypowieść (Oda do rąk,1966).
Ikon. Kuszenie Chrystusa przedstawia postać Je-

Strona 113

Słownik biblijny.txt

zusa i szatana, a czasami kilka scen w jednej
kompozycji: katedra Saint-Lazare w Autun, Sa-
int-Andoche de Saulieu, kapitele z XII w. Bra-
cia Limburg TrŠs riches heures du duc de Berry
(Bardzo bogate godzinki księcia de Berry,
1415-16, Chantilly); L. Ghiberti, płaskorzeźba
na drzwiach z brązu baptysterium katedry we
Florencji (1425-52); S. Botticelli, Kaplica Syk-
styńska w Watykanie (1481); płaskorzeźba na
chórze w katedrze w Chartres (1612); A. Schef
fer (1854, Liverpool). Kuszenie św. Antoniego
jest dla malarzy okazją do przedstawienia posta-
ci monstrualnych: M. GrŹŹnewald, Ołtarz z
Isenheim (1512-15, Colmar); M. Schongauer,
grafika (1473); H. Bosch, tryptyk Kuszenie
św. Antoniego (ok.1485-1510, Lizbona).
Kyrie eleison [gr. Kyrie el‚eson = Panie
zmiłuj się, od kyrios = pan, władca, eleein
= litować się], w liturgŹŹ katolickiej i pro-
testanckiej - częsty motyw inwokacji oraz
refren pieśni nabożnych. Tytuł Kyrios
nadany Jezusowi przez chrześcijan jest
formą uznawania Go za Boga; określe-
nie to wyraża dla nich uniwersalną moc,
którą Jezus otrzymał od swego Ojca. Tytuł
"Pan" został zastosowany w odniesie-
niu do Jezusa np. w Liście do Filipian
(Flp 2,11 ) i w Dziejach Apostolskich, w
związku ze świadectwem o Jego Zmar-
twychwstaniu (Dz 2,36). W ST jedynie
Boga określano Panem; określenie to w
Septuagincie tłumaczone jest słowem Ky-
rios. Od Kyrie eleison pochodzi nazwa "ky-
riale" - modlitwa, modlitewnik. Słowa te
przybrały następnie znaczenie modlitwy,
powtarzanej litanŹŹ na zakończenie długie-
go i męczącego wyliczania.

Lewi [hebr., przywiązanie, wierność]:
1. Trzeci syn patriarchy Jakuba i Lei
(Rdz 29,34).
2. Pochodzące od niego pokolenie izrael-
skie, pokolenie Lewiego (W 1,2). Podczas
podziału Kanaanu nie otrzymało żadnego
terytorium, tylko jako ród kapłański - od-
powiedzialne stanowiska religijne (- lewi-
ta). Do tego pokolenia należeli Mojżesz
i Aaron.
3. W 1'T Jezus wezwał niejakiego Lewie-
go, poborcę podatków (celnika), aby ten
poszedł za Nim (Mk 2,14). Wśród dwu-
nastu apostołów występuje pod imieniem
Mateusz (Mr 10,3).
Lewiatan [hebr. liwjatan = skręcony,
kręty], określenie mitycznego węża, kilka-
krotnie spotykane w poezji biblijnej (Hi,
Ps, Iz). Jego postać zewnętrzna, będąca
wytworem ludowej wyobraźni, przedsta-
wiana była jako wodne monstrum o wielu
głowach, podobne do potwora pierwotne-
go chaosu z mitologŹŹ starożytnego Bli-
skiego Wschodu (Ps 74,14); jako potwór
morski, "wąż kręty" (Iz 27,1); jako mi-
tyczny krokodyl (Hi 40,25), łączony z be-
stią - dzikim behemotem (hipopotam).
Zapożyczony z mitologŹŹ pogańskich,
w których smok uosabiał już moce wrogie,
Lewiatan jest siłą nieprzyjacielską, którego

Strona 114

Słownik biblijny.txt

przebudzenia należy się lękać (Hi 3,8),
może być samym szatanem, ogromnym
wężem, którego Bóg zniszczy na końcu
dziejów (Ap 12,3-9). W literaturze apo-
kryficznej Lewiatan jest synonimem Egip-
tu, podobnie jak u proroków - krokodyl
(Ez 29,3; 32).
Lit. T. Hobbes Lewiatan (1651, wyd. pol.
1954), człowiek "umieszczony przez samą na-
turę w smutnych warunkach", przerażony swą
własną mocą zadawania śmierci, daje początek
Lewiatanowi, państwu totalitarnemu. Lewiatan
to także nazwa największego parowca, jaki kie-
dykolwiek skonstruowano; jego ogrom uczy-
nił go nieużytecznym. V. Hugo w La L‚gende
des siecles (1859, Legenda wieków), "VingtiŠme
siecle" (Dwudziesty wiek) czyni Lewiata-
na symbolem starego świata i przeszłości.
J.A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. pol. 1921),
"Pijany statek": "Widziałem wrące bagnisk ol-
brzymich fermenty, sieci, gdzie wśród trzcin
gniją całe Lewiatany" [tłum. Z. Przesmycki].
Lewiatan figuruje wśród postaci historycznych
i mitycznych, którym G. Apollinaire w L'En-
chanteur poaimsant (1905, Butwiejący czaro-
dziej) każe przechodzić przed grobem Merlina,
wraz z Medeą, Dalilą, Heleną, archaniołem
Michałem i bożkiem Panem! J. Green Lewiatan
(1929, wyd. pol.1934), powieść.
lewirat. Według starożytnego prawa
izraelskiego, kiedy jakiś mężczyzna umie-
rał nie pozostawiając męskiego potom-
ka, jego brat miał obowiązek poślubić
wdowę po nim (Pwt 25,5-10), a pierwszy
ich syn był wg prawa synem zmarłego.
Obyczaj ten istniał także u Asyryjczyków
i Hetytów. W ten sposób ciągłość rodu
była podtrzymywana, a kobieta przynale-
żała zawsze do rodziny. W NT do prawa
lewiratu nawiązują saduceusze, pytający
Jezusa, do którego z siedmiu braci będzie
należała kobieta przy zmartwychwstaniu?
(Mt 22, 23-28). Zob. Booz.
lewita [łac., od hebr. lewa], według Księgi
Powtórzonego Prawa - Bóg wybrał pokole-
nie Lewiego i przeznaczył je "do noszenia
Arki Przymierza Pańskiego, by stali przy
Panu, służyli Mu i błogosławili w Jego
imieniu" (Pwt 10,8). W BiblŹŹ jest to bliżej
sprecyzowane: "Kapłani-lewici, całe poko-
lenie Lewiego, nie będzie miało działu, ani
dziedzictwa w Izraelu... Pan jest jego dzie-
dzictwem" (Pwt 18,1-2). Od VIII w.
p.n.e. kapłaństwo było zastrzeżone wy-
łącznie dla lewitów. Po reformie kultu
przeprowadzonej przez Jozjasza (ok.
622 p.n.e.) lewici poszczególnych sank-
tuariów stracili na znaczeniu i zostali
zdegradowani do sług świątynnych, pod-
porządkowanych kapłanom jerozolim-
skim. Od 360 p.n.e. lewici mogli pełnić
nie tylko funkcje kantorów i odźwiernych,
lecz także pisarzy, sędziów i nauczycieli
(1 Krn 25; 26). W NT lewita i kapłan
występują w przypowieści Jezusa o miło-
siernym Samarytaninie (Łk 10,30-37).
W Dziejach Apostolskich pewien lewita
imieniem Barnaba, rodem z Cypru, został

Strona 115

Słownik biblijny.txt

uczniem Jezusa i towarzyszem Pawła.
Zob. kapłaństwo.
lędźwie, nerki. Oznaczają siedlisko fi-
zycznej siły witalnej człowieka, jego mocy
rozrodczej. Paweł mówi o tych, co byli
"w lędźwiach praojca swego" (Hbr 7,10).
Nerki i lędźwie są najczęściej siedliskiem
ukrytych uczuć i gwałtownych namiętno-
ści. Hiob (Hi 16,13) skarży się, że Bóg
"nerki mi przeszył nieludzko"; Matatiasz,
widząc współziomka składającego ofiarę
na ołtarzu w Modin, "zapłonął gorliwo-
ścią, zadrżały mu nerki i zawrzał gniewem,
który był słuszny" (I Mch 2,24). W tym
znaczeniu lędźwie i nerki często kojarzą
się z sercem na zasadzie łączności komple-
mentarnej: podczas gdy serce jest siedzibą
myśli, inteligencji, uczuć świadomych, to
nerki i lędźwie są siedliskiem namiętno-
ści i odruchów nieświadomych, uczuć nie
kontrolowanych. "Serce i nerki" oznaczają
więc całość sił wewnętrznych istoty ludz-
kiej.
Z. i p. Przenikać nerki, lędźwie i serca (Ps 7,10;
26,2; r 11,20; Mdr 1,6) - przenikać najskryt-
sze myśli i najtajniejsze motywacje. Jedynie
Bóg może to czynić.
LisTy Apostolskie [gr. epistol‚ = zlece-
nie, rozkaz), część Nowego Testamentu; li-
sty pisane przez apostołów i adresowane
do różnych społeczności i poszczegól-
nych osób spośród pierwszych chrześcijan.
Większość z nich stanowi trzynaście Li-
stów św. Pawła, napisanych do poszcze-
gólnych wspólnot chrześcijańskich; po-
nadto List do Hebrajczyków, anonimowy,
przypisywany niekiedy św. Pawłowi (ale
od czasów starożytnych autorstwo to po-
dawane jest w wątpliwość) i siedem Li-
stów Katolickich, czyli adresowanych do
całej społeczności wiernych.
Listy św. Pawła. Niektóre z nich to
listy bardzo osobiste: do Filemona, do
Tytusa i do Tymoteusza. Inne są adreso-
wane do wspólnoty, a nawet do kilku
wspólnot chrześcijańskich: dwa do Tesa-
loniczan, dwa do Koryntian, jeden do Ga-
latów, jeden do Rzymian, po jednym do
Filipian i do Efezjan. Listy te zawierają
naukę doktrynalną, skoncentrowaną wo-
kół Osoby Jezusa i Jego orędzia zbawcze-
go. Bardzo zhellenizowanym Koryntia-
nom trzeba było pomóc w zaakceptowa-
niu "szaleństwa krzyża" i zmartwychwsta-
nia ciała; Galatom i Rzymianom należało
wyjaśnić związek między Prawem Mojże-
szowym a dzieiem Chrystusa; Kolosanom
i Efezjanom Paweł wyjaśniał kosmiczny
wymiar Chrystusowego zbawienia, które
obejmuje zarówno śydów, jak i pogan.
Na płaszczyźnie etyczno-moralnej Paweł
Apostoł często powtarza wezwania do jed-
ności w miłości wzajemnej. Wreszcie Listy
dostarczają informacji o osobowości ich
autora, o jego dynamizmie apostolskim
w służbie misji religijnej, a także wiado-
mości o różnych polemikach, jakie nurto-
wały młode wspólnoty.

Strona 116

Słownik biblijny.txt

List do Hebrajczyków, rodzaj traktatu
metodycznego, przeznaczonego dla chrze-
ścijan pochodzenia żydowskiego, którym
autor wykazuje wyższość Chrystusa nad
pośrednikami Starego przymierza: Chry-
stus wyższy nad aniołów, nad Mojżesza,
jest prawdziwym pośrednikiem Nowego
przymierza.
Listy Katolickie, siedem listów, któ-
rych autorami są --Jakub (jeden list),
Piotr (dwa listy), Juda (jeden list) i Jan
(trzy listy). 1. List św. Piotra nawiązuje do
udręk prześladowań i zachęca każdego,
aby niósł odważnie swój krzyż. Jakub za-
wiera w swym Liście raczej tradycyjne
w BiblŹŹ pouczenia z zakresu moralności,
występując m.in. przeciw bogaczom. W
1. Liście św. Jana autor podejmuje temat
Chrystusa - Światłości, Boga miłości, po-
dobnie jak w czwartej EwangelŹŹ; zwalcza
"heretyków", którzy nie chcą uznać wcie-
lenia, czyli rzeczywistości ludzkiej Boga,
który stał się człowiekiem.
liturgia [gr. leitourgia = służba publicz-
na, kult], zespół czynności uzupełnionych
oprawą słowną, wyrażających kult pu-
bliczny oddawany Bogu przez określoną
grupę ludzi. W epoce ST - lewici, ka-
płani i arcykapłan sprawowali liturgię w
obecności ludu w Świątyni Jerozolimskiej,
wzniesionej przez Salomona; wszystkie
czynności regulował dokładnie rytuał, za-
wierający roczny kalendarz świąt i prze-
pisów dotyczących szabatu. Poczynając od
okresu wygnania babilońskiego, a szcze-
gólnie po zburzeniu Świątyni w 70 r.,
liturgia była odprawiana w synagodze,
z czytaniem BiblŹŹ, śpiewem psalmów,
komentarzami, modlitwami. Innego ro-
dzaju liturgia była sprawowana w do-
mach: posiłek szabatowy, święta Paschy
i Sukot. NT ukazuje, że Jezus uczestniczył
w liturgŹŹ w synagodze, a nawet zgadzał
się prowadzić czytania i komentarze
(Łk 4,16-22). Pierwsze wspólnoty chrze-
ścijańskie skupiały znaczną liczbę śy-
dów nawróconych na chrześcijaństwo
(Dz 15,5); toteż również ich liturgia czer-
pała inspirację z liturgŹŹ synagogalnej,
z włączeniem do niej łamania chleba,
a także charakterystycznych dla niej mo-
dlitw i hymnów. przez cztery pierwsze
wieki nie było zredagowanej księgi litur-
gicznej, praktyki zmieniały się z uwzględ-
nieniem potrzeb regionu i często miała
miejsce improwizacja. Później ukształto-
wały się określone zasady: porządek wy-
głaszania przemówień, gestów, czynności;
formuły uświęcone przez zwyczaj, szcze-
gólnie przez liturgie chrztu i EucharystŹŹ.
Wszystkie liturgie chrześcijańskie (prawo-
sławna, protestancka, katolicka) obejmują
głośne czytanie tekstów biblijnych.
Lot, syn Harana, bratanek Abraha-
ma, z którym wyruszył z chaldejskiego
Ur do krainy Charan, a następnie do zie-
mi Kanaan. Osiedlił się w dolinie Jor-
danu, rozbijając namioty w okolicy Sodo-

Strona 117

Słownik biblijny.txt

my, na południe od Morza Martwego
(Rdz 13,1-14). Z powodu rozwiązłego i
bezbożnego życia mieszkańców Sodomy,
Bóg zamierzał zniszczyć to miasto. przed-
tem aniołowie wyprowadzili z Sodomy
Lota z żoną i córkami, nie pozwalając im
oglądać się za siebie. śona Lota, pragnąc
przyjrzeć się sądowi Bożemu nad Sodomą
"obejrzała się i stała się słupem soli"
(Rdz 19,1-29). Córki Lota, chcąc zapew-
nić ciągłość rodu, upiły ojca winem i za-
szły z nim w ciążę, a następnie urodziły
synów: starsza Moaba, praojca Moabitów,
młodsza Ammona, od którego wywodzą
się Ammonici (Rdz 19,30-38). Do znisz-
czenia Sodomy nawiązuje Jezus w swojej
nauce o końcu świata (Łk 17,28-32).
Lit. T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques (1616, Ry-
my tragiczne), księga II, "Princes" (Książęta).
Poeta wzywa sprawiedliwych, by opuścili zde-
prawowany dwór, tak jak Lot z rodziną opuścił
Sodomę, miasto przeklęte: "Uciekajcie, Loty,
z grzesznych miast płonących Sodomy i Gomo-
ry!" T. Nowak śona Lota (W Jutrzni, 1966).
W. Szymborska śona Lota (Wybór wierszy,
1979).
Ikon. Lot z córkami: Lucas van Leyden (ok.
1510, Paryż); j. Matsys (1565, Cognac);
A. DŹŹrer (XVI w., Waszyngton); P.P. Rubens
(1620, Luwr, Paryż); F.A. Vincent (koniec
XVIII w., Besan‡on).
Lucyfer [łac., niosący światło], antyczna
nazwa gwiazdy porannej. W tym sensie
Chrystus jest niosącym światło ostatniego
dnia (Ap 22,16; 2 P 1,19). Imię nadane
upadłemu aniołowi, księciu ciemności,
przez nieporozumienie, bowiem prorok
Izajasz (Iz 14,12) w satyrze na śmierć ty-
rana, urągając pysze króla babilońskiego
Nabuchodonozora II wołał: "Jakże to spa-
dłeś z niebios, Jaśniejący, Synu Jutrzen-
ki?" Tę upadłą gwiazdę (Wenus) oddano
w łac. Wulgacie jako Lucifer, co z czasem
błędnie odniesiono do upadłego z niebios
księcia demonów. Toteż od czasów śre-
dniowiecza nazwa ta jest używana na
określenie - szatana.
Lud Boży. W ST jest poświadczone, że
pośród wszystkich narodów Bóg wybrał
sobie lud na swoją własność (Wj 19,5-6)
- Izraela, który uważa siebie za dziedzica
obietnic danych Abrahamowi. Ze względu
na ten lud Bóg zawarł z nim przymierze.
Przymierze to czyni z Izraela lud święty,
którego prawo domaga się, aby wystrze-
gał się wszelkiego skalania pogaństwem
(Wj 34,I2-16). Przeciwne Izraelitom ludy
nie uznające Boga to "poganie", najczę-
ściej określani słowem hebr. gojint. Temu
ludowi wybranemu, szczególnie ukocha-
nemu miłością dla wybranych, Bóg obie-
cał ziemię, a przede wszystkim swoją opie-
kę, która wyzwoli go od wszelkich do-
świadczeń. W Dziejach Apostolskich Paweł
podsumowuje świętą historię Izraela, aby
dowieść, że Jezus jest istotnie zapo-
wiedzianym i oczekiwanym Zbawicielem
(Dz 13,16-41). Ponieważ śydzi odrzucili

Strona 118

Słownik biblijny.txt

jego przesłanie, zwraca się do pogan;
ochrzczeni w Chrystusie przejęli okre-
ślenie "Lud Boży", odnosząc je do siebie,
podobnie jak określenie "Wybrani". List
do Rzymian podkreśla jednak, że Izrael
pozostaje ludem wybranym, "bo dary
łaski i wezwanie Boże są nieodwołalne"
(Rz 11,29).
łamanie chleba. Podczas Ostatniej
Wieczerzy, którą Jezus spożył z apostoła-
mi, łamał chleb i dał im mówiąc: "Bierzcie
i jedzcie, to jest Ciało moje" (Mt 26,26).
W 1VT "łamanie chleba" oznacza zgro-
madzenie, podczas którego chrześcija-
nie, wspominając tę czynność Jezu-
sa, dzielą między siebie konsekrowany
chleb (Dz 2,42). Zob.: Eucharystia; Msza
święta.
łania - jeleń.
łaska [łac. gratia; gr. charis wzgląd, ła-
ska, przebaczenie, wdzięczność]. W 1VT
termin streszcza i charakteryzuje nową epo-
kę, która nastała wraz z przyjściem Jezu-
sa Chrystusa, w przeciwieństwie do cza-
sów dawnego przymierza, zdominowa-
nych przez Prawo (Rz 6,14; ' 1,17).
Łaska to czysty dar Boga, obejmujący
wszystkie inne dary. Dawać i przebaczać,
okazywać miłość, dobroć, błogosławić-
oto czynności składające się na obraz Bo-
ga już w ST. Przyjście Jezusa Chrystusa
pokazuje, jak dalece posuwa się hojność
i wspaniałomyślność Boża, aż po fakt, że
Bóg daje własnego Syna (Rz 8,32), w któ-
rym i przez którego łaska, prawda ( 1,17)
i sprawiedliwość spłynęły np. na Maryję,
"pełną łaski" (Łk 1,28).
W teologŹŹ chrześcijańskiej łaska jest da-
rem Boga, pozwalającym ludziom uczest-
niczyć w Jego życiu już teraz i po
ich śmierci. Na przestrzeni wieków we
wspólnotach chrześcijańskich toczyły się
ostre i zażarte dyskusje na temat łaski.
W XVI w. Erazm z Rotterdamu i M. Lu-
ter mieli różne zdanie na temat zbawienia.
Według Erazma z Rotterdamu (De libero
arbitrio, 1524, O wolnej woli) człowiek
współuczestniczy we własnym zbawieniu;
wg Lutra zbawienie to wyłącznie dar Bo-
ga, "zbawienie przez łaskę" (De seryo arbi-
trio, 1525, O zniewolonej woli). J. Kalwin
w Institutio christianae religionis (Założe-
nia religŹŹ chrześcijańskiej) głosi, że Bóg,
w swojej suwerennej wolności, rozdziela
łaskę tym, których chce zbawić, a odma-
wia jej tym, którzy będą potępieni. Jest to
doktryna o predestynacji (przeznaczeniu),
którą Kościół katolicki uznał za heretycką.
W XVII w. we Francji na nowo rozgorzała
dyskusja na temat łaski, janseniści prze-
ciwstawili się stanowisku jezuitów. Udział
w sporze B. Pascala, opowiadającego się
po stronie jansenistów, nadał trwałego
rozgłosu tej dyspucie teologicznej. Janse-
niści odwoływali się do dzieła biskupa
pres, C.O. Jansena Augustinus... (opubli-
kowanego po jego śmierci, w 1640). Ich
zdaniem łaska nie jest dana wszystkim lu-

Strona 119

Słownik biblijny.txt

dziom; Bóg w swojej absolutnej wolności
może odmówić jej nawet sprawiedliwym,
a Jezus umarł na krzyżu, aby zapewnić
zbawienie tylko nielicznym wybranym (to
prawdopodobnie mają oznaczać ręce Jezu-
sa na krzyżach inspirowanych przez janse-
nistów, wzniesione w kształcie litery V,
a nie szeroko rozpostarte). Jezuici nato-
miast, a szczególnie jezuita hiszpański
T. de Molina, głosili tezę, że każdy chrze-
ścijanin, jeżeli pozostaje wierny prakty-
kom życia sakramentalnego, odmawia
modlitwy i przestrzega cnót, może zasłu-
żyć na łaskę Boga i zyskać zbawienie. Te-
za ta zw. molinizmem usiłowała pogodzić
sprzeczność między twierdzeniem o wol-
ności woli ludzkiej a twierdzeniem o
wszechmocnej skuteczności łaski Bożej.
Stanowisko pośrednie między jansenista-
mi a jezuitami zajęli tomiści (dominikanie,
uczniowie św. Tomasza z Akwinu), wg
których Bóg udziela wszystkim ludziom
łaski wystarczającej, lecz tylko niektórym
łaski skutecznej, niezbędnej do tego, aby
łaska wystarczająca dała owoce. Pascal
ironizował na temat łaski wystarczającej,
która nie wystarcza. Za tymi debatami
ekspertów, które rozpoczęły się już w V w.
między św. Augustynem a Pelagiuszem,
i które trwały aż do XVIII w., mimo bulli
papieża Klemensa XI Unigenitus (1713)
potępiającej doktrynę jansenistów, kryło
się nurtujące chrześcijan pytanie: Jak w
dziele zbawienia pogodzić wolność ludzką
i wszechmoc Bożą?
Lit. Święty Augustyn Wyznania (398, wyd.
pol. 1844). J. Kalwin Institutio christianae
religionis (1536, Założenia religŹŹ chrześcijań-
skiej). B. Pascal Mowingafki, list IV (1657,
wyd. pol. 1921). J. Bunyan: Grace Abounding
(1666, Przypiyw łaski); Wędrówka pielgrzyma
(1678-84, wyd. pol. 1961). P. Claudel Cinq
grandes odes (1910, Pięć wielkich ód), "Ia
Muse qui est la grace" (Muza, która jest łaską),
dialog poety z muzą, która stopniowo staje się
łaską.
Ekr. Bohaterowie filmów R. Bressona aż po
swą agonię są otwarci na łaskę, tak jak pro-
boszcz z Ambńcourt w Dzienniku wiejskiego
proboszcza (1951, wg G. Bernanosa).
ŁaZarz [hebr. elazar = Bóg pomógł].
ubogi Łazarz, postać z przypowieści
Bogacz i ubogi Łazarz, opowiedzianej
przez Jezusa. Łazarz, żebrak okryty wrzo-
dami, leżał u bramy pałacu pewnego bo-
gacza i żywił się odpadkami, które spadały
z jego stołu. Gdy obaj zmarli, ubogiego
Łazarza aniołowie zabrali na łono Abraha-
ma, a bogacz dostał się do piekła. Tam
błagał Abrahama, aby posłał Łazarza na
ziemię, by ten ostrzegł jego pięciu braci
przed karą, jaka czeka ludzi o zatwardzia-
łym sercu, lecz Abraham odmówił twier-
dząc, że wystarczy, aby bracia bogacza słu-
chali Mojżesza i proroków (,k 16,19-31).
Przypowieść ta nie stanowi potępienia bo-
gatych; jest zdecydowanym wezwaniem do
współczucia i dzielenia się z innymi, suro-

Strona 120

Słownik biblijny.txt

wym ostrzeżeniem dla tych, którzy czekają
na cud, aby ten zmienił ich serca.
Lit. J.B. Bossuet Sermon sur le mauvais riche
(1662, Kazanie o złym bogaczu); zły bogacz
"ma upodobanie w tym, by ciemiężyć sprawie-
dliwego i biednego". Bossuet chce przełamać
beztroską nieczułość książąt, lecz nie popiera
buntu ciemiężonych. H.F. de Lamennais w
Słowach wieszczych (1834, wyd. pol.1834) roz-
wija temat w odmiennej, odwrotnej perspekty-
wie politycznej: Chrystus kocha lud, biedni to
wierni uczniowie. Jezus staje się wzorem rewo-
lucyjnego wybawcy ciemiężonych. ů J.S. Pa-
sierb Łazarz (1977).
Ikon. Łazarz i zły bogacz, kapitel w kościele
w V‚zelay (XII w.). P. Veronese Uczta w domu
Lewiego (1573, Wenecja).
wskrzeszenie Łazarza. Łazarz to brat
Marty i MarŹŹ z BetanŹŹ, u których Jezus
był przyjmowany jako przyjaciel. Gdy Ła-
zarz zachorował, siostry posłały po Jezusa,
który przybył do BetanŹŹ w cztery dni póź-
niej i zastał Łazarza już martwego. Jezus
polecił odsunąć kamień grobowy i zawo-
łał: "Łazarzu, wyjdź na zewnątrz!". Wów-
czas zmarły wyszedł z grobu "mając nogi
i ręce powiązane opaskami, a twarz jego
była zawinięta chustą" (' 11,1-44).
Wskrzeszenie Łazarza było zapowiedzią
zwycięstwa Jezusa nad śmiercią. Lecz roz-
głos, jakiego nabrała ta sprawa, zanie-
pokoił władze żydowskie, obawiające się
rozruchów, które mogłyby spowodować
interwencję Rzymu. Według Jana to wy-
darzenie przyczyniło się do podjęcia decy-
zji o śmierci Jezusa ( 11, 49-53).
Pewna średniowieczna legenda głosi, że
Łazarz żeglując na pozbawionym steru
statku dotarł aż do MarsylŹŹ, gdzie został
obrany biskupem.
Lit. J.B. Bossuet Sennon sur la naort (1662, Ka-
zanie o śmierci), wygłoszone w Luwrze: "Przy-
bądźcie więc, o śmiertelni, i w grobie Łazarza
zobaczcie, czym jest ludzkość; przyjdźcie
w tym samym przedmiocie zobaczyć kres wa-
szych zamierzeń i początek nowych nadziei".
V. Hugo w "Odzie do ludu" zawartej w Chło-
ście (1853, wyd. pol. 1952), wzywa kłuty ba-
gnetami lud do buntu przeciw Napoleono-
wi III: "Łazarzu! Łazarzu! Łazarzu! wstań!"
W La L‚gende des siecles (1859, Legenda wie-
ków), "Premiere rencontre du Christ et de son
tombeau" (Pierwsze spotkanie z Chrystusem
i Jego grobem), Hugo opowiada o wskrzesze-
niu Łazarza. J. Cayrol Lazare parn ii raous
(1950, Łazarz pośród nas), dwa szkice, których
tłem są obozy koncentracyjne. A. Malraux Ła-
zarz (1974, wyd. pol. 1977), odwieczne pyta-
nie, czym jest śmierć?
Ikon. Wskrzeszenie Łazarza: Giotto di Bondo-
ne, fresk w kaplicy Santa Maria dell'Are-
na (Capella degli Scrovegni; 1303-05, Padwa);
Caravaggio (1608-09, Messyna); S. Rosa
(XVII w., Chantilly).
Muz. J. Ch.F. Bach Die Auferweckung des Laza-
rus (1773, Wskrzeszenie Łazarza), oratorium.
F. Schubert Lazarus oder die Feyer der Auferste-
hung (1820, Łazarz, czyli Święto Zmartwych-

Strona 121

Słownik biblijny.txt

wstania), nie dokończone oratorium.
łono, w hebr. antropologŹŹ jest to siedli-
sko czułości, miłości matczynej i uczucia.
W odniesieniu do Boga termin "łono"
podkreśla iście matczyną miłość Boga do
Jego ludu (Iz 63,15; Dz 11,8).
łono Abrahama Abraham.
łotr [łac. latro = rozbójnik, łotr]. Według
czterech ewangelistów Jezus został ukrzy-
żowany między dwoma łotrami. Łukasz
podaje więcej szczegółów na ten temat niż
Mateusz, Marek i Jan. Jeden ze złoczyń-
ców naigrawał się z Jezusa: "Czy Ty nie
jesteś Mesjaszem? Wybaw więc siebie i
nas" (Łk 23,39); tradycja chrześcijańska
nazywa go złym łotrem. Drugi zganił
pierwszego i rzekł, zwracając się do Jezu-
sa: "Jezu, wspomnij na mnie, gdy przyj-
dziesz do swego królestwa" (Łk 23,42).
Jezus mu odpowiedział: "Zaprawdę, po-
wiadam ci: Dziś ze Mną będziesz w raju".
Tradycja nazywa go dobrym łotrem.
Lit. J.L. Borges L'Oeuvres po‚tiques (1925-65,
Utwory poetyckie), "Luc, XIII" ("Łukasz,
XIII"). "Dobry łotrze, kim byłeś? śydem? Po-
ganinem? W każdym razie - człowiekiem". Na
kilka chwil przed śmiercią, "pośród wrzawy
zniewag usłyszał, że ten, który umierał przy je-
go boku, był Bogiem".
Łukasz [skrócona forma od łac. Luca-
nus]. W Listach św. Pawła Łukasz jest wy-
mieniany jako jego przyjaciel i towarzysz.
Jest uważany za autora trzeciej EwangelŹŹ
oraz Dziejów Apostolskich. Poza tym wia-
domo o nim tylko tyle, że był lekarzem.
Ponieważ Łukasz kończy Dzieje Apostolskie
na pierwszym pobycie św. Pawła w więzie-
niu rzym. (61-63), byłaby to data napisa-
nia Dziejów. Ewangelia według św. Łukasza
jako tom pierwszy Corpus Lucanum (Dzie-
ła Łukaszowego) musiała być napisana
jeszcze wcześniej, przed 63 r. Są jednak
autorzy współcześni utrzymujący, że Łu-
kasz rozpoczął pisanie dopiero po zburze-
niu Jerozolimy, chociaż nie ma o tym do-
niosłym fakcie najmniejszej wzmianki w
jego EwangelŹŹ, i przyjmują lata 70-80.
Dzieło jego jest przeznaczone dla chrześci-
jan pochodzenia pogańskiego, nie zaś pa-
lestyńskiego. Ewangelia według św. Łuka-
sza, mająca dużą wartość literacką, jest
opracowana bardzo starannie, stara się
podkreślić znaczenie Jerozolimy, ośrodka
całej historŹŹ zbawienia, i poświęca wiele
uwagi zagadnieniom ubóstwa, rezygnacji
z pieniędzy, tematowi modlitwy i miłosier-
dzia. Atrybutem Łukasza jest wół, zwierzę
ofiarne, gdyż Łukasz rozpoczyna Ewange-
lię od sceny z kapłanem Zachariaszem peł-
niącym służbę tygodniową w Świątyni Je-
rozolimskiej.
Ikon. Święty Łukasz Ewangelista: A. Mantegna
(1454, Mediolan); T. Riemenschneider, neź-
biarska część ołtarza z MŹŹnnerstadt (1490-92,
Berlin); J. Goujon, płaskorzeźba (1544, Paryż).
Święty Łukasz malujący Najświętszą Maryję
Pannę: R. van der Weyden (ok. 1440, Mona-
chium); Pinturicchio, fresk w Santa Maria del

Strona 122

Słownik biblijny.txt

Popolo (1490, Rzym); M. van Heemskerck
(ok. 1532, Rennes); Annibale Carracci (1592,
Paryż). Legenda, która przypisuje Łukaszowi
namalowanie pierwszego obrazu Najświętszej
Maryi Panny, stała się dla malarzy powodem
do uznania go za swego patrona.
łuski. Według Dziejów Apostolskich
(Dz 9,18) - Szaweł (Paweł), po spotkaniu
z Chrystusem na drodze do Damaszku,
przez trzy dni nic nie widział. Chrześcija-
nin Ananiasz położył na nim ręce i "na-
tychmiast jakby łuski spadły z jego oczu".
Szaweł odzyskał wzrok i przyjął chrzest.
Z. i p. Łuski spadły mu z oczu.
Machabeusz [od hebr. makewet =
młot], przydomek Judy, syna Matatia-
sza. Ten ostatni wraz ze swymi pięcioma
synami walczył przeciw narzucanej siłą
hellenizacji za czasów Antiocha IV Epifa-
nesa i jego następców. Sam Juda kierował
powstaniem w latach 166-160 p.n.e. Od-
niósł duże sukcesy i dokonał oczyszczenia
świątyni w Jerozolimie.
1. i 2. Księga Machabejska, zaliczane przez
kanon rzymskokatolicki do ksiąg deutero-
kanonicznych (pierwsza napisana pierwot-
nie w języku hebr. zachowała się tylko
w języku gr., druga napisana w języku gr.)
opisują historię oporu śydów względem
hellenistycznego najeźdźcy. Obie księgi
stanowią paralelę (chociaż druga zaczyna
się i kończy swą relację nieco wcześniej).
Zawierają one zarówno opisy przebiegu
wydarzeń politycznych i wojennych, jak
i teksty budujące, podnoszące na duchu
(np. Męczeństwo siedmiu braci i ich matki,
2 Mch 7), które mają na celu zachęcić do
oporu i natchnąć, posuniętą aż do mę-
czeństwa odwagą wobec prześladowań.
Lit. ů J. Stryjkowski Juda Makabi (1984).
Ikon. G. van Honthorst Juda Machabeusz
(XVII w., Gandawa). G. Dor‚ Śmierć Eleazara
Machabeusza, ilustracja w BiblŹŹ Świętej (1866).
Muz. G.F. H"ndel Juda Machabeusz (1747),
oratorium.
Maciej [hebr. matitjahu = dar Jahwe].
Po Wniebowstąpieniu Jezusa został on
przez losowanie wybrany do grona dwu-
nastu apostołów na miejsce Judasza
Iskarioty.
Magnificat. Maryja, na krótko przed
wydaniem na świat Jezusa, poszła odwie-
dzić swą krewną Elżbietę, która także
była w ciąży. Według Łukasza Maryja,
w odpowiedzi na pozdrowienie Elżbiety,
wyśpiewała kantyk - pieśń dziękczynną.
W łac. Wulgacie pieśń rozpoczyna się od
słów: "Magnificat anima mea Dominum"
(Wielbi dusza moja Pana). Magnificat Ma-
ryi zawiera dużo cytatów, czyli wzmianek
biblijnych z Księgi Psalmów, Księgi Izaja-
sza, Księgi Rodzaju.
Potocznie - Magnificat to pieśń dziękczyn-
na. Zob. Nawiedzenie.
Lit. P. Claudel Cinq grandes odes (1910, Pięć
wielkich ód), "Magnificat". F. Pessoa Poesias
de Alvaro de Campos (1944, Poezje Alvara de
Campos), "Magnificat". ů C.K. Norwid Psalm

Strona 123

Słownik biblijny.txt

w Hebronie (1880). K. Wojtyła Magnificat
(1939).
Muz. Magnificat: O. di Lasso (XVI w.);
J.S. Bach (1723); A. Vivaldi (XVIII w.);
G.F. H"ndel.
magowie Mędrcy ze Wschodu.
małżeństwo. Na terenach starożytnego
Bliskiego Wschodu poligamia była zja-
wiskiem powszechnym, lecz wśród He-
brajczyków - jak się wydaje - występowa-
ła umiarkowanie (osąd o licznych żo-
nach Salomona, 1 Krl 11). Małżeństwo
kosztowało drogo, narzeczony musiał zło-
żyć rodzicom pewną sumę pieniędzy (mo-
har) lub odpracować jej równowartość
(Rdz 29,15-30). Mohar był do dyspozy-
cji żony na wypadek, gdyby mąż ją oddalił.
Ponadto z ceremonią zaślubin wiązały
się długotrwałe zabawy i uroczystości
(Sdz 14,10-11; 2,1). Stopniowo utrwa-
lało się znaczenie monogamŹŹ. Księga Ro-
dzaju przedstawia Adama i Ewę jako pro-
totyp pary monogamicznej, znak wiary
w jedynego Boga. Prorok Ozeasz, zdra-
dzony przez ukochaną małżonkę, zrozu-
miał, że Bóg także został zdradzony przez
lud Izraela, który oddawał cześć Baalom,
obcym bóstwom (Oz 3). Toteż porównał
więź między Bogiem i jego ludem do więzi
męża i jego umiłowanej żony; podobnie
jak prorok Izajasz (Iz 54,6). Pieśń nad Pie-
śniami, zbiór poematów miłosnych uważa-
nych przez wielu za pieśni weselne, została
uznana także za pieśń miłości między Bo-
giem a jego ludem.
W NT teksty dotyczące małżeństwa nie są
zbyt liczne. Święty Paweł podkreśla fakt,
że odpowiedzialni za wspólnotę powinni
się żenić tylko jeden raz. Celibat uważa on
za stan właściwy, umożliwiający całkowite
poświęcenie się sprawom Pana, lecz mał-
żeństwo jest bez wątpienia konieczne:
"Lepiej jest bowiem żyć w małżeństwie,
niż płonąć" (1 Kor 7,1-9). W Liście do
Efezjan (Ef 5,21-23) związek mężczy-
zny i kobiety porównywany jest do więzi
Chrystusa i Jego Kościoła. Zob.: gody; za-
ślubiny.
Z. i p. Co Bóg złączył, człowiek niech nie roz-
dziela ( Mt 19,6).
Mamona [hebr. czasownik mamen =
finansować, spieniężyć]. W NT termin ten
jest używany na oznaczenie pieniędzy zdo-
bytych w sposób nieuczciwy, mocy znie-
walającej, spod której trzeba się wyzwolić,
aby służyć Bogu: "Nie możecie służyć Bo-
gu i Mamonie" (Łk 16,13).
Z. i p. nikt nie może służyć dwóm panom - trze-
ba umieć wybrać między interesownością
a ideałem.
Lit. O jaskini Mamony mówi E. Spenser w
The Faerie Queene (1590-96, Królowa wiesz-
czek), księga II, pieśń 7.
manna [hebr. man), cudowny pokarm,
który Bóg zesłał Izraelitom w czasie ich
wędrówki przez pustynię do Ziemi Obie-
canej (Wj 16), wyglądem przypominający
nasiona kolendra, a smakiem placki z

Strona 124

Słownik biblijny.txt

miodem. Chodzi tutaj prawdopodobnie
o wydzielinę owadów żyjących na tama-
ryszkach; plemiona wędrowne używają jej
nadal jako produktu zastępującego cukier
i miód. Manna była zbierana w ten spo-
sób, że każdy otrzymywał po równo, nie
można było robić z niej zapasów, jedynie
na dzień szabatu. Dzięki temu darowi
Bóg, dając dowód opieki ocalił od głodu
swój lud, który jednak tęsknił za egipskimi
potrawami (Lb 11,4-6).
Z. i p. Nie czekajcie, że wam manna spadnie
z nieba - lepiej zabrać się do pracy, niż czekać
na hipotetyczne, cudowne bogactwa.
Ikon. Hebrajczycy zbierający mannę na pu-
styni stanowią zazwyczaj tło do obrazu przed-
stawiającego Ostatnią Wieczerzę, kiedy Je-
zus daje Swoje Ciało pod postacią chleba,
rękojmię wiecznego życia: D. Bouts Ostatnia
Wieczerza, ołtarz Najświętrzego Sakramentu
(1464-67, Leuven). Tintoretto Manna (1592,
Wenecja). Witraż z XVII w. w kościele Saint-
-Etienne-du-Mont (Paryż).
Marek, właściwie Jan Marek. Tradycja
widzi w Marku, uczniu Jezusa, autora dru-
giej EwangelŹŹ. Towarzysz apostoła Pawła
w czasie jego pierwszego uwięzienia w
Rzymie, kuzyn Barnaby (Kol 4,10), służył
także Piotrowi, będąc jego tłumaczem w
Rzymie. Pisał raczej dla chrześcijan wywo-
dzących się z pogan, dla członków wspól-
noty w Rzymie. Dzieło Marka powstało
między 48 a 60 r., jego tematem jest stop-
niowe objawianie tajemnicy Jezusa, Syna
Bożego, Syna Człowieczego. Atrybutem
Marka jest lew, zwierzę pustyni, gdyż
Ewangelia według św. Marka rozpoczyna
się od przedstawienia Jana Chrzciciela,
głoszącego na pustyni chrzest nawrócenia.
Ikon. Lew św. Marka jest godłem Wenecji, do-
kąd wg legendy zostały przeniesione szczątki
św. Marka (plac św. Marka, kolumna z lwem
z brązu na szczycie). Mozaiki w bazylice św.
Marka (XII w., Wenecja). Tycjan, retabulum
św. Marka (1511, Santa Maria della Salute,
Wenecja). Tintoretto, cykl ze Scuola di San
Rocco (1548, Wenecja). Donatello, tondo stiu-
kowe, stara zakrystia w San Lorenzo (Floren-
cja). G.G. Bellini Cuda św. Marka (1507, Me-
diolan). A. DŹŹrer Czterej apostołowie (1526,
Monachium).
Maria Maryja.
Maria Magdalena, Maria z Magda-
li, kobieta z Magdali, leżącej nad jezio-
rem Genezaret (od "magdalejska" pocho-
dzi imię "Magdalena"), należąca do kręgu
uczniów Jezusa. W EwangelŹŹ według św.
Łukasza Jezus wyzwolił Marię Magdalenę
z mocy "siedmiu złych duchów" (Łk 8,2).
Niekiedy utożsamiano ją z Marią
z BetanŹŹ, siostrą Marty i Łazarza, a
także grzesznicą o nieznanym imieniu,
która namaściła stopy Jezusa olejkiem
(Łk 7,37-50). Maria Magdalena należa-
ła do grupy niewiast obecnych przy ukrzy-
żowaniu i złożeniu Jezusa do grobu
(Mt 27,55-61). Ona pierwsza zobaczyła
Go po Zmartwychwstaniu ( 20,11-18)

Strona 125

Słownik biblijny.txt

i jej przypadło w udziale przekazać tę no-
winę apostołom. Zob. święte niewiasty.
Lit. Maria Magdalena w Mystere de la Passion
(1486, Misterium Męki Pańskiej) J. Michela
jest kobietą światową: "Chcę być pięknie ubra-
na, ozdobiona, udrapowana, uszminkowana,
aby mnie podziwiano. Dla mnie liczy się tylko
przyjemność". J.B. Lacordaire Marie Madeleine
(XIX w., Maria Magdalena). ů J. Dobraczyński
Magdalena (1988).
Ikon. Wskutek połączenia w egzegezie Ojców
Kościoła postaci MarŹŹ Magdaleny z Marią
z BetanŹŹ i bezimienną grzesznicą, powstały
różne typy ikonograficzne MarŹŹ Magdaleny.
Donatello, posąg (1456, Florencja); P. di Cosi-
mo (XVI w., Rzym); Q. Massys (1514, An-
twerpia); Tycjan (1533, Florencja). G. de La
Tour Magdalena pohatnica (1626, Luwr, Pa-
ryż).
Ekr. E. Guazzoni Maria z Magdali (1915), film
niemy. M. Torres Maria Magdalena (1945).
Maria z BetanŹŹ, siostra Łazarza i
Marty, przyjaciół Jezusa. Słuchała nauki
Jezusa, a przed wjazdem Jezusa do Jerozo-
limy namaściła mu nogi wonnym olej-
kiem. Jest wzorem kobiety ucznia ( 11,5;
12,1-8; Mt 26,6-13; Łk 10,38-42). Zob.
święte niewiasty.
Maria z Magdali Maria Magda-
lena.

marność, termin hebr. hewel, tłumaczo-
ny jako "próżność, marność", znaczy też
"para, dech, tchnienie". Należy do wy-
obrażeń, które w myśli hebr. wyrażają
ludzką znikomość, słabość (obok wody,
cienia i dymu). Temat marności to temat
poruszany w Księdze Koheleta (Eklezjaste-
sa), która zaczyna się właśnie tymi słowa-
mi: "marność nad marnościami - wszyst-
ko marność".

Z. i p. Nic nowego pod słońcem... To, co było, jest
tym, co będzie, a to, co się stało, jest tym, co zno-
wu się stanie (Koh 1,9).
Lit. Święty Jan Chryzostom In Eutropium eu-
nuchum, patricium ac consulem (IV w., Na temat
eunucha Eutropiusza, patrycjusza i konsula),
homilia: Eutropiusz popadł w niełaskę i schro-
nił się u stóp krzyża; mówca podejmuje i ko-
mentuje temat "marności nad marnościami"
z Księgi Koheleta: "Gdzież są teraz błyszczące
insygnia konsulatu? Gdzie są oklaski, chóry,
uczty, świętowania?... Wszystko to było nocą
i snem".
Należy tu wspomnieć tłumaczenie Księgi Kohe-
leta w autoryzowanej angielskiej wersji BiblŹŹ
(1904-11), ze względu na jej dużą wartość po-
etycką.
M. de Montaigne w Próbach (1580-88, wyd.
pol.1957) w sposób nie bezpośredni nawiązuje
do Księgi Koheleta, by doprowadzić człowie-
ka do pokory i wykazać zgubne skutki antro-
pocentryzmu: "Nasza mądrość niczym innym,
jak tylko szaleństwem wobec Boga; spośród
wszystkich marności najbardziej marną jest
człowiek". J.B. Bossuet Oraison funebre d'Hen-
riette d angletewe (Rzecz przy pogrzebie Henry-

Strona 126

Słownik biblijny.txt

ki Anny Angielskiej), wygłoszona 21 sierpnia
1670 w Saint-Denis. Przy trumnie młodej,
zmarłej w wieku 21 lat księżniczki mówca za-
chęca słuchaczy do refleksji nad kruchością
i ułudą wszystkiego, co stanowi ziemską wiel-
kość, nawiązując do Księgi Koheleta: "O mar-
ności! O nicości! O śmiertelnicy, nieświadomi
swego przeznaczenia". A. Camus w Micie Sy-
zyfa (1942, wyd. pol. 1971) nie chce widzieć
w Don Juanie "człowieka karmionego Księgą
Koheleta", dla Don Juana wszystko w tym życiu
jest marnością, poza nadzieją innego życia.
W oczach Camusa "ten głupiec jest wielkim
mędrcem", gdyż "to życie obdarza go dosta-
tecznie".
Muz. J. Brahms 4 Ernste Ges"nge (1896,
Cztery pieśni poważne). G. Migot L'Eccl‚siaste
(1963, Księga Koheleta).
Marta [hebr., z aram., władczyni], sio-
stra MarŹŹ i Łazarza, z BetanŹŹ. Ewangeli-
sta Łukasz opowiada o odwiedzinach Je-
zusa w domu sióstr. Podczas gdy Marta
usługiwała Mu, Maria przysłuchiwała się
słowom Gościa. Pełna wyrzutu prośba

Marty, by Jezus polecił MarŹŹ, aby jej po-
mogła w usługiwaniu, spotkała się z odpo-
wiedzią: "Marto, Marto, troszczysz się i
niepokoisz o wiele, a potrzeba tylko jedne-
go. Maria obrała najlepszą cząstkę, której
nie będzie pozbawiona" (Łk 10,38-42).
Po wskrzeszeniu Łazarza, Marta wyznała
wiarę w Jezusa jako Mesjasza i Syna Bo-
żego (' 11,27). Według powszechnej in-
terpretacji Marta uosabia życie czynne,
a Maria - kontemplacyjne.
Z. i p. Wybrać lepszą część.
Lit. Imię postaci z dramatu P. Claudela Za-
miana (1893, wystawienie pol. 1925) ma zna-
czenie symboliczne. Troszcząca się o codzien-
ność, usuwająca się na dalszy plan i oddana
sprawom rodzinnym - to kobieta pszypomina-
jąca ewangeliczną Martę.
Ikon. Chrystus u MarŹŹ i Marty: J. Vetmeer van
Delft (1653, Edynburg); D. Velazquez (1618,
Londyn); J.F. Overbeck (1815, Berlin).
Maryja, Maria [gr.-łac.; hebr. Mirjam
- jasnowidząca, pani], Matka Jezu-
sa. Kult chrześcijański czci w niej matkę
Zbawiciela. Łukasz opisuje scenę,
w której archanioł Gabriel zwiastuje Ma-
ryi narodzenie Jezusa: "Duch Święty zstą-
pi na Ciebie" (Łk 1,26-35). Maryja zo-
stała małżonką Józefa z rodu Dawida
(Mt 1,18-20; Łk 1,27). Jezus przyszedł na
świat w Betlejem (Mt 2, I-6; Łk 2,4-7),
a pasterze i Mędrcy ze Wschodu przyszli
oddać Mu pokłon (Mt 2,1-12). Zgodnie
z żydowskim prawem religijnym Jezus zo-
stał ofiarowany przez swoich rodziców
w Świątyni Jerozolimskiej (Łk 2,22-24).
Gdy Jezus w wieku 12 lat zgubił się,
Maryja poszła Go szukać i znalazła Go
w świątyni (Łk 2,41-50). Niewiele jest
innych danych o jej życiu. Była obec-
na podczas godów w Kanie Galilejskiej
( 2,1-11), wraz z innymi niewiastami
oraz uczniami stała pod krzyżem swego

Strona 127

Słownik biblijny.txt

Syna na Golgocie (' 19,25), wreszcie
w gronie uczniów oczekiwała zesłania Du-
cha Świętego (Dz 1,14). Ewangelista Ma-
teusz odnosi do Maryi proroctwo Izajasza
(Iz 7,14): "Oto Panna pocznie i porodzi
Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel".
Hebrajskie słowo alma oznacza młodą
dziewczynę lub młodą kobietę zamężną,
nie będącą jeszcze matką. Septuaginta tłu-
maczy je jako "dziewica", utrwalając w
ten sposób tradycję dziewiczego poczęcia
, Jezusa i określenie "Dziewicy" dla Maryi,
Jego Matki (Łk 1,26-38; Mt 1,23). Zob.:
Ave Maria; Magnificat.
Lit. Pierwszym piewcą Maryi miał być św.
Efrem Syryjczyk: "Drzewo życia ukryte po-
środku raju wzrastało w Maryi". Lecz literatu-
ra maryjna w ścisłym tego słowa znaczeniu za-
częła się rozwijać dopiero na początku VI w.,
najpierw w świecie gr. (Romanos Pieśniarz
i św. German z Konstantynopola). W świecie
zachodnim od początku XII w. rozwijała się
bogata poezja maryjna w języku łac., repre-
zentowana szczególnie przez św. Bernarda
z Clairvaux i Adama z Saint-Victor. We Fran-
cji średniowieczna literatura świecka (XII-
-XIII w.) mnożyła opowiadania o cudach przy-
pisywanych Najświętszej Maryi Dziewicy. Gau-
tier de Coincy (XIII w.) zebrał kilka z nich
w Miracles de Notre Dame, do których nawią-
zuje A. France w Etui de nacre (1892, Szkatuł-
ka z masy perłowej). Poeci ucieleśniali w Ma-
ryi pełną mocy Matkę stojącą przy Synu, wyro-
zumiałą dla grzeszników, współczującą pokor-
nym i nieszczęśliwym: Rutebeuf Ge Miracle
de Th‚ophile (XIII w., Cud Teofila). F. Villon
"Ballada, którą Villon napisał na prośbę swej
matki, aby ubłagać łaski Najświętszej Panny"
(Wielki Testament, 1461, wyd. pol. 1917),
o głębokich, ale i naiwnych akcentach. Dante
w Boskiej komedii (1307-21, wyd. pol. 1947)
mówi o Maryi Dziewicy, zaczynając od 23 pie-
śni rozdziału o "Raju", a następnie przy opisie
dziewiątego nieba: "Dziewico, Matko, Córo
Twego Syna... Tyś nam jest Bożej miłości
ogniskiem,... nadziei zdrojem, pokrzepieniem
wszystkich" [tłum. A. Świderska]. F. Petrarca
w Pieśni VIII (1501, wyd. pol.1881) prosi Naj-
świętszą Dziewicę "piękną, przyobleczoną w
słońce", aby wyzwoliła go z ziemskich więzów
i "zaprowadziła do lepszego brodu", poza na-
wałnice ludzkiej miłości do Laury.
XVII w.: J.B. Bossuet Sermon pour la a‰te de
la nativit‚ de la Sainte Vierge (1652, Kazanie
na święto narodzenia Najświętszej Dziewicy).
W XIX w. romantyczna poezja Novalisa (Hym-
ny do nocy, 1800, wyd. pol. 1923) łączyła
wspomnienie młodej, kochanej dziewczyny,
przedwcześnie zmarłej (Sophie) z obrazem Ma-
ryi Dziewicy z Ewangelii, "godnej uwielbienia
Oblubienicy", Matki Miłości Wszechmocnej.
Novalis i G. de Nerval otaczali żarliwą czcią
Matkę Niebieską, której Syn jest nadzieją świa-
ta. De Nerval dokonuje synkretycznego zbli-
żenia między kultem maryjnym a religiami
wschodnimi (Izyda i Ozyrys, Kybele i Attis,
Maryja i Jezus). W wieku dogmatu Niepokala-
nego Poczęcia poezja, pobożność i miłość do-

Strona 128

Słownik biblijny.txt

konują w postaci Maryi prawdziwej sublimacji
"wiecznej kobiecości". F.R. de Chateaubriand
Duch wiary chrześcijańskiej (1802, wyd. pol.
1816). P. Verlaine Księga mądrości (1881,
wyd. pol. 1908): "Chcę kochać już tylko Mary-
ję, Matkę moją" [tłum. A. Stodor]. Powstaje
"mit" Madonny, dla którego znamiennym
przeciwstawieniem jest realistyczna postać Em-
my Bovary, pełnej pożądania i (w związku z
tym) upadłej, zniszczonej i niszczącej.
XX w.: Ch. P‚guy Porche du mystere de la
deuxaŠme vertu (1911, Portyk misterium drugiej
cnoty): "Tej która jest nieskończenie niebiań-
ska, ponieważ jest nieskończenie ziemska...
Matce i Królowej aniołów, ponieważ jest tak-
że Matką i Królową ludzi"; Pr‚sentation de
la Beauce a Notre Dame de Chartres (1913),
"Tapisseries" (Gobeliny). P. Claudel: Poemes
de guerre (1922, Poematy wojenne), "La Vierge
a Midi" (Anioł Pański); Le Soulier de satin
(1929, Atłasowy pantofelek), Modlitwa dońy
Prouheze do Najświętszej Panny. P.J. Jouve La
Vierge ... Paris (1944, Najświętsza Panna w Pa-
ryżu). Bogurodzica (XI w.). A. Mickiewicz:
Pan Tadeusz (1934), Inwokacja; Słowa (Naj-
świętsze) Panny (1842). C.K. Norwid Do
Najświętszej Panny MarŹŹ (1864). T. Jodełka
Polska poezja maryjna. Antologia (1949). M. Ja-
sińska i in. Matka Boska w poezji polskiej
(1959). M. Skwamidd Akathistos polski (1980).
M. Maliński Matka Jezusa (1981).
Ikon. P. Lorenzetti Narodziny najświętszej
Dziewicy (1342, Siena). Rafael Madonna
Sykstyńska (ok. 1513, Drezno). Parmigianino
Madonna z długą szyją (1534, Florencja).
Ofiarowanie Najświętszej Dziewicy w świątyni:
Tintoretto (1554, Wenecja); Tycjan (1540,
Wenecja). Wychowanie Maryi, rzeźba w drew-
nie (XV w., Semur-en-Auxois).
Pośród niezliczonych obrazów Madonny z
Dzieciątkiem: Notre Dame de la Belle Verriere,
witraż z Chartres (kII w.). Cimabue Najświęt-
sza Dziewica i Anioły (XIII w., Luwr, Paryż),
J. van Eyck Madonna kanclerza Rolan (1436,
Paryż). M. Schongauer Madonna w ogrodzie ró-
żanym (1473, Colmar). Leonardo da Vinci
Madonna wśród skał (1486, Paryż). Michał
Anioł Madonna z Dzieciątkiem, posąg (1501,
Brugia). Caravaggio Madonna pielgrzymów
(1605, Rzym). C. Schwabe Madonna z lżliami
(1897). M. Ernst Madonna upominająca Dzie-
ciątko Jezus wobec trzech świadków (1891; arty-
sta wykpiwa tradycyjną ikonografię). J. Lip-
chirz Madonna (ok. 1948, kościół w Plateau
d'Assy), rzeźba nosząca napis: "Jakob Lipchin,
śyd wierny wierze swoich przodków, wykonał
tę Madonnę ku lepszemu porozumieniu mię-
dzy ludźmi na ziemi i aby rządził Duch".
Matka Boska Częstochowska, ikona (ok. 1430,
Jasna Góra, Częstochowa). Matka Boska Ostro-
bramska (ok. 1620, Wilno). piękna Madonna
z Krużlowej, rzeźba (ok. 1400, Muzeum Naro-
dowe, Kraków). P. Stachiewicz cykl Legenda
o Matce Boskitej (1894, Muzeum Narodowe,
Kraków). J Malczewski Madonna z faunami
(ok.1910, Muzeum Narodowe, Poznań).
Muz. G. de Machault, msza Notre Dame
(1364). J. Ockeghem, motety dla Madonny

Strona 129

Słownik biblijny.txt

(XV w.). G.P. da Palestrina Assumpta est Maria
(XVI w., Maryja została wzięta do nieba),
msza. C. Monteverdi Vespro della Beata Vergine
(1610, Nieszpory Maryjne). W.A. Mozart Re-
gina coeli (1779, Królowo nieba). J. Brahms
Marienlieder (1859, Pieśni Maryjne), na chóry
a cappella. A. Dvorak Stabat Mater (1877, Sta-
ła Matka). F. Poulenc: Salve Regina (1941,
Witaj, Królowo); Stabat Mater (1950). P. Cal-
mel Marie en Calvaire (1980, Maryja na Kal-
warii), oratorium do tekstu Ch. P‚guy. Oh,
Mary don't yott weep (Nie płacz, Maryjo), negro
spiritual.
Ekr. W większości wypadków Maryja bywa
przedstawiana w sposób bardzo dyskretny, w
cieniu Jezusa, jako niewiasta pełna dobra i mi-
łości. Trzy oryginalne interpretacje: w Ewange-
lii według św. Mateusza P.P. Pasoliniego (1964)
matka reżysera użyczyła Maryi swoich wynisz-
czonych rysów; w Jezusie z Nazaretu F. Zeffi-
rellego (1977-78) O. Husey gra rolę młodziut-
kiej Dziewicy; J.L. Godard ukazuje nagi brzuch
Madonny w e vous salve Marie (1986, Zdro-
waś Maryjo).
Mater Dolorosa [łac., Matka Bo-
leściwa]. Stabat Mater dolorosa, iuxta cru-
cem lacrimosa, dum pendebat Filius [łac.,
Stała Matka Boleściwa, cała we łzach, pod
krzyżem, na którym wisiał jej Syn], począ-
tek liczącego dziesięć strof łac. hymnu
z XIII w., przypisywanego włoskiemu
franciszkaninowi Jacopone da Todi, o bo-
leści Najświętszej Maryi Panny i o współ-
czuciu, które winna odczuwać każda du-
sza chrześcijańska.
Z. i p. Robić minę męczennika.
Lit. V. Hugo Les Contemplations (1856, Roz-
myślania), "Dolorosae" (Do bolejącej): w dwa-
naście lat po śmierci Leopoldyny, Hugo zwraca
się do swej żony, matki silnej i bolesnej, jak do
Maryi u stóp krzyża. Ch. P‚guy Le Mystere
de la charit‚ de Jeanne d Arc (1910, Misterium
ofiary Joanny d'Arc), z motywem przewodnim
i powtarzającym się: "Od trzech dni płakała".
W Eve (1913, Ewa) P‚guy łączy, Ewę i Maryję
w, jeden obraz bolejących matek, które muszą
pogrzebać swoich synów. T. Lenartowicz
Wiatr w przelocie (Wybór poezji, 1876).
R. Brandstaetter Stabat Mater (Pieśń o
Chrystusie, 1960).
Ikon. Mater Dolorosa: S. lIarmion (1460,
Strasburg); Tycjan (1544, Prado, Madryt);
El Greco (1590, Madryt). Zob. też pieta.
Muz. Motyw Stabat Mater stał się podstawą
wielu utworów muzycznych: Josquin des Pr‚s
(1519); G.P. da Palestrina (XVI wů.); A. Calda-
ra (XVIII w.); A. Vivaldi (XVIII w.); G.B. Per-
golesi (1736); G. Rossini (1842; A. Dvo-
rak (1877); F. Poulenc (1950). K. Szyma-
nowski (1926); K. Penderecki (1962).
Mateusz [hebr. Matanjahu = dar Jahwe],
syn Alfeusza, prawdopodobnie rodem
z Kafarnaum, przedstawiony jest jako cel-
nik - poborca cła i podatków (Mt 10,3).
Tradycja uznaje Mateusza za autora
pierwszej EwarzgelŹŹ, która zawiera relację
o jego powołaniu na apostoła (Mt 9,9).
Ewangelia według św. Mateusza skierowana

Strona 130

Słownik biblijny.txt

jest do chrześcijan wywodzących się z ju-
daizmu, dobrze znających Pisma, obficie
cytowane. Tekst został spisany pierwotnie
w języku aram. w latach pięćdziesiątych,
później przetłumaczony na język gr., na
podstawie zbioru mów i opisu zdarzeń
z życia Jezusa, spisanych w języku aram.
Niektórzy badacze sugerują późniejsze la-
ta redakcji EwangelŹŹ (80, a nawet 85 r.).
Głównym tematem EwangelŹŹ według św.
Mateusza jest założenie Kościoła przez Je-
zusa (Bóg z ludźmi), a Jezus ukazany jest
jako Mesjasz realizujący obietnice Boga,
przekazane przez Prawo i Proroków. Atry-
butem Mateusza jest młody mężczyzna,
gdyż jego Ewangelia zaczyna się od gene-
alogŹŹ - rodowodu Jezusa Chrystusa.
Ikon. Posągi w Notre-Dame-de-la-Couture
(XII w., Le Mans). Płaskorzeźba (1260,
Paryż). Rzeźba kamienna polichromowana
(XVI w., Nantes). Obrazy: C. Engelbrecht
Nawrócenie św. Mateusza (XVI w., Nantes).
Caravaggio Powołanie św. Mateusza na apostoła
(1600) oraz Święty Mateusz z aniołem (1602,
Rzym). Rembrandt Święty Mateusz i anioł
(1661, Paryż). W rzeźbie można rozpoznać św.
Mateusza po sakwie poborcy podatków.
Ekr. P.P. Pasolini w EwangelŹŹ według św. Ma-
teusza (1964) odrzuca przesłodzony i stereo-
typowy obraz Jezusa i przedstawia Go jako
bohatera zbuntowanego przeciw ustalonemu
porządkowi, szlachetnego i świadomie prowo-
kującego.
Matuzalem -a Metuszelach.
Melchizedek [hebr. malki-cedek = król
prawości, moim królem jest prawość],
król Szalemu (zapewne późniejszej Jero-
zolimy) i "kapłan Boga Najwyższego"
(Rdz 14,18-20). Po zwycięstwie odniesio-
nym przez Abrahama nad królem Ke-
dornomerem, Melchizedek pozdrowił go
chlebem i winem i błogosławił. Abraham
ze swej strony dał mu dziesiątą część ze
swego dobytku, uznając tym samym jego
prawa jako "kapłana Boga Najwyższego".
Ikon. Mozaiki z bazyliki Santa Maria Maggio-
re (V w., Rzym); San Apollinare in Classe, San
Vitale (VI w., Rawenna). Fresk z Saint-Savin
(XII w., Poitou). Rzeźby z XIII w., Chartres
i Reims (Komunia rycerza lub Abraham i Mel-
chizedek).
Mesjasz [hebr. maszijah = pomazaniec,
naznaczony; gr. christos = naznaczony, po-
mazaniec, namaszczony). W starożytnej
tradycji żydowskiej - termin oznaczający
ludzi poświęconych Bogu przez akt na-
maszczenia - króla, arcykapłana, kapła-
nów. Naznaczenie to dokonywało się czę-
sto przez namaszczenie oliwą, np. Dawid
wybrany przez Boga, aby przejąć rządy
królewskie w miejsce Saula został przez
Samuela namaszczony oliwą (1 Sm 16).
Oczekiwać Mesjasza, rzn. oczekiwać
opatrznościowego wysłannika, wybawcy
w sensie politycznym i odnowiciela religij-
nego. przez usta proroków Bóg umacniał
w swoim ludzie nadzieje mesjańskie odno-
wienia Jerozolimy, wokół której zgroma-

Strona 131

Słownik biblijny.txt

dzą się wszystkie narody (Iz 2;62).
ST przedstawia mającego przyjść Mesja-
sza albo jako potężnego króla, albo jako
pokornego sprawiedliwego, księcia poko-
ju, ale zwycięskiego, albo też jako męża
boleści wzgardzonego i upokorzonego
(Iz 53).
W Ewangeliach (Mk 14,62; Łk 22,67) Je-
zus oświadcza arcykapłanowi, że jest Me-
sjaszem, Synem Człowieczym, którego
moc w pełni się objawi pośród obłoków
nieba. Odrzuca przypisywanie mu misji
o charakterze politycznym, mimo że wielu
spośród Jemu współczesnych oczekiwało
wyzwolenia spod rzym. dominacji. Zob.:
Chrystus; królestwo; namaszczenie - na-
maszczony.
Lit. Jezus - Mesjasz zob.: Odkupiciel - odku-
pienie; zbawienie.
Mesjanizmy chrześcijańskie. Mesjanizmów po-
jawiających się po Jezusie i odwołujących się do
Niego było wiele. Cały nurt mesjanistyczny po-
rewolucyjny w XIX w. widział w Jezusie wy-
zwoliciela symbolicznego. Jego cierpienie i
śmierć noszą w sobie zalążki przyszłości
(G. Sand). Cierpienia człowieka jako przedłu-
żenie cierpień Krzyża pozwolą dojść do złotego
wieku uniwersalnego braterstwa. H.F. de La-
metmais Livre du Peuple (1837, Księga Ludu).
Mesjanizm ten przybiera całkowicie świecki
charakter u J. Micheleta w Le Peuple (1846,
Lud), zachowując jednak konotacje religijne,
gdyż "dzieci Boże" (lud) są wezwane, aby
wejść do "opiekuńczego miasta", "rozległego
niczym łono Boga". J.P. Same oskarża dwu-
znaczność tych obietnic szczęścia, składanych
w Diabeł i Pan Bóg (1951, wyd. pol. "Dialog"
1960, nr 11); "miasta, budowane w imię miło-
ści, są często miastami oszustwa. Ich szczęście
- szczęściem owiec".
Mesjanizm żydowski. I.B. Singer Szatan ur
Goraju (1933, wyd. pol. 1991), żydowskie mia-
steczko w Polsce w XVII w. przeżywa szaleń-
cze dni sądząc, że Mesjasz (Sabataj Cwi) na-
reszcie przyszedł; ludzi opętują siły zła, rozpę-
tane przez fałszywego Mesjasza.
K. Wolfskehl ob et les quatre miroirs (1950,
Hiob i cztery zwierciadła), poemat, który koń-
czy się pojawieniem się postaci Hioba-Me-
sjasza.
Muz. G.F. H"ndel Mesjasz (1742), oratorium.
Ekr. R. Rossellini Il Messia (1975, Mesjasz):
"Ponieważ zamiarem Rosselliniego jest równo-
cześnie przywołanie postaci Mesjasza w jej hi-
storycznej codzienności i w jej współczesno-
ści (tej, która przeciwstawia się władzy, pienią-
dzu, skamieniałości prawa), jest rzeczą natural-
ną, że odtwórca był równocześnie anonimowy
i, jeśli można tak powiedzieć, pozbawiony ko-
rony".
Metuszelach [hebr. mat = człowiek +
szelach = oszczep], Matuzalem, syn He-
nocha, ojciec Lameka, sławny z powodu
długiego życia - 969 lat (Rdz 5,21-27).
Wiek ten zakłada pojęcie stopniowego
skracania się długości życia ludzkiego,
związane z postępem grzechu. Długie ży-
' cie było uważane za wyraz błogosławień-

Strona 132

Słownik biblijny.txt

stwa Bożego.
Z. i p. Stary jak Matuzalem.
męczennik - męczennica [gr. many-
rein = świadczyć]. Męczennik - to przede
wszystkim świadek. U chrześcijan jest to
ten, który swoim słowem i czynami świad-
czy, że Jezus umarł i zmartwychwstał.
, W pierwszych wiekach chrześcijaństwa
świadectwo takie często prowadziło do
gwałtownej i okrutnej śmierci, toteż okre-
ślenie martyr [gr. m"rtys = męczennik] na-
brało znaczenia "ten, który poniósł śmierć
za swoją wiarę". Znaczenie to rozszerzyło
się następnie na tych wszystkich, którzy
cierpią dla jakiejś sprawy, a czasami pono-
szą nawet dla niej śmierć. Rodzący się
Kościół otaczał swoich męczenników gor-
liwym kultem. Autentyczne świadectwa
potwierdzają prawdziwość męczeństwa
wielu takich świadków (cierpieli męki za
swoją wiarę), w przypadku innych - le-
gendy, często bardzo piękne, zastępują
przekaz historyczny.
Lit. Święty Ignacy, biskup AntiochŹŹ, zamęczo-
ny w Rzymie ok. 107 r., List do Rzymian (w ję-
zyku gr.). Święty Ignacy wyraża w nim swe
pragnienie męczeństwa: "Pozwólcie, bym stał
się pokarmem dla zwierząt, dzięki czemu mógł-
bym dotrzeć do Boga. Jestem pszenicą Bożą,
trzeba więc, by zmieliły mnie zęby zwierząt,
abym stał się czystym chlebem Chrystusa".
Orygenes Zachęta do męczeństwa (III w., w ję-
zyku gr.). P. Corneille Polieukt (1643, wyd.
pol. 1836). F.R. Chateaubriand Les Martyrs
(1809, Męczermicy), dzieło to autor chciał
uczynić "epopeją chrześcijańską", akcja rozgry-
wa się w III w., w okresie prześladowań za
cesarza Dioklecjana. H.F. de Lamennais w Sło-
wach wieszczych (1834, wyd. pol. 1834) odwo-
łuje się do romantycznej teorii ludów-Mesja-
szy, przeznaczonych do ratowania pozostałych
narodów przez swoją śmierć dla odkupienia ro-
dzaju ludzkiego. A. Cohen O vous, feŠres hu-
mains (1972, O wy, bracia człowieczy), hołd
dla męczenników żydowskich: "O wszyscy moi
ojcowie, którzy na przestrzeni wieków woleli-
ście masakry od zdrady i stosy od zaprzaństwa,
ojcowie moi, wśród płomieni głoszący, aż po
tchnienie ostatnie, jedność Boga i wielkość ich
wiary". E. Wiesel w Le Serment de Kolvilleg
(1973, Przysięga z Kolvilleg) podkreśla obo-
wiązek dawania świadectwa: starzec, jedyny
ocalały z pogromu w Europie Środkowej, prze-
kazuje swoje doświadczenie zrozpaczonemu
młodemu człowiekowi, stojącemu o krok od sa-
mobójstwa: "Teraz, kiedy poznałeś tę historię
nie masz prawa umierać".
Mędrcy ze Wschodu, magowie,
uczeni ze Wschodu, wprawni w obserwa-
cji gwiazd. Mateusz (Mt 2,1-12) opowia-
da o trzech mędrcach, przybyłych złożyć
dary "królowi żydowskiemu", którego
gwiazdę zobaczyli na niebie. W Jerozoli-
mie dowiedzieli się o miejscu Jego naro-
dzin. Na podstawie proroctwa w Księdze
Micheasza, doktorowie Prawa (uczeni w
Piśmie) powiedzieli im, że Mesjasz
powinien się narodzić w Betlejem. Dla

Strona 133

Słownik biblijny.txt

Mateusza przybycie trzech mędrców jest
wypełnieniem się dawnych proroctw o hoł-
dzie, jaki złożą Bogu Izraela narody po-
gańskie (Iz 49,7). Legenda średniowiecz-
na nazwała Mędrców ze Wschodu Trze-
ma Królami. Zob.: epifania (2); gwiazda.
Lit. M. Tournier Kacper, Melchior i Baltazar'
(1980, wyd. pol. 1987). ů K.K. Baczyński Bal-
lada o Trzech Królach (1944). R. Brandstaetter
Modlitwa trzech Mędrców (Pieśń o moim Chrystu-
sie, 1960). J. Twardowski O Trzech Królach
(Zeszyt w kratkę,1973).
Ikon. zob. epifania.
męka Chrystusa [łac. passio, od pati =
cierpieć), cierpienia, przez które przeszedł
Jezus Chrystus, od agonŹŹ w ogrodzie Ge-
tsemani aż po śmierć na krzyżu na Golgo-
cie. Relacja o nich we wszystkich czterech
Ewangeliach przebiega wg tego samego
schematu - pojmanie Jezusa, proces ży-
dowski (Jezus przed Annaszem, Kajfa-
szem i Sanhedrynem), proces rzym. (Jezus
przed Piłatem i Herodem Wielkim),
Droga Krzyżowa, Kalwaria, ukrzyżowanie
i śmierć Jezusa, a po niej złożenie do gro-
bu. Doniosłe znaczenie, jakie wszyscy
czterej ewangeliści przyznali śmierci Jezu-
sa - pozornie będącej znakiem ostatecznej
klęski - jest zrozumiałe w perspektywie
ich wiary w Jego Zmartwychwstanie, Jezus
jawi się jako nowy Baranek paschalny, ja-
ko cierpiący sługa, o którym mówił Iza-
jasz (Iz 52,13-15), jako oczekiwany
Mesjasz, zwycięzca zła i śmierci.
Lit. Średniowieczne misteria o Męce Pańskiej:
we Francji najbardziej są znane misteria
A. Gr‚bana i J. Michela (XV w.). J.B. Bossuet
Sennon sur la Passion (1661, Kazanie o Męce
Pańskiej). B. Pascal Myśli (1670, wyd. pol.
1921), "Tajemnica Jezusa". J. Michelet w Bible
de l'Humanit‚ (1864, Biblia ludzkości) prze-
ciwstawia "Mękę bierną" Chrystusa męce ak-
tywnej Herkulesa. Pierwsza z nich wyzwala po-
czucie rezygnacji, druga prowadzi do wyzwole-
nia przez pracę. V. Hugo La Fin de Satan
(1886, Kres szatana), "Le Gibet" (Miejsce
kaźni). C. Simon Droga przez Flandrię (1960,
wyd. pol. 1982), postacie tej powieści "nie róż-
nią się od zwierząt, a już szczególnie od koni;
M. GrŹŹnewald Naigrawanie (ok. 1504), Alte Pinako-
thek, Monachium
cała ludzkość w tej powieści staje się końska;
równocześnie mnożą się aluzje do Chrystusa,
tak jakby okrutne, rozpaczliwe męki ludzi zo-
stały zebrane w jednej Męce".
Ikon. A. DŹŹrer Wielka Pasja, drzeworyty
(przed 1500). H. Bosch Cierniem koronowanie
(ok. 1485-1510, Madryt). G. Rouault Męka
(1937, Cleveland; 1949, Paryż). B. Krasno-
dębska-Gardowska, Stacje Męki Pańskiej, drze-
woryty (1926, Muzeum Narodowe, Warszawa).
Muz. C. de Sermisy Pasja według św. Mateusza
(XVI w.). O. di Lasso, cztery pasje. H. Schuetz,
cztery pasje. J.S. Bach: Pasja według św. Jana
(1723); Pasja św. Mateusza (1729). G.Ph. Te-
lemann, 46 pasji. G.F. H"ndel, dwie pasje dla
kościoła luterańskiego. C.Ph.E. Bach, dwie pa-
sje. L. Perosi La passione di Cristo secondo San

Strona 134

Słownik biblijny.txt

Marco (1897, Pasja Chrystusa wg św. Marka).
M. Dupr‚: Symfonia-Pasja, (1924); La France
au Calvaire (1956, Francja na KalwarŹŹ), orato-
rium. L. Berio Nones (1954, Godzina dziewią-
ta), na motywie dziewiątej godziny męki Chry-
stusa. K. Penderecki Pasja według św. Łukasza
(1963-65).
Ekr. R. Wiene INRI (1923). J. Duvivier Golgo-
ta (1935). H. Koster Szata (1953). A. Tarkow-
ski Andriej Rublow (1966), jedna ze scen filmu
ukazuje Chrystusa mozolnie niosącego krzyż
przez śnieg; za Nim idą Maryja, Jan i Maria
Magdalena. Każdy rosyjski wieśniak na począt-
ku XV w. uczestniczy w męce Chrystusa i ra-
zem z Nim wspina się na Kalwarię. D. Arcand
Jezus z Montrealu (1989).

miasto. W tradycji świata zachodniego,
sięgającego korzeniami starożytnej Grecji,
pojęcie to oznacza wybitny i typowy dla
ludzkiego geniuszu twór: człowiek kształ-
tuje swój świat i formułuje prawa, którym
się podporządkowuje, wolny i odpowie-
dzialny. W znaczeniu teologicznym termin
ten oznacza nie dzieło człowieka, lecz
dzieło, które Bóg przygotował dla świata,
a którego - Jerozolima jest zapowiedzią.
Jerozolima jest miastem w pełnym te-
go słowa znaczeniu, bo w niej mieszka
Bóg i w niej znajduje się świątynia, a tak-
że jest nienaruszalnym znakiem zbawie-
nia obiecanego Izraelowi, a poprzez Izrael
- wszystkim narodom. Któregoś dnia to
miasto stanie się miejscem, w którym
wszyscy ludzie spotkają się z Bogiem
(Iz 60-62). W NT miasto jest Króle-
stwem Bożym, zw. także Nowym Jeruza-
lem, Niebieskim Jeruzalem (Hbr 12,22;
Ga 4,26; Ap 3,12). Miastem żyjącego Bo-
ga (Hbr 12,22) albo Miastem, które ma
przyjść (Hbr 13,14) i które będzie miało
solidne fundamenty, gdyż Bóg jest jego
architektem i budowniczym. Królestwo to
będzie czymś, czego Jerozolima była jedy-
nie zapowiedzią w przedstawieniach zapo-
życzonych z rzeczywistości ziemskiej dla
odzwierciedlenia rzeczywistości Boskiej.
chrześcijanie oczekują tego Miasta i ku
niemu zmierzają.
Lit. Jerozolima, ze swymi zmiennymi kolejami
losu, wciąż jest obecna w dziełach pisarzy po-
chodzenia żydowskiego: E. Wiesel, I.B. Singer,
D. Shahar (zob. Jerozolima).
Święty Augustyn w Państwie Bożym (413--424,
wyd. pol. 1930-34) pierwszy przeciwstawił
Miastu-Państwu ziemskiemu Miasto-Państwo
niebieskie (Boże): "Dwie miłości budowały
dwa Państwa. Miłość własna aż po pogardę
Boga budowała Miasto ziemskie. Miłość Boga
aż po wzgardzenie samym sobą budowała Mia-
sto niebieskie" [tłum. M.ś.]. Oba te miasta-
-państwa splatają się ze sobą, są wzajemnie so-
bą uwarunkowane, a podwójne obywatelstwo
chrześcijanina rodzi trudności w życiu politycz-
nym, trudności, które zdoła przezwyciężyć ide-
ał państwa chrześcijańskiego. Schemat dwóch
miast, świętego miasta Jerozolimy i miasta
przeklętego - Babilonu, przenika poezję, po-

Strona 135

Słownik biblijny.txt

zwala odczytywać wydarzenia historyczne. Tak
więc A. Rimbaud w poemacie Paryż się budzi
(Poezje, 1871, wyd. pol. 1921) przedstawia
miasto jako "Miasto wybrane", "Miasto święte,
podwalinę Zachodu", a równocześnie Paryż-
"ladacznicę", "czerwoną kurtyzanę" [tłum.
J. Tuwim i J. Iwaszkiewicz]. Łącząc w sobie
platońską utopię miasta-państwa doskonałego
z utopią pierwszych wspólnot chrześcijańskich,
o których mówią Dzieje Apostolskie, utopijne
państwa sporządzają plan idealnego społeczeń-
stwa ziemskiego: T. Morus Utopia (1516, wyd.
pol. 1954). Ch. P‚guy w Le Dialogue de l'hi-
stoire et de l'"me charnelle (1909, Dialog o histo-
rŹŹ i duszy cielesnej) wyobraża sobie Kościół ja-
ko nowe miasto-państwo, równocześnie docze-
sne i cielesne, w którym Jezus jest pierwszym
obywatelem, "pierwszym z wieku, pierwszym
; z prawa, pierwszym z rozumu, pierwszym
de iure i de facto, pierwszym w hierarchŹŹ i god-
, ności, wyniesionym nad wszystkich"; miasto-
-państwo, którego zapowiedzią jest antyczne
miasto-państwo, i którego współobywatelami
! będą wszyscy chrześcijanie.
Michał [hebr. mikael = któż jest jak
Bóg], archanioł - obrońca, opiekujący się
narodem Izraela (Dn 10,13-21) i Kościo-
łem (Apokalipsa św. ,Jana). Książę zastę-
pów anielskich, walczył w niebie ze smo-
kiem (Ap 12,7). Zob. archanioł.
Ikon. Archanioł michał: mozaika z San Apolli-
nare in Classe (VI w., Rawenna); fresk z kate-
dry w Puy (XI w.). Ikony: Archanioł Michał
(XIV w., Ateny); Święty Michał ważący dusze
(XIV w., Piza). M. Schongauer Michał i Smok,
; grafika (XV w., Paryż). Rafael Święty Michał
walczący ze smokiem (1518, Paryż). F.J. Duret
Święty Michał zwyciężający szatana, fontanna
(1860, Paryż). E. Fr‚miet, statua z Mont-
-Saint-Michel (1879).
miecz, broń z brązu, później z żela-
za. Poczynając od czasów Dawida, wszy-
scy wojownicy nosili miecze u pasa
(2 Sm 20,8). W epoce Jezusa, ze względu
na niespokojne czasy, wielu mężczyzn no-
siło broń, także ci, którzy przyszli pojmać
Jezusa (Mt 26,47), a nawet apostołowie.
U Rzymian miecz był symbolem władzy,
autorytetu, prawa życia i śmierci przysłu-
gującego cesarzowi (Rz 13,4).
Przenośnie - miecz to wojna (r 5,12;
Ez 7,15), kara Boża (Iz 34,5-6); miecz
może być zwrócony przeciw książętom
i ludowi Izraela, aby ukarać ich za po-
pełnione przestępstwa (Ez 21). Miecz to
także przenikająca moc słowa Bożego
(Hbr 4,12; Ap 1,16).
Z. i p. Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie.
Jezus potępiał przemoc, która rodzi dalszą
przemoc, toteż kiedy żołnierze przyszli Go poj-
mać, powstrzymał swych uczniów, gotowych
użyć miecza, aby Go bronić: "Schowaj miecz
swój do pochwy, bo wszyscy, którzy za miecz
chwytają, od miecza giną" (Mt 26,52).
Ikon. Miecz wyobraża słowo Boże - na śre-
dniowiecznych miniaturach i witrażach wycho-
dzi on z ust Boga. Anioł z mieczem w ręku wy-
pędza z raju Adama i Ewę, którzy zgrzeszyli.

Strona 136

Słownik biblijny.txt

Święty Jan w Apokalipsie przedstawia Syna
Człowieczego z mieczem w ustach, gdyż Jezus
jest słowem Boga żywego: N. Bataille, tapiseria
Apokalipsy św. Jana (1373-87, Angers).
Miejsce Czaszki Golgota.
MiejsCe NajŚwiętsze [hebr. dewir =
miejsce wyodrębnione], najświętsza część
Świątyni Jerozolimskiej, w której aż do
czasu wygnania babilońskiego znajdowała
się Arka Przymierza. Tylko arcykapłanowi
wolno było przekroczyć próg Miejsca Naj-
świętszego w Dzień Pojednania (Kpl 16).
Miejsce Najświętsze oddzielone było od
hechal (Miejsca Świętego) drzwiami z
drewna cedrowego, które w drugiej Świą-
tyni Jerozolimskiej zastąpiono zasło-
ną (2 Krn 3,14). Według ewangelistów, w
momencie śmierci Jezusa rozdarła się za-
słona w świątyni (Mt 27,51; Mk 15,38;
Łk 23,45), Bóg darował swojego Syna
wszystkim ludziom.
Z. i p. Wejść do Miejsca Najświętszego, potocz-
nie - mieć dostęp do najbardziej tajemnej czę-
ści jakiegoś pomieszczenia, organizacji, czy
osobowości.
miłość. W ST czasownik hebr. ahaw
(kochać, lubić) jest powszechnie używany
zarówno w odniesieniu do Boga, jak i bliź-
niego oraz do dóbr materialnych. Termi-
ny używane dla określenia miłości, jaką
Bóg darzy swój lud, wyrażają niezmienne
przywiązanie, życzliwość (chesed) i litość,
współczucie (rachamim). "I poślubię cię
sobie [znowu] na wieki,... przez miłość
i miłosierdzie" (Oz 2,21) powiedział Bóg
człowiekowi. Modlitwa Księgi Psalmów jest
ciągłym wysławianiem tej miłości, pełnym
zawierzenia wołaniem ku miłującemu Bo-
gu: "Jak się lituje ojciec nad synami, tak
Pan lituje się nad tymi, co się Go boją"
(Ps 103,13). Na tę tkliwość lud Izraela
odpowiada Bogu swoją miłością. "Słuchaj,
Izraelu - mówi Prawo Mojżeszowe - bę-
dziesz miłował Pana, Boga twojego, z ca-
łego swego serca, z całej duszy swojej, ze
wszystkich swych sił" (Pwt 6,4-5).
NT. Język gr. określa mianem eros (stąd:
erotyzm) miłość - pożądanie, której peł-
ną formą jest (w pojęciu Platona) dążenie
do piękna absolutnego. NT na określenie
miłości - daru używa terminu gr. agape
(który najprawdopodobniej nie był zna-
ny przed chrześcijaństwem). Jest to miłość
Boga do swego stworzenia, która posu-
wa się aż do oddania własnego Syna:
Bóg jest miłością", pisze Jan (1 ` 4,16);
miłość ludzi do Boga, a także wzajem-
na miłość ludzi do siebie, głoszona przez
Jezusa, który streszcza istotę przesłania
Prawa i Proroków w dwóch przykaza-
niach: "Będziesz miłował Pana Boga swe-
go całym swoim sercem, całą swoją du-
szą i całym swoim umysłem. To jest naj-
większe i pierwsze przykazanie. Drugie
podobne jest do niego: Będziesz miło-
wał swego bliźniego, jak siebie samego"
(Mt 22,37-39). Święty Paweł pisał do Ko-
ryntian: "Gdybym miłości nie miał, był-

Strona 137

Słownik biblijny.txt

bym niczym" (1 Kor 13).
W języku teologicznym miłość jest jedną
z trzech cnót teologicznych (obok wiary
i nadziei). Słowa "miłosierdzie" używano
nieraz na określenie dobroczynności, toteż
obecnie w tłumaczeniach BiblŹŹ używa się
na ogół słowa "miłość".
Z. i p. Niech nie wie twoja lewa ręka, co czyni
prawa (Mt 6,3), w tym kontekście Jezus chce
wyrazić w sposób obrazowy konieczność za-
chowania dyskrecji przez tych, którzy dają jał-
mużnę; darów nie należy ofiarowywać w spo-
sób ostentacyjny.
Lit. Od czasu powstania 1'ieśni nad Pieśniami
język poezji mistycznej jest językiem poezji mi-
łosnej. Święta Teresa z Avili Zamek wewnętrzny
(1577, wyd. pol. 1633). Święty Franciszek Sa-
lezy Teotyma albo Traktat o Bożej Miłości (1616,
wyd. pol. 1751), wprowadzenie w życie mi-
styczne; zainspirowany pismami św. Teresy
z Avili. B. Pascal w Myślach (1670, wyd. pol.
1921) podkreśla wyższość miłości nad prawdą:
"Robimy sobie bożyszcze z samej prawdy;
prawda bowiem poza miłością nie jest Bogiem,
jeno Jego obrazem i bałwanem, którego nie
trzeba kochać ani ubóstwiać" [dum. T. Boy-
-śeleński]. "Miłosierdzie ma swój własny
porządek, dzięki któremu góruje nad po-
rządkiem umysłów, tak jak z kolei on bierze
górę nad porządkiem ciał." Ch. P‚guy w Le
Porche du mystere de la deuxiŠme vertu (1911,
Portyk misterium drugiej cnoty) traktuje mi-
łość jako pełną zapału i oddania matkę i rozwa-
ża tajemnicę miłości Boga wobec człowieka.
W literaturze żydowskiej można odwołać się do
Lanthologie de la po‚sie juve (1985, Antologia
poezji żydowskiej) P. Ha‹ata. C.K. Norwid
Promethidion (1851). K. Iłłakowiczówna Silniej-
sza niż moja wiara (Poezje 1940-1954, 1954).
J. Twardowski Boję się Twojej miłości (Znaki uf
ności,1970).
mirra, wonna gumożywica otrzymywana
z różnych gatunków drzew balsamowych
rosnących w ArabŹŹ i EtiopŹŹ. Używano jej
do wyrabiania oleju świętego, wonności
i olejków aromatycznych. Była jednym
z darów, które Mędrcy ze Wschodu
złożyli w ofierze Jezusowi, gdy przybyli
złożyć Mu pokłon.
misterium [gr. myst‚rion = tajemnica],
słowo, które pojawia się późno w BiblŹŹ
Greckiej (zwłaszcza w Księdze Mądrości),
ale pojęcie, jakie wyraża, występuje w ca-
łej BiblŹŹ; to "tajemnica" Boga dotycząca
świata. Bowiem sam wszechświat pełen
jest tajemnic, zagadek i pytań (stworzenie,
narodzenie, miłość), a doświadczenie cier-
pienia także nasuwa pytania dotyczące
sensu świata. Czy jego przeznaczeniem
jest klęska, czy zbawienie? Misterium Bo-
że to objawienie tego, co jeszcze dla wielu
jest ukryte: Bóg miłuje świat i pragnie go
ocalić od zguby; wszyscy ludzie są powo-
łani do zbawienia. Właściwą treścią i isto-
tą misterium Boga w NT jest życie, krzyż
(udział Boga w cierpieniu w osobie Chry-
stusa, Jego Syna) i Zmartwychwstanie
Jezusa, które poprzedza ostateczne zba-

Strona 138

Słownik biblijny.txt

wienie wszechświata. Dlatego właśnie w
teologŹŹ katolickiej misterium oznacza
zwłaszcza mękę i Zmartwychwstanie Jezu-
sa i jego obecność w EucharystŹŹ (Msza
święta).
Lit. Rozwój liturgŹŹ doprowadził w średniowie-
czu do powstania nowego gatunku dramatycz-
nego - dramatu liturgicznego lub półliturgicz-
nego (o wybranym fragmencie historii biblijnej,
jak np. Le Jeu d adam, XII w., Widowisko
o Adamie), a przede wszystkim, w XIV-XV w.,
do powstania misteriów, przedstawiających
mękę Chrystusa. Zob. też męka Chrystusa.
Moabici, lud spokrewniony z Izraelita-
mi, osiedlił się prawdopodobnie w XIII w.
p.n.e. na wschodnim brzegu Jordanu, na
wyżynie leżącej między Morzem Mar-
twym a Pustynią Syryjską i Pustynią Arab-
ską. Przodkiem, który nadał temu ludowi
swoje imię, był Moab, syn Lota i jego
starszej córki, brat Ammona (Rdz 19,37).
modlitwa [łac. precari = modlić się).
W BiblŹŹ modlić się to znaczy zwracać się
do Boga - i tylko do Boga, zwracać się do
Niego jako do Osoby: "Ty", jako do życz-
liwego, sprawiedliwego i wszechmocnego,
który czyta z ust i w sercach. W języku
hebr. funkcjonują dwa czasowniki ozna-
czające "modlić się", lecz częściej są uży-
wane czasowniki wyraźniej oddające emo-
cje: wzdychać, otworzyć swoje serce, wiel-
bić, błogosławić, radośnie śpiewać, szukać
oblicza Boga. Jeżeli wierzący Izraelita
ośmielał się zwracać do Boga, robił to na
mocy przymierza (przymierze z Bo-
giem), które zapewniało obecność Boga
pośród Izraela i Jego życzliwość, pod wa-
runkiem, że modlący się mieli w sercu
sprawiedliwość i miłość (Iz 1,10-17).
W ST znajdują się liczne modlitwy - proś-
by: prośba o konkretne łaski, także dobra
materialne (uzdrowienie, deszcz, płodność
ziemi albo kobiety, obrona przed nie-
bezpieczeństwami), albo o dobra ducho-
we (wybawienie z grzechu, nawrócenie).
W pieśniach, hymnach i psalmach, po-
etyckich formach modlitewnych Izraela,
często pojawia się akcent modlitw rado-
snego uwielbienia i modlitw dziękczyn-
nych (Wj 15,1-18: "gdy konia i jeźdźca
jego pogrążył w morzu"; 1 Sm 2 - pieśń
Anny, będąca jakby prototypem Magnifi-
cat Maryi). Psalm 22, którego początek
powtórzył Jezus na krzyżu, wyraża naj-
głębszą rozpacz. Świątynia Jerozolimska
jawi się Hebrajczykom jako uprzywilejo-
wane miejsce modlitwy, a modlitwa zbio-
rowa - jako jej naturalna forma.
W NT ewangeliści często ukazują Jezu-
sa w czasie modlitwy, przede wszyst-
kim w najważniejszych momentach życia:
chrzest, wybór apostołów, przemienienie
Pańskie, agonia, Kalwaria. Jezus udaje się
do świątyni albo do synagogi, żeby się
modlić; często także usuwa się w miejsca
ustronne, "na pustynię" albo "na górę".
Podejmuje oczywiście tradycyjne modli-
twy żydowskie, albo bezpośrednio rozma-

Strona 139

Słownik biblijny.txt

wia z Ojcem, jak np. podczas agonŹŹ. Jezus
występuje jako nauczyciel modlitwy - se-
kretnego, ufnego dialogu między wierzą-
cymi a Ojcem niebieskim. Na prośbę
uczniów proponuje im wzorzec modlitwy,
Ojcze nasz, w którym znajduje się wiele
elementów modlitwy żydowskiej. Ewange-
lista Jan poświęca dużo miejsca długiej
modlitwie Jezusa podczas Ostatniej
Wieczerzy (M 17), modlitwie, którą tra-
dycja chrześcijańska nazwała "modlitwą
arcykapłańską" (czyli modlitwą Jezusa-
arcykapłana); wyraża się w niej miłość Je-
zusa do Ojca i do bliskich oraz pragnienie,
aby widzieć uczniów zjednoczonych mię-
dzy sobą tak, jak On jest zjednoczony z
Ojcem.
Kościół chrześcijański bardzo prędko
przyjął zwyczaj kierowania niektórych
modlitw do Jezusa Zmartwychwstałego.
Później ustalił się zwyczaj zwracania się
do męczenników, następnie do świętych.
Pewna przesada w tych ostatnich formach
modlitwy wywołała w XVI w. reakcje
działaczy reformacji. Zob.: Ave Maria;
"nunc dimittis ; Szma Israel.
Lit. ů M. Hemar Modlitwa (Naród w walce,
1943). J. Sochoń Modlitwa z muzyką (Wiersze
nowe,1993).
Muz. Śpiew gregoriański i liturgiczna muzyka
prawosławna nadały najpiękniejsze formy zbio-
rowej modlitwie chrześcijańskiej.
Modlitwa Pańska Ojcze nasz.
Mojżesz [hebr. mosze], ludowa etymolo-
gia tego imienia to "wydobyty z wody"
(W 2,10); jest to jednak raczej imię egip-
skie. Rzeczywiście, Mojżesz, hebr. dziecko
zrodzone w okresie prześladowań Hebraj-
czyków w Egipcie, został "wydobyty z wo-
dy" przez córkę faraona (Wj 2,5), która
zapewniła mu na dworze faraona wycho-
wanie egipskie. Mojżesz widział, jak pe-
wien Izraelita został pobity przez Egipcja-
nina, i zabił owego napastnika. Kiedy do-
wiedział się o tym faraon, Mojżesz musiał
uciekać do kraju Madianitów. W tym cza-
sie, gdy pasł owce, Bóg ukazał mu się po-
śród ognia w krzewie gorejącym i powołał
go, aby wyzwolił Jego lud z niewoli egip-
skiej (Wj 3). Pomimo sprzeciwu ze strony
faraona, Mojżesz i jego brat Aaron
zdołali doprowadzić do wyjścia Hebraj-
czyków z Egiptu i przeprowadzić lud
przez Morze Sitowia (Wj 14). Wszyscy
szczęśliwie przeszli przez morze; wody,
które rozstąpiły się przed Hebrajczy-
kami, zatopiły rydwany ścigających ich
wojsk faraona (W' 14,27). Mojżesz po-
prowadził Hebrajczyków przez pustynię
do podnóża góry Synaj, na której szczy-
cie zawarte zostało przymierze z Bogiem
( W' 19); tam otrzymał Dziesięć Przyka-
zań ( Dekalog) spisanych na tabli-
cach Prawa (W' 24,12). Schodząc z góry,
z twarzą promieniejącą pod wpływem spo-
tkania z Bogiem, zastał swój lud oddają-
cy cześć złotemu cielcowi, sporządzonemu
za zgodą Aarona (IXj 32). Mojżesz, roz-

Strona 140

Słownik biblijny.txt

gniewany tą niewiernością, zniszczył zło-
tego cielca i potłukł kamienne tablice
(f.Yj 32,19). Bóg jednak odnowił swe przy-
mierze i dał mu nowe tablice Prawa
(LYj 34). Po spotkaniu na górze Synaj wę-
drówka przez pustynię trwała dalej. Moj-
żesz musiał znosić niechętne szemrania,
żale i niewierność ludu wobec przymierza.
Wreszcie doszli do równiny Moabu, na
wschód od Ziemi Obiecanej. Mojżesz
oglądał ją z góry Nebo, na którą wszedł
przed śmiercią (Pwt 34,1-5).
Na podstawie tekstów wywodzących się
z kilku tradycji trudno jest przedstawić
postać Mojżesza, troską redaktorów tek-
stów nie było napisanie biografii, lecz
wysławianie wybawienia, którego Bóg do-
konał poprzez Mojżesza. W ST Mojżesz
jest nazywany prorokiem, sługą, przyjacie-
lem Boga, pośrednikiem. Jest to przywód-
ca uznany przez wszystkich wyznawców
judaizmu.
W NT wymieniany jest często. Jest on po-
średnikiem Prawa - Tory, o którym Jezus
mówi: "Nie sądźcie, że przyszedłem znieść
, Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem
znieść, ale wypełnić" (Mt 5,17). Mojżesz
był obecny (razem z Eliaszem) przy prze-
mienieniu Jezusa (Mt 17). Ze względu na
pewną zbieżność szczegółów, Mateusz
przedstawił Jezusa jako nowego Mojżesza.
Jan pisze: "Podczas gdy Prawo zostało
nadane przez Mojżesza, łaska i prawda
przyszły przez Jezusa Chrystusa" ( 1,17).
Lit. A.G. de Saint-Amant Moise sauv‚ (1653,
Mojżesz ocalony), idylla heroiczna. A. de Vi-
gny Poemes antiques et modernes (1837, Poematy
starożytne i nowożytne), "Mo‹se" (Mojżesz);
samotmość człowieka wybranego przez Boga.
S. Freud Der Mann Moses und die monotheisti-
sche Religion (1939, Człowiek imieniem Moj-
żesz a religia monoteistyczna); ojciec znienawi-
dzony, czczony, zamordowany. W. Faulkner
Zstąp, Mojżeszu (1942, wyd. pol. 1966), trze-
ba przyjścia Mojżesza, aby zostali wyzwole-
ni wszyscy Beniaminowie więzieni przez fa-
raonów. E. Wiesel Cel‚bration biblique (1975,
Celebracja biblijna). P. Emmanuel Tu (1978,
Ty), "Mo‹se" (Mojżesz), cykl 23 poematów
mistycznych, zainspirowanych historią Moj-
żesza. ů J. Dobraczyński Pustynia (1955).
J. Stryjkowski Odpowiedź (1982). W. Chro-
stowski Bohaterowie wiary Starego Testamentu
(1992).
Ikon. C. Sluter Studnia Mojżesza, późnogotyc-
ka studnia klasztorna w kartuzji Champmol
; (1395-1406, Dijon). Michał Anioł Mojżesz,
marmurowy posąg w kościele San Pietro in
Vincoli (1513-16, Rzym). Tintorettno Mojżesz
dobywa wodę ze skały (1576, Wenecja). D. Fetti
Mojżesz i krzak gorejący (ok. 1616, Wiedeń).
N. Poussin Znalezienie Mojżesza (1638, Paryż).

Rembrandt Mojżesz z tablicami przykazań
(1659, Berlin). M. Chagall Mojżesz otrzymujgcy
tablice Prawa (1956, Nicea).
Ekr. C.B. De Mille Dziesięcioro przykazań
(1956).

Strona 141

Słownik biblijny.txt

Moloch. Księga Kapłańska czyni aluzję
do ofiar z dzieci spalanych w ofierze
bóstwom pogańskim: "Nie będziesz da-
wał dziecka swojego, aby było prze-
prowadzone przez ogień dla Molocha"
(Kpł 18,21). Chodzi tutaj o kananejski
obrzęd, przejęty przez niektórych He-
brajczyków (2 Krl 17,17), lecz formal-
nie zakazany przez proroków i cały lud
(2 Krl 3,27). Według niektórych autorów
Moloch miał być bóstwem, dla innych
Moloch oznaczał rodzaj ofiary wotywnej.
Lit. G. Flaubert podjął ideę boga-Molocha
i w Salambo (1862, wyd. pol. 1905) przedsta-
wił barbarzyński obyczaj składania w ofierze
dzieci, które palono wewnątrz olbrzymiego po-
sągu o głowie wołu. Nastąpiła tu prawdopo-
dobnie pomyłka, chodzi raczej o kult Kronosa
w Kartaginie.
monety, pieniądze. Pojawiły się w Izra-
elu dopiero po okresie wygnania babiloń-
skiego (VI w. p.n.e). Do tego czasu płat-
ność dokonywała się albo w naturze (by-
dło, zboże, oliwa czy wino;, albo w
pewnej odważanej ilości metalu (złoto,
srebro lub miedź). Jednostką wagi był sykl
[hebr. szekel, od czasownika szakal = wa-
żyć], który stał się później jednostką mo-
netarną. Najczęściej używane było srebro;
termin kesef oznaczał srebro jako metal
i jako monetę. Metal najczęściej stosowa-
no w sztabkach, ale także w różnych in-
nych formach (płytki, krążki, pierścienie),
czasami ze znaczkiem zaznaczającym jego
wagę. Pieniądz w formie monety datuje
się od VII w. p.n.e., wprowadzony został
najpierw w Azji Mniejszej. Później przyjął
się w Grecji, a następnie rozpowszechnił
bardzo szybko na całym Bliskim Wscho-
dzie, szczególnie dzięki Persom. Pierwsze
monety wykonane były z rodzimego szla-
chetnego stopu złota i srebra (elektrum),
następnie bito monety złote, zwłaszcza da-
rejki, i srebrne monety greckie, przede
wszystkim drachmy, które krążyły na ob-
szarze basenu Morza Śródziemnego i czę-
sto były podrabiane. Używano także mo-
net fenickich (z Tyru i Sydonu).
Prawo bicia monety uważane było za
przywilej, gdyż było dowodem pewnej au-
tonomŹŹ politycznej; Persowie nadawali go
zazwyczaj swoim prowincjom - w tym
także Judei. Seleucydzi byli o wiele mniej
liberalni; za czasów ich panowania była
w obiegu mała ilość odrębnego pieniądza
żydowskiego, wyłącznie z brązu. W tej sy-
tuacji zrozumiałe jest symboliczne znacze-
nie użytkowania monet z wizerunkiem
Cezara (Mt 22,20-21) lub monet upa-
miętniających zdobycie Jerozolimy przez
napis ,Judaea capta (Judea zdobyta), czy
też przeciwnie, monet z wyrytymi napisa-
mi w języku hebr., jak te, które zostały
wybite podczas dwóch wielkich powstań
żydowskich przeciw Rzymianom.
W epoce Jezusa Chrystusa najczęściej uży-
wanymi pieniędzmi ze srebra były: de-
nar (drachma), o wartości jednego dnia

Strona 142

Słownik biblijny.txt

pracy, z odpowiednikiem swojej warto-
ści podwójnej - didrachma (2 denary),
i poczwórnej - tetradrachma oraz stater
(Mt 17,27), równowartość fenickiego sy-
kla, używanego do opłacania podatku
na świątynię. Pieniędzmi z brązu były:
obol, chalkus i lepton (greckie) oraz se-
stercja (rzymskie). Rzymianie używali tak-
że monet z czystego złota (aureus). Talent
(wg Mt 18,24 równy 6000 drachm) był
tylko jednostką obliczeniową.
morowa zaraza, dżuma. Ta zaraźliwa
choroba, pochodząca z Azji, dokonała
wielkich spustoszeń w Europie w VI i
XIV w. (czarna ospa), a następnie często
występowała od XV do XVIII w.; później
pojawiała się już tylko w Azji. Przenoszo-
na przez pchły pasożytujące na szczurach,
rozprzestrzeniała się przez zakażenie w
miastach portowych, zmuszając załogi
statków do odbywania kwarantanny.
W BiblŹŹ zaraza oznacza wszelkie wielkie
i straszne epidemie; często była ona zapo-
wiadana jako kara Boża. Czwarty jeździec
Apokalipsy św. ,Jana to właśnie dżuma, jeź-
dziec na trupio bladym koniu, za którym
postępuje Otchłań (Ap 6,8).
Lit. A. Camus dżuma (1947, wyd. pol.1957):
jezuita Paneloux zwraca się do swych współo-
bywateli dotkniętych klęską, przypominając
plagi egipskie z Księgi Wyjścia. Wzywa ich do
nawrócenia się. Lecz autor, ustami swego bo-
hatera Rieux, zgłasza sprzeciw: "Zbyt wiele
czasu przeżyłem w szpitalach, bym mógł przy-
jąć ideę zbiorowej kary" [tłum. M.Z.].
Ikon. W. Blake Śmierć na bladym koniu (1805,
Londyn).
morze [hebr. jam]. W języku hebr. ten
sam termin oznacza morze i jezioro, dlate-
go w BiblŹŹ wymienione są cztery morza:
Morze Śródziemne (Duże Morze lub Mo-
rze Filistyńskie), Morze Czerwone (Morze
Sitowia, Morze Trzcin, hebr. jam-su,
Morze martwe (Morze Słone) oraz Jezio-
ro Tyberiadzkie (Morze Galilejskie albo
jezioro Kinneret, Genezaret) o wodzie
słodkiej, bardzo czystej i zasobnej w ryby.
Morze było źródłem życia, ale ponieważ
wzburzone przejmowało lękiem, wiele mi-
tologŹŹ widziało w nim bóstwo lub smoka,
przedstawiciela mocy niszczących, które
trzeba zwyciężyć, aby wprowadzić ład
w kosmosie. Biblia zachowuje wspomnie-
nie takiej koncepcji (Hi 7,12), ale w tek-
stach biblijnych morze nie jest przedsta-
wiane jako bóstwo, lecz jako żywioł stwo-
rzony przez Boga i jemu posłuszny
(Rdz 1,6). Podczas stworzenia Bóg od-
dzielił wody od lądu stałego (Rdz 1,10).
Psalmy wysławiają moc Boga, który
"ujarzmia pyszne morze" (Ps 89,10), "po-
skramia jego wzdęte bałwany". Izajasz
przypomina, że Bóg "osuszył morze, wody
Wielkiej Otchłani" (Iz 51,10). Wrzawa
narodów pogańskich zbuntowanych prze-
ciw Bogu porównana jest do łoskotu mo-
rza (Iz 17,12). W apokalipsach moce sza-
tańskie są przedstawione jako bestie wy-

Strona 143

Słownik biblijny.txt

chodzące z morza (Dra 7,2-7).
W NT morze zachowuje swoją symbolikę
religijną, która pozwala na właściwą inter-
pretację wydarzeń ewangelicznych: Jezus
ucisza burzę, która zagraża jego wspól-
nocie, uczniom w łodzi (Mt 8,23-27); Je-
zus chodzi po morzu (Mt 14,25). Cuda
te opisane są w słowach przypominają-
cych przejście przez Morze Czerwone po
wyjściu z Egiptu. Apokalipsa św. ,Jana
(Ap 13,1) podejmuje obrazy Daniela i
mówi o dniu, w którym już nie będzie
morza (Ap 21,1), wówczas też zło i śmierć
zostaną pokonane.
Morze Czerwone, morze położone
między Afryką a Półwyspem Arabskim,
część Oceanu Indyjskiego. Tradycja utoż-
samiała Morze Czerwone z biblijnym Mo-
rzem Sitowia, miejscem "cudu morza"
( Wj 14,15-16) po wyjściu Hebrajczyków
z niewoli egipskiej, lecz najstarsze teksty
mówią tylko o "morzu", bez innych uści-
śleń (poza Wj 15,4, który jest tekstem po-
etyckim). Obecnie zaznacza się raczej ten-
dencja usytuowania miejsca przejścia Izra-
elitów opisanego w Księdze Wyjścia na
Jeziorach Gorzkich.
Lit. J. Dobraczyński Pustynia (1955). Z. Ro-
manowiczowa Przejście przez Morze Czerwone
(1961).
Morze Martwe, wielkie słone jezioro
bezodpływowe. Jego nazwa pochodzi stąd,
że stopień zasolenia wody (25%, zazwy-
czaj - 3,5%) uniemożliwia jakiekolwiek
w niej życie. Położone w depresji al-Ara-
ba, 394 m poniżej poziomu morza, długo-
ści 76 km i przeciętnej szerokości 16 km.
Do Morza Martwego wpada rzeka Jordan.
MSza święta [z łac. Ite missa est = Idź-
cie, ofiara spełniona (formuła rozesłania)],
nabożeństwo, podczas którego uczestnicy
przeżywają na nowo - Ostatnią Wiecze-
rzę, czyli ostatni posiłek, który Jezus spo-
żył przed śmiercią ze swoimi uczniami.
Msza św. składa się z dwóch zasadniczych
części: 1) Liturgia Słowa - czytanie tek-
stów biblijnych, któremu często towarzy-
szy kazanie, ta część przeplatana jest mo-
dlitwami błagalnymi i modłami uwielbie-
nia, które podczas uroczystych Mszy św.
są śpiewane, np. Kyrie eleison, Gloria, Alle-
luja, Credo - Wierzę w Boga, odmawiane
lub śpiewane, zamyka tę pierwszą część;
2) Liturgia - EucharystŹŹ - zaczyna się od
ofiarowania chleba i wina; potem nastę-
puje ich konsekracja i rozdzielenie pomię-
dzy wiernych, którzy przyjmują w ko-
munŹŹ Ciało i Krew Chrystusa. Komunię
poprzedza modlitwa Baranku Boży [łac.
Agnus Dei]. Ceremonię zamyka formuła:
"Idźcie, ofiara spełniona". Msza św. jest
więc równocześnie katechezą, dziękczy-
nieniem i ucztą biesiadną, skoncentrowa-
ną wokół Jezusa Chrystusa, umarłego i
Zmartwychwstałego. Zob. łamanie chleba.
Lit. P. Claudel La Messe la-bas (-1917, Msza
tam). A. Daudet w opowiadaniu na Boże Na-
rodzenie "Trzy ciche msze", zawartym w Li-

Strona 144

Słownik biblijny.txt

stach z mojego młyna (1866, wyd. pol. 1948),
pozwolił sobie na humorystyczne potraktowa-
nie mszy. A. Mickiewicz Księgi pielgrzymstwa
polskiego, rozdział XII (Księgi narodu polskiego
i pielgrzymstwa polskiego, 1832). J. Kasprowicz
Z chałupy (sonet IV z t. Poezje, 1888). E. Sta-
chura Missa Pagana (1978).
Muz. G. Dufay, 6 mszy; J. Ockeghem,
11 mszy; Josquin des Pr‚s, 19 mszy; C. Jane-
quin, 2 msze; C. de Sermisy, 13 mszy;
O. di Lasso, ok. 60 mszy; C. Monteverdi,
4 msze; A. Willaert, 9 mszy; G.P. da Palestri-
na, 94 msze; M.A. Charpentier, 12 mszy;
F. Couperin, dwie msze organowe; J. Haydn,
sześć mszy uroczystych Te Deum; W.A. Mo-
zart, msze uroczyste; J.S. Bach, Msza w tona-
cji si i cztery "msze luterańskie"; G.Ph. Te-
lemann, 708 obrzędów religijnych; D. Scar-
latti, jedna msza; L. Boccherini, jedna msza;
J.H. Roman, Msza szwedzka; W.F. Bach Deu-
tsche Messe (Msza niemiecka). L. van Beetho-
ven: Msza C-dur opus 86 na czterogłosowy
chór mieszany, kwartet solistów i orkiestrę
(1807); Missa solemnis (Uroczysta msza) opus
123. F.P. Schubert: msza As-dur (1822); msza
Es-dur (1828). F. Liszt, cykle mszalne: Msza
ostrzychomska (1855); Węgierska msza korona-
cyjna (1867). A. Bruckner, sześć mszy (najsłyn-
niejsze wokalno-instrumentalne: Msza d-moll;
Msza f moll). I. Strawiński Msza na chór i po-
dwójny kwintet dęty (1948).
mściciel. W ST goel, zbawca lub goel-
-hadam, mściciel krwi to bliski krewny
ofiary, w wypadku zabójstwa krewnego,
zobowiązany do uśmiercenia zabójcy
(Lb 35,19). Bóg jest także nazywany goel
Izraela, gdyż mści się za swój prześlado-
wany lud, lecz termin ten powoli zatracał
swoje pierwotne znaczenie na korzyść ter-
minu "odkupiciel" - ten, który odkupuje
i chroni (Ps 19,15; Iz 41,14). Jednak te-
mat pomsty Bożej na krzywdzicielach
Izraela występuje także w tekstach apoka-
liptycznych (`r 46,10), a sam Bóg porów-
nany jest do wojownika, którego miecz
spływa krwią (Iz 34,6). Zob.: gniew; Sąd
Ostateczny.
Lit. Każda prześladowana grupa społeczna czy
religijna zwraca się do Boga, aby zyskać w Nim
obrońcę i mściciela. Protestant T.A. d'Aubign‚
w Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne) odwo-
łuje się do sprawiedliwego mściciela, który po-
razi Rzym piorunem i dżumą, zniszczy książąt
katolickich i ich dworaków. J.B. Racine Esther
(1689, Estera) i Atalia (1691, wyd. pol. 1803);
wierni śydzi wielbią groźnego Boga, którego
sprawiedliwość dokonuje się we krwi. Ludzie
masakrując bezbożnych stają się narzędziem Je-
go zemsty (Atalia).

muzyka. Biblia świadczy o starodawnej
tradycji muzyki hebr. (Rdz 4,21). Wysoko
ceniono jej rolę podczas świąt rodzinnych,
z okazji szczęśliwego rozwikłania konflik-
tów, uroczystości czy żałoby na dworze
królewskim; pasterze wypasali stada przy
dźwiękach muzyki (1 Sm 16,18). Dawid
grał na harfie lub na cytrze przed Arką

Strona 145

Słownik biblijny.txt

Przymierza, a także - aby koić melancho-
lię Saula. Muzyka i pieśni towarzyszyły
wszystkim obrzędom religijnym. Biblia
wymienia ponad dziesięć instrumentów
muzycznych. Nie zawsze można je ziden-
tyfikować, chyba że przez analogię do in-
strumentów asyryjskich, babilońskich
i egipskich. Psalmy 98 i 150 wymieniają
harfę (kinor), a raczej cytrę, trąby, róg
(szofar, z rogu barana lub kozła), lutnię,
tamburyny (na których grały kobiety), fu-
jarki, piszczałki (rodzaj fletu), mniej lub
bardziej określone rodzaje cymbałów.

nabiści [franc. Les Nabis, od hebr. nazui
= prorok], grupa młodych artystów działa-
jących w 1888-1903 w Paryżu, jej organi-
zatorem był P. S‚rusier. Chcieli oni głosić
"nową ewangelię malarstwa". "Nabiści
wychodzili z założenia, że dla każdej ludz-
kiej emocji, każdej myśli ludzkiej istnie-
je ekwiwalent plastyczny, dekoracyjny, od-
powiadające im piękno" - pisał krytyk
Aurier. Do grupy tej należeli: M. Denis
(Walka Jakuba z Aniołem, 1892; Raj
1912), P. Ranson, P. Bonnard, G. La-
combe, K.X. Roussel i E. Vuillard. Poza
tematyką religijną malowali oni sceny
z życia osobistego, rodzinnego.
Nabot, mieszkaniec doliny Jizreel; od-
mówił sprzedania swojej winnicy królo-
wi Izraela Achabowi. Królowa Ize-
bel kazała go ukamienować na podsta-
wie fałszywego oskarżenia jako bluźniercę,
a Achab mógł w ten sposób zagarnąć je-
go winnicę. Prorok Eliasz przepowiedział
Achabowi zagładę jego domu (rodu), jako
karę za tę niesprawiedliwość (I Krl 21).
Nabuchodonozor II, król babiloński
(605-562 p.n.e.); doprowadził państwo
nowobabilońskie do szczytu potęgi.
W 605 p.n.e. pokonał w bitwie pod Kar-
kemisz wojska faraona imieniem Ne-
cho II, następnie podbił Syrię i Palestynę.
W 601 p.n.e. chcąc stłumić bunt króla Ju-
dy Jojakima (2 Kr124) spustoszył ziemię
Judy i oblegał Jerozolimę, która musiała
się poddać. Nowy król, Jojakin, syn Jojaki-
ma, został uprowadzony do niewoli babi-
lońskiej, a wraz z nim wszyscy znaczniej-
si mieszkańcy. Wuj Jojakina, Sedecjasz,
który został po nim osadzony na tronie,
zbuntował się przeciw Nabuchodonozo-
rowi II i ten w 588 p.n.e. rozpoczął po-
nownie oblężenie Jerozolimy. W 587 p.n.e
Jerozolima została zdobyta i splądrowa-
na, a ludność uprowadzona do niewoli
(2 Krl 25). W 582 p.n.e. miało miejsce
trzecie uprowadzenie. W 574 p.n.e. Na-
buchodonozor II zdobył Tyr i podjął wy-
prawę przeciw Egiptowi (Ez 26,7). Jest to
typ króla potężnego, o cechach tyrana.
Nabuchodonozor II był wielkim budowni-
czym, rozbudował Babilon, otoczył go po-
trójnymi murami, wzniósł pałace, świąty-
nie, sławną bramę Isztar, czyniąc ze stoli-
cy największe miasto ówczesnego świata.
Lit. R. Garnier Les Lizes (1583, śydówki),

Strona 146

Słownik biblijny.txt

tragedia; babiloński despota każe mordować
książąt i dzieci Hebrajczyków. Rozkazuje wyłu-
pić oczy królowi Judy, Sedecjaszowi.
Muz. G. Verdi Nabuchodonozor (1842), opera.
nadzieja. Bezgraniczne zaufanie do Bo-
ga, który dotrzymuje obietnic danych lu-
dowi podczas zawierania kolejnych przy-
mierzy. Ta nadzieja Izraela koncentrowała
się stopniowo na przyjściu Mesjasza, który
ostatecznie wyzwoli lud i rozpocznie erę
powszechnego pokoju. W epoce Macha-
beuszów pojawiła się, zrodzona z wiary
męczenników, nadzieja indywidualnego
zmartwychwstania po śmierci, po której
nastąpi szczęśliwe życie, znacznie różniące
się od życia w szeolu. W oczach chrześci-
jan przyjście Jezusa, Mesjasza i jedynego
Syna Bożego, Zmartwychwstałego spo-
śród umarłych, Zbawiciela Świata, wypeł-
niło, a nawet przerosło oczekiwania Izra-
ela. Przedmiotem ich nadziei stało się
uczestnictwo w Jego Zmartwychwstaniu
i ostateczne nastanie Królestwa Bożego.
Nadzieja przedstawiana jest często pod
postacią kobiety, obok dwóch jej towarzy-
szek: Wiary i Miłości. Tworzą one trzy
cnoty zw. Boskimi lub teologicznymi, do-
tyczą bowiem samego Boga.
Lit. Nadzieja religijna - nadzieja śydów zada-
jących pytania Bogu, buntujących się przeciw
Niemu, żałujących i na nowo mających nadzie-
ję na przestrzeni całej swej historii. Tak więc
w Dziejach Tewi mleczarza Szolema Alejchema
(1901, wyd. pol. 1960) ubogi mleczarz Tewi
mówi sam do siebie: "Najważniejsza ze wszyst-
kiego jest nadzieja, śyd musi mieć nadzie-
ję, jeszcze raz mieć nadzieję, i wciąż mieć na-
dzieję".
Nadzieja chrześcijan, którą wysławia m.in.
Ch. P‚guy w Le Porche du mystere de la
deuxiŠme vertu (1911, Portyk misterium dru-
giej cnoty) budzi podziw samego Boga, "Ta
mała nadzieja, która ma wygląd takiego sobie
nic. Ta mała moja córka, nadzieja. Nieśmier-
telna" [tłum. B. Ostromęcki].
Nadzieja deistyczna V. Hugo w Les Contempla-
tions (1856, Rozmyślania), "To, co mówią
Usta Cienia" przybiera wymiar kosmiczny:
"Miejcie nadzieję, miejcie nadzieję, miejcie na-
dzieję, nieszczęśnicy! Bóg to wielki miłośnik;
a globy, otwierając swe posępne źrenice na nie-
skończoność wiecznej jutrzenki. Powoli się ob-
racają".
Beznadziejność - W Mystere de la Passion
(XV w., Misterium Męki Pańskiej) A. Gr‚bana
Beznadziejność jest postacią alegoryczną, przy-
byłą z "głębin piekła", gdyż beznadziejność
otacza ludzi murem nie do przebycia i nie
dopuszcza do nich wyzwoleńczego działania
skruchy.
Najwyższy, tytuł Boga, często występu-
jący w psalmach. Elion, bóstwo kananej-
skie zostało utożsamione z Bogiem Abra-
hama. W Księdze Rodzaju Melchizedek,
kapłan Boga Eliona (Najwyższego), błogo-
sławii Abrahama przez "Boga Najwyższe-
go, Stwórcę nieba i ziemi"(Rdz 14,19).
Określenia "Najwyższy" i "Wieczny" wy-

Strona 147

Słownik biblijny.txt

rażają transcendencję i moc Boga. Zob.:
Adonaj; El; Eloah.
nałożenie rąk, symboliczny gest, który
w swym podstawowym znaczeniu biblij-
nym oznaczał błogosławieństwo (Hbr 6,2).
Nałożenie rąk stwarzało szczególną rela-
cję między tym, kto błogosławieństwa
udzielał, a tym, który je przyjmował. Mo-
gło być gestem zwyczajnego błogosławień-
stwa, przez które np. Jakub adoptował
i błogosławił synów Józefa, a także sposo-
bem uzdrawiania chorych lub przekazywa-
nia Ducha Świętego ochrzczonym. Przez
nałożenie rąk można było objąć coś w po-
siadanie. Poprzez ten gest byli konsekro-
wani, czyli otrzymali święcenia ci, którzy
byli przeznaczeni do funkcji szczególnych,
a więc lewici - słudzy Boży (Lb 8,10), Jo-
zue - wódz społeczności Izraela (Lb 27,18),
Barnaba i Paweł - wysłani z misją
(Dz 13,3). Kościół katolicki przejął ten
gest przy udzielaniu święceń diakonom i
kapłanom. Zob. sakrament.
namaszczenie - namaszczony, czyn-
ność polegająca na naznaczeniu (polaniu)
oliwą przedmiotu (np. naczynia kultu) lub
głowy osoby przeznaczonej do pełnienia
szczególnej funkcji (np. kapłana czy kró-
la). Tak więc Samuel namaścił Da-
wida przeznaczonego na to, aby być kró-
lem (1 Sm 16), nadając mu przez to cha-
rakter sakralny. Namaszczenie krzyżmem
- mieszaniną oliwy i substancji aromatycz-
nych (Wj 30,22-25), było zastrzeżone dla
kapłanów i przedmiotów kultu, zwłasz-
Cza Ołtarzy ofiarnych (W' 29,36). Postać
króla - pomazańca albo Mesjasza stopnio-
wo nabrała w religŹŹ Izraela pierwszorzęd-
nego znaczenia. Czynność namaszczania
jest zachowana w niektórych sakramen-
tach chrześcijan: chrzest, bierzmowanie
i namaszczenie chorych, czyli sakrament
chorych. Zob.: Chrystus; Mesjasz; sakra-
ment.
Ikon. Namaszczenie Dawida, synagoga w Dura
Europos (III w.).
nard, wonny olejek, którym Maria na-
maściła Jezusowi głowę podczas posiłku
w domu Szymona Trędowatego w Beta-
nŹŹ. Chodzi zapewne o wyciąg z rośli-
ny nard pochodzącej z IndŹŹ (Mt 2 ,66
Mk 14,3).
narodziny [łac. nativitas = narodzenie],
upamiętnienie narodzin Jezusa, opowie-
dzianych przez Łukasza (Łk 2,1-7) i usta-
lonych na okres przesilenia zimowego
( Boże Narodzenie). "Narodzinami"
nazywa się także każdy obraz przedstawia-
jący narodzenie Jezusa.
Lit. Święty Jan od Krzyża Poezje (XVI w.,
wyd. pol. Dzieła, t. 4 1943), "Narodziny": ra-
dość człowieka i łzy Boga.
, Ikon. Narodziny: G. Pisano, ambona w kate-
drze San Andrea (1301, Pistoia); Mistrz
z Fl‚malle (ok. 1432, Dijon); Mistrz z Moulins
(1475, Autun). Correggio Święta noc (1522,
Drezno). A. Altdorfer Święta noc (1520, Ber-
lin). G. de La Tour Narodzenie (1640, Ren-

Strona 148

Słownik biblijny.txt

nes). P. Gauguin Narodziny Chrystusa (1896,
Monachium). ů J. Szczepkowski Kapliczka Bo-
żego Narodzenia, rzeźbiony ołtarz (1925, Mu-
zeum Narodowe, Warszawa). Zob. też: Mędr-
cy ze Wschodu; pasterz.
Natan [hebr. natanjahu = Jahwe dał],
prorok z czasów króla Dawida. Natan
był doradcą Dawida od czasu objęcia
przez niego rządów w Jerozolimie. W rzw.
przepowiedni Natana król otrzymał przez
proroka rozkaz od Boga, aby sam nie koń-
czył budowy świątyni, zadanie to jest bo-
wiem zastrzeżone dla jego syna Salomona.
Dynastia Dawida ma zapewnioną trwałość
; (2 Sm 7,1-17).
Natan surowo zganił króla za jego cudzo-
łóstwo z Batszebą i za spowodowanie nie-
winnej śmierci jej męża Uriasza oraz prze-
! powiedział mu śmierć dziecka, które miała
urodzić Batszeba (2 Sm 12,13). Uświado-
mił Dawidowi, że Bóg upodobał sobie
Salomona i mimo rywalizacji zdołał za-
pewnić mu sukcesję tronu po Dawidzie
(1 Krl 1,11-40).
Natanael [hebr. netanel = Bóg dał],
uczeń Jezusa pochodzący z Kany Galilej-
skiej. Wymieniony jest dwukrotnie w
EwangelŹŹ według św. Jana ( 1,45; 21,2).
W obu wypadkach daje on wyraz swojego
entuzjastycznego, młodzieńczego przywią-
zania do Jezusa.
Lit. Z pewnością nie przypadkowo A. Gide
w Pokarmach ziemskich (1897, wyd. pol. 1981)
nadał imię Natanael swemu młodemu ucznio-
wi, któremu chce wpoić "gorliwość i zapał".
Nawiedzenie, wizyta, którą Maryja zło-
żyła swej krewnej Elżbiecie (Łk 1,40-42),
kiedy dowiedziała się, że spodziewa się
ona dziecka.
Ikon. Tympanon w La-Charit‚-sur-Loire
(XII w.). Scena zbiorowa, rzeźba w katedrze
w Reims (XIII w.). Tapiserie w Notre-Dame
de Beaune (XV w.). R. Ghirlandaio, fresk
w Santa Maria Novella (Florencja) i obraz w
Paryżu (1491). C. Giaquinto (1762, Mont-
real). O. Zadkine Nawiedzenie, rzeźba w brązie
(1963, Paryż).
Nazaret [hebr. nacrat lub naceret; necer =
latorośl], miejscowość w Górnej Galilei,
w której wychował się Jezus. Galileę, sze-
roko otwartą na wpływy pogańskie, wła-
dze jerozolimskie traktowały z pogardą.
Toteż określenie "Jezus Nazarejczyk" (Mt
26,71) albo "Galilejczyk" (Mt 26,69) ma
odcień pogardliwy. Jego uczniowie nazy-
wani byli "nazarejczykami" w świecie se-
mickim (Dz 24,5), podczas gdy w świecie
gr.-rzym. dominowało określenie "chrze-
ścijanie" (od imienia Chrystus).
Lit. ů R. Brandstaetter Jezus z Nazarethu
(1967-73). R. Kurylczyk Niezłomny z Nazaretu
(1988).
nazwa, imię. Nazwy, imiona nie są
konwencjonalnymi etykietkami, objawiają
istotę bytu czy osoby lub jego przeznacze-
nie (Iz 1,26). Dać imię to powołać do ist-
nienia. Tak więc w BiblŹŹ Bóg nazywa to,
co stworzył: dzień, noc, niebo, ziemia

Strona 149

Słownik biblijny.txt

(Rdz 1,3-10). Nazwać - to także panować
nad tym, co się nazywa: Adam nadaje na-
zwy zwierzętom (Rdz 2,20). Według BiblŹŹ
zmiana nazwy, imienia, oznacza nowy
etap w życiu: Abram staje się Abra-
hamem, Jakub - Izraelem, Szymon
otrzymuje imię Piotr ( 1,42). W ju-
daizmie "imię" [hebr. ha-szem] oznacza
Boga. Przywoływane z wiarą imię Jezu-
sa może sprawiać cuda, gdyż wyraża Je-
go moc (Dz 3,1-11). Zob.: bluźnierstwo;
Jahwe.
Nebo, góra znajdująca się w Transjorda-
nŹŹ, na wysokości ujścia Jordanu, skąd wi-
dać Morze martwe i oazę Jerycha. Ze
szczytu tej góry Mojżesz oglądał Zie-
mię Obiecaną, do której nie było mu dane
wejść, ponieważ zwątpił w słowo Boże.
Tam też zmarł (Pwt 32,49).
nerki - lędźwie, nerki.
niebo firmament [łac. firmamentum =podpora, sklepienie niebios]. W BiblŹŹ nie-
bo jest solidnym sklepieniem, oddzielają-
cym ziemię na dole od górnych wód, któ-
rych zalew w potopie był niszczycielski.
To solidne sklepienie, oświetlone gwiaz-
dami, wspiera się na kolumnach, które
z kolei łączą się z ziemskimi podporami,
zanurzonymi w głębokościach.
Wysokość niedostępna dla człowieka. Nie-
bo jest symbolicznym miejscem trans-
cendencji Boga: "Ojcze nasz, któryś jest
w niebie". Bóg BiblŹŹ jest określany nie-
kiedy metaforycznym terminem Naj-
wyższy; niebo jest Jego mieszkaniem
(Rdz 14,18). W Księgach Machabejskich,
a przede wszystkim w EwangelŹŹ według
św. Mateusza, termin "niebo" zastępuje
imię Boga, którego wymawiania unikali
Izraelici przez szacunek dla Bożego maje-
statu. Biblia kojarzy obraz nieba z obra-
zem grzmotu i błyskawicy, symbolami Bo-
żej mocy (Ps 29); człowiek jednak powi-
nien się wystrzegać utożsamiania Boga
z jego dziełami i nie oddawać czci gwiaz-
dom na niebie.
królestwo niebieskie, miejsce przeby-
wania dusz zbawionych, raj. Chrześcijanie
stosują zamiennie terminy "raj" i "nie-
bo" dla określenia radości doskonałej
przebywania z Bogiem na zawsze po
śmierci. Termin "raj" przypomina cudow-
ny ogród z Księgi Rodzaju. "Wstąpić do
nieba" przypomina Wniebowstąpienie Je-
zusa (Łk 24,50-51; Dz 1,9). Współcześnie
język potoczny w dalszym ciągu łączy po-
jęcie nieba i szczęśliwości: być w siódmym
niebie. Później pod wpływem kultury gr.
oraz rozwoju astronomŹŹ, niebo nabrało
w świecie chrześcijańskim jeszcze innej
wartości - miejsca cudownej harmonŹŹ,
absolutnej doskonałości powołanej mą-
drością Bożą do istnienia. Sfera niebieska
i regularny bieg gwiazd uzmysławiają czło-
wiekowi obraz harmonijnej, uporządkowa-
nej, świetlistej przyszłości - w przeciwień-
stwie do chaosu i mroku naszego życia na
ziemi. Takie jest być może znaczenie ko-
puł w kościołach bizantyjskich i romań-

Strona 150

Słownik biblijny.txt

skich.
Lit. W tekstach mistycznych wizja rozgwież-
dżonego nieba wyzwala pragnienie zerwania
więzów łączących człowieka z ziemią, by osią-
gnąć uniwersalną harmonię: L. de León Noche
serena (XVI w., Pogodna noc). Autorzy roman-
tyczni zachowują obraz nieba symbolizującego
ideał, do którego dąży człowiek. Niektórzy,
pod wpływem De Coelo et eius mirabilibus et de
Inferno (1758, O Niebie i jego cudach oraz
o Piekle) E. Swedenborga, wierzą w "porozu-
mienie między każdą rzeczą z Nieba a wszystki-
mi sprawami człowieka". Ta iluministyczna
teoria stała się inspiracją dla H. de Balzaca
w dziele Serafita (1834, wyd. pol. 1967) i dla
Ch. Baudelaire'a we "Wzlocie", Kwiaty zła
(1857, wyd. pol. 1920). S. Mallarm‚ LAzur
(1866, Lazur) sceptycznie przypisuje lazurowi
nieba już tylko "pogodną ironię" w odniesieniu
do naszych dążeń do doskonałości.
nieczystość. Początkowo nieczyste by-
ło wszystko to, co powodowało niezdat-
ność do uczestnictwa w kulcie (kontakt
z ciałem zmarłego, kontakt z krwią, nie-
które choroby, stosunki płciowe), albo to
wszystko, co było wyłączone z kultu (nie-
które zwierzęta); był to aspekt obrzędowy,
nie zaś moralny ( Kpl 11-15). Prorocy na-
tomiast podkreślali znaczenie oczyszcze-
nia serca (Iz 1,16). Jezus potępiał więc
formalizm, do którego czasami prowadzi-
ło przestrzeganie prawa czystości legal-
nej i przypominał, że człowieka bruka
ta nieczystość, która pochodzi z serca
(Mt 15,1-20). Zob. hizop.
niegodziwy występny.
Niepokalane Poczęcie Najświęt-
szej Maryi Panny [łac. Immaculatio =
niepokalaność, czystość]. Oznacza przywi-
lej poczęcia bez grzechu (porównanego
tutaj do skazy). W Kościele rzymskokato-
lickim - dogmat wiary ogłoszony w 1854
przez papieża Piusa IX, wg którego Mary-
ja z racji swego wybrania na Matkę Bożą,
od momentu swego poczęcia była wolna
od grzechu pierworodnego. Dogmat ten
nie opiera się na tekście Pisma Świętego,
ale tkwi głęboko korzeniami w starożytnej
tradycji ludowej. Według św. Bernadetty,
Pani, która ukazała się jej w Lourdes,
przedstawiła się w taki właśnie sposób: "Ja
jestem Niepokalane Poczęcie". Niepoka-
lanego poczęcia nie należy mylić z dziewi-
czym poczęciem Jezusa przez Maryję.
Zob. Zwiastowanie.
niesienie krzyża Droga Krzyżowa,
męka Chrystusa.
Ikon. Malarze najczęściej przedstawiali Jezusa
niosącego krzyż pośród wrogiego tłumu:
S. Martini (XIV w., Paryż); w XV w.
M. Wohlgemuth (CompiŠgne); H. Bosch
(Gandawa); M. GrŹŹnewald (Karlsruhe); Tin-
toretto (XVI w., Wenecja). P.P. Rubens Wej-
ście na Kalwarię (1637, Bruksela). P. Weloń-
ski Chrystus dźwigający krzyż (1898, rzeźba
przed kościołem Świętego Krzyża w Warsza-
wie).
niewidomy. Ślepota uważana była za

Strona 151

Słownik biblijny.txt

karę Bożą. Chociaż Prawo żydowskie na-
kazywało wspomagać niewidomych, to
jednak często byli oni zmuszeni do żebra-
nia. Odzyskanie przez nich wzroku, co
zdarzało się zresztą bardzo rzadko, uważa-
ne było za wielki cud. Tobiasza uleczył je-
go syn, Tobiasz, dzięki pomocy archanioła
Rafała (Tb 11). Jezus, Światłość świata,
przywracał wzrok niewidomym i tym spo-
sobem dawał znak swojej władzy nad złem
(Mk 10,46-52).
Lit. Ch. Baudelaire Kwiaty zła (1857, wyd.
pol. 1920), "Ślepcy" (zainspirowany obrazem
P. Bruegla st.). A. Gide Symfonia pastoralna
(1919, wyd. pol. 1982), niewidoma bohaterka
przez swą obecność ujawnia ślepotę moralną
i hipokryzję pozostałych bohaterów,.
Ikon. P. Bruegel st. Przypowieść o ślepcach
(1568, Neapol), ślepiec prowadzi ślepców. El
Greco uzdrowienie niewidomego (170, Parma).
Jezus uzdrawia niewidomych z Jerycha: mozaika
z San Apollinare Nuovo (VI w., Rawenna);
kapitel z katedry Saint-Lazare w Autun
(XII w.); N. Poussin (ok. 1640, Luwr, Paryż).
Ekr. J. Delannov Symfonia pastoralna (1946,
na podstawie powieści A. Gide'a).
niewola babilońska. Biblia opowiada
o dwóch masowych zesłaniach ludności
izraelskiej: o zesłaniu plemion północnych
po upadku SamarŹŹ w 721 p.n.e. i o zesła-
niu mieszkańców królestwa Judy między
606 a 586 p.n.e., uprowadzonych przez
Nabuchodonozora II do Babilonu.
Niektórych zesłańców powołano na służbę
króla BabilonŹŹ, inni zaś zajmowali się rze-
miosłem i handlem. Był to okres niezmier-
nie płodny pod względem literackim. Po-
wstały psalmy (m.in. Psalm 137), Lamen-
tacje, Księga Ezechiela, Księga Izajasza.
Król perski, Cyrus Wielki, podbił Babilo-
nię i ok. 538 p.n.e. pozwolił śydom wró-
cić do kraju. Zob. wygnanie.
Muz. zob. Nabuchodonozor II.
niewolnik - niewolnictwo, zjawisko
społeczne polegające na tym, że pewna
grupa ludzi stanowi własność innych lu-
dzi, którzy mogą nimi swobodnie rozpo-
rządzać. W ST termin hebr. ebed oznacza
i niewolnika, i sługę. Nawet jeżeli trudno
rozgraniczyć "niewolnictwo" od "służby
wynagradzanej", to jednak nie ulega wąt-
pliwości, że w Izraelu istniało niewolnic-
two, szczególnie w odniesieniu do jeńców
wojennych. Istotnie, wiele tekstów mówi
o niewolnictwie, o prawach niewolników
(W' 21,20 i 26-27), o możliwości wyzwo-
lenia (siódmy rok jubileuszowy), o zakazie
niewolnictwa w odniesieniu do rodaków,
zaleceniu dobrego traktowania własnych
niewolników: "Jeśli masz sługę, postę-
puj z nim jak z bratem" (Syr 33,32).
W NT znalazł odbicie świat gr.-rzym.,
w którym niewolnictwo było zjawiskiem
powszechnie przyjętym, a pan miał prawo
decydowania o życiu i śmierci swych nie-
wolników. Lecz Paweł głosił wielką du-
chową przemianę: "nie ma już niewolnika
ani człowieka wolnego,... wszyscy bowiem

Strona 152

Słownik biblijny.txt

jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezu-
sie" (Ga 3,28); pisał także do Filemona,
aby przyjął "jako umiłowanego" zbiegłe-
go niewolnika (Flm 16). Poza tym każdy
człowiek może się wyzwolić z niewoli
grzechu i lęku: "Nie otrzymaliście przecież
ducha niewoli, by się znowu pogrążyć
w bojaźni, ale otrzymaliście ducha przy-
brania za synów" (Rz 8,15).
Muz. Negro spirituals układane przez niewol-
ników w Stanach Zjednoczonych wykorzystują
fragmenty Księgi Wyjścia i Księgi Daniela, aby
wyrazić nadzieję na wyzwolenie z ucisku: "Tak
mówił Pan, powiedział stary Mojżesz, Pozwól
wyjść stąd mojemu ludowi! Tak bardzo uciska-
nemu, że już dłużej nie może znieść jarzma..."
(Zstąp, Mojżeszu).
Nikodem, członek żydowskiego Sanhe-
drynu. Ewangelia według św. Jana ukazuje
go, jak nocą spotyka się i prowadzi rozmo-
wy z Jezusem, który objawia mu, że "jeśli
się ktoś nie narodzi powtórnie, nie może
ujrzeć Królestwa Bożego" ( 3). Nikodem
pojawia się w EwangelŹŹ po raz drugi,
w chwili złożenia ciała Jezusa do grobu;
przynosi wonne substancje, potrzebne do
zabalsamowania ciała ( 19,39).
Lit. ů J. Dobraczyński Listy Nikodema (1951).
R. Brandstaetter Nikodem (Pieśń o moim Chry-
stusie,1960).
Ikon. zob. złożenie do grobu.
Niniwa, miasto leżące na lewym brzegu
rzeki Tygrys, istniejące już w II tysiącl.
p.n.e. Sennacheryb, król asyryjski (705-
-681 p.n.e.) uczynił je swoją stolicą, oto-
czył murem i wybudował w nim liczne pa-
łace (2 Krl 19,36; Iz 37,37). Dla proro-
ków Niniwa była symbolem tyrańskiej
przemocy i bałwochwalstwa (Na 3,1-15;
So 2,13-15), co jeszcze wyraźniej uwydat-
nia uniwersalizm przesłania Księgi Jona-
sza, wg której Niniwa nawraca się i zysku-
je przebaczenie. Niniwa została zburzona
w 612 p.n.e. przez Babilończyków i Me-
dów.
Lit. J.R. Dos Passos Manhattan Transfer
(1925, wyd. pol. 1931); Nowy Jork na począt-
ku XX w. jest tak samo skorumpowany jak Ni-
niwa. Bogu szabatu wystarczy siedem sekund,
aby go zniszczyć.
Noe [hebr. noah = odpoczynek, wygoda],
potomek Kaina, syn Lameka. W obliczu
potopu zbudował arkę (arka Noego),
aby ocalić swoją rodzinę i gatunki zwie-
rząt, które Bóg chciał uchronić przed karą
przeznaczoną dla ludzi (Rdz 6-8). To on
uchodzi za wynalazcę sztuki sporządza-
nia wina. Cham, jeden z jego trzech sy-
nów (Sem, Cham, Jafet), został przeklęty,
gdyż naśmiewał się z nagości pijanego oj-
ca. Noe jest człowiekiem sprawiedliwym
(Syr 44,17-18), żyjącym w przyjaźni z Bo-
giem, uratowała go od kataklizmu ufność
w słowo Boże.
Ikon. Pijany Noe, mozaika (XIV w., bazylika
św. Marka w Wenecji). P. Uccello Ofiara i pi-
jaństwo Noego (1445-50, Florencja). Michał
Anioł PiJany Noe (1512, Rzym). M. Chagall

Strona 153

Słownik biblijny.txt

Ofiara Noego (1931, Nicea). "Noe i Arka", gra-
fika, Wielkie podróże Teodora de Bry (XVI w.).
Dzieje Noego, cykl arrasów (poł. XVI w.,
warsztaty brukselskie, Państwowe Zbiory Sztu-
ki na Wawelu, Kraków). Zob. też arka (arka
Noego).
"Noli me tangere" [łac., nie dotykaj
mnie], słowa, które wypowiedział Jezus do
- MarŹŹ Magdaleny zaraz po Zmar-
twychwstaniu ( 20,11-18). Maria Mag-
dalena, która najpierw wzięła Go za
ogrodnika, rozpoznała Go, kiedy zawołał
ją po imieniu. Upadła Mu do nóg i zawo-
łała: "Rabbuni" (bardziej zażyła forma
aram. rabbi - nauczyciel); wówczas Jezus
powiedział do niej: "Nie zatrzymuj Mnie,
jeszcze bowiem nie wstąpiłem do Ojca.
Natomiast udał się do moich braci".
Ikon. Chrystus ukazuje się Marii Magdalenie al-
bo Noli nie tanger'e: Duccio di Buoninsegna,
w ołtarzu Maesta (1308-11, Siena); Fra Ange-
lico (1440, Florencja); Tycjan (111, Lon-
dyn); Correggio (ok. 15?5, Prado, Madryt);
G. Sutherland (1903, Chichester); M. Denis
(ok. 1913, Saint-Germain-en-Laye). ů Z. Stry-
jeńska (1918, Muzeum Narodowe, Warszawa).
Nowe Przymierze - przymierze.
nunc dimittis" [łac., teraz pozwalasz
odejść], słowa oznaczające gotowość roz-
stania się z tym światem. Zgodnie z obrzę-
dem żydowskim, Maryja po urodzeniu Je-
zusa udała się do świątyni, żeby dokonać
"oczyszczenia" i aby "wykupić" Dziecię,
zgodnie z przepisem Księgi Kapłańskiej,
ofiarowując parę synogarlic lub dwa mło-
de gołębie (Kpł 5,7; 12,8). Starzec Syme-
on, człowiek sprawiedliwy i pobożny, któ-
ry otrzymał obietnicę, że nie umrze, zanim
nie ujrzy Chrystusa, Pomazańca Bożego,
zawołał radośnie na widok dziecka: "Te-
raz, o Władco, pozwól odejść słudze Twe-
mu w pokoju, według Twojego słowa"
(Łk 2,29-32). Zob. ofiarowanie Jezusa w
świątyni.
Z. i p. Wypowiedzieć swoje nunc dimitris, wy-
rażenie o zabarwieniu mniej lub bardziej hu-
morystycznym, oznaczające, że ktoś zgadza się
odejść, ustąpić miejsca, nawet umrzeć, gdyż
mógł ujrzeć spełnienie się swego dzieła lub
swego najskrytszego marzenia.

W. Coeberger Noli me
tangere (XVI/XVII w.),
Muzeum Narodowe,
Warszawa
obietnica. Biblijny Bóg to Bóg Obietni-
cy. Już w Księdze Rodzaju Stwórca daje do
zrozumienia, że w walce człowieka z wę-
żem - szatanem zwycięstwo przypadnie
człowiekowi: "Ono zmiażdży ci głowę"
(Rdz 3,15). Po potopie Bóg zawiera przy-
mierze z Noem i obiecuje swą wierną
opiekę: "wspomnę na moje Przymierze,
które zawarłem z wami i z wszelką istotą
żywą, z każdym człowiekiem; i nie będzie
już nigdy wód potopu na zniszczenie żad-
nego jestestwa" (Rdz 9,15). Historia naro-
du wybranego zaczyna się od obietnicy

Strona 154

Słownik biblijny.txt

danej przez Boga ~ Abrahamowi: będzie
on ojcem licznego plemienia, a jego po-
tomstwo posiądzie ziemię Kanaan. Na-
stępnie dalsze obietnice wytyczają historię
Ludu Bożego - obietnica wybawienia z
niewoli, obietnica wiecznego trwania do-
mu Dawida, powrotu z niewoli, wynisz-
czenia nieprzyjaciół (~r 46,27-28).
W przekonaniu chrześcijan Jezus, "Syn"
Dawida, realizuje obietnice ST. Jezus zaś
ze swej strony formułuje to w słowach:
"Każdy, kto żyje i wierzy we Mnie, nie
umrze na wieki"; "Gdy jednak
przyjdzie Pocieszyciel, którego Ja wam
poślę od Ojca, Duch Prawdy, który od
Ojca pochodzi, On będzie świadczył o
Mnie". Chrześcijanie są także
ludźmi wiary, dziećmi obietnicy. Zob.
zbawienie.
Z. i p. Określenie "naród obietnicy" wskazuje
Hebrajczyków jako dziedzicós~' obietnicy danej
przez Boga Abrahamowi; wiara ich pozostaje
niezachwiana, niezależnie od czasu dzielącego
obietnicę od jej realizacji, mimo okresów udrę-
ki i zaślepienia.
Objawienie Boże [łac. revelare = od-
słaniać]. Dla wierzących (żydów, chrześci-
jan, muzułmanów) to Bóg podejmuje ini-
cjatywę, aby umożliwić poznanie Go na
przestrzeni historŹŹ; poznanie to nie
jest więc rezultatem wysiłków człowieka.
W ST prorocy przekazują słowo Boga,
czemu towarzyszą niekiedy wizje symbo-
liczne (Ez 1). Po nich autorzy apokalips
objawiają zamiary Boga; dla jednych i dla
drugich Bóg jednak pozostaje otoczony
tajemnicą. Dla chrześcijan ostatecznym
Objawieniem jest Jezus Chrystus; "Nikt
też nie zna Syna, tylko Ojciec, ani Ojca
nikt nie zna, tylko Syn i ten, komu Syn
zechce objawić" - mówi Jezus (Mt 1 1,27).
Najlepiej przygotowani na przyjęcie prze-
słania są "maluczcy", nie zaś odpowie-
dzialni przywódcy religijni Jego czasów
(Mt 11,25). Objawienie pozostaje niedo-
skonałe aż do przyjścia Chrystusa w chwa-
le, u kresu dziejów (1 Kor 13,8-13).
oblicze - oblicze Boga. W sensie do-
słownym człowiek nie może stanąć twarzą
w twarz z Bogiem, tak dalece chwała Boża
jest porażająca: "Nie będziesz mógł oglą-
dać mojego oblicza - mówi Bóg do Moj-
żesza - gdyż żaden człowiek nie może
oglądać mego oblicza i pozostać przy ży-
ciu" (W' 33,20; Iz 6,5). Lecz "oblicze"
Boga to także Jego niewidzialna obecność
w Świątyni Jerozolimskiej, a ogólniej rzecz
biorąc, pośród Jego ludu. "Szukać Bożego
oblicza" znaczy tyle, co chcieć Go poznać,
żyć w Jego obecności (Ps 27,8-9; 42,3)
i zgodnie z Jego prawem (Oz 5,15). Zob.
chwała Boża.
obLicze Chrystusa, Święte Oblicze.
Twarz Jezusa była twarzą człowieka. Jed-
nak, wg Mateusza, Marka i Łukasza, pew-
nego dnia Jezus "przemienił się" wobec
Piotra, Jakuba i Jana: "Twarz Jego zaja-
śniała jak słońce" (Mt 17,2); jego ludzkie

Strona 155

Słownik biblijny.txt

oblicze było przyobleczone w chwałę Bożą
(~ Przemienienie Pańskie).
Zgodnie z tradycją apokryficzną jedna z
kobiet, która szła za Jezusem w czasie Jego
drogi na ~ Golgotę, imieniem Weroni-
ka, podeszła do Niego, wzięła chustę i
otarła pot i krew spływające po Jego twa-
rzy. Jak podaje Tradycja rysy twarzy zo-
stały odbite na chuście, jest to tzw. chus-
ta Weroniki. Po śmierci Jezusa uczniowie
owinęli Jego ciało w płótno, a twarz okryli
całunem. W Turynie można oglądać płót-
no, nazywane świętym całunem, noszące
rysy twarzy umęczonego człowieka. Wielu
chrześcijan widzi w nich rysy zmarłego
Jezusa.
Z. i p. Zasłaniać sobie twarz (TXj 3,6) - gest
trwogi wobec Bożej transcendencji. Potocznie
- nie chcieć oglądać szokującej rzeczywistości
(użycie często ironiczne).
Lit. R.G. Cadou Hel‚ne ou le R‚gne v‚g‚tal
(1951, Helena, czyli Królestwo świata roślin);
"Zupełnie sam przygotowuję się na zbliżenie
do jaśniejącego oblicza Boga". P. Emmanuel
Jacob (1970, Jakub), "Verbe Visage" (Portret
słowny): "Oblicze Chrystusa, jedyne podobień-
stwo. Nigdy nie przestanę odczytywać z Two-
ich warg naszej najświętszej tożsamości".
Ikon. Ikona Święte Oblicze (XIII w., Moskwa).
G. Rouault Święte Oblicze (1933, Paryż).
obłoki, jeden z przejawów objawiania się
obecności Bożej. "A Pan szedł przed nimi
podczas dnia jako słup obłoku, by ich pro-
wadzić drogą, podczas nocy zaś, jako słup
ognia, by im świecić" (Wj 13,21-23).
W Księdze Wyjścia w ten sposób opisa-
na jest wędrówka Izraelitów po wyjściu
z Egiptu. W ST chmury i obłoki towarzy-
szą ~ teofaniom (Iz 4,5). W NT Bóg ob-
jawia się pod postacią świetlistego obło-
ku podczas ~ Przemienienia Pańskiego
(Mt 17,5). W Dziejach Apostolskich Jezus
ukazuje się uczniom po swej śmierci, by
im obiecać zesłanie ~ Ducha Świętego;
a następnie "obłok zabrał Go im sprzed
oczu" (Dz 1,9). Według Apokalipsy św.
Jana w chwili powtórnego przyjścia Syna
człowieczego będzie On zasiadał jak na
tronie na białym obłoku z sierpem w dło-
ni, gdyż będzie to czas żniwa dla ziemi
(Ap 14,14).
Ikon. Dwie kolumny z brązu przy wejściu do
Świątyni Salomona w Jerozolimie symbolizo-
wały kolumny obłoków i ognia towarzyszące
wyjściu Izraelitów z Egiptu. Scenom przemie-
nienia, Wniebowstąpienia i Wniebowzięcia to-
warzyszą obłoki, przede wszystkim na obrazach
w XVI i XVIII w. Obłoki ognia wyobrażają też
przerażającą karę: N. Bataille Szósta trąba Apo-
kalipsy, tapiseria (XIV w., Angers). W. Turner
Piąta plaga egipska (1800, Londyn). Zniszczenie
Sodomy (1805, Londyn). J. Martin Dzień gnie-
wu (1852, Londyn).
obol, moneta grecka o niskiej wartości,
jedna szósta drachmy. Zob. monety.
Z. i p. Wdowi grosz (Mt 12,42; Łk 21,2). Jezus
widząc, jak biedna wdowa wrzuca do skarbony
w świątyni dwie drobne monety (obole, gro-

Strona 156

Słownik biblijny.txt

sze), pochwalił jej szczodrość. Potocznie - wdo-
wi grosz to skromna, lecz godna podziwu ofiara
ubogiego.
obrazy [łac. imago = obraz, wizerunek].
"Nie będziesz czynił żadnej rzeźby... Nie
będziesz oddawał im pokłonu i nie bę-
dziesz im służył" (Wj 20,4). Dekalog za-
braniał jakiegokolwiek przedstawiania ob-
razowego. Zakaz ten miał oddalić Izraeli-
tów od kultu fałszywych bogów, a także
wzmocnić ideę jedności, transcendencji
i duchowości Boga. Zakaz ten nie był jed-
nak absolutny, skoro na Arce Przymierza
znajdowały się wizerunki dwóch cherubi-
nów, a w pewnym okresie sporządzono
także miedzianego węża, nie były to jed-
nak -~ idole, podobne do złotego ciel-
ca; Izraelici nigdy nie sporządzali wize-
runków Boga. Święty Paweł wyjaśnia, że
Chrystus jest obrazem niewidzialnego Bo-
ga (Kol 1,15); Boga można więc poznać
poprzez Jego Syna, bez potrzeby material-
nego przedstawiania Boga.
W XV i XVI w. obrazy religijne, malowi-
dła, a także rzeźby często stawały się
przedmiotem prawdziwego kultu, który w
oczach pewnej grupy chrześcijan zakrawał
na bałwochwalstwo. W okresie reformacji
w XVI w. zrezygnowano z oddawania czci
obrazom religijnym, a nawet czasami je
niszczono. J. Kalwin zalecał usuwać ob-
razy z miejsc kultu. M. Luter, bardziej
umiarkowany, przyznawał obrazom pewną
wartość pedagogiczną.
Lit. Ch. Potok My Name Is Asher Lev (1972,
Nazywam się Aszer Lew), powieść, której
głównym tematem jest wrogość wobec sztuki
figuratywnej.
Ikon. zob. Bóg.
obrzezanie, obrzędowe wycięcie części
napletka u małych chłopców żydowskich
i muzułmańskich. W BiblŹŹ obrzezanie jest
znakiem przymierza między Bogiem a
Abrahamem (Rdz 17,11). Abraham, po-
słuszny Bogu, dokonał obrzezania swego
syna Izaaka ósmego dnia po jego urodze-
niu (Rdz 21,4). Tak samo postąpił wo-
bec swego syna Izmaela. Zgodnie z Pra-
wem (Kpt 12,3) Jezus także był obrzezany
ósmego dnia po urodzeniu (Łk 2,21). Ko-
ściół pierwotny odrzucił tę praktykę. Zda-
niem Pawła obrzezania nie należy sto-
sować na ciele, powinno to być "obrzeza-
nie serca", takie, które bierze się z Ducha,
nie zaś z litery, jak już nauczali prorocy
(~r 4,4).
Ikon. Rzeźbione drzwi z brązu w katedrze w
Benewencie (XIII w.). A. Mantegna (1468,
Florencja). L. signorelli (XV w., Londyn).
G. Bellini (1510, Londyn). Ph. Quentin (1635,

Dijon). F. de Zurbar"n (1639, Grenoble). Gu-
ercino (ok. 1640, lyon).
oczyszczenie, obrzęd zapewniający
osobom, przedmiotom lub miejscom ry-
tualną czystość. Dokonywano go przez
obmycie i ofiarę. Każda kobieta żydow-
ska po urodzeniu dziecka miała obowiązek

Strona 157

Słownik biblijny.txt

stawić się w świątyni w celu oczyszczenia.
W czterdzieści dni po urodzeniu chłopca,
w osiemdziesiąt sześć dni po urodzeniu
dziewczynki, była zobowiązana złożyć ba-
ranka lub parę synogarlic w ofierze cało-
palnej jako ofiarę przebłagalną (Kpł 12).
Zob.: nieczystość; przebaczenie.
oddalenie żony, rozwód. W przypad-
ku rozwodu kobiecie wręczano list rozwo-
dowy, na dowód jej oddalenia, który po-
zwalał jej powtórnie zawrzeć związek mał-
żeński. W czasach ST mąż miał prawo
oddalić żonę, kiedy "znajdzie w niej coś
odrażającego" (Pwt 24,1-4), oświadczał,
że nie jest już ona jego żoną i wręczał jej
list rozwodowy (Oz 2,4). Małżeństwo by-
ło w Izraelu rozwiązywalne tylko ze stro-
ny męża. Powodami rozwodu mogły być
bezdzietność, cudzołóstwo, niezadowole-
nie, kłótliwość. W epoce NT rozwód był
szeroko praktykowany, przynajmniej przez
zhellenizowanych śydów, a inicjatywę roz-
wodową mogła podjąć również żona
(Mk 10,12). Jednak Jezus potępił rozwody
(Mk 10,2-12; Łk 16,18), ponieważ męż-
czyzna i kobieta stanowią w małżeństwie
"jedno ciało".
W islamie oddalenie żony jest wyłącz-
nie prawem mężczyzny. Oddalona kobie-
ta odzyskuje wolność, prawo przewiduje
okres trzech miesięcy, kiedy pozostaje ona
na utrzymaniu męża, który przed upły-
wem tego terminu może jeszcze zmienić
swą decyzję.
Odkupiciel - odkupienie. U Izraeli-
tów pierworodni chłopcy należeli do
Boga, toteż obowiązywał obrzęd ich wy-
kupu za cenę srebra lub przez ofiarę
(Lb 18,15-16). Biblia wskazuje na powią-
zanie tego obrzędu z wyzwoleniem Izra-
elitów z niewoli w Egipcie. Izrael - to
pierworodny syn Boga; Bóg "odzyskuje"
swego pierworodnego, odbiera swoją wła-
sność wyzwalając go z niewoli egipskiej:
"A ty wtedy powiesz do faraona: To mówi
Pan, Synem moim pierworodnym jest
Izrael" (W' 4,22). Zwyczaj wykupu pier-
worodnych przypomina, że Izrael należy
do Boga. W hebr. prawie rodzinnym goel
(zbawca, zbawiciel) to krewny, na którym
spoczywał obowiązek opieki i chronienia
wszystkich bliskich (~ Booz). W szerszym
znaczeniu czasownik gaal (wykupić, odku-
pywać) nawiązuje do obietnic, do których
spełnienia zobowiązują więzi rodzinne. Bóg
jest bliskim krewnym Izraela: On wykupu-
je go z niewoli, broni jego dziedzictwa, je-
go spraw, gotów jest go pomścić i nigdy
nie przestaje go ochraniać (Ps 25,22).
Oprócz użycia terminu "odkupienie w
sensie zbiorowym (Bóg - goel swojego lu-
du) można odnaleźć, szczególnie w psal-
mach, jego zastosowanie bardziej zindywi-
dualizowane: Bóg wyzwala i broni swego
wiernego sługi, który się doń modli.
W znaczeniu teologicznym termin "odku-
pienie", początkowo stosowany do wyba-
wienia z niewoli egipskiej, następnie od-

Strona 158

Słownik biblijny.txt

nosił się do wybawienia z niewoli grzechu.
W NT termin "odkupienie" najczęściej
wiąże się ze śmiercią Jezusa: Jezus da-
je swoje życie jako okup (Mt 20,28). Pa-
weł widzi odkupienie jako kres poddań-
stwa grzechowi; Piotr mówi o wybawie-
niu ludzi za cenę przelanej krwi Jezusa
(1 P 1,18-19). Wybawienie to, chociaż
dokonuje się w chwili chrztu każdego
chrześcijanina, nie jest jeszcze w pełni zre-
alizowane; w pełni dokona się wraz ze
zmartwychwstaniem. Zob.: ofiara; Zbawi-
ciel; zbawienie.
Lit. Jezus Odkupiciel. Myst‚re de la Fassion
(XV w., Misterium Męki Pańskiej) E. Mar-
cad‚go i A. Gr‚bana. Dramat Gr‚bana podej-
muje opowieść o losie ludzkim począwszy od
raju ziemskiego; w tej koncepcji teologicznej
Jezus, który stał się człowiekiem, jest Zbawicie-
lem, którego oczekiwali prorocy i dawne Pra-
wo: "Ponieważ człowiek popełnił grzech, więc
przez człowieka grzech musi być zniszczony".
B. Pascal Myśli (1670, wyd. pol. 1921); "Wia-
ra chrześcijańska właściwie ustaliła dwa fakty:
skażenie natury i odkupienie przez Jezusa
Chrystusa".
Według P. Calderona, w sztuce religijnej sta-
nowiącej część dramatu śycie jest snem (1635,
wyd. pol. 1882), człowiek nie może być wy-
zwolony z więzienia, w którym Mrok, grzech
i Śmierć trzymają go zakutego w kajdany, ani
przez Rozum, ani przez Wolną Wolę; trzeba,
aby Chrystus zajął jego miejsce, zniszczył
Śmierć i odkupił jego dług.
Temat traci swą ortodoksyjność u J.W. Goe-
thego Faust (część druga, 1832, wyd. pol.
1962), odkupienie bohatera jest ostateczną peł-
nią, pszyznaną temu, "który bezustannie pra-
gnie i trudzi się"; jest ono równocześnie wy-
pełnieniem się Natury i dziełem aniołów.
F.W. Nietzsche odrzucił wszelkie elementy re-
ligijne, rozwijając ideę samoodkupienia wolne-
go człowieka. Na temat Chrystusa Odkupiciela
pisze J. Cavrol Miroir de la R‚demption (1944,
Zwierciadło Odkupienia).
Zachęta czy rezygnacja? H. de Balzac Lekarz
wiejski (1833, wyd. pol. 1962), Proboszcz wiej-
ski (1837, wyd. pol. 1963) uważa odkupienie
za lekcję energŹŹ i zachęca człowieka do działa-
nia w tym świecie, aby odkupił swe winy:
"Wszystko jest do odkupienia, katolicyzm jest
w tym słowie". Człowiek jest powołany do te-
go, by być odkupicielem przez naśladowanie
Jezusa Chrystusa: V. Hugo Nędznicy (1862,
wyd. pol. 1862), Jean Valjean i biskup Benve-
nuto: "Kupuję twoją duszę; wydzieram ją czar-
nym myślom i duchowi zatracenia i oddaję ją
Bogu" [tłum. M. śurowski]. L.A. Feuerbach
w Istocie chrześcijaństwa (1841, wyd. pol. 1959)
sądzi natomiast, że nadzieja na odkupienie Bo-
że wyzwala w nas rezygnację i bierność już tu-
taj, na ziemi.
Nadzieja zbiorowa. J. Milton Raj utracony
(1667, wyd. pol. 1791); anioł Michał objawia
Adamowi plan miłości Boga, który wybierze
sobie lud i pośle Syna swego, aby zniszczył
dzieło szatana. Jezus powróci na końcu czasów
jako ostateczny Wybawca, a więc ludzie nie po-

Strona 159

Słownik biblijny.txt

winni tracić nadziei. W XIX w. ta duchowa na-
dzieja miesza się z ideą odkupienia przez dzia-
łalność cywilizacyjną pokutników w krajach nę-
dzy (Balzac). Następnie cały nurt myślowy
zbaczając z wytyczonego dotychczas toru, nada
terminowi "odkupienie" sens odmienny, bę-
dzie go rozumiał jako zaprowadzenie porządku
społecznego opartego na sprawiedliwości i po-
koju na ziemi; lecz ta nadzieja, zachowując ko-
notacje biblijne, nie ma już charakteru religij-
nego.
F. Rosenzweig Der Stern der Erl"sung (1921,
Gwiazda Odkupienia); ten myśliciel żydowski
widzi odkupienie może mniej jako zbawienie
indywidualne czy odkupienie grzechu, a bar-
dziej jako "przekształcenie świata w perspekty-
wie jego boskiej celowości".
Muz. C. Franck R‚demption (1871-72, Odku-
pienie), poemat symfoniczny.
odpuszczać grzechy. Bóg jest miło-
sierny, nie zawsze wymaga, aby człowiek
płacił cenę za swoje przewinienia, podob-
nie jak wierzyciel może bez rekompensaty
uwolnić kogoś od długu (odpuścić, daro-
wać dług). Tak jak Bóg, ludzie powinni
odpuszczać przewiny (Mt 18,21-22).
Zob.: grzech - grzesznik; Ojcze nasz; prze-
baczenie.
ofiara [łac. offerre = przynieść, złożyć
w darze], akt obrzędowy, rytualny, ofiaro-
wanie czegoś Bogu (ofiara ze zwierzęcia,
z roślin lub wina), aby wzbudzić Jego
życzliwość, podziękować Mu i uzyskać
przebaczenie za grzechy. Ofiara ze zwie-
rząt składała się z bydła lub z gołębic i sy-
, nogarlic. W języku hebr. nie ma jednego
terminu na określenie ofiary w sensie
ogólnym, lecz dla oddania różnych ich ro-
dzajów używa się sześciu określeń, wg for-
my obrzędu; wyróżnia się przede wszyst-
kim ofiarę całopalną (Kpł 1), kiedy to zło-
żona ofiara zostaje w całości spalona, oraz
ofiary biesiadne (Przymierza), kiedy ofiara
zostaje spożyta przez kapłanów i wiernych
(Kpł 3).
Prawo o pierworodnych (Wj 13,2; 22,28)
nakazywało Izraelicie ofiarować wszyst-
ko, co pierworodne Bogu; w stosunku
do dzieci obowiązywało prawo wykupu
( Wj 13,13; 34,20; Lb 18,15), w podobny
sposób Izaak został zastąpiony barankiem
(Rdz 22,13).
Ofiara z ludzi, znana na starożytnym
Wschodzie, była w oczach Boga czymś
odrażającym (Kpl 20,2-5); jednak znany
jest epizod, gdy Jefte ofiarował swą córkę,
aby wypełnić ślubowanie (Sdz 11,30-40).
Król Jozjasz zniszczył "palenisko", czyli
tofet w dolinie ge hinom (~ Gehenna),
gdyż praktyki spalania dzieci w ofierze ist-
niały nadal, pomimo zakazów (2 Krl 23,10).
Prorocy stale przypominali, że miłość Bo-
ga i bliźniego jest ważniejsza niż wszelkie
ofiary (Iz 1,11-17; 1 Sm 15,22; Prz 21,3;
Oz 6,6). Śmierć Jezusa jest przedstawio-
na w NT jako ofiara, zapowiedziana przez
~ Izajasza w Czwartej pieśni Sługi Pańskie-
go (Iz 52,13-15; 53).

Strona 160

Słownik biblijny.txt

Ostatnia Wieczerza może być rozumia-
na jako ofiara paschalna zapowiadają-
ca ofiarę przymierza (Wj 24,8), Nowe-
go Przymierza, przynoszącego zbawienie
(Mk 14,22-25; 1 Kor 11,25); może być
również rozumiana jako ofiara przebłagal-
na za grzechy: "Krew... wylana za wielu
na odpuszczenie grzechów" (Mt 26,28).
Zob.: Abraham; holokaust. '
Lit. P. Lagerkvist Contes cruels (1924, Opowie-
ści okrutne), "Jean le Sauveur" [Jan Zbawca);
biedny Jan mieszkający w przytułku pragnie
złożyć siebie w ofierze, przekonany, że jego
przeznaczeniem jest uratowanie ludzi na ziemi.
ofiarowanie Jezusa w świątyni. Pra-
wo Mojżeszowe zalecało ofiarowanie Bogu
pierworodnego, zrodzonego z człowieka
lub ze zwierzęcia domowego. Rodzice
Jezusa, ofiarowując Go w świątyni, postą-
pili zgodnie z Prawem. Starzec Symeon
ogłosił, że Jezus jest zbawieniem Izraela
(Łk 2,22-35).
Ikon. Zazwyczaj w skład przedstawianej grupy
wchodzą Maryja, Józef, Jezus, starzec Sy,meon
i kilka innych postaci: Giotto di Bondone, fresk
z kaplicy Santa Maria dell'Arena (Capella degli
Scrovegni; 1303-05, Padwa); Gentile da Fa-
briano (1423, Paryż); A. Mantegna (1468,
Berlin); S. Vouet (XVII w., Luwr, Paryż);
Rembrandt (ok. 1628, Hamburg); L. Pękal-
ski (1935, Warszawa).
ofiarowanie Maryi w świątyni. We-
dług ewangelŹŹ apokryficznej Jakuba, Ma-
ryja została oddana do świątyni, aby tam
pobierać nauki aż do osiągnięcia dojrza-
łości.
Ikon. Maryja wchodzi po stopniach świątyni,
przyjmowana przez kapłanów, i starszych: Tin-
toretto (1554, ~Wenecja); Tycjan (1540, Ma-
donna dell'Orto, Wenecja). Nieznany malarz
działający, w, Polsce przed 1627 (kolegiata w,
Łowiczu).
ogień. Zajmuje szczególne miejsce w bi-
blijnym świecie symboliki. Rzadko poja-
wia się w użytku codziennym, zwłaszcza
w związku z ogniskiem domowym, paleni-
skiem na podwórzu czy pod kociołkami.
Wyobraźnię Hebrajczyków najwyraźniej
pobudzał ogień burzy, budzący podziw,
z uwagi na podwójne działanie: niszczące
błyskawice z gromami i burze dające do-
broczynny deszcz.
Ogień staje się znakiem Boga, przejawem
Jego obecności. I tak Bóg zawiera przy-
mierze z Abrahamem, posługując się
ogniem, który ma kształt gorejącej po-
chodni (Rdz 15,17). Mojżeszowi ukazu-
je się pod postacią krzewu gorejącego
(W' 3,2). Na pustyni, nocą, idzie przed
ludem Izraela jako słup ognia (Wj 13,21).
Pośród ognia objawia się Izajaszowi i Eze-
chielowi. Eliasz zostaje wzięty do Boga na
ognistym rydwanie (2 Krl 2,11 ). Jako znak
Boga, ogień oczyszcza; anioł gorejącym
węglem dotyka warg młodego Izajasza w
dniu jego powołania (Iz 48,10). Autorzy
Księgi Psalmów znają tę oczyszczającą moc
ognia (Ps 26,2), jak również autorzy apo-

Strona 161

Słownik biblijny.txt

kaliptyczni, którzy postrzegają ogień jako
wyobrażenie sądu Bożego oddzielającego
zło od dobra (Ap 20,9-10; 14-15); ogień
wieczny, nigdy nie gasnący, ma pochłonąć
to, co nie zostało wcześniej oczyszczone.
Temat ten, podjęty ze ST, często wystę-
puje w Ewangeliach.
Ogień jest także symbolem Boga, który
wybawia i oświeca. W dniu zesłania Du-
cha Świętego (Dz 2,1-4) uczniowie otrzy-
mują szczególny dar. W pomieszczeniu,
w którym się modlą, nagle daje się słyszeć
jakby szum wiejącego wiatru, a nad każ-
dym z nich pojawia się "język" ognia, zo-
stają napełnieni Duchem Świętym i otrzy-
mują dar mówienia obcymi językami.
Zob.: Gehenna; piekło; zesłanie Ducha
Świętego.
Lit. Ognie piekielne są najczęściej stosowanym
wyobrażeniem mąk, czekających najbardziej za-
twardziałych grzeszników. W Raju utraconym
J. Miltona (1667, wyd. pol. 1791) zbuntowani
aniołowie zostają wtrąceni w "ogień karzący".
Don Juan w Don Juanie Moliera (1665, wyd.
pol. 1952) zostaje w końcu spalony niewidzial-
nym ogniem i spada w przepaść, skąd wydosta-
ją się potężne ognie. Przez ogień przeszli także
ci, których nazywa się heretykami: T.A. d'Au-
bign‚ w Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne),
"Feux" (Ognie) wspomina wielu protestanc-
kich męczenników.
Za św. Augustynem autorzy franc. XVII w.
pojmują łaskę jako Boży ogień, który wyzwala
człowieka z namiętności i pragnień, nawet naj-
bardziej uzasadnionych.
P. Corneille w Polieukcie (1643, wyd. pol.
1836) każe mówić Polieuktowi, dotkniętemu
łaską: "O ty, ogniu niebieski, ogniu świętej
sprawy! Ty mi dajesz Paulinę widzieć bez oba-
wy..." [tłum. S. Laskowicz]. Mistycy porównu-
ją oświecenie do ognia wśród nocy, spowodo-
wane spotkaniem z Bogiem, B. Pascal: Myśli
(1670, wyd. pol. 1921); M‚morial (1654, Pa-
miętnik).
Święty Jan od Krzyża w śywym Płomieniu mito-
ści (1584, wyd. pol.1937), aby wyrazić jedność
miłości z Bogiem posługuje się metaforą ognia.
Tę samą metaforę stosowano w mowie afekto-
wanej, używa jej także J.B. Racine, mówiąc
o miłości ludzkiej.
Miłość Boga jest ogniem oczyszczającym, któ-
ry niszczy ~zech. P. Verlaine Księga mądro-
ści (1881, wyd. pol. 1908): "A miłość moja
ogniem co na zawsze spala Wszelkie ciało sza-
lone..." [tłum. A. Stodor].
Ch.N. Bialik oznacza symbolem ognia przera-
' żającą potęgę Boga Zastępów, który "spokojny
i straszliwy siedzi na tronie ognistym pośród
morza płomieni. Jego płaszcz błyszczący czer-
wienią, tron, na którym zasiada, tworzą węgle
rozżarzone do czerwoności".
ojciec. W ST relacja ludzka łącząca ojca
z synem to przede wszystkim relacja opar-
ta na autorytecie i wychowaniu. Następnie
tytuł ojca nabrał szerszego znaczenia, by-
wał nadawany nauczycielom w odniesie-
niu do ucznia, kapłanom i prorokom jako
tytuł zaszczytny. Przez analogię termin ten

Strona 162

Słownik biblijny.txt

odnosi się do Boga. W BiblŹŹ Bóg nazywa
"synem" Izrael, który jest ludem przezeń
adoptowanym, usynowionym, a prorocy,
szczególnie Ozeasz, podkreślają tę relację
miłości i opieki Boga nad Jego ludem
(Oz 11). Także wierzący, czasami, choć
rzadko, zwracają się do Boga "Ojcze".
Później, może pod wpływem greckim, Bóg
będzie pojmowany jako Ojciec wszystkich
ludzi, koncepcja taka jest zgodna z
opowiadaniem o ~ stworzeniu. W tej per-
spektywie Bóg-Ojciec oznacza Bóg-Począ-
tek wszystkich ludzi, a także samego świa-
ta, bez szczególnej konotacji uczuciowej.
Termin aram. abba, który występuje w
modlitwie Jezusa (Łk 11,1-4), a następnie
w modlitwie chrześcijan, należy do słow-
nictwa wyrażającego zażyłą czułość. Uży-
cie tego terminu jest wyrazem rozwoju
bardzo osobistej więzi między Bogiem
a człowiekiem. Przypowieść o synu mar-
notrawnym ukazuje Boga jako miłosierne-
go ojca (Bk I5,11-32). W osobie Chry-
stusa, wg Jana, relacja Ojciec-Syn nie jest
zwyczajną metaforą relacji Bóg-człowiek;
wyraża ona Boską naturę Jezusa. Zob. Oj-
cze nasz.
Lit. Święty Jan od Krzyża Poezje (XVI w.,
wyd. pol. Dzieła, t. 41943); miłość Boga Ojca
do Syna. W powieści J.B. Richtera Sieben-
k"s (1796) autor przedstawia ateistów jako sie-
roty. Ch. P‚guy Le Myst‚re des saints Innocents
(1912, Misterium świętych Niewiniątek); Bóg
rozważa modlitwę "Ojcze nasz, któryś jest
w niebie"... te trzy lub cztery słowa, to bariera,
której Mój gniew, a może sprawiedliwość Moja
nigdy nie przekroczą... Mój Syn wiedział, co
zrobić, by związać ręce Mej sprawiedliwości,
a rozwiązać ręce Mego miłosierdzia". J.C. Re-
nard P‚re, voici que l'homme (1955, Ojcze, oto
człowiek), długa modlitwa mistyczna do Boga,
początku i celu człowieka. P. Emmanuel Tu
(1978, Ty), "P‚re" (Ojciec). ů K. Wojtyła:
Rozważania o ojcostwie (1964); Promieniowanie
ojcostwa (1979).
Ojcze nasz [łac. Pater noster], Modli-
twa Pańska, modlitwa, której Jezus na-
uczył swoich uczniów. Zaczyna się słowa-
mi "Ojcze nasz" (Mt 6,9-13) albo "Oj-
cze" (Łk 11,2~). Kościoły chrześcijańskie
przyjęły wersję Mateusza, rozwiniętą w
siedem próśb: "Ojcze nasz, któryś jest
w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź
Królestwo Twoje, bądź wola Twoja, jako
w niebie tak i na ziemi. Chleba naszego
powszedniego daj nam dzisiaj. I odpuść
nam nasze winy, jako i my odpuszczamy
naszym winowajcom. I nie wódź nas na
pokuszenie, ale nas zbaw ode złego". Je-
zus zachęca uczniów, aby żyli w relacji
z Bogiem, analogicznej do Jego więzi z
Ojcem, nazywając Go i wołając do Niego
Abba [aram., ojcze]. Jedyna modlitwa,
która pochodzi od samego Jezusa. Ojcze
nasz zw. jest także Modlitwą Pańską w
sensie modlitwy Pana Jezusa.
Z. i p. Odmawiać ojczenasze (deformacja Ojcze
nasz) - odmawiać modlitwy (ironicznie), nie-

Strona 163

Słownik biblijny.txt

zrozumiałe coś bełkotać.
Lit. P. Emmanuel Jacob (1970, Jakub), "Notre
P‚re" (Ojcze nasz). J. Pr‚ven Paroles (1946,
Słowa), "Notre P‚re", parodia. ů W. Bąk Ojcze
nasz (Brzemię niebieskie, 1934). J. Zieja Ojcze
nasz pracujących społecznie (1943). S. Barań-
czak NN próbuje sobie przypomnieć słowa modli-
twy (Sztuczne oddychanie,1974). A. Kamieńska
Ojcze nasz (1983).
oko. To przede wszystkim główny narząd
poznawania; w ogrodzie ~ Eden wąż
obiecuje niewieście, że jeżeli wraz z Ada-
mem zje zakazany owoc, wówczas otworzą
się ich oczy: będą jak Bóg, znający dobro
i zło (Rdz 3,5-7). Oko jest także zwiercia-
dłem serca, zdradza to, co kryje się w głę-
bi istoty, czy będzie to pycha króla Asy-
rŹŹ (Iz 10,12), czy też miłosierdzie Bo-
że (Ez 20,17). Jezus naucza więc swoich
uczniów, że spojrzenie oznacza tyle, co
czyn: "Każdy, kto pożądliwie patrzy na
kobietę, już się w swoim sercu dopuścił
z nią cudzołóstwa" (Mt 5,27-29); i doda-
je: "Jeśli więc prawe twoje oko jest ci po-
wodem do grzechu, wyłup je i odrzuć od
siebie", co stanowi bardzo obrazową i sil-
ną zachętę do oczyszczenia serca. Mówi
jeszcze Jezus, że "światłem ciała jest oko.
Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, całe ciało
będzie w świetle. Lecz jeśli twoje oko jest
chore, całe twoje ciało będzie w ciemno-
ści" (Mt 6,22-23). Jezus odrzucił prawo
odwetu w jego tradycyjnej formule: "Oko
za oko, ząb za ząb" (W' 21,24), radząc
nadstawić raczej lewy policzek temu, kto
uderzy w prawy (Mt 5,39).
Z. i p. Oko za oko, ząb za ząb, formuła ta
streszcza prawo odwetu, znaczy "pomścić się
na miarę doznanej zniewagi".
Lit. V. Hugo w La L‚gende des si‚cles (1859,
Legenda wieków), "I.a Conscience" (Sumie-
nie) w nawiązaniu do Psalmu 139 i Księgi Hio-
ba (Hi 17-20).
okupacja rzymska Palestyny. Rzym
zainteresował się królestwem Antiocha III
Wielkiego i Egiptem, zanim jeszcze podpi-
sał traktaty z braćmi Machabeuszami, któ-
rzy wszczęli powstanie przeciw Antio-
chowi IV Epifanesowi (1 Mch 8,17-32;
12, I-4;14,16-23). Protektorat rzym. roz-
ciągał się wówczas na śydów żyjących
na Wschodzie. W 64 p.n.e. Pompejusz
podbił Syrię, Palestynę, a następnie w
63 p.n.e. zdobył Jerozolimę. Oktawian
przekazał -~ Herodowi Wielkiemu władzę
nad Palestyną i określił prawa śydów ca-
łego imperium: swobodę kultu, wymiar
sprawiedliwości i troskę o sądy pokoju
sprawowane w synagogach (nie wolno
jednak było wykonywać wyroku śmierci
bez zgody władz rzym.). Sanhedryn po-
bierał od śydów podatek w wysokości jed-
nej didrachmy. W Rzymie było w tym
okresie co najmniej 10 000 śydów i 13
synagog.
W 61 n.e. Paweł przybył jako więzień do
Rzymu, aby tam być sądzony (Dz 25,12);
po uwolnieniu, wraz z Piotrem padli

Strona 164

Słownik biblijny.txt

ofiarą prześladowań Nerona, prawdopo-
dobnie w 67 r. Powstanie żydowskie w
Palestynie w 66 r. doprowadziło do zdo-
bycia Jerozolimy przez Tytusa w 70 r.
Świątynia została splądrowana i spalo-
na. Następnie padły żydowskie cytadele,
obrońcy Masady woleli wybrać zbiorowe
, samobójstwo, niż oddać się w ręce wroga
(73 r.).
Prześladowania Domicjana (81-96) znaj-
dują odzwierciedlenie w Apokalipsie św.
Jana, imperium rzym. jest tam określone
, jako Babilon, "Macierz nierządnic i obrzy-
dliwości ziemi" (Ap 17,5); jego ruina bę-
dzie wyzwoleniem dla świata.
' Stłumienie przez cesarza Hadriana drugie-
go powstania żydowskiego (132-135) pod
wodzą Szymona Bar Kochby, przekształ-
ciło Jerozolimę w kolonię rzym. Aelia
Capitolina, do której śydom zabroniono
wstępu. Tylko w jeden dzień w ciągu roku
wolno było im przyjść pod mur świątyni
(pod ~ Ścianę Płaczu).
Opatrzność Boża [łac. providentia, od
providere = przewidywać, troszczyć się].
Termin ten nie ma hebr. odpowiednika;
odpowiednik gr. występuje w BiblŹŹ tylko
dwa razy. Termin ten wywodzi się z filo-
zofii gr. O ile epikurejczycy uważali, że
bogowie nie interesują się ludźmi, o ty-
le stoicy określali terminem "opatrzność"
, najwyższą mądrość, z jaką bogowie zarzą-
dzają każdą rzeczą. Pewna forma poboż-
ności przedstawiała Boga jako przewidują-
cego najdrobniejsze szczegóły egzystencji
ludzkiej. Tradycja radziła nawet całkowite
zdanie się na opatrzność, opierając się na
słowach Jezusa: "Przypatrzcie się ptakom
w powietrzu: nie sieją ani żną... a Ojciec
wasz niebieski je żywi... Przypatrzcie się li-
liom na polu, jak rosną: nie pracują ani
przędą. A powiadam wam: nawet Salo-
mon w całym swoim przepychu nie był
tak ubrany jak jedna z nich" (Mt 6,25-34).
' Biblia przedstawia Boga o obliczu Ojca
czuwającego nad swoimi bliskimi, co jed-
nak ich nie zwalnia od doświadczeń i
prześladowań (tragiczny los proroków i
' samego Jezusa Chrystusa).
Z. i p. Dosyć ma dzień swojej biedy, cytat z
EwangelŹŹ Według św. Mateusza (Mt 6,34), czę-
sto stosowany poza jego kontekstem religijnym.
Jezus przypomina w ten sposób wyższość tego
co duchowe nad sprawami materialnymi; nie
radzi troszczyć się zbytnio o codzienność.
U was zaś nawet włosy na głowie wszystkie są po-
liczone (Łk 12,7), Bóg w swej życzliwości o ni-
kim nie zapomina, troszczy się nawet o naj-
drobniejsze szczegóły.
Lit. Ph. Commynes w M‚moires (1524,
Pamiętniki) widzi w wydarzeniach historycz-
nych działanie Opatrzności Bożej. Tak samo
J.B. Bossuet w Uwagach nad historią powszech-
ną (1681, wyd. pol. 1778). Według Bossueta
Sermon sur la Providence (1662, Kazanie o
Opatrzności) nieład i niesprawiedliwość spo-
łeczna zachęcają wolnomyślicieli do kwestiono-
wania idei dobroci Bożej; któregoś dnia Bóg

Strona 165

Słownik biblijny.txt

przybędzie ustanowić porządek oparty na spra-
wiedliwości, gdyż Bóg jest dobry.
W XVIII w. G.W. Leibniz podjął dyskusję
o pogodzeniu istnienia Boga z istnieniem zła:
Die Theodicea (1710, Sprawiedliwość Boża),
która była podstawą dla rozważań Vol-
taire'a w Zadigu (1747, wyd. pol. 1955). Vol-
taire w Po‚me sur le d‚sastre de Lisbonne (1755,
Poemat o nieszczęściu w Lizbonie) i w Kandy-
dzie (1759, wyd. pol. 1951) podważa istnienie
Opatrzności Bożej. J.J. Rousseau przeciwstawia
mu się w swoim Lettre dite sur la P'rovidence
(1756, Wykład na temat Opatrzności). D. Di-
derot w Kubusiu Fataliście (1773, wyd. pol.
1957 stawia sobie pytanie: Opatrzność? prze-
znaczenie? Determinacja? Przypadek?
A. Manzoni Narzeczeni (1827, wyd. pol.
1958); w historŹŹ przeżywanej przez ludzi wyra-
ża się relacja każdego z nich z Bogiem i ze
złem. Wiara w Opatrzność "łagodzi nieszczę-
ścia i czyni je użytecznymi dla lepszego życia".
opoka ~ skała.
opowiadania o stworzeniu -~ stwo-
rzenie.
orzeł. W BiblŹŹ orzeł symbolizuje przede
wszystkim siłę i dumę. Toteż Ezechiel
przedstawia króla Nabuchodonozora II ja-
ko orła o niezmiernie rozłożystych skrzy-
dłach (Ez 17). Orzeł wraz z bykiem, lwem
i człowiekiem pojawia się także w wizji te-
go samego proroka, widzeniu podjętym
później w, Apokalipsie św. Jana (Ap 4,7;
Ez 1,10). Potęga lotu oraz wierzenie zapo-
życzone od pisarza rzym. Pliniusza Star-
szego, jakoby orzeł mógł patrzeć w słońce,
przyczyniły się w późniejszej tradycji do
uznania orła za symbol duszy przeżywającej
mistyczną wizję Boga. Zob. ewangelista.
Orzeł z Patmos, penfraza dla określe-
nia wizjonera - autora Apokalipsy św. Ja-
na, utożsamianego przez Tradycję ze św.
Janem Ewangelistą.
Lit. V. Hugo ~v Les Contemplations (1856, Roz-
myślania), "Ibo" porównuje siebie do biblijne-
go orła, wznoszącego się "ku światłości Boga".
ostatni -~ pierwsi - ostatni.
Ostatnia Wieczerza [łac. cena = wie-
czorny posiłek], ostatni wspólny posiłek,
który Jezus spożył z uczniami w, przed-
dzień swojej śmierci, dla uczczenia święta
Paschy. Według Jana (~ 13,1-30), właśnie
podczas tego posiłku Jezus umył uczniom
nogi, aby dać im przykład i nakazać poko-
rę oraz braterskie miłosierdzie. Jak podają
czterej ewangeliści, w czasie tego posiłku
Jezus zapowiedział także zdradę Judasza.
Mateusz, Marek, Łukasz oraz Paweł
w I. Liście do Koryntian (I Kor 11,23-25)
podają, że przed lub po rozmowie Jezusa
z Judaszem została ustanowiona ~ Eu-
charystia. Jezus wziął chleb i dzięki uczy-
niwszy połamał go, dał swoim apostołom,
mówiąc: "To jest Ciało moje". Podobnie,
skończywszy wieczerzę, wziął kielich, mó-
wiąc: "Ten kielich jest Nowym Przymie-
rzem we Krwi mojej". Według Łukasza
i Pawła dodał: "Czyńcie to...na moją pa-
miątkę". Chrześcijanie upamiętniają te

Strona 166

Słownik biblijny.txt

słowa i gesty powtarzając je przy obrządku
łamania chleba podczas Świętej Wieczerzy
(protestanci), Mszy św. (katolicy) lub
Świętej Ofiary (prawosławni), braterskiego
i pełnego symboli posiłku.
Lit. Stół, wokół którego gromadzą się ryce-
rze Okrągłego Stołu, ma przywoływać na myśl
stół z Ostatniej Wieczerzy. Wspomniana przez
V. Hugo w La Fin de Satan (1886, Kres szata-
na), "Apr‚s la P"ques" (Po Wieczerzy). Ostat-
nia Wieczerza została żartobliwie i bez szacun-
ku sparodiowana przez J. Pr‚verta w Paroles
(1945, Słowa), "La C‚ne" (Wieczerza).
Ikon. Ostatnia Wieczerza: Leonardo da Vinci
(1497, klasztor Santa Maria della Grazie, Me-
diolan); M. Schongauer (XV w., Colmar);
Tintoretto (1547, Madryt i 1594, Wenecja);
E. Nolde (1909, SeebŹŹll); S. Dali (1955, Wa-
szyngton). Chrystus myjący nogi św. Piotrowi:
P. Lorenzetti (1320, Asyż); F.M. Brown
(1852-56, Londyn).
Muz. R. Wagner Das Liebesmahl der Apostel
(1843, Ostatnia Wieczerza apostołów), scena
biblijna.
Ekr. L. Buńuel Viridiana (1961), parodia
Ostatniej Wieczerzy.
Otchłań [łac. limbus = brzeg, skraj]. We-
dług ST miejsce, w którym sprawiedliwi
i świątobliwi poganie oczekiwali na przyj-
ście Chrystusa, aby dostąpić łaski ogląda-
nia Boga (1 P 3,19). Zob. zstąpienie Jezu-
sa do Otchłani.
Lit. Tom poezji napisany przez Ch. Baude-
laire'a najpierw miał nosić tytuł Otchłań, było
to modne słowo w środowisku pisarzy, ozna-
czało epokę "początku socjalizmu i biedy prze-
mysłowej". Zdaniem Baudelaire'a Otchłań mia-
łaby ukazywać królestwo specyficznego grzechu
współczesnego świata; przygnębienie, ale rów-
nież - tęsknotę duszy za Bogiem. Dopiero
w 1855 poeta wymyślii tytuł Kwiaty zła. Dla
M. Tourniera Piętaszek, czyli Otchłanie Pacyfi-
ku (1967, wyd. pol. 1977), bezludna wyspa
Robinsona jest uprzywilejowanym miejscem
"wiecznej młodości". Antypamiętniki (1967,
wyd. pol. 1993) A. Malraux to pierwszy tom
zbioru zatytułowanego Le Miroir des Limbes
(Zwierciadło Otchłani), tytuł, który wyraża od-
krywanie, poprzez wspomnienia i wyobraźnię,
mrocznej sfery przeżycia, tak człowieka, jak
i cywilizacji.
owieczki [łac. ovis = owca]. Owieczka-
mi są wierni, nad którymi pieczę ducho-
wą sprawuje kapłan (albo metaforycznie
"duszpasterz"). Termin ten, który raczej
już wyszedł z użycia, obecnie nabiera pew-
nego zabarwienia ironicznego.
owoc [hebr. peri; gr. karpós]. Owocem w
BiblŹŹ określano wszystkie jadalne produk-
ty drzew i roślin drzewiastych (Rdz 3,2),
a także wszelką żywność pochodzenia ro-
ślinnego (Rdz 4,3). Ale terminy te często
występują również w znaczeniu obrazo-
wym, przenośnym - dzieci są owocem
żywota (Łk 1,42); słowa - owocem warg
(Iz 57,18). Czyny ludzkie wydają owoce,
dobre albo złe (~r 17,10).
Z. i p. Oceniać drzewo po owocach, "bo z owocu

Strona 167

Słownik biblijny.txt

poznaje się drzewo" (Mt 12,33) - wydawać sąd
o decyzji, działaniu, ideologŹŹ po rezultatach.
Ozeasz [hebr. hoszea = Jahwe wybawia],
prorok wywodzący się z królestwa północ-
nego, działał w VIII w. p.n.e. Pod wpły-
wem, jak się wydaje, własnych rozczaro-
wań małżeńskich (zdrady małżonki), był
pierwszym, który zrozumiał, że Bóg kocha
swój lud prawdziwą miłością, że gotów
jest przebaczyć zdrady i niewierność. Ni-
czym zdradzony małżonek, który godzi się
ponownie przyjąć wiarołomną żonę, a nie-
prawe dzieci uznać za swoje, Bóg Izraela
jest Bogiem czułości i wierności.
Lit. ů W. Chrostowski Bohaterowie wiary
Starego Testamentu (1992).
padół łez, padół płaczu, wyrażenie li-
terackie oznaczające ziemię, świat docze-
sny i łzy cierpienia czy pokuty, które wyle-
wa grzesznik, oczekując na szczęście w ra-
ju. Nie występuje w BiblŹŹ.
Ikon. G. Dor‚ Padół płaczu (1883, Petit-Pa-
lais, Paryż).
Palestyna, kraina historyczna na Bli-
skim Wschodzie, położona między Pusty-
nią Syryjską i Pustynią Arabską a Morzem
Śródziemnym; obejmuje, poczynając od
zachodu na wschód, równinę nadmorską,
górzyste centrum, dolinę Jordanu (głębo-
ką szczelinę, która rozciąga się od gór
Taurus po zatokę Akaba) i góry Zajorda-
nŹŹ (równina Moabu, pagórkowaty kraj
Ammonitów, strefę wulkaniczną Baszanu)
z trzema stałymi rzekami: Arnon, Jabbok
i Jarmuk. Nazwa Palestyny wywodzi się
od plisztirn, biblijnej nazwy Filistynów.
Ludność, nazywana Kananejczykami, aż
do końca II tysiącl. p.n.e. skupiona w nie-
zależnych miastach, była łatwym łupem
najeźdźców. W XIII w. p.n.e. na terenie
Palestyny pojawiły się plemiona semickich
nomadów, które stopniowo podbiły tubyl-
czą ludność i przejęły wiele z jej kultury.
W XI w. p.n.e. plemiona izraelskie utwo-
rzyły pod wodzą Saula samodzielne pań-
stwo. Jego ośrodkiem politycznym była Je-
rozolima ze zbudowaną przez Salomona
Świątynią Jerozolimską. Państwo to ok.
929 p.n.e. rozpadło się na dwa państewka:
Izrael (podbite w 721 p.n.e. przez Asyrię)
i Judę (zniszczoną w 587 p.n.e. przez Na-
buchodonozora II, który zburzył świąty-
nię, a ludność uprowadził do niewoli).
W poł. VI w. p.n.e. dostała się pod pano-
wanie Persji i, jako prowincja, cieszyła się
pewną autonomią (odbudowa świątyni).
Podbita ok. 332 p.n.e. przez wojska Alek-
sandra III Wielkiego, od 323 p.n.e należa-
ła do państwa Ptolemeuszów egipskich,
a od 198 p.n.e. do Seleucydów syryjskich.
Niepodległa za czasów Machabeuszów, od
63 p.n.e. podlegała Rzymowi, w 6 r. n.e.
została przekształcona w prowincję rzym.
(składała się z Judei, SamarŹŹ i Galilei).
Powstania żydowskie przeciw Rzymowi
66-70 i 132-135 zakończyły się klęską,
zburzeniem (70 r.) drugiej świątyni przez
Tytusa oraz zniszczeniem przez Hadriana

Strona 168

Słownik biblijny.txt

Jerozolimy; w 634-63 7 została podbita
przez Arabów i w ich władaniu pozostała
do końca XI w. Od 1516 do 1918 Pale-
styna była częścią imperium osmańskiego.
Okupowana od 1918 przez wojska angiel-
skie, w 1922 została przez Ligę Narodów
przekazana Wielkiej BrytanŹŹ jako mandat.
W 1947 Organizacja Narodów Zjedno-
czonych zdecydowała o jego podziale na
państwo żydowskie (które przyjęło nazwę
Izrael) i państwo arabskie. Państwo Izrael
zostało proklamowane 14 maja 1948, lecz
po wojnie 1948-49 między Izraelem a
Ligą Arabską, strefa Gazy została po-
wierzona Egiptowi, a wschodnia część
Judei - JordanŹŹ. Przeciw Izraelczykom
występują Palestyńczycy (muzułmanie i
chrześcijanie) na terenach okupowanych
przez Izrael od 1967 (Jordania), a także
Palestyńczycy, którzy opuścili kraj po woj-
nie arabsko-żydowskiej 1948-49 i izrael-
sko-arabskiej w 1967.
palma. Palmy daktylowe należą do ro-
ślinności podzwrotnikowej; rosną w oa-
zach pustynnych, na górach Efraima. Je-
rycho nazywane jest Miastem Palm
(Sdz 1,16). Gałęzie palmowe używane by-
ły podczas święta Sukot - Szałasów albo
Namiotów (Kuczki); służyły do budowy
szałasów, w których śydzi przebywa-
li przez tydzień, na początku jesieni
(Kp 23,42). Gałązka palmy wchodzi
w skład bukietu świątecznego lulaw. Pal-
my są znakiem triumfu (1 Mch 13,51;
12,13; Ap 7,9). Człowiek sprawiedliwy
jest przyrównany do palmy (Ps 92,13).
Ikon. W ikonografŹŹ katolickiej męczennicy
często są wyobrażani z palmą w dłoni.
F. de Zurbar"n Święta Apolonia (1636, Luwr,
Paryż).
Palmira, Palmyra, miasto w oazie na
Pustyni Syryjskiej, na szlaku karawan han-
dlowych wędrujących między Mezopota-
mią a Syrią. Za czasów Salomona miasto
było znane pod nazwą Tamar (1 Krl 9,18)
albo Tadmor (2 Krn 8,4). Salomon utracił
kontrolę nad oazą, kiedy Aramejczycy
zdobyli Damaszek. Złoty wiek Palmiry
przypada na I w. p.n.e.-III w. n.e.; bogate
budowle, świątynia triady z Bel, grobowce
ozdobione popiersiami nagrobnymi prze-
trwały podbój rzym. (273 n.e.), który na-
stąpił w okresie rządów królowej ZenobŹŹ.
W 744 zniszczyli miasto Arabowie, zamie-
niając je w pustynię.
panna - panieństwo dziewica-
dziewictwo.
panny głupie, panny roztropne
dziewica - dziewictwo.
Paraklet [gr. parakletos = wezwany na
pomoc, orędownik]. Święty Jan nazywa
tak - Ducha Świętego, uważanego za
obrońcę i pocieszyciela ludzi ( 14,26;
16,7). Nazwę tę nadała w XII w. Heloiza
klasztorowi sióstr benedyktynek, znajdują-
cemu się w pobliżu kościoła, który wy-
budował P. Ab‚lard (diecezja Troyes).
Mniszki i dziewczęta z dobrych domów

Strona 169

Słownik biblijny.txt

pobierały tam nauki. Klasztor został zbu-
rzony w czasie wojny stuletniej.
Lit. M. Tournier Le Vent Paraclet (1977,
Tchnienie Ducha Świętego).
paruzja [gr. parousia = przybycie, obja-
wienie się], słowo gr. oznaczające oficjal-
ną wizytę króla lub księcia, której towa-
rzyszył złożony ceremoniał; w takim też
znaczeniu używa go Septuaginta. Ten
świecki sens paruzji (przybycia króla) od-
niesiono następnie do wjazdu Jezusa do
Jerozolimy (Mt 21,1-11). W ST Izrael
oczekuje interwencji Boga, który wyzwoli
go z ucisku (Dzień Pański). Prorocy Amos
(Am 5,18-20) i Jeremiasz (r 30,5-7) wi-
dzą dzień przyjścia Boga jako dzień gnie-
wu wobec wszystkich grzeszników. będzie
ono zapowiedziane znakami kosmicznymi
(Am 8,9). W NT paruzja Chrystusa to
Jego powtórne przyjście w chwale, w
dniu końca świata (Mk 8,38; I Tes 4,16;
I Kor 15,23); poprzedzi ono - Sąd Osta-
teczny (Ap 22,17).
Ikon. zob. Chrystus.
Pascha Wielkanoc.
Pascha [gr.], hebr. Pesach, święto ży-
dowskie obchodzone 14. dnia miesiąca ni-
san (pierwszy miesiąc roku biblijnego),
upamiętnia wyjście Hebrajczyków z Egip-
tu. Termin pesach (wg W 12,13-27-
przejście, omijanie) jest aluzją do przejścia
anioła zagłady podczas dziesiątej plagi,
który zabijał pierworodnych Egipcjan, lecz
zachował przy życiu dzieci Hebrajczyków,
"przechodząc" obok, "omijając" ich do-
my, naznaczone krwią baranka. To staro-
żytne święto, obchodzone przez pasterzy
poza terenem sanktuarium, było począt-
kowo świętem niezależnym od święta
Przaśników. Po reformie Jozjasza zostały
one połączone i zaliczone do trzech wiel-
kich świąt, z którymi wiązała się piel-
grzymka do Jerozolimy. Wówczas baranek
paschalny był składany w Świątyni Jerozo-
limskiej jako ofiara. Po zburzeniu świątyni
i zniesieniu ofiar, Pascha stała się świętem
celebrowanym w kręgu rodzinnym. Jego
główne obchody koncentrowały się na po-
siłku, którego przebieg [seder = porządek]
był ściśle określony, a potrawy miały zna-
czenie symboliczne: poza barankiem pas-
chalnym i przaśnym chlebem, upamięt-
niającym wyjście Hebrajczyków z Egiptu,
spożywa się zioła, mające przypominać
gorycz niewoli, mieszankę orzechów i
owoców, tzw. glinę, cegłę przypominającą
zaprawę, którą stosowano w pracach na-
kazywanych niewolnikom, a także cztery
kielichy wina; towarzyszy temu czytanie
pouczających tekstów. Podczas posiłku se-
deru czyta się hagadę [aram. haggadah,
dosłownie: relacja, opowiadanie], zbiór
złożony z fragmentów biblijnych, przy-
powieści dydaktycznych oraz wyboru
psalmów pochwalnych i dziękczynnych
( Hallel). Tekst hagady został ostatecz-
nie ustalony w XIII w. tę przeznaczoną
do użytku rodzinnego, niewielką księgę li-

Strona 170

Słownik biblijny.txt

turgiczną chętnie przyozdabiano orna-
mentami ozdobnego pisma oraz ilustracja-
mi niektórych fragmentów tekstu czy
wspominanych wydarzeń biblijnych.
Lit. I.B. Singer A day of pleasure; stories of a bo
grouing atp in Warsaw (1969, Dzień rado-
ści; opowiadania o chłopcu, który wzrastał w
Warszawie), w,śród wspomnień z dzieciństwa
autora jest także mowa o przygotowaniu święta
Paschy w jego żydowskiej wspólnocie w, War-
szawie na krótko przed wojną 1914 ("L'Habit
de satin" - Atłasowy chałat). Tematyka ta wy-
stępuje także w, książce A. Cohena Le Livre de
Ma m‚re (1954, Księga mojej matki).
Ikon. Przejście przez morze Czerwone: fresk
w synagodze w Dura Europos (III w.);
P. di Cosimo (XV w., Rzym); D. Bouts (1464-
-67, Leuven); Rafael (1519, Rzym). Wielkanoc
śydowska: J. schnorr von Carolsfeld Biblia
w obrazkach (1852); M. Chagall (1931, Ni-
cea). R. Moretti Hagada w pięciu częściach
(1980, Pani).
Ekr. W Holokauście, serialu zrealizowanym dla
telewizji przez M. Chomsky'ego w 1979, reży-
ser przedstawia obchód rodzinny Paschy ży-
dowskiej, podczas gdy żołnierze hitlerowscy
otaczają warszawskie getto.
pasterz [łac. pastor]. Starożytni Izraelici
byli ludem pasterskim. Wiele fragmentów
BiblŹŹ nawiązuje do życia pasterzy. Było to
życie pełne trudów, gdyż bogaci właścicie-
le zatrudniali ich jako najemników, płacąc
im pieniędzmi lub w naturze za pilnowa-
nie stada, walkę ze złodziejami i dziką
zwierzyną, prowadzenie zwierząt do wo-
dopoju i przyprowadzanie ich wieczorem
do zagrody. Dobroć Boga wobec jego lu-
du często jest porównywana do troski, ja-
ką dobry pasterz otacza swoje owce. "Pan
jest moim pasterzem; nie brak mi niczego.
Pozwala mi leżeć na zielonych pastwi-
skach", śpiewa psalmista (Ps 23). Podczas
gdy najemnik ucieka w obliczu niebezpie-
czeństwa, zostawiając stado, to dobry pa-
sterz, oddany swemu stadu, broni go z na-
rażeniem własnego życia ( 10). Ten wła-
śnie obraz Jezus odnosi do siebie.
Prorocy Jeremiasz i Ezechiel posługują się
wizją króla - pasterza, należącą do litera-
tury orientalnej. Ezechiel czyni wyrzuty
królom Izraela, że wzbogacili się, nie
troszcząc się o swoje trzody. Bóg się skar-
ży: "błądzą moje owce po wszystkich gó-
rach i po wszelkim wysokim pagórku; i po
całej krainie były owce moje rozproszone"
i zapowiada, że sam się nimi zajmie, że
wypędzi z kraju dzikie zwierzęta (Ez 34).
Ewangelista Mateusz nie omieszka przy-
toczyć w związku z narodzeniem Jezu-
sa, proroctwa Micheasza, zapowiadające-
go przyjście z Betlejem pasterza, który
będzie pasł Boże stado -lud Izraela. Jan
podejmuje temat Dobrego Pasterza: Je-
zus oświadcza, że On jest Dobrym Paste-
rzem, który życie oddaje za swoje owce
10). Potocznie - "pasterz", "duszpa-
sterz" oznacza duchowego przewodnika
parafii. Zob. owieczki.

Strona 171

Słownik biblijny.txt

Lit. A. Gide Symfonia pastoralna (1919, wyd.
pol. 1982); opowiadanie ironiczne; dobry pa-
sterz staje się zbłąkaną owcą.
Ikon. Dobry Pasterz: fresk z końca II lub po-
czątku III w. (katakumby św. Pryscylli, Rzym);
mozaika z ok. 440 (mauzoleum Galli Placy-
dŹŹ, Rawenna). ů E. Bartłomiejczyk, drzeworyt
(1923, Muzeum Narodowe, Warszawa).
pokłon pasterzy. Kiedy Jezus przyszedł
na świat, przebywający w pobliżu paste-
rze ujrzeli aniołów zwiastujących im naro-
dzenie Zbawiciela. Pasterze udali się do
nowo narodzonego i oddali Mu pokłon
(Łk 2,8-20).
Ikon. Pokłon Pasterzy: H. van der Goes, środ-
kowa część tryptyku Portinarich (1476-78,
Florencja); El Greco (1577, Toledo); Rubens
D. Bouts Baranek paschalny, część Ołtarza Ostatniej
Wieczerzy (1464-67), kościół Saint Peter, Leuven
(1612, Edynburg); G. de La Tour (1643,
Luwr, Paryż); J. Ribera (XVII w., Luwr, Pa-
ryż); B.E. Murillo (1650, Madryt); ů H. Han
(1618, katedra w Pelplinie).
Patmos, wysepka na Morzu Egejskim,
na której przebywał Jan Apostoł w okresie
prześladowań rzym. i tam napisał Apo-
kalipsę św. Jana.
Ikon. zob. Jan.
patriarcha [gr. patriarches, od patria =
ród, klan, rodzina + archein = panować,
władać, przewodzić], określenie nadawane
w ST głowom rodów, takim jak Abra-
ham, Izaak, Jakub, uznanych za
przodków narodu hebr. W okresie mię-
dzy stworzeniem świata a potopem Biblia
mówi o dziesięciu patriarchach obdarzo-
nych wyjątkowo długim życiem (Rdz 5).
NT nazywa także patriarchami dwunastu
synów Jakuba (Dz 7,8-9).
paw. Salomon importował z Tarsu drogą
morską pawie, a także kość słoniową i
małpy (1 Krl 10,22; 2 Krn 9,21). Alego-
ryczna obecność pawia w ikonografŹŹ
chrześcijańskiej jest nawet bardziej intere-
sująca niż jego obecność w BiblŹŹ. Paw
symbolizuje koło słoneczne i z tego wzglę-
du jest znakiem nieśmiertelności. Ikono-
grafia zachodnia przedstawia go czasami,
jak pije z kielicha eucharystycznego. Jedna
ze sławnych tkanin z Chaise-Dieu wiąże
go ze Zmartvychwstaniem. W rękopisach
średniowiecznych zajmuje ważne miejsce
w scenach przedstawiających stworzenie,
parady czy zdroje życia. Dla islamu jest
symbolem kosmicznym: kiedy rozkłada
szeroko ogon, wyobraża albo wszechświat,
albo księżyc, albo słońce w zenicie.
Ikon. Pawie często są przedstawiane jeden na-
przeciw drugiego: balustrada w San Apollinare
Nuovo (VI w., Rawenna); sarkofag biskupa
Teodora w San Apollinare in Classe (VI w.,
Rawenna); posadzka mozaikowa (VI w., Akwi-
lea); sarkofag w PawŹŹ (VIII w.); przed ołta-
rzem w bazylice Torcello (XI w., Wenecja).
Paweł [łac., mały), z żydowskim imie-
niem Szaweł [hebr., uproszony], śyd po-
chodzący z Tarsu. śZycie Pawła znane jest
z wydarzeń opisanych w Dziżejach Apostol-

Strona 172

Słownik biblijny.txt

skich, relacji zredagowanej przez jego to-
warzysza Łukasza, a także z Listów,
które pisał Paweł. Od swej żydowskiej ro-
dziny otrzymał hebr. imię Szaul (Szaweł),
po ojcu rzym. obywatelstwo. Wyuczył się
rzemiosła, wyrobu namiotów, a w Jerozo-
limie otrzymał staranne wykształcenie
rabiniczne u Gamaliela, jednego z naj-
głośniejszych ówczesnych faryzeuszów
(Dz 22,3). Znał dobrze język hebr., swo-
bodnie posługiwał się językiem gr. i aram.
(używanym w Palestynie). Początkowo
znany był jako prześladowca chrześcijan;
sam nie spotkał nigdy Jezusa z Nazaretu,
lecz obecny był przy ukamienowaniu
Szczepana (Dz 7,58-60; 8,1-3). Na
drodze do Damaszku ogarnęła go świa-
tłość Chrystusa (lata 34-35). Łukasz sze-
roko opisuje i sam Paweł w Dziejach
Apostolskich dwukrotnie powraca do faktu
jego nagłego nawrócenia na wiarę Chry-
stusa, znaczącego początek jego powoła-
nia apostolskiego wobec pogan (Dz 9,20;
22,6-21; 26,12-20). Relacje symbolicznie
podkreślają tę przemianę: Paweł utracił
wzrok w chwili, kiedy światło olśniło go
swoim blaskiem, a odzyskał go w chwili
chrztu. W Liście do Filipian Paweł stwier-
dza krótko: "zostałem zdobyty przez Jezu-
sa Chrystusa" (Flp 3,12).
Wkrótce rozpoczął się okres podróży mi-
syjnych. Pierwsza - z Barnabą, lewitą z
Cypru (w latach 46-48). Od tego czasu
Łukasz nazywa Szawła jego rzym. imie-
niem - Paweł. Po powrocie Paweł uczest-
niczył w tzw. Soborze Jerozolimskim, któ-
ry ułatwił przyjęcie do Kościoła nawraca-
jących się pogan. Zwyciężyła propozycja
Piotra, aby chrześcijan nawróconych z po-
gaństwa zobowiązać do przestrzegania tyl-
ko niektórych przepisów Prawa Mojżeszo-
wego, wśród których nie jest wymienione
obrzezanie. Następnie Paweł wyruszył w
drugą podróż misyjną (w latach 49-52)
do Azji Mniejszej i trzecią (53-58), pieszo
i statkiem, pośród wielu niebezpieczeństw
(2 Kor 11,225). Niezmordowany w po-
dróżach, Paweł wędrował od miasta do
miasta: Filippi w MacedonŹŹ, Tesaloniki,
Ateny (nauczał tam na Areopagu), Ko-
rynt, Efez. Zakładał Kościoły, a następnie
słał do nich Listy, by podtrzymać ich for-
mowanie się, służyć radą, odpowiadać na
ich pytania, upominać, zachęcać, doda-
wać odwagi. Pisał nawet do chrześcijan
w Rzymie, dokąd zamierzał się udać. Po
powrocie do Jerozolimy został areszto-
wany w świątyni (Dz 21,27-34), dwa la-
ta był więziony w Cezarei Nadmorskiej,
a następnie został przeniesiony do Rzymu,
gdyż domagał się sądu Cezara. Po rozbi-
ciu się okrętu w okolicach Malty przybył
do Rzymu (w 60 r.), gdzie spędzii dwa la-
ta w areszcie (tzw. pierwsze więzienie
rzymskie). Są to ostatnie o nim informacje
zawarte w księdze Dziejów Apostolskich
(Dz 28,30). Tradycja potwierdza, że Pa-
weł zginął śmiercią męczeńską w Rzymie,

Strona 173

Słownik biblijny.txt

wkrótce po śmierci Piotra. Jako rzymski
obywatel, został ścięty mieczem za mia-
stem, przy drodze do OstŹŹ (w 67 r.).
Wywodzący się z gr. kultury żydowskiej
rabbi, który się nawrócił i uznał siebie za
"sługę Chrystusa", apostoł narodów, cier-
piący na skutek niedowiarstwa Izraela
(Rz 9,1-5), Paweł potrafił zdobyć się na
twarde słowa wobec Prawa, lecz uznawał
jego wartość pedagogiczną (Ga 3,24). Za-
łożył liczne gminy - wspólnoty, troszcząc
się o każdą "jak ojciec, który zachęca i
zaklina swe dzieci" (1 Tes 2, I 1 ), pełen
uwielbienia dla Chrystusa, będącego dlań
oczekiwanym Mesjaszem: "pędzę, abym
też [to] zdobył, bo i sam zostałem zdobyty
przez Chrystusa Jezusa" (Flp 3,12). Teo-
logia Pawła została wyłożona w jego Li-
stach: Zbawienie jest darem Boga, nie po-
chodzi od ludzi; Bóg, który dał ludziom
Prawo Mojżeszowe, daje im także łaskę
w Chrystusie i moce Ducha Świętego;
Kościół Jezusowy otwiera się równocze-
śnie i na śydów, i na pogan.
Lit. J.B. Bossuet Pan‚gyrique de saint Paul
(1659, Pochwała św. Pawła), mówca stawia so-
bie za wzór wypowiedź św. Pawła, "która nie
schlebia uszom, lecz która trafia prosto do ser-
ca". V. Hugo William Shakespeare (1864), "Les
G‚nies" (Geniusze). Pomiędzy tymi, którzy
prowadzą ludzkość ku światłu, Paweł jest
"święty dla Kościoła, dla ludzkości wielki",
"Jest on tym, któremu objawiona została przy-
szłość. Tkwi w niej wzrokiem przenikliwym
i nie ma nic równie wspaniałego, jak to oblicze
na zawsze już urzeczone, owa pełna zdumie-
nia twarz człowieka zwyciężonego światłem".
E. Renan woli raczej mądrość g. od Pawłowe-
go szaleństwa:l'm‚re sur l'Acropole (1876, Mo-
dlitwa na Akropolu); Souvenirs d'enfance et de
jeunesse (1883, Pamiątki dzieciństwa i młodo-
ści). O.V. Milosz Saul de Tarse (Szaweł z Tar-
su), misterium wyd. w 1971. M. Waltari Valta-
kunnan salar:sus (1959, Tajemnica Królestwa),
powieść historyczna. ů H. Sienkiewicz Qvo va-
dis (1896), rozdział 76. J. Dobraczyński Święty
miecz (1949). R. Brandstaetter Apostrofa do
Saula z Tarsu, jadącego do Damaszku (Księga
modlitw,1985).
Ikon. Święty Paweł przekazuje swe pisma aposto-
łom, mozaika w katedrze w Monreale (XIII w.).
Caravaggio Nawrócenie św. Pawła (1601, Santa
Maria del Popolo, Rzym). Rafael Szkoła Ateń-
ska (1508-11, fresk w Stanza della Sequatura,
Watykan). N. Poussin Olśnienie św. Pawła
(1649, Luwr, Paryż). C. Lorrain Paweł wsiada
na statek (1654, Birmingham).
Muz. F. Mendelssohn-Bartholdy Paulus (1836),
oratorium.
Ekr. L. S‚gatra Święty Paweł, czyli Droga do
Damaszku (1987), film telewizyjny, na podsta-
wie Listów św. Pawła; ukazana jest jego działal-
ność publiczna.
pelikan, ptak wodny, który by nakarmić
swoje młode zwraca ryby z umieszczonego
pod dziobem worka pokarmowego. Ten
zabarwiony krwią pokarm dał początek le-
gendzie, podjętej przez gr. i średniowiecz-

Strona 174

Słownik biblijny.txt

ne opowiadania o zwierzętach i ptakach,
wg której pelikan karmi swoje młode wła-
sną krwią i ciałem.
Łaciński przekład Psalmu 102,7 (Wulgata)
mówi o "pelikanie pustynnym" w kontek-
ście lamentacji, często stosowanej dla wy-
rażenia męki Chrystusa. Stąd także skoja-
rzenie między pelikanem a Jezusem, który
przywraca życie ludziom przez swoją krew
przelaną na krzyżu.
Lit. A. de Musset w La nuit de mai (1835, Noc
majowa) zapożycza z symboliki religijnej temat
pelikana: miłość, ból i poezja łączą się w jed-
ną "boską ofiarę", którą poeta oferuje tłumom
ludzi.
Ikon. Pelikan widnieje na niektórych obrazach
przedstawiających Ukrzyżowanie, albo - jako
symbol eucharystyczny. T. Gaddi Ukrzyżowa-
nie (XIV w., kościół Santa Croce, Florencja).
Tycjan Pieta (ukończył ją Palma Młodszy,
1576, Wenecja).
Pentateuch Pięcioksiąg.
perła. W Przypowieści o skarbie i per-
le Jezus porównuje człowieka szukają-
cego Boga do kupca poszukującego
pięknych, drogocennych pereł. Gdy zna-
lazł jedną drogocenną perłę, poszedł,
sprzedał wszystko, co miał i kupił ją
(Mt 13,45-46). Podobnie bogatemu mło-
dzieńcowi, który pragnie posiąść "perłę",
którą jest życie wieczne, Jezus radzi sprze-
dać wszystko, co ten posiada i pójść za
Nim (Mt 19,1 (r21 ). W Kazaniu na Górze
Jezus zachęca swych uczniów, aby "nie
rzucali pereł między wieprze" (Mt 7,6):
nie warto mówić o Królestwie Bożym do
tych, którzy zamknęli swoje serca.
Z. i p. Nie rzucać pereł między wieprze. Potocz-
nie wyrażenie to nabrało wydźwięku elitarnego
lub żartobliwego - nie warto pokazywać tego,
co jest piękne tym, którzy nie są w stanie tego
piękna docenić.
Pesach Pascha.
piec. W Księdze Daniela każdy, kto od-
mawiał oddawania czci złotemu posągowi,
wzniesionemu przez króla Nabuchodono-
zora II, miai być wrzucony do rozpalone-
go pieca. trzej młodzi śydzi, wydani i
skazani na śmierć, zostali wrzuceni do
ognistego pieca, Pan Bóg ich z niego wy-
bawił (Dn 3).
Ikon. Ikona św. Katarzyny Synajskiej (VII w.).
Kapitel z Moissac (XII w.). G. Dor‚ Młodzień-
cy w piecu ognistym, ilustracje w BiblŹŹ Świętej
(1866). W. Turner Szadrak w piecu ognistym
(1832, Londyn).
Muz. Shadrack, negro spiritual.
piekło [łac. infernum, od inferum = coś,
co jest nisko położone], w kosmologŹŹ
judaistycznej piekło [hebr. szeol = świat
podziemi, królestwo umarłych] stanowi
niższą część wszechświata. W ST mowa
jest o "wspólnym miejscu [spotkania] ży-
jących" (Hi 30,23), czyli miejscu przeby-
wania umarłych. Hebrajczycy wyobrażali
sobie swoje przebywanie "w cieniu egzy-
stencji", w ciemnościach podobnych do
nocy. Jako wspólny los ludzi, szeol nie jest

Strona 175

Słownik biblijny.txt

dla nich powodem do buntu, jeżeli trafiają
tam po długim życiu; jest to miejsce spo-
tkania z przodkami. Jawi się ono jako dra-
matyczne tylko wówczas, jeżeli pochłania
człowieka w sile wieku, "w połowie jego
dni" (Iz 38,10). W miarę upływu czasu
koncepcja szeolu w ST uległa modyfikacji,
z miejsca przebywania umarłych stał się
miejscem kary dla dusz złych ludzi. Iza-
jasz grozi nim królowi Babilonu: "Do
szeolu strącony twój przepych i dźwięk
twoich harf. Robactwo jest twoim posła-
niem, robactwo też twoim przykryciem"
(Iz 14,11). Obrazy pochłanianej przez
ogień Sodomy i Gomory (Rdz 19,24) czy
Tofet w dolinie Gehenny, który stał się
miejscem grozy, stopniowo odzwiercie-
dlają pogląd, jaki Hebrajczycy wyrobili
sobie na temat szeolu; miejsce pobytu
umarłych staje się piekłem, miejscem kaź-
ni eschatologicznej, miejscem okropnych
męczarni. Równolegle pojawiła się idea
nagrody i zmartwychwstania sprawiedli-
wych (2 Mch 12,43; Mdr 3,1-10). Ewan-
geliści przejęli najbardziej przerażające ob-
razy piekła przedstawiane przez proroków.
Głosiciele Słowa Bożego i artyści szeroko
je potem rozpowszechnili. Zob. zstąpienie
Jezusa do Otchłani.
Lit. Królestwo szatana i potępionych, piekło
i świat pozaziemski przedstawione w Le Songe
d'enfer (Sen piekieł) Raoula de Houdenc, dłu-
giej opowieści z początku XII w., i miejsce tor-
tur ukazane w pierwszej części Boskiej komedŹŹ
(1307-21, wyd. pol. 1947) Dantego to poetyc-
kie zestawienie przerażających wyobrażeń i lę-
ków ludzi średniowiecza. Piekło miałoby stano-
wić dziewięć kręgów, podzielonych na strefy
i jamy, gdzie szaleją huragany, płomienie, wę-
że i niedźwiedzie. Dla T.A. d'Aubigi‚ w Les
Tragiques ( 1616, Rymy tragiczne), księga VII,
"Jugement" (Sąd), piekło to miejsce wiecznej
kary: "...Z piekła unosi się jedynie niemożliwe
pragnienie niemożliwej śmierci". Ch. Baude-
laire umieszcza piekło w samym człowieku,
w grzechu, w który człowiek beznadziejnie się
zapada. J.A. Rimbaud w poemacie "Mon car-
net de damn‚" (Dowód mego potępienia) z cy-
klu Une Saison en enfer (1873, Sezon w piekle)
przedstawia piekło umysłowe pod uwielbianym
i przyjmowanym z upodobaniem, a zarazem
z obrzydzeniem, wpływem szatana: "Z całą ra-
dością, by go zadusić, skoczyłem, niczym dzi-
kie zwierzę". W Braciach Karamazow F. Do-
stojewskiego (1880, wyd. pol. 1913) starzec
Zosima określa piekło jako "cierpienie dalszej
niemożności kochania". Według G. de Nervala
Aurelia (1855, wyd. pol. 1929), szaleństwo by-
łoby czymś w rodzaju zstąpienia do piekieł we-
wnętrznych. Więzienie Chatelet, gdzie jest za-
mknięty C. Marot to sytuacja, w której rzeczy-
wistość zewnętrzna sama w sobie jest piekłem
(Marot Enfer, 1539, Piekło). L. Aragon opisuje
w Le Roman inachev‚ (1956, Powieść nie do-
kończona) nowoczesne miasta. Jest to Krąg
pierwszy (1968, aluzja do piekła Dantego)
A. Sołżenicyna, który opisuje świat sowieckiego
systemu karnego. ů A. Bursa Dno piekła

Strona 176

Słownik biblijny.txt

(1957). Z. Herben Co myśli Pan Cogito o piekle
(Pan Cogito,1974). J. Sikora Co słychać w piekle
(Jestem złodziejem światła,1995).
Ikon. Piekło jest ukazywane w przedstawie-
niach Sądu Ostatecznego. A. Rodin inspirowa-
ny Boską komedią zaprojektował Bramę piekieł,
której nigdy nie ukończył.
pielgrzymka. Według Prawa (Wj 23,14-
-19) trzy wielkie święta: święto Przaśni-
ków (Pascha), Święto Zniw (Pięć-
dziesiątnica) i święto Zbiorów (święto
Namiotów, Kuczki) obchodzono przed
Bogiem, tzn. w świątyni. Z tej okazji od-
bywały się pielgrzymki, najpierw do sank-
tuarium w Szilo, gdzie znajdowała się Ar-
ka Przymierza, a od czasów Salomona do
Świątyni Jerozolimskiej, która stała się ce-
lem wszystkich "wędrujących" (Ps 121-
-134). przed nastaniem pokoju religijnego
w IV w. w świecie chrześcijańskim nie
urządzano pielgrzymek do świętych miejsc
Palestyny czy Rzymu. Pielgrzymki lokalne
stopniowo rozwinęły się w całej Europie;
m.in. we Francji - do grobu św. Marcina
z Tours (V w.), do Saint-Michel w Nor-
mandŹŹ (VIII w.), od 830 r. do domnie-
manego grobu apostoła Jakuba w Santia-
go de Compostela w HiszpanŹŹ. Piel-
grzymka do Ziemi Świętej pozostała
najważniejszą pielgrzymką, nawet wtedy,
gdy Jerozolima dostała się w ręce muzuł-
manów w latach 638-1099 i po wypra-
wach krzyżowych, począwszy od 1244.
Od XI w. liczne sanktuaria poświęcone
Najświętszej Dziewicy Maryi stały się ce-
lem pielgrzymek, zarówno na Zachodzie,
jak i na Wschodzie. W XVI w. reformacja
protestancka odrzuciła "fałszywą - jak ją
określała - pobożność" pielgrzymek.
Co do islamu, to pielgrzymki do Mekki
odbywały się już w starożytnej ArabŹŹ.
Mahomet zachował je, zastępując bożysz-
cza Czarnym Kamieniem, danym rzeko-
mo przez archanioła Gabriela Abrahamo-
wi (~ Kaaba).
pieniądze ~ monety.
pierwociny [łac. primitiae, od primus
= pierwszy]. Hebrajczycy, podobnie jak
większość ludów starożytnych, ofiaro-
wywali Bogu pierwsze plony ziemi
(I~wt 26,1-11). Te "pierwociny", kiedy
już zostały poświęcone Bogu podczas
Święta śniw, stawały się własnością kapła-
nów i lewitów. W tym samym duchu He-
brajczycy poświęcali Bogu swych pierwo-
rodnych synów (Wj 13,2). Maryja i Józef,
posłuszni Prawu Mojżeszowemu, przy-
nieśli Jezusa do świątyni, aby Go tam
"ofiarować" (Łk 2,22-24). Święty Paweł,
mówiąc o Chrystusie umarłym i zmar-
twychwstałym, nazywa Go tym, który
zmartwychwstał "pierwszy spośród tych,
co pomarli", czyli pierwszym z tych, któ-
rzy, choć umarli, razem z Nim znów po-
wstaną do życia (1 Kor 15,20).
pierworodny. Prawo pierworództwa
dawało korzyści i przywileje, zwłaszcza za-
pewniało podwójną część dziedzictwa

Strona 177

Słownik biblijny.txt

i odpowiedzialność za rodzinę po śmierci
ojca. Prawo to można było utracić w razie
poważnego wykroczenia (np. kazirodztwo
Rubena, Rdz 35,22) lub dobrowolnego
odstąpienia (Rdz 25,29-34): Ezaw od-
sprzedał swoje pierworództwo Jakubowi
za miskę soczewicy. Jednak przykłady
młodszych braci, preferowanych na nieko-
rzyść pierworodnych, wcale nie są rzadkie:
Jakub i Ezaw, Izaak i Izmael, Józef i Be-
niamin. Dawid, ostatni syn Jessego, został
wybrany na króla przez Boga; Dawid z ko-
lei wyznaczył na swojego następcę naj-
młodszego syna, Salomona. Rozdźwięki
między obyczajem uświęconym prawem
a uczuciami starca wobec młodszego syna
(Rdz 37,3; 44,20) wyrażają brak koniecz-
ności uzasadnienia wyborów Boga, któ-
ry przyjął ofiarę Abla, a odrzucił ofiarę
Kaina, jego starszego brata (Rdz 4,~5).
Pierworodni, zwierzęta i synowie, mieli
być poświęceni Bogu: ponieważ jednak
Bóg z odrazą piętnuje ofiary z dzieci
(Kpi 20,2-5), pierworodnego zastępowano
barankiem lub parą synogarlic. Bogu po-
święcani byli lewici zamiast pierworodnych
z ludu, aby zapewnić służbę w świątyni.
Lit. P. Claudel, zafrapowany tajemniczą serią
kolejno po sobie następujących pierworodnych
odrzuconych lub pozbawionych prawa pierwo-
rództwa (Kain, Ezaw, Absalom), dorzuca do
tej listy Izrael: "Byliśmy tu przed wami i jeste-
śmy pierworodnymi", wykrzykuje Sichel, ży-
dówka z Le Pain dur (1914, Gorzki chleb).
pierwsi - ostatni. W ST Bóg często
odwraca porządek wartości czy pierwszeń-
stwa ustalony przez ludzi (pierworod-
ny). W NT wyrażone to jest bardzo jasno:
Bóg "strąca władców z tronu, a wywyższa
pokornych" (Łk 1,52). "Wielu zaś pierw-
szych będzie ostatnimi, a ostatnich pierw-
szymi" (Mt 19,30).
Z. i p. Pierwsi będą ostatnimi, zwrotowi temu
często przypisuje się sens zbliżony do: "kto się
wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża,
będzie wywyższony" (Mt 23,12).
Pieśń nad Pieśniami, hymn o miłości
ludzkiej. W pięciu poematach nacechowa-
nych namiętnym liryzmem Oblubieniec
i Oblubienica opiewają nawzajem swe
piękno i zapachy (Pnp 5,3), porównując je
do roślin, owoców, do drogich kamieni
(Pnp 6,11), a nawet do gór Libanu i Kar-
melu. Poszukują siebie w ogrodach, by le-
piej się odnaleźć w radosnych uściskach:
"Połóż mię jak pieczęć na twoim sercu,
jak pieczęć na twoim ramieniu, bo jak
śmierć potężna jest miłość" (Pnp 8,6).
W epoce, w której kobieta była służebni-
cą Mężczyzny, pieśni te, wysławiające
wzajemną miłość, stawały się szczegól-
nym wyrazem czułości. Przypisywane kró-
lowi Salomonowi, są najprawdopodobniej
zbiorem antycznych poematów miłosnych
śpiewanych w dniu lub w przededniu we-
sela. Ogród z Pieśni nad Pieśniami jest ni-
czym drugi Eden, przybytek miłości
lub zaspokojenia pięciu zmysłów. Inter-

Strona 178

Słownik biblijny.txt

pretowany jako alegoria, w rozumieniu
śydów poemat ten symbolizuje miłość
Boga do jego ludu i miłość Izraela do
Boga. Chrześcijanie widzieli w nim rów-
nież zjednoczenie Chrystusa z Kościołem,
a także dialog duszy z Bogiem.
Lit. Poematy o miłości mistycznej często
w swoim sposobie ekspresji są inspirowane Pie-
śnią nad Pieśniami, jak np. św. Jana od Krzyża
Pieśń duchowa (1579, wyd. pol. 1927). Rów-
nież w Le P‚re humili‚ (1916, Ojciec upokorzo-
ny) P. Claudela, Pens‚e, poszukująca swego
oblubieńca, wypowiada się tak, jak Oblubieni-
ca. J. Ihnatowicz Pieśń nad Pieśniami (1960).
R. Brandstaetter Pieśń nad Pieśniami (1964).
A. Kamieńska Twarze księgi (1981).
Ikon. G. Moreau Pieśń nad Pieśniami (1853).
M. Chagall poświęcił Pi‚śni nad Pieśniami pięć
płócien w tonacji różowej, w cyklu Przesłanie
biblijne (1956, Nicea).
Muz. Pieśń nad Pieśniami: C. Monteverdi;
G.P. da Palestrina; A. Honegger, utwór chóral-
ny (1926); D. Lesur (1953). D. Milhaud Can-
tate nuptiale (1937, Kantata weselna). H. Ro-
senberg V Symfonia (1944).
pieta [włoskie, miłosierdzie], obraz lub
rzeźba wyobrażająca zapłakaną Najświęt-
szą Maryję, zazwyczaj trzymającą na kola-
nach ciało Jezusa zdjęte z krzyża. Niekiedy
towarzyszy jej św. Jan.
Ikon. E. Charonton Pieta z Avignon (1460,
Paryż). L. Br‚a (1475, Nicea). G. Bellini (ok.
1466, Mediolan). Michał Anioł Pieta, rzeź-
ba (1498-1500, bazylika św. Piotra, Rzym).
A. DŹŹrer Opłakiwanie Chrystusa (1500, Mona-
chium). G. Hernandez Pieta, rzeźba w drew-
nie (ok. 1620, Valladolid). H. Flandrin Pieta
(1842, lyon). Pieta z Lubiąża, anonimowa
rzeźba z XIV w. (Muzeum Narodowe, Warsza-
wa). W. Goryńska Pieta, drzeworyt (1929,
Warszawa).
Ekr. I. Bergman Szepty i krzyki (1972), służą-
ca Anna bierze zmarłą Agnes na kolana i tak
trwa w milczeniu w postawie piety.
Pięcioksiąg, Pentateuch [gr. Penta-
terichos, z domyślnym biblos = księga
w pięciu zwojach], nazwa nadana przez
gr. tłumaczy pierwszym księgom ST, które
stanowią Prawo, w języku hebr. Tora
(nauka, pouczenie, prawo); są to księgi:
Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Po-
wtórzonego Prawa. Według tradycji ży-
dowskiej i chrześcijańskiej za autora Pięcio-
księgu uchodził Mojżesz, co nie było poda-
wane w wątpliwość do poł. XVIII w. Pię-
cioksięg jest dziełem złożonym, powstałym
z wielorakich źródeł i warstw tradycji.
W redagowaniu Pięcioksięgu wykorzystano
cztery nurty źródłowe: jahwistyczny
który posługuje się imieniem Jahwe na
określenie Boga, pisany barwnym i ży-
wym stylem, pochodzący z królestwa Ju-
dy; elohistyczny (E), który nazywa Boga
imieniem Elohim, pisany stylem oszczęd-
nym i surowym, znamienny moralnością
bardziej wymagającą, a także mocniejszym
podkreśleniem dystansu między Bogiem
a człowiekiem, a pochodzący z króle-

Strona 179

Słownik biblijny.txt

stwa północnego; deuteronomiczny (D)
oraz kapłański (P), oba ostatnie zawiera-
ją przede wszystkim prawa (organizacja
sanktuarium, ofiary i święta), z kilkoma
tekstami narracyjnymi. Tekst ostateczny
jest owocem stopniowego przeredagowy-
wania tych "dokumentów", zebranych i
połączonych w jedną całość i opracowa-
nych przez redaktorów. Komentatorzy nie
zawsze są zgodni co do układu i datacji
poszczególnych fragmentów.
Księga Rodzaju przedstawia początki świa-
ta i człowieka (Rdz 1-11), następnie dzie-
je patriarchów, wędrówkę z Chaldei do
krainy Charan i do Egiptu. Księga Wyjścia
i Księga Liczb relacjonują wydarzenia z ży-
cia Mojżesza, od wyjścia z Egiptu aż do
śmierci Mojżesza u granic Ziemi Obieca-
nej. Mogły tutaj mieć miejsce pewne prze-
stawienia lub przemieszania w obrębie hi-
storŹŹ ogólnej danego okresu, np. panowa-
nia faraonów XIX dynastŹŹ w delcie Nilu,
osłabienia kontroli egipskiej w SyrŹŹ pod
koniec rządów Ramzesa II, zamieszek na
Bliskim Wschodzie w XIII w. p.n.e.; wy-
kopaliska archeologiczne dostarczają in-
formacji o cywilizacji epoki żelaza w okre-
sie osiedlania się Izraelitów w Kanaanie.
Pięcioksiąg zawiera również zbiór prze-
pisów, regulujących życie społeczne, mo-
ralne i religijne narodu żydowskiego: De-
kalog (W' 20,2-17; Pwt 5,6-21), księgę
Przymierza (IYj 20,23-23,19), kodeks deu-
teronomiczny (Pwt 12,1-26,15), kodeks
kapłański (zakazy dotyczące pokarmów,
zasady czystości). Wielkie tematy religijne
- to temat obietnicy danej Abrahamowi,
wybranie ludu Izraela, Przymierze i Prawo
nadane ludowi, aby pozostał wierny Bogu.
Lit. B. Spinoza Traktat teologiczno polityczny
(1670, wyd. pol. 1914-16), autor przeciwsta-
wia Prawo Mojżeszowe konstytuujące państwo
polityczno-religijne, ograniczone tylko do pew-
nego czasu i do jednego narodu, prawu Chry-
stusowemu, moralności uniwersalnej, niezależ-
nej od władz politycznych, ograniczających jed-
nostkę. Tekst ten był często przytaczany
w toku walki filozoficznej o tolerancję i wol-
ność religijną w XVIII w. P. Ha‹at w Anthologie
de la po‚sie juive (1985, Antologia poezji ży-
dowskiej) zebrał pod wspólnym tytułem La To-
rah est lumd‚re (Tora jest światłem) poematy
różnego pochodzenia, od X do XX w.
Ikon. Zwoje Tory i rabini są przedstawiani
w malarstwie XIX i XX w.: Man‚-Karz Rabin
z Torą (1929, Genewa) ů M. Gottlieb Pisarz To-
ry (ok. 1876, Muzeum Narodowe, Warszawa).
Piłat, Poncjusz Piłat, namiestnik rzym.
I w Judei (26-36), miał swoją rezydencję
w Cezarei, a do Jerozolimy przybywał tyl-
ko z okazji wielkich świąt. Źle widziany
przez śydów (wybudował akwedukt za
srebro zabrane ze świątyni, a także podjął
kilka krwawych interwencji zbrojnych),
podany przez nich w stan oskarżenia; usu-
nięty z urzędu przez gubernatora SyrŹŹ,
w 37 r. został odwołany do Rzymu. Biblia
widzi w nim przede wszystkim uczestnika

Strona 180

Słownik biblijny.txt

w procesie Jezusa, mimo że uznał niewin-
ność Jezusa (Lk 23,14), jednak skazał Go
na hańbiącą mękę ukrzyżowania, prawdo-
' podobnie pod pretekstem oddalenia ryzy-
ka rozruchów wśród ludności. Dla zazna-
czenia, że nie chce brać na siebie odpo-
wiedzialności w tej sprawie, uczynił znany
, gest umywania rąk (Mt 27,24).
Z. i p. Unywać ręce - zrzucić z siebie odpowie-
dzialność.
Lit. P. Claudel Le Point de vue de Ponce Pilate
(1933, Punkt widzenia Poncjusza Piłata), szkic
pseudorehabilitacji Piłata. R. Caillois Poncjusz
Piłat (1961, wyd. pol. 1977). J. Zawieyski
Dzień sądu (1957).
Ikon. Kalwaria z Saint-Th‚gonnec (XV w.).
' Piłat umywa ręce: H. Holbein (1496, Augs-
burg); W. Turner (1820, Londyn). J. Mal-
czewski Chrystus przed Piłatem (1910, Lwów).
Zob. też Ecce homo.
Ekr. Piłata, w roli drugoplanowej, zagrali: Ba-
sil Rathbone w Ostatnich dniach Pompei
E. Schoedsacka (1935), Jean Gabin w Golgocie
J. Duviviera (1935), Jean Marais w Poncjuszu
Piłacie I. Rappera (1961).
Piotr [gr. Petros; zhellenizowana forma
aram. kefas = skała], imię symboliczne
nadane przez Jezusa Szymonowi. Piotr
ze swym bratem Andrzejem byli rybaka-
mi, łowili ryby w jeziorze Genezaret. An-
drzej i Szymon byli pierwszymi, których
Jezus powołał na apostołów. Zostawili
wszystko i poszli za Nim (Mk 1,16-18).
Pośród dwunastu apostołów Piotr zawsze
jest wymieniany na pierwszym miejscu
(Mt 10,2). Był jednym z trzech, razem
z ~ Jakubem Starszym i -Janem, naj-
bliższych Jezusowi. Podczas pobytu w
Cezarei Filipowej, Piotr wypowiedział
w gronie uczniów wyznanie, że Jezus
jest Mesjaszem, Synem Boga. Kiedy pod-
czas ~ Ostatniej Wieczerzy Jezus chciał
umyć nogi swoim apostołom, jak sługa,
Piotr gwałtownie się temu przeciwstawił
(~ 13,6-8). Piotr był człowiekiem bojaź-
liwym: kiedy Jezus został pojmany i sta-
wiony przed władzami żydowskimi, Piotr
szedł za Nim, zachowując bezpieczną od-
ległość, wyparł się znajomości z Nim,
wówczas przypomniał sobie zapowiedź
Jezusa (Łk 22,34): "nie zapieje dziś kogut,
a ty trzy razy wyprzesz się tego, że Mnie
znasz", i gorzko zapłakał (Mt 26,69-75).
Jezus, po Zmartwychwstaniu, gdy otrzy-
mał od Piotra trzykrotne zapewnienie
o miłości, potwierdził jego szczególną mi-
sję: "Paś owce moje" (~` 21,17).
Dzieje Apostolskie przedstawiają rolę, jaką
odgrywał później Piotr. To on, w dzień
Pięćdziesiątnicy, zwrócił się do tłumu po-
bożnych mężów, przybyłych do Jerozoli-
my na obchody żydowskiego święta, gło-
sząc im istotę wiary: Jezusa umarłego i
Zmartwychwstałego uczynił Bóg i Panem,
i Mesjaszem (Dz 2,14-36). Pierwszy, sko-
ro tylko otrzymał wizję (Dz 10,9-16) i po
zesłaniu Ducha Świętego na pogan zgro-
madzonych w Cezarei w domu setnika

Strona 181

Słownik biblijny.txt

Korneliusza, podjął problem chrześcijań-
skiego chrztu nie-śydów: "Któż może od-
mówić chrztu tym, którzy otrzymali Du-
cha Świętego tak samo jak my?". Piotr
wtrącony do więzienia na rozkaz Heroda
Wielkiego, ujrzał przed sobą anioła Boże-
go, łańcuchy opadły, drzwi się otworzyły
i Piotr odzyskał wolność (Dz 12,1-11).
Jak wynika z Listu do Galatów, w AntiochŹŹ
między Pawłem a Piotrem powstała gwał-
towna kontrowersja - Paweł nie chciał,
aby poganom, którzy nawrócili się przy-
jąwszy naukę Jezusa, narzucać zasady Pra-
wa Mojżeszowego; Piotr miał w tej kwestŹŹ
wątpliwości; stanowisko Pawła zwyciężyło.
Według Tradycji Piotr spędził ostatnie
lata swego życia w Rzymie; tam został
ukrzyżowany głową w dół, ok. 64 r. za pa-
nowania Nerona. Prowadzone wykopali-
ska i odkrycie grobu w krypcie św. Piotra
uwiarygodniły i potwierdziły tę Tradycję.
Według wyznawców rzymskokatolickich
Piotr, zwierzchnik apostołów i ten, które-
mu Jezus przekazał ~ klucz, był pierw-
szym papieżem Kościoła; wszyscy papieże
są jego następcami i odziedziczyli po nim
władzę "związywania" i "rozwiązywania".
Inni chrześcijanie, poza wymiarem ho-
norowym, odmawiają biskupowi Rzymu
wyższości nad biskupami Kościołów lokal-
nych.
Z. i p. Non possumus, początkowe słowa wypo-
wiedzi Piotra i Jana odpowiadających tym, któ-
rzy chcieli im zakazać nauczania w imieniu Je-
zusa: "Bo my nie możemy [łac. non possumus]
nie mówić tego, cośmy widzieli i słyszeli"
(Dz 4,20). Non possumus oznacza jeszcze i dziś
absolutną niemożność moralnej aprobaty dla
jakiejś sprawy.
Lit. F. de Malherbe L,es Larmes de sant Perre
(1587, Łzy św. Piotra), poemat poświęcony
wyrzutom sumienia, które odczuwał Piotr po
zaparciu się Pana Jezusa. V. Hugo La Fin de
Satan (1886, Kres szatana), "La Fid‚lit‚ du
meilleur" (Wierność najlepszego). Ch. Baude-
laire Kwiaty zła (1857, wyd. pol. 1920), "Za-
parcie się Jezusa przez św. Piotra".
P. Claudel Corona benignitatis anni Dei (1915,
Wieniec łaskawości roku Pańskiego), święty
Piotr na czele grupy apostołów. L. Aragon La
Diane fran‡aise (1944, Hejnał francuski), po-
emat zatytułowany "Je ne connais pas cet hom-
me" (Nie znam tego człowieka). H. Sienkie-
wicz Qvo vadis (1896). J. Kędziora Szymon syn
Jony (1948). R. Brandstaetter Na dziedzińcu
arcykapłana (Pieśń o moim Chrystusie,1960).
Ikon. Powołanie św. Piotra i św. Jana, San
Apollinare Nuovo (VI w., Rawenna); Taddeo
di Banolo Święty Piotr (początek XV w., Sie-
na). Perugino Chrystus przekazujący klucze św.
Piotrowi (1483, Kaplica Sykstyńska, Watykan).
Rafael Uwolnienie św. Piotra ( 1511-14, fresk w
Stanza d'Eliodoro, Rzym). Caravaggio Męczeń-
stwo św. Piotra (1601, Rzym). Zaparcie się Pio-
tra: G. van Honthorst (ok. 1624, Rennes);
Rembrandt (1660, Amsterdam). Ph: O. Runge
Jezus chodzi po wodzie, Piotr zaczyna tonąć
(1807, Hamburg). Nieznany pol. malarz Po-

Strona 182

Słownik biblijny.txt

wołanie Piotra i Andrzeja, kwatera tryptyku
z Mikunowic (ok. 1470, Muzeum Narodowe,
Kraków).
Muz. O. di Lasso Lacrime di San Pietro (1595,
Łzy św. Piotra).
plagi egipskie, dziesięć plag następują-
cych kolejno po sobie, którymi Bóg pora-
ził Egipt, aby zmusić faraona do wypusz-
czenia ludu Izraela z Egiptu (w 7-13).
Narracja Księgi Wyjścia amplifikuje nie-
które zjawiska naturalne: czerwony Nil-
krwawa woda w Nilu, żaby, szarańcza,
muchy, zaraza na bydło, i elementy folklo-
ru egipskiego (sztuki magiczne). Stanowią
one jednak przede wszystkim kompozy-
cję literacką. Wszystkie te plagi to "cu-
da", "znaki", przejawy mocy Boga, który
zmusza faraona do uznania wyższości Bo-
ga Izraela, zdolnego wyzwolić naród wy-
brany.
Lit. P. Emmanuel Tu (1978, Ty), "Les Plaies
d'Egypte" (Plagi egipskie); Mojżesz wobec fa-
raona wybiera swój ród, ród ubogich, a tyran,
który uważa się za wiecznego, staje się chwiej-
ny pod wpływem strachu. B. Fuest L Ąbomiua-
que Dr Phibes (1970, Odrażający dr Phibes),
czarny humor, z zemsty pewien lekarz popełnia
serię morderstw, inspirując się siedmioma pla-
gami egipskimi.
pocałunek Judasza. W Getsemani Ju-
dasz całując Jezusa wskazał Go przybyłym
z nim wspólnikom. "Pocałunek Judasza"
jest to pocałunek zdrady (Mt 26,48). Zob.
pojmanie Jezusa.
Z. i p. Pocałunek Judasza - perfidny pocałunek
zdrady.
Ikon. Mozaika z San Apollinare Nuovo (VI w.,
Rawenna). głowice kolumn z XII w.: Saint-
-Newaire, Chartres, Saint-Gilles-du-Gard.
Giotto di Bondone, fresk w kaplicy Santa
Maria dell'Arena (Capella degli Scrovegni;
1303-05, Padwa). A. van Dyck (1622, Ma-
dryt).
poganin [łac. paganus = wieśniak, poga-
nin], w epoce schyłku cesarstwa rzym.
określenie to odnosiło się do cudzoziem-
ców, narodów obcych, do barbarzyńców,
w przeciwieństwie do Rzymian. W BiblŹŹ
termin ten jest tłumaczeniem hebr. gojim
i określa ludzi spoza Izraela, nie-śydów.
W gr. przekładzie BiblŹŹ, Septuagincie, na
określenie poganina używa się słowa ethni- pokolenie Judy ~ Juda.
koi, a w Wulgacie - gentes [łac., poganie, pokój [hebr. szalom; wyr
narody (obce)). doskonały stan zdrowia,
pojmanie Jezusa. Podczas gdy Jezus
z uczniami przebywał w ogrodzie Getse-
mani, przybył Judasz na czele zgrai (Jan
mówi o kohorcie - oddziale rzym. stra-
ży stacjonującej w Jerozolimie), wysła-
nej przez arcykapłanów i starszych ludu,
uzbrojonej w miecze, kije i niosącej
pochodnie. Wówczas ~ Piotr dobył mie-
cza i odciął ucho słudze arcykapłana,
Malchusowi. Jezus kazał Piotrowi scho-
wać miecz do pochwy, mówiąc: "Wszy-
scy, którzy za miecz chwytają, od miecza
giną" (Mt 26,47-56). Zob. pocałunek Ju-
dasza.

Strona 183

Słownik biblijny.txt

Z. i p. Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie-
przemoc wyzwala przemoc.
Ikon. Giotto di Bondone Pojmanie Jezusa
(1305, Padwa). El Greco Chrystus obnażony
z szat (ok.1580, Budapeszt).
pokłon pasterzy ~ pasterz
pokolenie, grupa rodzin lub klanów pod
zwierzchnictwem tego samego przywód-
cy, żyjąca na jednym obszarze. Według
tradycji Izrael opiera się na strukturze
podstawowej dwunastu pokoleń, których
przodkami było dwunastu synów Jakuba;
oni też nadali pokoleniom swoje imiona:
Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar,
Zabulon, Józef, Beniamin, Dan, Neftali,
Gad i Aser. Lecz lista pokoleń uległa wie-
lu zmianom (pokolenie Lewiego zanikło,
pokolenie Józefa podzieliło się na dwa:
Efraima i Manassego). Podczas podboju
ziemi Kanaan, a następnie osiedlenia się
w niej, podział terytorium odzwierciedlał
dosyć złożoną sytuację. W gruncie rzeczy
dwanaście pokoleń odpowiadało bardziej
woli politycznej (zorganizowaniu w dwa-
naście obszarów administracyjnych za pa-
nowania Salomona (1 Krl 4,7) niż sytuacji
faktycznej.
Pokolenie Judy - Juda
Pokój - hebr - szalom wyraża
właściwie

stan samopoczucia,
szczęścia], termin ten funkcjonuje w Izra-
elu jako pozdrowienie, życzenie, kiedy lu-
dzie się spotykają (Sdz 6,23), albo kiedy
się żegnają (Wj 4,18). święty Paweł łączy
z nim gr. termin charis (łaska): "Łaska
wam i pokój!" (1 Tes 1,1). Pokój jest
przede wszystkim darem Boga, "ale mi-
łość moja nie odstąpi od ciebie i nie za-
chwieje się moje Przymierze pokoju",
mówi Bóg (Iz 54,10). Pokój jest jak-
by streszczeniem błogosławieństw, jakimi
Bóg obdarza swoich wiernych: "Gdy się
położę, zasypiam spokojnie, bo Ty sam je-
den, Panie, pozwalłłasz mi mieszkać bez-
piecznie" (Ps 4,9). Prorocy stawiają pokój
w centrum swojego przesłania; zapowia-
dają przyjście Mesjasza, który będzie
"Księciem Pokoju" (Iz 9,5). NT przedsta-
wia Jezusa jako Tego, który w tym zakre-
sie wypełnia mesjanistyczne oczekiwanie:
"Przybywa, aby nasze kroki zwrócić na
drogę pokoju" (Łk 1,79). Jezus głosi:
"Błogosławieni, którzy wprowadzają po-
kój, albowiem oni będą nazwani synami
Bożymi" (Mt 5,9). Podczas Ostatniej
Wieczerzy, którą spożył z apostołami, Je-
zus powiedział im: "Pokój zostawiam
wam, pokój mój daję wam. Nie tak jak
daje świat" (~` 14,27). Po Zmartwychwsta-
niu (~ 20,19-20) Jezus pozdrowił uczniów
słowami: "Pokój wam!".
Pax vobis [łac., pokój wam], pozdrowienie
liturgiczne.
pokuta [hebr. szuw; gr. met"noia]. W ST
pokuta może być działaniem jako wyraz
osobistego nawrócenia, na przykład po

Strona 184

Słownik biblijny.txt

ciężkim wykroczeniu czy grzechu (jak
Dawid po dopuszczeniu się cudzołóstwa,
2 Sm 12,9-20). Towarzyszy jej wyznanie
grzechów, odmawianie psalmów, czasa-
mi ofiara i czynności obrzędowe, będą-
ce także oznakami żałoby: płacz i lamenta-
cje, post, rozdzieranie szat i zastępowanie
ich "workiem pokutnym" (1 Krl 2,27).
Pokuta jest często działaniem zbioro-
wym, sprowokowanym np. groźbą klęski
(1 Krl 8,33~0;,~dt 4,9-14; Jon 3,5-9). Ist-
niały także specjalnie ustalone dni: Dzień
Pojednania (Jom Kippur, Kpl 16,29-34),
a później wspomnienie zburzenia świątyni.
Ofiara, publiczne wyznanie grzechów
i post są zasadniczymi elementami poku-
ty, lecz stopniowo dobre uczynki - przede
wszystkim jałmużna - wezmą górę nad
ofiarami, często zresztą ganionymi przez
proroków (Iz 1,1-17; Oz 6,6). W tej sa-
mej perspektywie NT podkreśla koniecz-
ność nawrócenia serca (Ez 36,25-32),
któremu powinny towarzyszyć widoczne
oznaki pokuty: post, modlitwa, wyznanie
grzechów (Mt 3,6; Dz 19,18; ,~k 5,15-16).
Zob. przebaczenie.
Lit. Le Chevalier au barizel (XIV w., Rycerz
z baryłką), powiastka moralizatorska, dziki
i brutalny rycerz przez wiele lat na próżno usi-
łuje napełnić małą baryłkę - pokutę, jaka zo-
stała mu zadana, aż wreszcie zadanie wypeł-
nia łza, którą uronił pod wpływem uczucia lito-
ści. Ch. P‚guy Le Porche du myst‚re de Ia
deuxi‚me vertu (1911, Portyk misterium drugiej
cnoty), autor opiewa ukrytą wielkość nawet za-
wstydzającej pokuty, gdyż "pokuta człowieka
jest ukoronowaniem nadziei Boga". S. Undset
Krystyna, córka Lawransa (1922, wyd. pol.
1929), bohaterka odbywa pielgrzymkę po-
kutną.
Poncjusz Piłat ~ Piłat.
posąg na glinianych nogach. Wład-
ca Babilonu ~ Nabuchodonozor II w jed-
nym ze snów ujrzał stojący przed nim ol-
brzymi posąg ze złota i z żelaza, którego
nogi były z gliny. Posąg rozpadł się od
uderzenia małego kamyka (Dn 2). Daniel
wyjaśnił sen następująco: posąg, który śnił
się królowi przedstawia cztery kolejne kró-
lestwa na ziemi, które tak jak spadły ka-
myk skruszył nogi posągu, tak i one zosta-
ną zniszczone.
Z. i p. Powiedzieć o kimś lub o czymś posąg na
glinianych nogach, to znaczy uważać jego potęgę
za pozorną.
posługa, słowo to odpowiada łac. mini-
sterium [od ministrare = służyć] i określa
zadanie lub posługę do wypełnienia wobec
narodu lub danej wspólnoty.
W BiblŹŹ, dla ludu zgromadzonego przez
Boga, aby był Jego świadkiem w świecie,
słowo to oznacza różne funkcje związane
ze Słowem Bożym (posługa prorocka),
z kultem (posługa kapłańska), z rządze-
niem (posługa królewska). W szerszym
znaczeniu w Kościele mówi się o posłu-
gach "osób wyświęconych" na określenie
funkcji stałych (biskup, kapłan, diakon)

Strona 185

Słownik biblijny.txt

w służbie wspólnoty (słowo, sakrament,
kierowanie wspólnotą) i odróżnia się je od
innych posług, bardziej okazjonalnych
(np. katecheza, spotkania liturgiczne).
post, całkowita lub częściowa wstrze-
mięźliwość w określonym czasie od pokar-
mów i napojów, czasami także od kontak-
tów seksualnych. W ST post należy do
obrzędów pokutnych (Kpl 23,27; ~l 1,14)
i żałobnych (2 Sm 1,12). Ponadto, gdy
wspólnota znajdowała się w niebezpie-
czeństwie, wówczas zaczynała pościć
w celu zapewnienia sobie zwycięstwa
(Sdz 20,26; 1 Sm 14,24). Podobnie też
Dawid pościł, gdy śmierć zagrażała syno-
wi Batszeby, czynił to nie na znak żało-
by, lecz aby uprosić życie dla dziecka
(2 Sm 12,16-23). Prorocy piętnowali cha-
rakter obłudy, jaki może przybrać post
(Iz 58,3-12), w przypadku gdy człowiek
poszczący pozostaje niewrażliwy na nie-
sprawiedliwość, nędzę i ucisk. Według NT
~ faryzeusze i uczniowie Jana Chrzciciela
gorliwie zachowywali posty dwa razy w ty-
godniu. Sam Jezus pościł, aby przygoto-
wać się do swojej misji. Zgodził się, aby
uczniowie pościli na pamiątkę Jego śmier-
ci (Mk 2,18-20), ale ich post miał być
czynem ukrytym przed ludźmi, znanym
jedynie Bogu, pozbawionym hipokryzji
i ostentacji (Mt 6,16-18). U muzułmanów
gł. postem jest ramadan.
poświęCenie [łac. dedicare = poświęcić),
konsekracja budynku przeznaczonego dla
kultu. śydowskie święto Chanuka, obcho-
dzone w grudniu, przypomina oczyszcze-
nie Świątyni Jerozolimskiej, zbeszczesz-
czonej (164 p.n.e.) w czasie panowania
Antiocha IV Epifanesa (1 Mch 4,36-38;
~ 10,22).
potępiony - potępienie [łac. damnare
= potępić, skazać, ukarać]. Potocznie po-
tępiony znaczy "skazany na wieczne męki
piekielne", a potępienie - skazanie na ta-
kie męki. Hebrajski tekst BiblŹŹ nie zawiera
określenia, które byłoby odpowiednikiem
potępienia. Wyobrażenie męki potępio-
nych jest tematem szeroko wykorzystywa-
nym przez malarzy. Zob. Sąd Ostateczny.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd. pol.
1947), poeta prowadzony przez Wergiliusza
przechodzi przez dziewięć kręgów piekła.
T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques (1616, Rymy tra-
giczne, księga VII, "Jugement" - Sąd), w wyni-
ku Sądu Ostatecznego Bóg umieszcza po swo-
jej lewej stronie potępionych, których pie-
kło pochłania na cierpienia nie mające końca.
Tirso de Molina El condenado por desconfiado
(1635, Potępiony za zwątpienie), dramat reli-
gijny; pewien pustelnik zostaje wtrącony do
piekła za to, że przez chwilę zwątpił we wszech-
moc Boga, podczas gdy zabójca zostaje zba-
wiony za chwilę żalu za grzechy. W połowie
XIX w. pojęcie "potępienie" nabralo znaczenia
świeckiego, potępieni to ci, dla których życie
na ziemi jest "piekłem", odtrąceni i odrzuceni
pariasi, wyłączeni poza nawias społeczeństwa.
W 1871 E. Poroer napisał do muzyki P. De-

Strona 186

Słownik biblijny.txt

geytera słowa Międzynarodówki, która stała się
międzynarodowym hymnem rewolucyjnym:
"Wyklęty powstań ludu ziemi". Zob. też piekło.
potop. Pierwsza wersja mitu o potopie
pojawiła się w tradycji babilońskiej. Być
moż‚ początek jej sięga gwałtownych wy-
lewów Eufratu, wywierających wielkie
wrażenie. Podobnie jak w BiblŹŹ, tak i w
micie babilońskim, bohater buduje ~ ar-
kę (arka Noego), do której chroni się wraz
z rodziną i przedstawicielami różnych ga-
tunków zwierząt. Lecz opowiadanie biblij-
ne (Rdz 6-9) jest monoteistyczne i jest
zawarte w serŹŹ tekstów skoncentrowa-
nych na idei Przymierza Boga z czło-
wiekiem. Według BiblŹŹ, Bóg nie chciał
zniszczyć świata arbitralnie. Jego gniew,
sprowokowany złością i przewinieniami
ludzi, oszczędził sprawiedliwego ~ No-
ego, główną postać opowiadania, któremu
Bóg doradzał, i którego chronił. Tęcza na
niebie miała być znakiem Nowego Przy-
mierza, zawartego przez Boga ze wszystki-
mi żywymi istotami.
Z. i p. Ponieważ Księga Rodzaju umieszcza po-
top u zarania dziejów ludzkości, więc powie-
dzenie to sięga czasów potopu oznacza czasy bar-
dzo odległe, których daty nie sposób precyzyj-
nie określić. przymiotnik "przedpotopowy"
określa epokę jeszcze odleglejszą.
Lit. F.R. de Chateaubriand Duch wiary chrze-
ścijańskiej (1802, wyd. pol. 1816), "Potop".
G.G. Byron Niebo i ziemia (1822, wyd. pol.
1874), "tajemnica" potopu. A. de Vigny
Po‚mes antiques et modernes (1826, Poematy sta-
rożytne i nowożytne), "Le D‚luge" (Potop),
Bóg w swoim gniewie zatapia zarówno złych,
jak i dobrych. A. Rimbaud Iluminacje (1874,
wyd. pol. 1921), "Po potopie", poeta przyzywa
następne potopy, aby zniknął świat pełen po-
kus. V. Hugo La Fin de Satan (1886, Kres sza-
tana), "La Premi‚re Page" (Pierwsza stronica),
nawet potop nie może ostatecznie wykorzenić
zła. Zły duch uratował od unicestwienia "za-
rodki zbrodni". A. Mickiewicz Pan Tadeusz
(1834), księga IV. H. Sienkiewicz Potop
(1886). A. Słonimski Potop (Z dalekiej podróży,
1926). M. Braun Potop (śywe stronice,1936).
Ikon. Potop, mozaika z XIII w. (bazylika św.
Marka, Wenecja). P. Uccello Opadnięcie wód
(1445-50, Florencja). Potop: H. Baldung, zw.
Grien (1516, Bamberg); Michał Anioł, freski
w Kaplicy Sykstyńskiej (1509-12, Watykan);
J. Martin (1826, Yale). Arrasy z serŹŹ Potop
(Dzieje Noego, ok. poł. XVI w., Państwowe
Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. G. Donizetti II diluvio universale (1830,
Potop wszechogarniający; wg G.G. Byrona).
C. Saint-Saens Le D‚luge (1875, Potop).
I. Strawiński The Flond (1963, Potop).
powołanie [od łac. vocare = wzywać].
Powołanie jest wezwaniem, z którym Bóg
zwraca się do człowieka w sposób bezpo-
średni, nieoczekiwany i bez przygotowa-
nia. Powołanie jest w swej istocie misją,
a nie wyróżnieniem danej osoby ze wzglę-
du na nią samą; powołanie zawsze doko-
nuje się ze względu na służbę innym. Opi-

Strona 187

Słownik biblijny.txt

sy powołań, wezwań człowieka przez Boga
zajmują w BiblŹŹ dużo miejsca w ST; po-
wołanie: Abrahama (Rdz 12,1), Mojżesza
(Wj 3,4), Izajasza (Iz 6), Jeremiasza (~r 1),
oraz w NT - apostołów, Pawła
(Ga 1,15). Nawet relacja o ~ Zwiastowa-
niu (Łk 1,26-28) opiera się na schemacie
biblijnych opisów powołań. Kiedy Bóg się
objawia, człowiek daje wyraz lękowi ge-
stem, krzykiem, na które to obawy Bóg
odpowiada: "Ja jestem z tobą... nie lękaj
się". Często powierzaniu misji towarzyszy
jakiś dany przez Boga znak. Powołanie
może też być zbiorowe; powołanie ludu
Izraela, to jego misja i jego zaangażowanie
w przymierze zaproponowane przez Boga:
"wezwałem cię po imieniu; tyś moim!"
(Iz 43,1). Jezus także powołuje ludzi i po-
syła ich, aby nieśli dobrą nowinę od Boga.
Rodzący się Kościół składa się z "wezwa-
nych przez Jezusa Chrystusa, powołanych
świętych", złączonych w jednej nadziei
(Rz 1,6-7; Ef 4,4).
Pozdrowienie Anielskie ~ Ave Ma-
ria, ~ Zwiastowanie.
prawda. Zgodnie ze swoją konkretną wi-
zją spraw, Biblia nie ogranicza prawdy do
wymiaru pojęcia rozumowego (wyrażania
tego, co jest zgodne z rzeczywistością).
Ma pełniejszą i bardziej dynamiczną wizję
prawdy, prawdziwe jest to, co trwa i nie
daje się obalić. Bóg i człowiek są prawdzi-
wi, to, co czynią odpowiada temu, co po-
wiedzieli i obiecali, toteż można im zaufać
(w przeciwieństwie do człowieka zawod-
nego). Pojęcie prawdy pozostaje więc w
związku z innymi tematami: wierność
Boga przymierzu i Jego miłosierdzie, Je-
go świętość, ale także objawienie tajem-
nicy zbawienia. Należy zauważyć, że sło-
wo "amen" (potocznie tłumaczone "niech
się stanie") na zakończenie modlitwy, nie
jest przede wszystkim wyrażeniem życze-
nia, lecz wiary w to, co zostało powiedzia-
ne i co uważa się za prawdziwe. Niekiedy
przytacza się słowa Piłata: "Cóż to jest
prawda?" (~' 18,38) jako wyraz sceptycy-
zmu wobec twierdzeń i uznania prawd
wiary.
prawo odwetu, określenie kary, która
dokładnie odpowiada przestępstwu. Zasa-
da odwetu wyraża się w stwierdzeniu "oko
za oko, ząb za ząb" (Wj 21,24). Prawo
odwetu, które znajduje się w Kodeksie
Hammurabiego, wyznacza karę propor-
cjonalną do wyrządzonej krzywdy. Po-
mimo swej surowości, jest ono jednak
wyrazem wysiłku, zmierzającego do ogra-
niczenia ekscesów zemsty. Zresztą jego
stosowanie było stopniowo łagodzone i
ten, którego początkowo traktowano ja-
ko "mściciela krwi" - goel (Lb 35,19),
z czasem stawał się obrońcą. Poza tym
również w życiu prywatnym stopnio-
wo zyskiwało na znaczeniu przebaczenie
(Kpl 19,17-18). Jezus, nauczając o prze-
baczaniu win, w sposób oczywisty podwa-
ża prawo odwetu: "Jeśli cię kto uderzy

Strona 188

Słownik biblijny.txt

w [jeden] policzek, nadstaw mu i drugi!
Jeśli bierze ci płaszcz, nie broń mu i szaty"
(Łk 6,27-29). Muzułmanie zachowują
prawo odwetu, opierając się na Koranie.
Zob.: oko; przebaczenie.
Z. i p. Oko za oko, ząb za ząb, formuła ta
streszcza prawo odwetu, znaczy "pomścić się
na miarę doznanej zniewagi".
pretorium, pałac namiestnika prowin-
cji albo sala audiencyjna trybunału rzym-
skiego na ziemiach zajętych przez Rzym.
W Jerozolimie mieściło się ono w twierdzy
Antonia.
Ikon. G. Dor‚ Jezus wychodzi z pretorium
(1863, Nantes). M. Munkacsy Jezus przed Piła-
tem, studium (1881, Paryż).
proch, pył. W BiblŹŹ jest kojarzony z
różnymi zjawiskami: coś, co jest liczne
jak ziarnka pyłu ziemi; "Twoje zaś po-
tomstwo uczynię liczne jak ziarnka py-
łu ziemi", mówi Bóg do Abrahama
(Rdz 13,16); coś, co pozbawione jest war-
tości (Hi 30,19; Ps 103,14), co jest śmier-
telne (Koh 3,20; Ps 90,3). "Prochem je-
steś i w proch się obrócisz" (Rdz 3,19),
liturgia katolicka używa dzisiaj tego zwro-
tu, aby przypomnieć, że człowiek jest
śmiertelny; posypanie sobie głowy po-
piołem (lub pyłem) - to jeden z obrzędo-
wych gestów żałobnych (1 Sm 4,12), po-
kutnych (Dn 9,3) albo gest pokornej proś-
by (~'oz 7,6), "strząsnąć proch z nóg"
(Mt 10,14) to odwrócenie się od danej
wspólnoty, a tym samym od danej miej-
scowości i jej mieszkańców.
Lit. ů A. Mickiewicz Dziady, część III (1832),
scena V, wyznanie księdza Piotra: "Panie,
czymże ja jestem przed Twoim obliczem?-
prochem i niczem".
prokurator. Rzymianie mianowali od
6 do 41 r. w Judei prefekta lub namiestni-
ka. Później, w latach 44-66 prokuratorzy
sprawowali władzę nad całą Palestyną.
Prokurator rezydował w Cezarei Nadmor-
skiej i wraz z eskortą przybywał do Jerozo-
limy z okazji wielkich świąt żydowskich,
aby zapobiegać zamieszkom. Nie interwe-
niował w żydowskie sądownictwo, gdyż te
kwestie rozstrzygał -+ Sanhedryn albo try-
bunały lokalne, z wyjątkiem wyroków
śmierci. Mianował i odwoływał najwyż-
szych kapłanów.
prorok [gr. prophetes, od pro = przed lub
w imieniu + phemi = ja mówię], ten, który
przemawia w imieniu Boga. W ST najczę-
ściej są określani terminem hebr. nawi.
Proroka nazywa się także "widzącym",
"mężem Bożym" (tytuł nadany Eliaszowi
lub Elizeuszowi) lub "wysłannikiem Jah-
we". Septuaginta większość określeń pro-
rockich oddaje przez prophetes.
W królestwie Izraela królowie, kapłani i
prorocy mają (każdy z nich) konkretną ro-
lę do spełnienia, prorok nie jest wyznaczo-
; ny przez ludzi, lecz powołany przez Boga.
Amos, w konflikcie z kapłanem króle-
stwa północnego mówi do niego: "jestem
' pasterzem i tym, który nacina sykomo-

Strona 189

Słownik biblijny.txt

ry. Od trzody bowiem wziął mnie Pan
i rzekł do mnie: "Idź, prorokuj do na-
rodu mego, izraelskiego!" (Am 7,14-15).
Prorocy ~ Samuel i Natan odgrywa-
ją ważną rolę przy namaszczeniu króla
(1 Sm 16;1 Krl 1). Izajasz stara się prze-
konać króla Achaza, jak ma się zachować
w obliczu inwazji wroga (Iz 7).
; Prorocy, uważani przez wierzących za
tych, których ożywia Duch Boży, starali
się utrzymać czystość wiary Izraelitów;
, piętnowali i potępiali lub aprobowali i
chwalili ich postępowanie. O ile potocznie
- prorok to ten, który przepowiada lub za-
, mierza przepowiadać przyszłość, to w Bi-
blŹŹ jest on tym, który jasno widzi teraź-
niejszość i wynikające z niej konsekwen-
cje, rozstrzyga i wskazuje wybór, który jest
wg Boga najwłaściwszy.
W BiblŹŹ Hebrajskiej Prorocy (NewŹŹm)
stanowią drugą część ST, po Pięcioksięgu
(Tora). Są to Izajasz, Jeremiasz i Ezechiel
oraz dwunastu Proroków Mniejszych.
Mojżesz uważany jest za pierwszego spo-
śród nich, gdyż mówił w imieniu Boga
(Pwt 34,10).
Po wygnaniu babilońskim gatunek pism
profetycznych zaczął zanikać. Podniosły
się głosy opłakujące taki stan rzeczy: "nie
ma proroka; a między nami nie ma, kto by
wiedział, jak długo, jak długo, Boże, bę-
dzie urągał nieprzyjaciel?" (Ps 74,9).
W NT Jan Chrzciciel jest prorokiem zwia-
stującym przyjście Mesjasza (Mt 3,11-
-12). Tytułem tym nazwana jest także
Anna ("prorokini"; Łk 2,36). Jezus nie-
jednokrotnie uznany i nazywany jest pro-
rokiem (Ł1Z 7,16) i stosuje do siebie po-
wiedzenie: "śaden prorok nie jest mile
widziany w swojej ojczyźnie" (Łk 4,24).
Proroków znały także wspólnoty chrześci-
jańskie: "Juda i Sylas, którzy byli również
prorokami, w częstych przemówieniach
zachęcali i umacniali braci" (Dz 15,32).
W islamie istnienie proroków dowodzi szla-
chetności i hojności Allaha. Pięciu proro-
ków doznaje tam szczególnej czci: Maho-
met ("Prorok" to specjalny tytuł Maho-
meta), Abraham, Mojżesz, Jezus oraz Noe.
Z. i p. Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju
(f,k 4,24) - trudno jest zyskać uznanie u swo-
ich bliskich. Prorok nieszczęścia - ten, który za-
powiada przykre wydarzenia. Sądzić (oceniać
drzewo po jego owocach - oddzielić prawdziwych
proroków od fałszywych, dobrych od złych
przewodników ludu.
Lit. J. Grosjean Les Proph‚tes (1955, Prorocy),
tłumaczenie z hebr. tekstu proroków: Amosa,
Ozeasza, Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela. B.
Pascal Myśli (1670, wyd. pol. 1921). V. Hugo,
poeta mędrzec z Les Contemplations (1856,
Rozmyślania) chętnie przedstawia się jako pro-
rok ("Ibo"); w William Shakespeare (1864),
rozdział "Les G‚nies" (Geniusze) w pewnym
sensie odtwarza swoją genealogię duchową
i poświęca wspaniałe strony Izajaszowi i Eze-
chielowi, "Bożemu płowemu piewcy". Do pro-
roków, prowadzących ludzkość z ciemności ku

Strona 190

Słownik biblijny.txt

światłu zalicza Chrystusa: Dieu (1801, Bóg).
Fałszywi prorocy - wg H.F. de Lamennais Sło-
wa wieszcze (1834, wyd. pol. 1834) są nimi
wszyscy ci, którzy przekonali niektórych ludzi,
że wszyscy inni urodzili się dla nich, np. teore-
tycy prawa Bożego i wszyscy ci, którzy uspra-
wiedliwiają przywileje, powołując się na relacje
religijne. P. Emmanuel Babel (1952), "Aux
parleurs de paroles" (Mówiącym słowa), gwał-
towna krytyka mówców, którzy uciekając się do
rozmaitych wybiegów powodują holokaust na-
rodów. W epokach nędzy i niepokojów, fałszy-
wi prorocy i fałszywi mesjasze powstają, aby
rozgorączkowywać narody i wzbudzać mętne
nadzieje: J.P. Sarne Diabeł i Pan Bóg (1951,
wyd. pol. "Dialog" 1960, nr 11), podobnie są-
dziła S. Lagerl"f w napisanej w 1901-02 Jero-
zolimie (wyd. pol.1908).
Ikon. Konwencjonalne przedstawianie proro-
ków: zazwyczaj jest to Jan Chrzciciel, o bujnym
owłosieniu, z brodą, często ubrany w skóry
zwierząt. C. sluter Studnia Mojżesza (1395-
-1406, kamizja Champmol, Dijon). Michał
Anioi malował proroków na sklepieniu Kaplicy
Sykstyńskiej (1509-12, Watykan). E. Nolde
Prorok, grafika (1912). P. Gargallo Wielki pro-
rok, rzeźba w brązie (1935, Paryż). T. Brzo-
zowski Prorok (1950, Muzeum Narodowe,
Kraków). Zob. też: Izajasz; Jeremiasz.
prozelici [gr. prosełytos = obcokrajowiec
zamieszkały w danym kraju; nowo nawró-
cony], poganie, którzy na mocy przyjęcia
chrztu, złożenia ofiary i obrzezania prze-
szli na wiarę żydowską w czasach po
wygnaniu babilońskim (Dz 2,11; 13,43);
nie byli jednak uważani za pełnoprawnych
śydów. Dzieje Apostolskie podają decyzję
dwunastu apostołów, aby przyjąć do "po-
sługi stołu" (diakonia, diakonat, -dia-
kon) prozelitę z AntiochŹŹ.
Prozelici nie utożsamiali się z "bojącymi
się Boga" (Dz 10,2), rzn. nawróconymi na
monoteizm poganami, którzy nie prze-
strzegali jeszcze wszystkich przepisów Pra-
wa, chociaż uczestniczyli w niektórych na-
bożeństwach. Obecnie - prozelita to oso-
ba, która przyłączyła się do jakiejś religŹŹ,
sekty, panŹŹ, wyznaje jakąś ideologię,
i która w swej gorliwości stara się pozy-
skać stronników - "uprawia prozelityzm".
przebaczenie. W BiblŹŹ przebaczenie
jest nie tylko darowaniem kary za przewi-
nienie lub grzech, lecz także pojednaniem
między skrzywdzonym a krzywdzącym,
między Bogiem a grzesznikiem. W ST wa-
runkami takiego pojednania są wyznanie
grzechów i podporządkowanie się wyroko-
wi Bożemu: "Lecz Ty jesteś Bogiem prze-
baczenia, jesteś łaskawy i miłosierny, cier-
pliwy i wielkiej dobroci" (Ne 9,17).
Uświadomienie sobie grzechu, takiego jak
zerwanie przymierza, niewierność wobec
Boga, wyrażało się w kulcie przez obrzę-
dową praktykę ofiary ze zwierząt w Dzień
Pojednania, czyli Jom Kippur: pokropie-
nie krwią dopełniało oczyszczenia. Obec-
nie to żydowskie święto obchodzi się
przez post i modlitwę. W NT oczyszcze-

Strona 191

Słownik biblijny.txt

nia z grzechów dokonuje ofiara Chrystusa
(Hbr 1,3). Chrystus jedna ludzi z Bogiem
i ludzi między sobą; Listy św. Pawła roz-
wijają ten temat. Zob. odpuszczać grzechy.
Z. i p. Nadstawić drugi policzek (Łk 6,29).
Jezus mówił do swoich uczniów: "Jeśli cię
ktoś uderzy w [jeden] policzek, nadstaw mu i
drugi.
Lit. Odpuszczenie win. - Święty Jan Złotousty
Homilia na powrót Flawiana (IV w.), mówca
odwołuje się do łaskawości Teodozjusza, aby
wybaczył mieszkańcom AntiochŹŹ, że zburzyli
posągi cesarza. M. Alemźn Guzmcin de Alfara-
che (1604, Guzman z Alfarache), zawiera dłu~
komentarz moralny na temat dobroci wobec
nieprzyjaciół i przebaczenia win. L. Bourda-
loue Sermon sur le pardon des injures (XVII w.,
Kazanie o wybaczaniu krzywd).
przebaczenie grzechów. - Liturgia chrześcijań-
ska uczyniła z początku Psalmu 130 modlitwę
grzesznika ufającego w przebaczenie Boże: De
profundis (Z głębokości). F. Villon błaga Boga
o przebaczenie w swym De profundis, które jest
Epitafium w formie ballady,, czyli Balladą wisiel-
ców (1462): "Ależ proście Boga, aby nas
wszystkich raczył rozgrzeszyć". Fragment wy-
znania O. Wilde'a zaczyna się od tych samych
słów: De profundis. Lecz Izolda, u stóp pustel-
nika, nie czuje się ani winna, ani odpowiedzial-
na; poruszony tym Ogryn wzywa wiarołom-
nych kochanków do pokuty i żalu za grzechy,
gdyż "nikt nie może rozgrzeszyć grzesznika bez
skruchy" (Tristan i Izolda, 1362-1420, wyd.
pol. 1925).
przeistoczenie~ termin utworzony dla
wyrażenia prawdy, że w EucharystŹŹ chleb
i wino stają się rzeczywiście (w swojej isto-
cie) Ciałem i Krwią Chrystusa. Doktryna
ta stała się dogmatem katolickim na Sobo-
rze Trydenckim (XVI w.) po tym, gdy
teologowie średniowieczni rozpoczęli de-
batę co do natury chleba i wina w mo-
mencie konsekracji, kiedy celebrans po-
wtarza słowa wypowiedziane przez Jezusa
podczas Ostatniej Wieczerzy: "To jest
Ciało Moje... to jest Moja Krew". Zob.
Eucharystia.
przekupnie w świątyni. W świątyni
znajdowali się handlarze zwierząt ofiar-
nych oraz bankierzy, siedzący za swoimi
stołami. Kiedy Jezus przybył z Kafarnaum
do Jerozolimy na święto Paschy, wszedł
do świątyni i na widok tego, co się tam
działo, ogarnął go gniew; sporządziwszy
sobie bicz ze sznurów, powypędzał ze
świątyni tych, którzy z domu Ojca Jego
zrobili targowisko (~ 2,13-16).
Z. i p. Przekupnie w świątyni - ci, którzy wyko-
rzystują sacrum, aby zeń ciągnąć korzyści fi-
nansowe.
Ikon. Jezus wypędza przekupniów ze świątyni:
drzwi z brązu z XII w. (San Zeno, Werona);
płaskorzeźba z XII w. (Saint-Gilles du Gard);
Giotto di Bondone (1303-05, Padwa); E1 Gre-
co (1614, Madryt); J. Jordaens (1629, Paryż);
J.M. Sert (1926, Vic). M. Haberschrack,
kwatera poliptyku augustiańskiego (1468, Mu-
zeum Narodowe, Kraków).

Strona 192

Słownik biblijny.txt

Muz. Z. Kod"ly J‚zus ‚s a kufcirok (1934, Je-
zus wypędzający handlarzy ze świątyni), chorał.
Przemienienie Pańskie. Według Ma-
teusza, Marka i Łukasza, pewnego dnia
Jezus wziął ze sobą trzech spośród aposto-
łów: Piotra, Jakuba i Jana, i zaprowadził
ich "na wysoką górę", często utożsamianą
z górą Tabor. "Tam przemienił się wobec
nich: twarz Jego zajaśniała jak słońce,
odzienie zaś stało się białe jak światło.
A oto im się ukazali Mojżesz i Eliasz,
którzy rozmawiali z Nim... oto obłok
świetlany osłonił ich, a z obłoku odezwał
się głos: <~To jest mój Syn umiłowany,
w którym mam upodobanie, Jego słuchaj-
cie!~> (Mt 17,2-5). Wówczas Piotr chciał
postawić tam trzy namioty sądząc, że oto
nadeszła godzina ostatecznej chwały i
wiecznego obchodzenia Święta Namio-
tów. Lecz wkrótce apostołowie widzieli
już tylko samego Jezusa (Mt 17,1-8).
Opis Przemienienia Pańskiego znajduje
się w kontekście dwóch zapowiedzi, któ-
re wygłosił Jezus: zapowiedzi Jego śmier-
ci i zapowiedzi Jego Zmartwychwstania.
M. Haberschrack Wypędzenie przekupniów ze świą-
tyni (1468), kwatera poliptyku augustiańskiego, Mu-
zeum Narodowe, Kraków
W scenie tej obecność Mojżesza i Eliasza
u boku Jezusa oznacza ciągłość między
Starym a Nowym Przymierzem. Świa-
tłość, w której jawi się przemieniony Je-
zus, to równocześnie odbicie chwały Bożej
(jak dla Mojżesza na Synaju, W' 34,29)
i zapowiedź Jego chwały jako Zmartwych-
wstałego, chwała ta zstąpi na Niego dopie-
ro wówczas, gdy przejdzie On przez próbę
śmierci. Trzej świadkowie Przemienienia
Pańskiego będą także świadkami ~ agonŹŹ
Chrystusa.
Lit. ~F. Rabelais Gargantua (1534, wyd. pol.
Gargantua i Pantagruel, 1916), "O tym, co
oznaczały, kolory biały i niebieski": "Biały ozna-
czał radość, upojenie, wesele... Podczas Prze-
mienienia Pana Naszego, vestimenta eius facta
sunt alba sicut lux, szaty Jego stały się białe jak
światło, przez którą to biel świetlistą trzem
apostołom bliskim stało się pojęcie i postać
wiecznych radości" [tłum. M.ś.]. P. Emmanu-
el Tu (1978, Ty), "Transfiguration" (przemie-
nienie).
Ikon. Ikony Przemienienia Pańskiego: A. Ru-
blow (1405); Teofan Grek (XV w., Moskwa).
Obrazy: Fra Angelico (1441, Florencja);
G. Bellini (1480, Neapol); Rafael (1517-22,
Watykan).
Muz. F. Liszt In festo Transfigurationis Domini
nostri Jesu Christi (1880, Na święto Przemienie-
nia Pana naszego Jezusa Chrystusa), na forte-
pian. O. Messiaen La Transfiguration de Notre
Seigneur J‚sus-Christ (1969, PrZemienienie Pa-
na naszego Jezusa Chrystusa), oratorium na
chór i orkiestrę.
przepasać biodra. Jest rzeczą oczywi-
stą, że aby wygodnie podróżować czy pra-
cować, trzeba przytrzymywać paskiem
ubranie podwiewane przez wiatr. Hebraj-
czycy świętowali Paschę z przepasany-

Strona 193

Słownik biblijny.txt

mi biodrami, w sandałach na nogach, go-
towi do wyjścia ( W' 12,11 ). Podczas
~ Ostatniej Wieczerzy Jezus podniósł się
zza stołu, aby umyć nogi swoim uczniom:
"A wziąwszy prześcieradło nim się prze-
pasał" (~ 13,4). Wyrażenie to nabiera tak-
że znaczenia duchowego, Bóg powiedział
. do Hioba: "przepasz no biodra jak mo-
carz! Będę cię pytał - pouczysz Mnie"
(Hi 40,7), a do Jeremiasza, powołanego
do posługi prorockiej: "Ty zaś przepasz
swoje biodra" (~r 1,17), co znaczy: zawsze
masz być gotów, by udać się w drogę
i służyć. Jezus przykazuje swoim uczniom,
aby byli czujni: "Niech będą przepasane
biodra wasze i zapalone pochodnie! A wy
[bądźcie] podobni do ludzi, oczekujących
; swego pana" (Łk 12,35-36).
przymierze [hebr. brit; łac. testamentum
= testament, obietnica, Przymierze], wza-
jemne porozumienie łączące dwóch lub
więcej partnerów we wspólnotę, z której
wynikają określone prawa i obowiązki; dla
upamiętnienia zawartego przymierza wzno-
szono pomniki (stele) albo redagowano
dokumenty. Zerwanie takiego Przymierza
było zbrodnią. Jeśli partnerzy byli nierów-
ni pod względem pozycji społecznej, wów-
czas słabszy, pod warunkiem zachowania
wierności Przymierzu, mógł liczyć na
opiekę i pomoc ze strony silniejszego.
przymierze z Bogiem. W ST jest to
Przymierze zawierane przez Boga z Izra-
elem, które - w oczach Izraela - kształtuje
raz na zawsze naród i jego religię, a także
wyróżnia go spośród wszystkich ludów. Są
to: przymierze z ~ Noem po potopie;
Przymierze z ~ Abrahamem; przymierze
z ~ Mojżeszem i ludem wybranym, za-
warte na górze Synaj (albo na górze Ho-
reb); przymierze z ~ Dawidem. Według
proroków, Izrael przez swoje grzechy ze-
rwał Przymierze zawarte z Bogiem na gó-
rze Synaj. Bóg jednak nie chce zniszczyć
ludu Izraela, a z tymi, którzy pozostali mu
wierni, Bóg zawarł Nowe Przymierze,
wieczne i rozszerzone także na pogan.
Zob. wybrany.
Nowe Przymierze. Dla chrześcijan, to
Nowe Przymierze między Bogiem a ludz-
kością realizuje się w pełni w Jezusie i zo-
stało przypieczętowane Jego krwią; przez
Jezusa dopełniło się Przymierze na Synaju.
Podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus,
biorąc kielich z winem, mówił: "Pijcie z
niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przy-
mierza" (Mt 26,27-28). Pojęcie przymie-
rza z Bogiem jest właściwe jedynie juda-
izmowi i chrześcijaństwu, stanowiąc nieja-
ko serce obu tych religŹŹ. Zob. testament.
Lit. J. Racine Esther (1689, Estera), Estera
i młode dziewczęta z ludu Izraela proszą Boga,
aby wspomniał na przymierze ze swoim ludem,
na swoją obietnicę, zaklinają Go, aby obronił
niewinnych, którym grozi zagłada.
przypowieść [gr. parabol‚ = porówna-
nie, zestawienie, przypowieść], historia
obrazowa, zazwyczaj fikcyjna. Przypowie-

Strona 194

Słownik biblijny.txt

ści, podobnie jak sentencje paraboliczne,
stanowiące zalążki przypowieści, występu-
ją często w Ewangeliach, przede wszystkim
w ewangeliach synoptycznych. Tradycyj-
nie przypowieści uważa się za ilustracje
o celach pedagogicznych nauczania Jezusa
o Królestwie Bożym i o drogach, które
doń prowadzą. Od około dwudziestu lat
podkreśla się, że przypowieści zawierają
zakwestionowanie dotychczasowych za-
chowań i sposobu życia ludzi, do których
były kierowane, Jezus, wychodząc od styli-
zowanego opowiadania o zachowaniach
właściwych ludziom, zachęca swoich słu-
chaczy do zmiany ich sposobu patrzenia
i postępowania. Ze względu na Boga
i z uwagi na Jego stosunek do ludzi, pro-
ponuje im wizję często odmienną od ich
wizji; równocześnie przez to ukazuje im,
jak Jego własne postępowanie, na przy-
kład wobec grzeszników, stanowi wzór
oparty na postawie samego Boga. Między
Jezusem a Jego słuchaczami nawiązuje się
więc nie polemika, lecz otwarty dialog,
do którego podjęcia każdy jest zaproszo-
ny. Świadczy o tym częste używanie for-
my pytającej: "Jak wam się zdaje...?"
(Mt 17,25; 18,12; 21,28); "Który więc
z nich będzie go bardziej miłował?"
(Łk 7,42); "Któryż z tych trzech okazał
się, według twego zdania, bliźnim tego,
który wpadł w ręce zbójców?" (Łk 10,36).
Do dialogu często celowo pobudza już
sam paradoksalny charakter przypowieści:
czy jest do przyjęcia, by gospodarz dał ta-
ką samą zapłatę robotnikom najętym o je-
denastej godzinie, jak i tym, którzy znosili
upał i trud całego dnia? (Mt 20,1-15). Jak
może pan chwalić za spryt nieuczciwego
rządcę? (Łk 16,8). Czyż nie wydaje się
skandaliczne, że ojciec zdaje się okazywać
większą wdzięczność synowi marnotraw-
nemu za jego powrót, niż starszemu syno-
wi za jego wierność? (Łk 15,11-32). Przy-
powieści ewangeliczne, które dopuszczają
kilka rodzajów interpretacji, w dalszym
ciągu nastręczają wiele pytań egzegetom
i zwykłym czytelnikom, wierzącym i nie-
wierzącym. Przypowieści wzmiankowane
w niniejszym słowniku, dotyczące Króle-
stwa Bożego, dobroci Boga to: Przypo-
wieść o uczcie (Łk 14, I 5-24), zob. uczta
(symbolika uczty); Przypowieść o chwa-
ście (Mt 13,24-30), zob. chwast - kąkol;
Przypowieść o skarbie i perle (Mt 13,44-
-46), zob. perła; Przypowieść o ziarnku
gorczycy i o zaczynie (Mt 13,31-35), zob.
gorczyca; ~ Przypowieść o robotnikach w
winnicy (Mt 20,1-16); ~ Syn marno-
trawny (Łk 15,11-32); ~ Zaginiona owca
(Łk 15,1-7). Przypowieści dotyczące obo-
wiązków człowieka wobec Boga to: Przy-
powieść o pannach roztropnych i nierozsąd-
nych (Mt 25,1-12), zob. dziewica - dzie-
wictwo (panny głupie, panny roztropne);
Przypowieść o siewcy (Mk 4,3-8), zob.
siewca; Przypowieść o talentach (Mt 25,14-
-30). Przypowieści dotyczące stosunków

Strona 195

Słownik biblijny.txt

międzyludzkich to: Mił;losierny Samaryta-
nin (Łk 10,30-37), zob. Samaria; Bogacz
i ubogi Łazarz (Łk 16,19-31), zob. Ła-
zarz (ubogi Łazarz); Faryzeusz i celnik
(Łk 18,9-14); Źdźbło słomy i belka
(Mt 7,3-5), zob. słoma.
Z. i p. Mówić przypowieściami. Potocznie - wy-
rażać się w sposób niezrozumiały, niejedno-
znaczny, enigmatyczny.
Lit. Ch. P‚guy Le Porche du myst‚re de la deu-
xi‚me vertu (1911, Portyk misterium drugiej
cnoty), mistyczny i poetycki tekst obejmujący
trzy przypowieści: "La brebis ‚gar‚e" (Zaginio-
na owca), "La drachme ‚gar‚e" (Zgubiona
drachma), "L'enfant ‚gar‚e" (Syn marnotraw-
ny).
Przypowieść o robotnikach w
winnicy, przypowieść Jezusa, przytoczo-
na przez Mateusza (Mt 20,1-16). Pracow-
nicy, którzy zostali przyjęci do pracy o je-
denastej godzinie dnia, otrzymali taką sa-
mą zapłatę jak ci, którzy "znosili ciężar
dnia i spiekoty". W przypowieści tej nie
chodzi o ludzką sprawiedliwość, lecz o
podkreślenie Bożej dobroci i hojności,
która posuwa się dalej i jest łaskawsza niż
sprawiedliwość.
Z. i p. Robotnicy jedenastej godziny, określenie
odnosi się do tych, którzy późno poznają
i przyjmują wiarę lub późno przystępują do ja-
kiegoś działania. Jego odpowiednikiem jest po-
wiedzenie (zrobić coś~ za pięć dwunasta.
psalm, poemat religijny. Termin "psał-
terz", oznaczający zbiór 150 psalmów bi-
blijnych, pochodzi od gr. słowa psalt‚rion.
Termin "psalm" pochodzi od gr. słowa
psalmós i oznacza pieśń wykonywaną przy
akompaniamencie instrumentów struno-
wych. Psalmy pochodzą z różnych epok,
; są autorstwa różnych twórców, wiele z
tych pieśni przypisuje się Dawidowi.
Psałterz grupuje poematy reprezentujące
różne gatunki, odpowiadające różnym in-
tencjom: hymny, sławiące Królestwo Bo-
, że lub święte miasto Jeruzalem, psalmy
błagalne (błagania indywidualnego lub
wspólnotowego), będące wołaniem w po-
trzebie, pieśni dziękczynne, lamentacje
lub modlitwy ufności i zawierzenia. Jest to
zbiór religijnych pieśni Izraela, związany
z liturgią świątyni, a następnie z modlitwą
w synagodze.
Modlitwa Jezusa i Maryi (Magnificat,
Łk 1,46-55) jest inspirowana psalma-
mi. Ostatnie słowa umierającego Jezusa są
cytatem z psalmu: "Boże mój, Boże mój,
czemuś mnie opuścił?" (Ps 22, 2) i "W rę-
ce Twoje powierzam ducha mojego"
(Ps 31,6).
Toteż psalmy zajmują w liturgŹŹ Kościoła
chrześcijańskiego miejsce szczególne. Ko-
ściół nadaje im własne znamię, dodając
na zakończenie każdego psalmu formułę:
"Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świę-
temu".
Wiele fragmentów Koranu, pisanych ku
chwale Allaha cechuje forma zbliżona do
psalmów. Ze względu na swoje niepodwa-

Strona 196

Słownik biblijny.txt

żalne piękno literackie, psalmy w szczegól-
ny sposób inspirowały pisarzy i artystów.
Lit. komentarze do Księgi Psalmów pojawiały
się w każdym stuleciu, począwszy od czasów
starożytnych. M. Luter pisał komentarze do
psalmów, zanim jeszcze przetłumaczył NT
(1522) na podstawie tekstu gr., opublikowane-
go przez Erazma z Rotterdamu (1516). Kilka
psalmów adaptował wierszem. C. Marot prze-
tłumaczył Psaumes de David (1541, Psalmy Da-
wida). Trzydzieści początkowych psalmów
w jego wersji spotkało się z potępieniem ze
strony Sorbony; inne psalmy wydał w 1543.
Niektóre z nich zostały zaadaptowane w liturgŹŹ
protestanckiej. T. Beza kontynuował psałterz
Marota, do którego muzykę skomponował
C. Goudimel. W XVII w. parafraza psalmów
stała się religijnym gatunkiem literackim:
J. Benaut Paraphrase du psaume 148 (1601, Pa-
rafraza Psalmu 148); F. de Malherbe Paraphra-
se du psaume 145 (1627, Parafraza Psalmu
145): "Nie pokładajmy już, duszo moja, na-
dziei w obietnicach tego świata". P. Corneille
przetłumaczył Sept psaumes p‚nitentiaux (1670,
Siedem psalmów pokutnych). J. de La Fontai-
ne, zwróciwszy się pod koniec życia ku janse-
nizmowi, także tłumaczył hymny i psalmy.
P. de la Tour du Pin Psaumes (1938, Psalmy).
J. Kochanowski Psałterz Dawidów (1579).
F. Karpiński Psałterz Dawida nowo przetłuma-
czony (1786). L. Stali Księga psalmów (1937).
R. Brandstaetter Psałterz (1968). Cz. ~Iiłosz
Księga psalmów (1979).
Muz. Francuski psalm hugenotów jest adapta-
cją chorału, który został zaadaptowany do ob-
rządku luterańskiego w XVI w. Prekursorem
psalmu muzycznego jest Josquin des Pr‚s
(XV-XVI w.), gatunek ten rozwinęli J.S. Bach,
M. Pretorius, H. Purcell, A. Vivaldi. Mistrzem
psalmu koncertowego jest C. Monteverdi
Vespro della Beata Vergine (1610, Nieszpory
Maryjne) i Psalmy (Psalm 109, 110, 112, 121,
126,131,150). I. Strawiński Symfonia psalmów
(1930). D. Milhaud Kantata psalmów (1967),
oparta na tłum. P. Claudela. Istnieją liczne
wersje muzyczne Psalmu 150 (Alleluja) i 130
(De profundis), m.in. A. Honegger, druga i trze-
cia część SymfonŹŹ liturgicznej (1946).
pustynia. Zarówno w religŹŹ Izraela, jak
i u chrześcijan pierwszych wieków pusty-
nia jest równocześnie rzeczywistością geo-
graficzną i niezwykle ważnym symbolem.
W BiblŹŹ występuje dwojaka symbolika pu-
styni. Księgi Wyjścia, Liczb i Powtórzonego
Prawa podkreślają trudności i pokusy,
które piętrzyły się przed Hebrajczykami
podczas trwającej czterdzieści lat wędrów-
ki przez pustynię. NT dostrzega w pustyni
także miejsce kuszenia (Łk 4,1-13) i miej-
sce przebywania demonów. Lecz to groź-
ne miejsce jest także miejscem spotka-
nia z Bogiem od chwili Jego objawienia
się Mojżeszowi na górze Synaj. Dla pro-
roków pustynia przedstawia sobą ideał
pierwotnej czystości i wierności, zanim
potem w Kanaanie zaczęły oddziaływać
pokusy łatwego życia i bałwochwalstwa
(Oz 2,16-17). Pustynia stanie się donio-

Strona 197

Słownik biblijny.txt

słym elementem w pogłębianiu doświad-
czenia duchowego dla wielu, za przykła-
dem proroka Eliasza (1 Krl 19,4), a na-
stępnie dla chrześcijańskich pustelników.
W średniowieczu pustelnicy (eremici;
z gr. er‚mos - opuszczony, samotny, bez-
ludny), święci mężowie żyjący w miej-
scach nie uczęszczanych i dzikich, najczę-
ściej w lasach, stali się tradycyjnymi posta-
ciami opowiadań i legend, bohaterami
walk z szatanem.
Z. i p. Wołać na pustyni - mówić bez oddźwię-
ku. Wyrażenie, które pochodzi z Księgi Izajasza
(Iz 40,3) "głos się rozlega: Drogę dla Pana
przygotujcie na pustyni" zostaje przypisane
w NT Janowi Chrzcicielowi, ale wg znaków
przestankowych w Septuagincie i Wulgacie
("głos wołającego na pustyni...") nabiera nieco
odmiennego znaczenia niż w hebr. oryginale.
Lit. Dzieła E. Jabesa Le Livre des questions
(1963, Księga pytań) i Le Livre des Ressem-
blances (1976-80, Księga podobieństw) są w
znacznej mierze rozważaniem doświadczenia
na pustyni. J. Dobraczyński Pustynia (1955).
Putyfar [hebr. potifar], dowódca stra-
ży przybocznej faraona. śona Putyfara
chciała uwieść jego sługę ~ Józefa, syna
Jakuba. Odrzucona przez Józefa, oskarży-
ła go o próbę gwałtu i kazała uwięzić
(Rdz 39,7-20).
Ikon. śona Putyfara trzyma w ręku płaszcz
uciekającego Józefa; miał to być dowód rzeczo-
wy. Zob. Józef.
pył ~ proch.
Qumran. W 1947, na północno-za-
" chodnim wybrzeżu Morza Martwego,
w pobliżu miejsca zw. Chirbet Qumran,
znaleziono w grotach rękopisy. W czasie
prac archeologicznych odkryto budow-
le, łaźnie, cysterny, warsztaty garncarskie
i scriptorium wspólnoty qumrańskiej,
wzniesione w połowie albo pod koniec
II w. p.n.e., a w 68 n.e. całkowicie znisz-
czone. Przypuszcza się, że mieszkańcy
ukryli rękopisy w grotach w czasie powsta-
nia przeciw Rzymianom (66-70 n.e.), aby
uchronić je przed zniszczeniem. Odkry-
, te rękopisy zawierają całe księgi biblij-
ne, jak np. Księgę Izajasza, i fragmenty
wszystkich ksiąg BiblŹŹ Hebrajskiej (z wy-
jątkiem Księgi Estery), a także rękopisy
właściwe esseńczykom, ugrupowaniu zna-
nemu z przekazów Pliniusza Starszego,
Filona z Aleksandrii i Józefa Flawiusza.
Po zerwaniu z kapłanami Jerozolimy, es-
seńczycy utworzyli jedno z ugrupowań ży-
dowskich, odrębne od faryzeuszów i sadu-
ceuszów; do zelotów zbliżyli się dopiero
w 68 r., w czasie powstania przeciw Rzy-
mianom. Esseńczyków charakteryzowała
troska o czystość obrzędową, życie wspól-
notowe w odosobnieniu od innych, przy-
wiązanie do tradycji (odrzucenie nowego
kalendarza liturgicznego), gorliwość w dą-
żeniu do zapewnienia zwycięstwa Boga
nad bezbożnymi. Odkrycie rękopisów z
Qumran ma wielkie znaczenie dla wiedzy
o literaturze i o środowiskach judaistycz-

Strona 198

Słownik biblijny.txt

nych z czasów Jezusa. Wśród rękopisów
znajdują się księgi biblijne, starsze o tysiąc
lat od najdawniejszych znanych komplet-
nych rękopisów ksiąg Starego Testamentu.
rabbi [hebr., mój pan, mistrz], pełne sza-
cunku określenie używane w odniesieniu
do uczonych w Piśmie, w języku aram.
rabbuni ( 20,16). Rabin jest od średnio-
wiecza funkcjonariuszem kultu (z wyboru)
gminy żydowskiej; przysługuje mu orzecz-
nictwo w sprawach rytuału, interpretacja
prawa żydowskiego, sprawowanie nadzoru
nad nauczaniem.
Rachela [hebr. rachel = macierzyństwo],
młodsza córka Labana, żona Jakuba
(syna Izaaka), który pracował u Labana
przez czternaście lat, aby móc ją poślubić
(Rdz 29,6-31). Była matką Józefa i
Beniamina, przy którego urodzeniu
zmarła (Rdz 35,16-20). Grób Racheli
znajduje się w miejscowości Rama, ok.
8 km na północ od Jerozolimy (1 Snt
10,2; r 31,15).
Lit. S. Zweig Der Bergrabene Leuchter (1937,
Świecznik pogrzebany), "Rachela przeciw Bo-
gu", legenda.
Rafał [hebr. rafael = Bóg uzdrowił], ar-
chanioł przedstawiony w Księdze Tobiasza
(Tb 3,17; 12,15) jako opiekun ludzi; za-
nosił modlitwy wiernych przed oblicze
Boga. Zob. archanioł.
Ikon. Rembrandt Archanioł opuszczający dom
Tobiasza !1637, Luwr, Paryż).
raj. Septuaginta określa tym terminem
cudowny ogród, w którym Bóg umieścił
pierwszego człowieka (Rdz 2,7); rosły
tam, pośród bujnej roślinności i dzięki
obfitości wody, drzewo życia i drzewo
poznania dobra i zła. Raj został nazwa-
ny ogrodem Eden, przepływały prze-
zeń cztery rzeki, w tym Tygrys i Eu-
frat (Rdz 2,10). Lokalizacja geograficzna
zmienia się w zależności od tradycji. Od
czasu kiedy Adam i Ewa zostali wygnani
z raju, wejścia do ogrodu strzegą cherubi-
ni z ognistymi mieczami. Literatura mię-
dzytestamentowa (zwłaszcza Księga Heno-
cha i Księga Ezdrasza) zawiera bardzo licz-
ne opisy raju. W NT jest wzmiankowany
trzy razy: Jezus na krzyżu oświadcza na-
wróconemu łotrowi, że ten "dziś jeszcze
będzie z Nim w raju" (Łk 23,43). Paweł
wspomina go w związku z przeżytą eksta-
zą (2 Kor 12,4). Wreszcie w Apokalipsie
św. Jana (Ap ?,7), zostaje dana obietnica:
"Zwycięzcy dam spożyć owoc z drzewa
życia, które jest w raju Boga". Tradycyjny
obraz raju pochodzi bardziej z opisu ogro-
du w Pieśni nad Pieśniami niż z Księgi
Rodzaju, poematy nawiązują do szczęścia
będącego udziałem pięciu zmysłów, posłu-
żyły one jako inspiracja do "ogrodów mi-
łości" w średniowiecznych romansach ry-
cerskich.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd. pol.
1947), raj znajduje się w niebie. Prowadzi do
niego dziewięć kręgów sfer krążących po coraz
dalszych orbitach i coraz szybszym ruchem wo-

Strona 199

Słownik biblijny.txt

kół nieruchomej Ziemi, zgodnie z systemem
Ptolemeusza. Ponad sferami - kręgami znajdu-
je się owo świetliste Empireum, gdzie Bóg
jaśnieje wspaniałym blaskiem. T.A. d'Aubign‚
Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), raj to
nowe Jeruzalem, "nowa ziemia i nowe miasto",
gdzie "wszystkie nasze doskonałe miłości spro-
wadzają się do jednej miłości, jak nasze naj-
piękniejsze dni skondensowane są w jednym
pięknym dniu". P. Claudel Cantate a troix voix
(1911, Kantata na trzy głosy).
Ikon. Raj ziemski: kapitel z XII w. (Cluny);
J. Bassano (XVI w., Rzym); Ch. Gleyre (1874,
Lozanna); H. Bosch Ogród rozkoszy ziem-
skich i niebiańskich (.1510-15, Prado, Madryt).
N. Poussin Wiosna lub raj ziemski (1660, Luwr,
Paryż). Raj: Giovanni di Paolo (1460, Siena);
Tintoretto (1588, Wenecja; szkic w Luwrze);
G. Lanfranco (1621, Rzym). J. Martin Raj-
skie Równiny (1853, Londyn). M. Denis Raj
(1912, Paryż). Dzieje Rajskie, cykl arrasów
(poł. XVI w., warsztaty brukselskie, Państwo-
we Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. K. Penderecki Raj utracony (1978). Ne-
gro spirituals na temat drogi wiodącej do raju:
Swing low, sweet chariot (Ostrożnie jedź, piękny
rydwanie); This train (Ten szlak); On my way,
get on my travelin'shoes (W drogę, wkładam po-
dróżne buty).
Ramzes II [egipskie, spłodzony przez
Re], faraon, trzeci władca (ok. 1304-ok.
1236 p.n.e.) XIX dynastŹŹ, pobił Hety-
tów pod Kadesz, był wielkim budowni-
czym (m.in. świątynia w Abu Simbel). Na
okres jego rządów datuje się zazwyczaj
wyjście Hebrajczyków z Egiptu, pod wo-
dzą Mojżesza.
Rebeka, córka Aramejczyka Betuela z
Charanu, żona Izaaka. Pochodzący z
Charanu Abraham wysłał swego sługę
Eliezera do ojczystego miasta, aby wybrał
on tam żonę dla jego syna Izaaka. Przy
studni miejskiej Eliezer spotkał Rebekę
i rozpoznał w niej tę, którą Bóg przezna-
czył Izaakowi (Rdz 24). Rebeka okazała
się niepłodna, tak jak Sara. Izaak błagał
Boga, aby obdarzył go potomstwem, i Re-
beka po 20 latach małżeństwa zaszła
w ciążę i wydała na świat bliźnięta - Eza-
wa i Jakuba.
Lit. ů J. Kasprowicz Rebeka (Hymny, 1922).
requiem [łac. requies = odpoczynek],
rekwiem, w liturgŹŹ Kościoła katolickiego
- msza żałobna za zmarłych. Nazwa po-
chodzi od pierwszych słów introitu tej
mszy: requiem aeternam dona eis, Donaine
[łac., wieczny odpoczynek racz im dać,
Panie].
Muz. J. Ockeghem Requiem (XV w., pierwsze
zachowane). J. Gilles Messe des morts (1958).
W.A. Mozart Requiem d-Moll KV 626 (1791).
H. Berlioz Grande Messe des morts opus 5
(1837). F. Liszt Requiem (1868). G. Verdi Re-
quiem (1874). F. Gounod Messe de Requiem
(1842). J. Brahms Ein deutsches Requiem
(1857-68, Niemieckie requiem); A. dyo'r"k
Requiem b-moll (1857-59). G. Faur‚ Messe
de Requiem (pierwsza wersja 1877, druga-

Strona 200

Słownik biblijny.txt

1888-91). G. Puccini Requiem (1905); M. Du-
rufl‚ Requiem (1947). K. Penderecki Polskie
Requiem (XX w). B. Britten Sinfonia da Re-
quiem (1940), War requiem (1961, Requiem
wojenne).
robak, symbol tego, co pełza, co jest sła-
be, co zasługuje na pogardę. Sprawiedliwy
opuszczony przez Boga, wzywający Go,
nie otrzymując odpowiedzi, nazywa siebie
"robakiem, a nie człowiekiem" (Ps 22,7),
"pośmiewiskiem ludzkim". Robak sym-
bolizuje także rozkład: ogień i robaki
wspólnie niszczą zwłoki, rzucone w doli-
nie ~ Gehenny, która następnie stanie się
wysypiskiem śmieci Jerozolimy. Metafo-
rycznie - sumienie grzeszników, skazane
na wieczną mękę wyrzutów, podobne jest
do plugastw gehenny, gdzie "robak ich nie
umiera i ogień nie gaśnie" (Mk 9,48).
rosa. W krajach, w których latem deszcz
właściwie nigdy nie pada, rosa jest nie-
zwykle ważna do przeżycia. W BiblŹŹ rosa
uważana jest za symbol bujnego życia
(Rdz 27,28). Przenośnie rosa oznacza to
wszystko, co bezszelestnie i w sposób nie-
dostrzegalny przynosi ochłodzenie i błogo-
sławieństwo, tak jak prawdziwa rosa jest
nim dla roślinności. Rosa jest symbolem
Bożego, ożywczego błogosławieństwa.
rozdzierać szaty. Ubiór może świad-
czyć o tym, czym dany człowiek jest,
co robi, co odczuwa. Chcąc wyrazić
swój smutek (Rdz 37,34), przerażenie
(2 Krl 22,11), gniewne zdumienie lub
oburzenie (Mt 26,65; Dz 14,14), czy
skruchę (~ 12,13), a więc swe najgłęb-
sze poruszenie, mężczyźni rozdzierali swe
szaty. Jest to również sposób wyrażania
żałoby.
rozgłaszać na dachach. Mieszkańcy
krajów Wschodu często gromadzą się wie-
czorami na tarasach na dachach domówa
by odetchnąć świeżym chłodnym powie-
trzem, gdzie prowadzą ożywione i hałaśli-
we rozmowy. Opowiadają sobie najśwież-
sze nowiny. Jezus prosił swoich uczniówa
by rozgłaszali na dachach to, co On im
powiedział na osobności ("na ucho"), nie
lękając się prześladowań (Mt 10,27).
Z. i p. Rozgłaszać na dachach.
rozwiązywanie ~ związywanie - roz-
wiązywanie.
rozwód ~ oddalenie żony.
ryba. Słownictwo biblijne nie rozróżnia
dokładnie różnych gatunków zwierząt
wodnych. Prawo izraelskie zabraniało je-
dzenia mięczaków, żab, węgorzy; nato-
miast zwierzęta mające płetwy i łuskę sta-
nowiły ważną część pożywienia. Ryby
łowiono głównie w jeziorze Genezaret.
Sprowadzano także z Egiptu ryby solone
i suszone. Ewangelie wielokrotnie mówią
o posiłkach złożonych z chleba i ryb
(Mt 14,17). W epoce prześladowań pierw-
si chrześcijanie przyjęli jako tajny znak
rozpoznawczy wizerunek ryby, gdyż litery
słowa gr. ichthys (ryba) są początkowymi
literami słów gr. Iesous Christos Theou yios

Strona 201

Słownik biblijny.txt

Soter (Jezus Chrystus Syn Boży, Zbawi-
ciel).
Ikon. Ryby występują w scenach stworzenia
(Tintoretto, XVI w., Wenecja), chrztu Chry-
stusa (szczególnie w sztuce romańskiej: mozai-
ka z XIV w., bazylika św. Marka w Wenecji),
w cyklu Jonasza (posadzka kościoła w Akwilei,
IV w.). Jezus i Jego uczniowie dzielą chleb i ry-
by (mozaika w bazylice San Apollinare Nuovo,
VI w., Rawenna; Codex z Rossano, VI w., Ka-
labria). Monstrualne ryby występują także po-
śród bestŹŹ przedstawionych przez H. Boscha
w tryptyku Kuszenie św. Antoniego (ok. 1485-
-1510, Lizbona).
rzeź niewiniątek, określenie związane
z masakrą nowo narodzonych chłopców
w Betlejem, dokonaną na rozkaz Heroda
~Wielkiego, kiedy ten dowiedział się od
trzech mędrców, że narodził się przy-
szły król żydowski (~LTt 2,1-17). Ewangeli-
sta Mateusz widzi w tej rzezi wypełnienie
się proroctwa Jeremiasza (~r 31,13-16):
"W Rama daje się słyszeć lament i gorzki
płacz. Rachel opłakuje swoich synów, nie
daje się pocieszyć, bo już ich nie ma. To
mówi Pan: Powstrzymaj głos twój od
lamentu... bo jest nagroda na twe trudy".
Lit. Hymn Prudencjusza w języku łac. (między
398 a 405). F. de :Malherbe Les Laque‹ de saint
Pierre (158Ś, Łzy św. Piotra). Ch. P‚guy ss, Le
Mist‚re des saint Inocents (1912, Misterium
świętych Niewiniątek) rozważa tajemniczy los
tych dzieci, jedynych, które oddały życie za Je-
zusa nie znając Go nawet, i przypomina strasz-
liwą rzeź.
Ikon. Rzeź niewiniątek była tematem podej-
mowanym przez rzeżbiarzy i malarzy kate-
dra Notre-Dame w Paryżu, portal północny
(XII w.); G. Pisano, ambona w kościele San
Andrea, rzeźba (1301, Pistoia); P. Bruegel st.
(1566, Wiedeń); N. Poussin (16?6, Paryż).
rzucić w kogoś kamieniem ~ ka-
mień.
Saba, kraj w południowej ArabŹŹ. We-
dług 1. Księgi Królewskiej (1 Krl 10), kró-
lowa Saby przybyła do króla Izraela Sa-
lomona, aby przekonać się o jego bogac-
twie i mądrości. Jezus podaje ją jako
przykład: "Królowa z Południa powstanie
na sądzie przeciw temu plemieniu i potępi
je; ponieważ ona z krańców ziemi przybyła
słuchać mądrości Salomona, a oto tu jest
coś więcej niż Salomon!" (Mt 12,42). Wi-
zyta królowej Saby u Salomona znalazła
również odbicie w muzułmańskiej legen-
dzie o królowej Bilkis i w etiopskiej legen-
dzie o królowej Makedo.
Lit. Ch.E. Nodier Wróżka Okruchów (1832,
wyd. poł. pt. Wróżka Okruchów~ i inne opowieści,
1979), baśń fantastyczna, opowiadanie o szalo-
nej, upojnej miłości pewnego "lunatyka", Mi-
chała Cieśli, i królowej Saby; "Cała sztuka pi-
sarza polega na tym, by uczynić nam to szaleń-
stwo sympatycznym i spowodować, byśmy
chcieli je urzeczywistnić". G. de Nervał Voyage
en Orient (1851, Podróż na Wschód), "Les
Nuits de Ramadan" (Noce Ramadanu), histo-
ria Adonirama i królowej Saby, Balkis. Nerval

Strona 202

Słownik biblijny.txt

opracował projekt scenariusza opery o królowej
Saby, a jego opowieść częściowo została wzięta
z tego nie dokończonego scenariusza.
Ikon. C. Lorrain Przybycie królowej Saby
(1648, Londyn). Piero della Francesca Spot-
kanie królowej Saby z Salomonem, kościół
San Francesco (1452-66, Arezzo). Salomon i
królowa Saby: ł. Ghiberti, płaskorzeźba na
drzwiach baptysterium katedry we Florencji
(1425-52); K. Wirz (1435, Bazylea); J. van
Scoreł (XVI w., Amsterdam); C. Vignon
(1624, Luwr, Paryż); G. Dor‚, ilustracja w Bi-
blŹŹ świętej (1866).
saduCeusze, stronnictwo religijno-poli-
tyczne istniejące w Judei od II w. p.n.e.
do 70 r. n.e., opozycyjne wobec stronnic-
twa faryzeuszy. Ich nazwa prawdopo-
dobnie pochodzi od Sadoka, arcykapłana
z czasów króla Dawida. Spadkobiercy Sa-
doka pełnili posługę kapłańską aż do cza-
sów Hasmonejczyków (76-67 p.n.e.).
Wykształceni i zamożni, saduceusze jako
jedyni pełnili funkcje kapłańskie; pełnili
również funkcje sądownicze, zasiadając w
Sanhedrynie wraz z faryzeuszami. Sa-
duceusze podkreślali ważność Prawa Moj-
żeszowego, ograniczonego do ~ Pięcio-
księgu i odrzucali wszelkie komentarze i tra-
dycję ustną, które przyjmowali faryzeusze.
Odrzucali też wiarę w nieśmiertelność du-
szy, a tym samym w pośmiertną nagrodę
lub karę (Mt 22,23), zmartwychwstanie
umarłych, a także w istnienie aniołów
i demonów. Jan Chrzcicieł nazwał saduce-
uszy "plemieniem wężowym" (Mt 3,7).
sakrament (łac. sacramentum; gr. myst‚-
rion = tajemnica]. "Sakrament" i "tajem-
nica" miały początkowo takie samo zna-
czenie. W ST tajemnica to "sekret" Boga;
Jego zamiar zbawienia wobec ludzkości
(Tb 12,7; Dn 2,19). Mateusz, Marek i Łu-
kasz mówią w tym samym znaczeniu o
"tajemnicach królestwa niebieskiego", za-
sadniczym przedmiocie Jezusowej ewan-
gelŹŹ (Mt 13,11). Stopniowo jednak u łac.
Ojców Kościoła (Tertulian, św. Cyprian,
a przede wszystkim św. Augustyn) termin
"sakrament" zaczął oznaczać rzeczywi-
stość liturgiczną - to znak widzialny, do-
stępny dla zmysłów, wyrażający aktywną
i zbawczą obecność Boga pośród Jego
ludu. Teologowie średniowiecza, a szcze-
gólnie Piotr Lombard i św. Tomasz z
Akwinu nadali uprzywilejowane miejsce
siedmiu obrzędom sakramentalnym, któ-
re pozostały dla katolików siedmioma
podstawowymi sakramentami: ~ chrzest,
znak przynależności do Kościoła; ~ Eu-
charystia, znak jedności chrześcijan w
Jezusie zmarłym i zmartwychwstałym;
pokuta, czyli spowiedź, znak miłosier-
dzia Bożego wobec człowieka grzesznika;
bierzmowanie, znak otrzymania 'Ducha
świętego (u prawosławnych związany z
obrzędem chrztu); kapłaństwo, święcenia
diakonów, kapłanów i biskupów, znak mi-
sji powierzonej Kościołowi; małżeństwo,

Strona 203

Słownik biblijny.txt

znak łączności między mężczyzną i kobie-
tą na podobieństwo zjednoczenia Boga
i Jego Kościoła; namaszczenie, czyli sakra-
ment chorych, znak zbawczej obecności
Boga przy cierpiących. Protestanci uznają
tylko dwa sakramenty: chrzest i Euchary-
stię, traktując je jako oznakę przynależno-
ści do Kościoła i pamiątkę Ostatniej Wie-
czerzy.
Salome, córka Herodiady i Heroda Fili-
pa. Podczas uroczystości urodzinowych
swego ojczyma Heroda Antypasa, Salome
tańczyła przed całym dworem; urzeczony
jej tańcem Herod obiecał spełnić każdą jej
prośbę. Za podszeptem matki, Salome po-
prosiła go o głowę Jana Chrzciciela
(Mk 6,21-28) i Herod był zmuszony ka-
zać go ściąć. Salome była zamężna naj-
pierw ze swym stryjem Herodem Filipem,
synem Heroda Wielkiego, później ze
swym kuzynem Arystobulem, synem He-
roda Agryppy II.
Lit. Jeden z tematów literatury końca XIX w.:
S. Mallarm‚ H‚rodiade (1869, Herodiada).
Piero della Francesca Spotkanie królowej Saby z Salomonem (1452-66); fresk,
kościół San Francesco, Arezzo

S ~ Salomon

G. Flaubert, opowiadanie Herodiada, w, zbio-
rze Trzy, opowieści (1877, wyd. poł. 1914).
J.K. Huysmans A'a Irspak (1884, wyd. poł.
1976), bohater książki komentuje obrazy
G. Moreau. J. Laforgue w, Moralit‚s l‚gendaŹres
(1887, Moralitety' legendarne) potraktował te-
mat z rozbrajającym humorem. O. Wilde Sa-
lome (1893, wyd. poł. 1904) nawiązuje do le-
gendy' o wampirycznej namiętności Salome.
G. Apollinaire Alcools (1913, Alkohole), "Salo-
me". ů J. Kasprowicz Salome (1898).
Ikon. Herod i Salome, kapiteł z XII w. (Tulu-
za). Salome: Tycjan (1560, Madryt); Caravag-
gio (1607, Londyn). G. Moreau Tańcząca Sa-
lome (1876, Paryż). A. Beardsley (1893), ilu-
stracje do sztuki O. Wilde'a Salome. F. von
Stuck (1906, Monachium). K. wasilkowski
Salome (1912, Muzeum Mazowieckie, Płock).
Muz. J. Massenet Herodiada (1881), opera wg
G. Flauberta. R. Strauss Salome (1901), opera.
F. Schmitt La trag‚die de Salome (1907, Trage-
dia Salome).
Ekr. Salome: S.G. Edwards (1918); Ch. Bryant
(1922) trzy obrazy kobiety fatalnej. W. Dieterle
Salome (1953) z Ritą Havworth w roli głównej,
film w' złym guście, bardzo daleki od narracji
biblijnej.
Salomon [hebr. szlomo, od szalom = po-
kój], syn Dawida i Batszeby, ostatni król
zjednoczonego królestwa Izraela (970-
-931 p.n.e.). Przejął władzę dzięki spisko-
wi, który jego matka i prorok Natan zor-
ganizowali przeciw starszemu bratu, Ado-
niaszowi. Jego rządy stanowiły szczyt wiel-
kości Izraela. Zręczny polityk i strateg,
zawarł przymierze z Egiptem poślubiając

Strona 204

Słownik biblijny.txt

córkę faraona. Podzielił kraj na 12 okrę-
gów, obłożonych podatkami, wpłacanymi
do centralnego skarbca. Budowle, które
wznosił w Jerozolimie, pochłaniały ogrom-
ne kwoty. Za jego rządów Świątynia Jero-
zolimska, wzniesiona jego staraniem, stała
się najważniejszym miejscem kultu dla ca-
łego narodu. Wybudował także wspaniały
pałac królewski, zajął się fortyfikacją mia-
sta, utrzymywał silną armię liczącą 1400
rydwanów, lecz cały ten przepych i chwała
były tylko przejściowymi atrybutami króle-
stwa Izraela. Po śmierci Salomona wybu-
chła wojna domowa, a kraj rozpadł się na
dwie części (1 krl 1-12; 2 Km 1-9).
Salomon był znany jako człowiek miłujący
bogactwo i rozkosze (Księga Królewska
przypisuje mu 700 żon i 300 nałożnic),
ale także jako człowiek wielkiej mądrości:
"Krół Salomon bogactwem i mądrością
przewyższał wszystkich królów ziemi"
(2 Krn 9,22). Opis sądu Salomona ilu-
struje jego mądrość: pewnego dnia dwie
kobiety stanęły przed królewskim sądem
twierdząc, że każda z nich jest matką
przyniesionego niemowlęcia. Jedna oskar-
żała drugą, że przez brak uwagi spowodo-
wała śmierć własnego dziecka i zabrała
dziecko drugiej. Salomon kazał przynieść
dziecko i polecił przeciąć je na dwoje, by
każdej z tych kobiet dać połowę. Wówczas
okazało się, która z nich jest prawdziwą
matką, była nią ta, która wolała oddać
żywe dziecko drugiej kobiecie niż patrzeć,
jak ginie ono zabite w okrutny sposób
(1 Krl3,16-28).
Koran przypisuje Sulajmanowi (określenie
Salomona) legendarną aurę i moc magicz-
ną, którą dawał mu magiczny pierścień.
Z. i p. Sąd Salomona.
Lit. Voltaire Dictionnaire philosophique (1764,
Słownik filozoficzny), autor odsuwa postacie
biblijne w daleką, archeologiczną przeszłość,
która czyni je obcymi dla umysłów jemu współ-
czesnych i piętnuje niemoralne skłonności
(Mojżesz, Dawid i Salomon). G. de Nerval
Voyage en Orient (1851, Podróż na Wschód),
"Les Nuits de Ramadan" (Noce Ramadanu),
Soliman w pełnej chwale przed królową Saby,
Balkis. R. Browning Salomon i Balkis (1883,
wyd. poł. 1969), poematy. Ch.N. Bialik, Sa-
lomon i królowa Saby, poematy, początek
XX w. ů K. Ujejski Pieśni Salomona (1846).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).
Ikon. Salomona wśród królów Izraela przed-
stawiano na portalach gotyckich katedr, jako
posąg-kolumnę w Chartres (XII w.), Corbeił,
Mans. Sąd Salomona: ł. signorelli (XV w.,
Siena); Rafaeł, fresk w Stanza della Segnatura
(1508-11, Watykan); witraże: Saint-Jean de
Troyes (1524), Saint-Gervais (1531, Paryż);
N. Poussin (1649, Paryż). G.A. Mossa Salo-
mon (1908, Nicea). Zob. też Saba.
Muz. C. Janequin Proverbes de Salomon (1558,
Przysłowia Salomona). G. Carissimi Judicium
Salomonis (1669, Sąd Salomona), oratorium.
M.A. Charpentier Judicium Salomonis (1702).

Strona 205

Słownik biblijny.txt

Ekr. K. Vidor Solomon i Saba (1959).
Samaria, miasto położone ok. 60 km na
północ od Jerozolimy, w pół drogi między
doliną Jordanu a wybrzeżem. Założona
ok. 880 p.n.e. przez króla Omriego, stała
się stolicą królestwa północnego i pozo-
stała nią do 721 p.n.e., gdy zburzyli ją
Asyryjczycy, część jej ludności została de-
portowana. W ST Samaria była symbo-
lem królestwa Izraela, tak jak Jerozo-
lima była symbolem królestwa Judy. Bi-
blia piętnuje Samarię za bałwochwalstwo,
jakiego dopuścili się w niej królowie,
szczególnie zaś Achab, który wzniósł
świątynię Baala (I krl 16,32), oraz
~ Izebeł, która utrzymywała jego pro-
roków i zwalczała proroka ~ Eliasza
(1 krl 18-19). Prorocy bardzo surowo od-
nosili się do panującej tam niemoralności
i bezbożności (Oz 4-5; Am 4; Mi 1).
W miejsce deportowanych mieszkańców
Samarii Asyryjczycy sprowadzili obcych
osadników, którzy zmieszali się z ludno-
ścią miejscową. Gdy śydzi, którzy powró-
cili z wygnania babilońskiego, zaczęli od-
budowywać świątynię, odrzucili pomoc,
którą ofiarowali im Samarytanie. Nieuf
ność wobec Samarytan uważanych za kul-
towo nieczystych, ponieważ byli mieszań-
cami, oraz dawny konflikt między północą
a południem były powodem odrzucenia
współpracy, co doprowadziło do zaciekłej
wrogości. Samarytanie w odpowiedzi sta-
rali się przeszkodzić w odbudowie świąty-
ni (Ezd 4), w konsekwencji zaś utworzyli
odrębną społeczność religijną. Samaryta-
nie zbudowali własną świątynię na górze
Garnim.
W czasach Jezusa niechęć między śydami
a Samarytanami (Łk 9,53; ~ 4,9) wciąż
pozostawała żywa. Jezus wybrał jednak
Samarytanina dla zilustrowania troski, ja-
ką człowiek winien otoczyć każdego bliź-
niego (jest to przypowieść Miłosierny Sa-
marytanin, Łk 10,29-37). Jezus daje rów-
nież świadectwo Swego nonkonformizmu
wobec Samarytan, objawiając się jako Me-
sjasz Samarytance, spotkanej przy studni
Jakuba. Samarytanie pozostający z dala od
praktyk żydowskich, zdawali się pozytyw-
nie przyjmować przesłanie chrześcijańskie
głoszone przez apostoła Filipa (Dz 8,4-8).
Z. i p. Miłosierny Samary,tanin - osoba, która
z własnej woli przychodzi z pomocą potrzebu-
jącemu.
Ikon. Jezus i Samary,tanka: kapiteł z XII w.
(Moissac). Obrazy z XVI w.: Annibale Canac-
ci (Mediolan, Wiedeń, Budapeszt); J. Bassano
(Werona); P. Veronese (Wiedeń). N. Poussin
(XVII w., Paryż). Miłosierny Samarytanin: wi-
traże z XIII w. (w Chartres, Rouen, Sens,
Bourges). Obrazy: J. Bassano (XVI w., Lon-
dyn); ł. Giordano (XVII w., Rouen). Rem-
brandt Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym
Samarytaninie (1638, Muzeum Narodowe,
Kraków). J. Malczewski Chrystus i Samarytan-
ka (1911, Kraków).
Samson [gr., z hebr. szinuzon, szenaesz =

Strona 206

Słownik biblijny.txt

słońce], jeden z dwunastu sędziów wymie-
nionych w Księdze Sędziów (Sdz 13-16);
różni się on jednak od innych, gdyż nie
jest przywódcą ani wojennym, ani poli-
tycznym, lecz raczej lokalnym bohaterem,
którego heroiczne czyny opowiedziane są
z domieszką humoru. Samson, poświęco-
ny Bogu już w chwili poczęcia, odznaczał
się nadludzką siłą, którą wykorzystywał
w walkach z Filistynami. Dotycząca go
tradycja zachowuje koloryt właściwy ba-
śniom ludowym. Samson zyskał sławę
przede wszystkim dzięki swoim kłopotom
z ~ Dalilą. Zginął śmiercią bohatera, uży-
wając po raz ostatni siły, jaką otrzymał od
Boga, aby zwalić kolumny świątyni Dago-
na, boga Filistynów.
Lit. J. Milton Sanson Mocarz (1671, wyd. poł.
1908), Dalila wyjaśniła swoją zdradę i bierze na
siebie odpowiedzialność za swój czyn. P.A. de
Laclos Niebezpieczne związki (1782, wyd. poł.
1912), Pani de Mortevił porównuje się z nową
Dalilą, trzymającą nożyce nad współczesnymi
Samsonami, którymi są mężczyźni. A. de Vi-
gny, wiersz "La Col‚re de Samson" (Gniew
Samsona) w: Les Destin‚es (1864, Przeznacze-
nia) - "Dobroć mężczyzny zwyciężona sprytem
kobiety!" H.ł. Bernstein Samson (1907), dra-
mat. J. Giraudoux Sodoma i Gomora (1943,
wystawienie poł. 1965), dumna, pełna pychy
Dalila chroni się w cieniu siły Samsona, aby
dalej kontemplować samą siebie. J. Grosjean
Samson (1989).
Ikon. J. Breu Historia Samsona (XV w., Bazy-
lea). A. DŹŹrer Samson zabija lwa, grafika
(1496). Rembrandt Samson oślepiony przez
Filistynów (1636, Frankfurt nad Menem).
P.P. Rubens Samson i Dalila (ok. 1614, Lon-
dyn). G. Dor‚ śmierć Samsona, ilustracja w Bi-
blŹŹ świętej (1866).
Muz. G.F. Handeł Samson (1741), oratorium.
C. Saint-Saens Samson i Dalila (1877), opera.
Ekr. C.B. De Mille Samson i Dalila (1950).
Samueł [hebr. szmueł = jego imieniem
jest Bóg], syn Elkany i jego żony Anny,
która długo była bezpłodna, ofiarowany
Bogu od chwili przyjścia na świat, wy-
chował się przy świątyni w Szilo; powoła-
nie przez Boga wyświęciło go na proroka
(1 Sm 3). Był ostatnim z sędziów, pro-
wadził Izraelitów do walki przeciw Fi-
listynom. Kiedy Izraelici domagali się
króla, Samueł udzielił królewskiego na-
maszczenia Saulowi (1 Sm 11,12-15).
Sauł został jednak odrzucony przez Bo-
ga (1 Sm 15,10), gdyż pogwałcił prawo
~ anatemy; na wyraźne polecenie Boga
Samueł namaścił Dawida na króla. Saul
po śmierci Samuela, chcąc zasięgnąć ra-
dy, za pośrednictwem wróżki z Endor
wywołał jego ducha; ten przepowiedział
mu rychłą klęskę i śmierć (1 Sm 28,3-25).
Według Tradycji, Samueł jest przede
wszystkim wizjonerem (1 Krn 9,22), czyli
prorokiem (Dz 3,24) i pośrednikiem, tak
jak Mojżesz (Ps 99,6; ~r 15,1).
Lit. ů W. Chrostowski Bohaterowie wiary Stare-
go Testamentu (1992).

Strona 207

Słownik biblijny.txt

Ikon. Namaszczenie Samuela, fresk w synago-
dze w Dura Europos (III w.). Cień Samuela
ukazuje się Saulowi: S. Rosa (XVII w., Paryż);
B. West (1777, Londyn). J. Reynolds Samuel-
dziecko podczas modlitwy (XVIII w., Londyn,
Montpellier).
sanctus, formuła modlitwy uwielbienia.
Sanctus, czyli Święty, Święty, Święty, lub
tzw. trisagium, występuje w Księdze Izaja-
sza (Iz 6,3); jest powtórzona w Apokalipsie
św. ,Jana (Ap 4,8). Występuje obecnie w
liturgŹŹ Mszy św. (obrządek katolicki) i w
świętej Ofierze (obrządek prawosławny);
śpiewa się ją w Kościele reformowanym.
Sanhedryn [gr. syn‚drion = rada, try-
bunał]. Po powrocie z wygnania babi-
lońskiego Izraelici otrzymali od Per-
sów prawo rozsądzania własnych sporów
(Ezd 7,25-26). Stopniowo utworzyli radę
administracyjną, senat, którego istnienie
jest potwierdzone począwszy od III w.
p.n.e. Sanhedryn skupiał 70 członków
oraz arcykapłana, który mu przewodniczył
albo w świątyni Jerozolimskiej, albo w je-
go własnym domu. Rada ta dysponowała
własną policją i prawdopodobnie miała
prawo wydawania wyroków śmierci, które
jednak za czasów okupacji rzym. musiały
być zatwierdzane przez prokuratora - na-
miestnika rzym. Sanhedryn składał się
z trzech grup: starszyzny (reprezentującej
arystokrację świecką), głów rodzin kapłań-
skich z arcykapłanem oraz uczonych w Pi-
śmie. Trzecia grupa to faryzeusze, pozo-
stałe zaś należały do saduceuszy. To wła-
śnie Sanhedryn osądził Jezusa, apostołów
Piotra i Jana (Dz 4,5), Szczepana i Pawła
(Dz 6,12; 23). Zasiadali w nim m.in. Ni-
kodem i Józef z Arymatei. Sanhedryn
uległ rozproszeniu w momencie zburzenia
Jerozolimy i od tej pory przestał istnieć.
Ikon. A. Bida, ilustracje w Ewangeliach (1873,
Paryż).
sanktuarium [łac. sanctuarium = świę-
tość, miejsce święte], świątynia jako ca-
łość. W sensie ogólnym jest to miejsce
kultu uświęcone obecnością Boga, przy-
najmniej podczas obrzędów kultowych.
Obecnie - sanktuarium to miejsce świę-
te, oddzielone od świeckiego świata, obo-
wiązuje w nim skupienie i cześć pełna sza-
cunku.
Sara [hebr., pani, władczyni, księżna],
żona ~ Abrahama, matka Izaaka.
Biblia podaje, że była bardzo piękna
(Rdz 12,11). Sara była niepłodna, dała
więc Abrahamowi swą służebnicę Hagar,
aby miał z nią potomka (Izmael). Jed-
nak Sara w końcu także urodziła syna,
Izaaka, "Syna Obietnicy", który przyszedł
na świat, gdy Sara była już w podeszłym
wieku.
Temat matki w podeszłym wieku lub
uchodzącej za bezpłodną (jak Anna, mat-
ka ~ Samuela, Elżbieta) podkreśla
moc Boga, dla którego nie ma nic nie-
możliwego. Opowieść o zapowiedzi tych
narodzin w czasie widzenia w Mamre

Strona 208

Słownik biblijny.txt

(Rdz 18,1-15) to jeden z najpiękniejszych
tekstów ST. W NT Sara, nazywana matką
dzieci obietnicy (Hbr 11,11), jest przykła-
dem żywej wiary (Rz 4,19) i wzorem dla
chrześcijańskich żon, posłuszna Abraha-
mowi, którego nazywała swoim panem.
Sauł [hebr. szauł = uproszony], z po-
kolenia Beniamina, namaszczony przez
~ Samuela na pierwszego króla Izraela
(1 Sm 9). Inna relacja starotestamentowa
widzi w nim króla wyznaczonego przez
los, podczas zgromadzenia ludu zwołane-
go przez Samuela w Mispa (1 Sm 10,17-
-25), albo wybranego przez lud w Gilgal
(1 Sm 11,12-15). Pierwszy krół zjedno-
czonego królestwa Izraela (ok. 1030-
-1010) znany jest przede wszystkim jako
dowódca wojskowy. Odrzucony przez Bo-
ga (1 Sm 15,11) stracił godność królew-
ską, która została dana ~ Dawidowi.
Ogarnięty lękiem i niepokojem był nie-
chętny przyjaźni swego syna Jonatana
z Dawidem i wielokrotnie usiłował zabić
Dawida (na przykład podczas nocy po-
ślubnej jego własnej córki Mikał i Dawi-
da). Pytał o radę ducha Samuela u wróżki
w Endor i dowiedział się o swojej bliskiej
śmierci. Rzeczywiście, wraz ze swymi trze-
ma synami zginął w bitwie pod wzgórzami
Gilboa (1 Sm 31). Sauł był człowiekiem,
na którym ciążył tragiczny los, nie rozu-
miał tajemniczego zachowania Boga wo-
bec niego.
Lit. J. de La Taille Sauł le furieux (1562, Saul
szalony), autor inspiruje się równocześnie Bi-
blią (Księga Królewska), Seneką Młodszym
i Arystotelesem, aby rozwinąć temat bohatera,
prześladowanego przez nie sprzyjający los.
V. Alfieri Sauł (1782, wyd. poł. 1820-23), tra-
gedia. R. Browning Men and Women (1855,
Mężczyźni i kobiety), "Saul", Dawid opowia-
da, że jego śpiewy rozproszyły smutek starego
króla. A. Gide Sauł (1903), dramat. Gide,
wychodząc od pierwszej Księgi Samuela, budu-
je dramat opierający się na problemie homo-
seksualizmu. Pewien młody i piękny pasterz,
Dawid (Dawid), kocha Jonatana, syna króla
Saula, który sam, oczarowany urokiem Dawi-
da, ulega własnej słabości.
Ikon. Rembrandt Dawid i Sauł (1657, Haga).
B. West Sauł i wróżka z Endor (1777, Hart-
ford). ů A. Brodowski Gniew Saula na Dawida
(1812-19, Muzeum Narodowe, Warszawa).
Muz. M.A. Charpentier Mors Saulis et Jona-
thae (XVII w., śmierć Saula i Jonatana), orato-
rium. G.F. Handeł Sauł (1739), oratorium.
C.A. Nielsen Sauł et David (1901, Sauł i Da-
wid), opera.
Sąd Ostateczny. Według ST Bóg, naj-
wyższy sędzia, przybędzie dokonać po-
działu żyjących ludzi na dobrych i złych
i oddzieli ich od siebie. Dzień Pański,
przez niektórych oczekiwany z niecierpli-
wością (Am 5,18), jest zapowiadany przez
proroków jako dzień przejmujący trwogą,
zarówno dla wrogów Izraela (Iz 13,6;
~r 46,10; ~ł 4,9-14), jak i dla samego Izra-
ela. Jest on opisany w Księdze Sofoniasza

Strona 209

Słownik biblijny.txt

(So 1,14-18), z której została zaczerpnięta
treść hymnu Dies irae (Dzień gniewu),
oraz w Księdze Zachariasza (Za 14), ja-
ko kataklizm o wymiarach kosmicznych.
Oczekiwanie na Dzień Pański albo Dzień
Syna Człowieczego (Łk 17,22-23) moż-
na odnaleźć także w MT, wg którego bę-
dzie to dzień znamienny powtórnym
przyjściem Chrystusa (1 Tes 4,13-17),
niebiosa i ziemia strawione będą przez
ogień (1 Kor 3,13-15), a Chrystus przybę-
dzie, aby okazać się zwycięzcą w walce
apokaliptycznej (Ap 19,11-21), aby zni-
weczyć grzeszników i zło (2 Tes 2,8),
oczyścić oziębłych, a wynieść do chwały
tych, którzy byli mu wierni (Flp 2,16).
Idea sądu nad zmarłymi pojawiła się
stosunkowo późno, bo w II w. p.n.e.,
w judaistycznej literaturze apokaliptycznej
(Księga Hertocha, Księga Daniela). Bóg
przyjdzie sądzić narody po powszechnym
zmartwychwstaniu i będzie bezlitosny dla
tych, którzy prześladowali Jego lud, będzie
to dzień gniewu, czyli dzień Boży.
Ewangeliści podejmują apokaliptyczne ob-
razy powtórnego przyjścia Syna Człowie-
czego w chwale, ilustrując sceny Sądu
Ostatecznego, jest to ostatnia część mowy
eschatologicznej, którą Jezus wygłosił na
Górze Oliwnej przed męką. Jedynie Mate-
usz ukazuje sąd osobowy, jednostkowy,
oddzielenie sprawiedliwych od potępio-
nych (Mt 25,31-46). Według Apokalipsy
św. Jana, po zniszczeniu nieprzyjaciela na-
stąpi zmartwychwstanie umarłych i sąd
nad nimi: "i osądzono zmarłych z tego, co
w księgach zapisano, według ich czynów"
(Ap 20,11-15). Kaznodzieje i artyści po-
dejmowali te przerażające obrazy, aby
sprowadzić wiernych na właściwą dro-
gę. Ostateczny charakter sądu stopniowo
ustępował miejsca tradycji kształtującej się
od IV do XII w., która umieściła czyściec
przed Sądem Ostatecznym, dając w ten
sposób grzesznikom szansę odpokutowa-
nia za grzechy i uniknięcia piekła.
Z. i p. Trąby Sądu Ostatecznego (Ap 8-11).
Oddzielić owce od kozłów (Mt 25,32) - oddzielić
wybranych od potępionych. Nie znacie dnia ani
godziny (Sądu Ostatecznego, Mt 25,13).
Lit. Sąd Ostateczny opisał obrazowo Tertulian
w De Spectactuis (197-206, O igrzyskach).
T.A. d'Aubign‚ ss Les Tragiques (1616, rymy
tragiczne) przywołuje wizje końca świata, kiedy,
to Bóg skaże na wieczne męki tych, którzy
prześladują sprawiedliwych. V. Hugo La L‚gen-
de des si‚cles (1859, Legenda wieków), "La
Trompette du Jugement" (Trąba Sądu Osta-
tecznego): "widziałem pośród nocy trębacza
strasznego". P.J. Jouve Glair-e (194?, Chwała).
Przywołanie wizji piekła i Sądu Ostateczne-
go często prowadziło do satyrycznego spoj-
rzenia na ludzkie błędy czy znanych grzeszni-
ków F.G. de Quevedo v Villegas Los sner‹os
(1627, Sen o Sądzie Ostatecznym), d'Aubign‚
Les Tragiques. J. Kasprowicz Dies irae (Hymn
wy 1922).
Ikon. Sąd Ostateczny przeprowadza Chrystus;

Strona 210

Słownik biblijny.txt

często archanioł Michał waży dusze na wadze.
wybrani są po prawej stronie Jezusa, potępieni
spadają do piekła po Jego lewej stronie. Sąd
Ostateczny jest często wyobrażony na tympa-
nonach w głównych portalach katedr romań-
skich, np. w Autun, Conques (XII w.), Bour-
ges (XIII w.). Malowidło pokrywające całą
ścianę katedry w Albi (XIV w.); dzieło ł. Si-
gnorellego w Orvieto (1504); Michał Anioł,
fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej
(1536-41, Watykan). Obrazy: Fra Angelico
(1431, Florencja); R. van der Weyden, polip-
tyk malowany na desce (1443~5, Beaune);
H. Bosch (1504, Wiedeń); H. Memling, tryp-
tyk malowany na desce (przed 1473, Gdańsk).
Muz. When the saints go marching in (Kie-
dy święci maszerują), negro spirituał, wej-
ście wybranych do raju. ů K. Penderecki
Dies irae (1967), oratorium dedykowane pa-
mięci ofiar obozu koncentracyjnego Auschwitz-
-Birkenau.
schizma [gr. schisma = rozłam]. Według
ST po śmierci ~ Salomona królestwo
Izraela rozpadło się na dwa odrębne króle-
stwa: Judę i Izrael; Roboam, syn Salomo-
na, rządził Judą, podczas gdy Jeroboam
wystąpił przeciw niemu na zgromadzeniu
w Sychem, czyniąc najpierw to miasto
stolicą Izraela (1 krl 12,25-30). Jeroboam
ustanowił miejsce kultu Boga w miejsco-
wej świątyni w Beteł, aby odciągnąć lud
z tego obszaru od udawania się do Jerozo-
limy na święta, wywołując w ten sposób
schizmę religijną.
W NT słowa Jezusa spowodowały podział
wśród Jego słuchaczy: "I powstało w tłu-
mie rozdwojenie z Jego powodu" (~ 7,43).
Paweł wzywał Koryntian do jedności:
"by nie było wśród was rozłamów; by-
ście byli jednego ducha i jednej myśli"
(1 Kor 1,10).
W epoce średniowiecza "schizma" była
rozumiana jako zerwanie z Kościołem.
Sedecjasz [hebr. cidkijahu = Jahwe jest
moją sprawiedliwością], ostatni krół Judy,
ustanowiony po pierwszym zdobyciu Jero-
zolimy w 597 p.n.e. na miejsce deporto-
wanego do Babilonu Jojakina. Pod naci-
skiem antybabilońskich tendencji i wbrew
~ Jeremiaszowi, który w celu ratowania
Jerozolimy i narodu doradzał ustępstwa
wobec Nabuchodonozora II, Sedecjasz
podjął próbę uwolnienia się od Nabucho-
donozora II, co doprowadziło w 589 p.n.e.
do oblężenia Jerozolimy i do jej zajęcia w
587 p.n.e. Sedecjasz uciekł, został jednak
pochwycony, osądzony i skazany przez
króla Babilonu, musiał patrzeć na egzeku-
cję swoich dwóch synów, zanim został
oślepiony; zmarł w niewoli w Babilonie
(2 krl 24-25).
Lit. R. Garnier Les Juives (1583, śydówki).
Sem, najstarszy syn ~ Noego. W okresie
poprzedzającym potop ożenił się, ale jesz-
cze nie miał dzieci. Po kataklizmie dał
swojemu ojcu odurzonemu winem, dowód
synowskiego szacunku. Noe udzielił mu
swego błogosławieństwa (Rdz 9,23-27).

Strona 211

Słownik biblijny.txt

Sem jest uważany za przodka Semitów.
Semici, grupa ludów wywodzących się
od Sema, zamieszkujących Azję Za-
chodnią i należących do tej samej rodziny
językowej. Na ogół wyróżnia się w języku
semickim trzy grupy językowe: 1) język
wschodniosemicki czy wschodnioakadyj-
ski, który miał wiele dialektów i był uży-
wany na terenach AsyrŹŹ i BabilonŹŹ; 2) ję-
zyk północno-zachodniosemicki, którym
posługiwano się w SyrŹŹ i Palestynie (język
aramejski i kananejski, do którego należy
również język hebr.); 3) język południo-
wo-zachodniosemicki używany na tere-
nach ArabŹŹ i EtiopŹŹ.
Septuaginta [gr., siedemdziesiąt; skrót
LXX], najstarsze tłumaczenie ksiąg Srz
języka hebr. i aram. na język gr., doko-
nane w III-II w. p.n.e w Aleksandrii z ini-
cjatywy zhellenizowanych śydów, którzy
nie znali już języka hebr. Nazwa przekładu
pochodzi od legendy, przekazanej w gr.
źródle znanym jako List Atysteasza, rze-
komego dworzanina egipskich Ptoleme-
uszów, napisany do Filokratesa (apokryf
pochodzący z II w. p.n.e). Według tej le-
gendy Ptolemeusz II Filadelfos (285-246
p.n.e.) za namową kustosza Biblioteki
Aleksandryjskiej, zapragnął zaznajomić się
z Prawem żydowskim. Arcykapłan z Jero-
zolimy przysłał mu więc 72 mężów bie-
głych w Torze, którzy dokonali przekładu
na język gr. Pięcioksięgu w ciągu 72 dni.
Pięcioksiąg z pewnością zaczęto tłumaczyć
w tej epoce; pozostała część ST tłumaczo-
na była stopniowo. Septuaginta jest bardzo
interesująca ze względu na fakt, że stano-
wi świadectwo tekstu hebr., wcześniejsze-
go niż ten, który znany jest obecnie pod
nazwą "tekst masorecki". Masoreci to śy-
dzi z Palestyny i z Babilonu, którzy mię-
dzy V a X w. n.e. ustalili brzmienie czyta-
nia hebr. tekstu BiblŹŹ przez wprowadzenie
znaków samogłoskowych, objaśnień, a na-
wet akcentów, gdyż pismo hebr. nie za-
wierało samogłosek. Z drugiej strony, to
właśnie Septuaginta od początku była Bi-
blią Kościoła i wg niej cytowane są teksty
ST i NT oraz Ojców Kościoła.
serafin [hebr. serafim = płomień], nie-
biańska istota przedstawiana jako postać
mająca oblicze, ręce i sześć skrzydeł.
W wizji Izajasza serafini sławiąc Boga ota-
czali jego tron i byli pośrednikami między
Nim a człowiekiem (Iz 6,2-7). W średnio-
wiecznej ikonografii malowani byli kolo-
rem czerwonym dla oddania barwy ognia.
Tradycja chrześcijańska uważa ich za je-
den z dziewięciu chórów anielskich.
Ikon. Serafini często są przedstawiani na mi-
niaturach średniowiecznych i w rzeźbie romań-
skiej (tympanon z Notre-Dame du Port w
Clermont-Ferrand, XII w.) i gotyckiej (sklepie-
nie w Bourges (XIII w.). Mozaiki z Cefalu
(XIV w.). D. Spinelli di Nicolo ozdobił serafi-
nami markieterie w kaplicy dei Signori w Sie-
nie (1428). Także Chrystus przedstawiony jest
jako serafin na obrazie Giotta di Bondone

Strona 212

Słownik biblijny.txt

Święty Franciszek otrzymujący stygmaty (1290-
-1300, Luwr, Paryż). ů S. Wyspiański Stygma-
tyzacja św. Franciszka, witraż (1897-98, ko-
ściół Franciszkanów, Kraków).
serce z kamienia ~ kamień.
Set [hebr.], syn Adama i Ewy, urodzony
po zabójstwie ~ Abla, dokonanym przez
~ Kaina. Jego syn Enosz pierwszy wzywali
mienia Boga (Rdz 4,25-26).
sędziowie, osoby działające w Kanaanie
przed epoką królewską jako charyzma-
tyczni przywódcy i wybawcy Izraela. Poza
jednym epizodem mianowania sędziów
przez Mojżesza na pustyni (Wj 18,13-26;
Pwt 1,9-18) termin "sędzia Izraelitów"
w ST odnosi się albo do wodza, biorącego
udział w wojnie i wyzwalającego Izrael od
najeźdźców z sąsiednich państw, albo do
lokalnego zwierzchnika. Księga Sędziów
opowiada o sześciu "wielkich sędziach".
Oprócz tego wspomina o sześciu "mniej-
szych sędziach", których zadaniem było
strzec ustaw i praw. Najsławniejszy z
sędziów jest Samson, zdradzony przez
~ Dalilę.
Muz. G. Carissimi Historia di ,Jephte (1650),
oratorium. C. Saint-Saens Samson i Dalila
(1877), opera.
siewca. Siewy odbywały się w okresie je-
siennych deszczy. Siewca rzucał ziarno
przed pługiem, który przykrywał ziarno,
nie żłobiąc właściwie bruzd. W Przypowie-
ści o siewcy Jezus porównuje słowo Boże
do ziarna, a Siebie do siewcy; Jego słu-
chacze są jak gleba, przyjmująca ziarno.
Jeżeli grunt jest kamienisty, ziarno wpraw-
dzie wschodzi, lecz ponieważ może nie
zapuścić korzeni, nie oprze się palące-
mu słońcu południa; jeżeli grunt pokry-
wają ciernie, zdławią one ziarno zanim
jeszcze wzejdzie; lecz jeżeli gleba jest do-
bra, ziarno wyda plon nawet stokrotny
(Mt 13,3-8; Mk 4,3-8; Łk 8,5-8).
Siloam [hebr. sziloach = posłany], Si-
loe, sadzawka położona w południowej
części Jerozolimy, zasilana wodą ze źródła
Gichon, dzięki kanałowi zbudowanemu
w VIII w. p.n.e. przez Ezechiasza. Czer-
pano z niej wodę, symboł błogosławieństw
mesjańskich, podczas święta Namiotów
(hebr. Sukot). Pewnego dnia Jezus zwilżył
śliną oczy człowieka niewidomego od uro-
dzenia i posłał go do sadzawki Siloam, aby
się w niej obmył: "On więc odszedł, ob-
mył się i wrócił widząc" (~` 9,6-7).
Lit. P. Gadenne Siloe (1941), epigrafem tej
powieści jest cytat (~ 9,11): "Et abŹŹ, et lavi,
et video" (łac., poszedłem więc, obmyłem się
i przejrzałem).
skała, opoka, symboł solidności i bez-
pieczeństwa. W ST Bóg jest skałą Izraela,
czyli jego mocnym oparciem: "Któż jest
skałą prócz Boga naszego?" (Ps 18,32).
Skała i życie Boże - w Księdze Wyjścia
ukazany jest Mojżesz błagający Boga za
swoim ludem, umierającym z pragnienia
na pustyni Synaj: "Uderzysz w skałę,
a wypłynie z niej woda i lud zaspokoi swe

Strona 213

Słownik biblijny.txt

pragnienie" (W' 17,16). Według legendy
rabinicznej skała towarzyszyła następnie
Hebrajczykom w drodze przez pustynię.
"Człowiek mądry buduje dom na skale"
(Łk 6,48), słowa Jezusa wprowadzone
w czyn są fundamentem życia. Jezus nazy-
wa skałą (opoką) ~ Piotra, ma on bo-
wiem być fundamentem Jego Kościoła
(Mt 16,18). Dla Pawła Jezus jest także
wodą "duchową" wypływającą ze skały.
Zob. kamień (kamień węgielny).
Z. i p. Budować na piasku (Mt 7,25-26) - nie
stosować się do słów Jezusa, nie budować na
skale. Potocznie powiedzenie to stosuje się do
wszystkiego, co nie opiera się na żadnym solid-
nym fundamencie.
słoma. Słoma symbolizuje wszystko
to, co ma niewielką wartość (Iz 5,24;
Ps 83,14) i skazane jest na zniszczenie, ja-
ko wrogie Bogu. Widzieć źdźbło słomy
w oku bliźniego, a nie widzieć belki w
swoim znaczy tyle, co nie zauważać wła-
snych wad, a za to widzieć najdrobniejsze
wady innych. W Ewangeli według św. Ma-
teusza (Mt 7,1-5), z której pochodzi to
wyrażenie, oznacza ono, że nie należy są-
dzić innych, aby samemu nie być sądzo-
nym (przez Boga).
Z. i p. Źdźbło słomy i belka.
słowo [łac. verbum = słowo, oddaje hebr.
dawar = słowo, wydarzenie). Hebrajskie
pojęcie słowa jest o wiele szersze i mniej
abstrakcyjne niż gr. logos (rozum, mą-
drość) i swym znaczeniem wykracza poza
sens łac. verbum. Słowo żywe, twórcze,
jest jakby przedłużeniem tego słowa, od
którego się wywodzi. Ma ono moc twór-
czą i zbawczą, to właśnie słowem Bóg
stworzył świat (Rdz 1), przez to słowo
przekazuje swój plan zbawienia za pośred-
nictwem Prawa (~ Dekalog), proroctw,
mądrości ludów, modlitwy.
Już w ST słowo Boże "pracuje" nad świa-
tem (stworzenie autonomicznego wszech-
świata, przemienianie serc i relacji ludz-
kich). W Księdze Mądrości słowo to zdaje
się mieć nawet pewną osobowość w od-
niesieniu do Boga.
W NT, w EwangelŹŹ według św. Jana: "Na
początku było Słowo, a Słowo było u Bo-
ga i Bogiem było Słowo... A Słowo sta-
ło się ciałem i zamieszkało wśród nas"
(~ 1,1-14), słowo Boże przybiera oblicze,
oblicze Jezusa z Nazaretu. Oświadczenie
to fascynowało poetów, filozofów i teolo-
gów, nie tylko dzięki randze, jaką nadaje
słowu istniejącemu odwiecznie, lecz także
dzięki stwierdzeniu różnicy osób w Bogu.
Tekst ten jest jednym z fundamentów
doktryny o Trójcy świętej (Bóg Ojciec,
Syn Boży i Duch święty) i o wcieleniu
(Jezus, Bóg-Człowiek).
Lit. J.C. Renard En une seule vigne (1959, Sa-
motna winorośl), "La Langue du sacre" [Język
spraw świętych): "Spotkanie słowa ze Sło-
wem".
sługa Boży. Na terenie starożytnego
Bliskiego Wschodu każdy wasał był nazy-

Strona 214

Słownik biblijny.txt

wany sługą swego suwerena, który z kolei
mógł być sługą kogoś wyżej postawionego.
Określenie to rozciągało się nie tylko na
króla, lecz także na proroków i cały lud
Izraela. Biblia podkreśla fakt, że ani krół,
ani żaden inny pośrednik w hierarchŹŹ
' społecznej nie może być, jak to się dzie-
je w innych narodach, władcą despotycz-
nym. Powinien on rzeczywiście służyć
Bogu i swemu ludowi. Dlatego najwła-
ściwszym typem sługi jest "Sługa Cier-
piący", sławiony w czterech poematach
w Księdze Izajasza (Iz 42,1-3; 49,1-7;
50,4-11; 52,13-15; 53,1-12), często na-
zywanych "Pieśniami Sługi Pańskiego".
Ten Sługa pozostaje bowiem wierny Pra-
wu Bożemu aż do śmierci i cierpiąc prze-
śladowania zbawia swój lud. NT utożsa-
'mia tę mesjańską postać z Jezusem.
smok [hebr. tanin = potwór morski, kro-
kodył, wieloryb], mityczne zwierzę przed-
stawiane zazwyczaj z pazurami lwa, skrzy-
dłami orła i ogonem węża. W Apokalipsie
św. Jana pod postacią smoka jest przed-
stawiony szatan pokonany przez Michała
i jego aniołów i strącony na ziemię. Smok
przekazuje swą władzę BestŹŹ (cesarstwu
rzym., Ap 12;13; 20). Zob. Lewiatan.
Ikon. A. DŹŹrer Apokalipsa, cykł drzeworytów
(1498). Rafaeł święty Michał walczący ze smo-
kiem (1518, Luwr, Paryż). święty Michał jest
często przedstawiany jako zwyciężający smoka
z Apokalipsy. święty Jerzy walczy ze smokiem,
symbolizującym zło: P. Uccello (1460, Lon-
dyn); V. Carpaccio (1507, Wenecja).
sny. Hebrajczycy, tak jak wszystkie inne
ludy starożytnego Wschodu, uważali sny
za uprzywilejowany środek komunikowa-
nia się człowieka z bóstwem. W BiblŹŹ sny
podkreślają charakter boski otrzymanego
przesłania. W ST sny ~ Jakuba, syna Iza-
aka, ~ Salomona (1 krl 9,1-9), Nabu-
, chodonozora II (~ posąg na glinianych
nogach) oraz sny tłumaczone przez ~ Jó-
zefa, syna Racheli. W NT sny ~ Józefa,
z rodu Dawida, Mędrców ze Wschodu
i żony Piłata.
Sodoma i Gomora, dwa miasta po-
łożone na południe od Morza Martwe-
go, znane ze swego grzesznego życia: po-
garda dla zasad gościnności (Rdz 19,8),
homoseksualizm (Rdz 19,4-11), pycha
(Syr 16,8). Bóg nie znalazł tam nawet
dziesięciu sprawiedliwych (Rdz 18,32).
Aby ukarać Sodomę i Gomorę zniszczył
je, spuszczając "deszcz siarki i ognia"
(Rdz 19,24; Pwt 29,22); jedynie ~ Lot
został oszczędzony. Los obu tych miast to
"przestroga na przyszłość dla bezbożnych"
(2 P 2,6). Prorocy często wymieniają te
miasta jako symboł zepsucia i bezbożności
(Iz 1,9-10; Ez 16,46-58), a w Apokalipsie
św. Jana Sodomą została nazwana Jerozo-
lima.
Lit. M. Proust Sodoma i Gomora (1921, wyd.
poł. 1958), czwarta powieść w cyklu W poszu-
kiwaniu straconego czasu, przekleństwo i cier-
pienia dotykają "potomków mieszkańców So-

Strona 215

Słownik biblijny.txt

domy, których oszczędził ogień z nieba". J. Gi-
raudoux Sodoma i Gomora (1943, wystawienie
poł. 1965), sztuka o nieporozumieniach mię-
dzy mężczyznami i kobietami. Piorun zesłany
przez Boga spada na ludzkość podzieloną na
dwie wrogie sobie płcie. P. Emmanueł Sodome
(1944). ů J. Słowacki Paryż (1833). K. Ujejski
Słup soli (Poezje,1866). K.I. Gałczyński Notat-
ki z nieudanych rekolekcji paryskich (1946).
J. Stryjkowski Sodoma (1963).
Ekr. R. Aldrich i S. Leone Sodoma i Gomora
( 1962).
sół. Służy do przyprawiania i konserwo-
wania produktów żywnościowych. He-
brajczycy, podobnie jak inne ludy, przy-
pisywali soli także walor oczyszczający:
"Każdy dar należący do ofiary pokarmo-
wej ma być posolony" (Kpł 2,13). Elize-
usz właśnie solą oczyścił źródło w Jerychu
(2 krl 2,19-22). Ludy koczownicze uży-
wały soli podczas posiłków przyjaźni czy
przymierza, stąd określenie "przymiene
soli" na wyrażenie stabilności przymierza
między Bogiem a Jego ludem (Lb 18,19).
Sół symbolizuje też mądrość, czystość, si-
łę moralną. Jezus powiedział do swoich
uczniów: "Wy jesteście solą dla ziemi.
Lecz jeśli sół utraci swój smak, czymże ją
posolić? Na nic się już nie przyda, chyba
na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi"
(Mt 5,13; Łk 14,34). Podczas chrztu no-
wy chrześcijanin dostawał do ust szczyptę
soli, czemu towarzyszyły słowa: "Przyjmij
sół mądrości; niech ci pomoże w otrzy-
maniu przebaczenia, abyś osiągnąłł życie
wieczne".
Z. i p. Sół ziemi - ludzie najcenniejsi, najwar-
tościowi, wybrańcy.
Lit. ů C.K. Norwid Promethidion (1851).
SpoCzynek wieCzny. Apokalipsa św. Ja-
na przedstawia szczęście w raju jako od-
poczynek tych, którzcy umierają w pokoju
z Bogiem (Ap 14,13), stąd wyrażenie "od-
poczynek wieczny", używany na eufemi-
styczne określenie śmierci. Zob. requiem.
sprawiedliwy - sprawiedliwość.
Sprawiedliwość Boża nie polega na rów-
nomiernym podziale dóbr między wszyst-
kich ludzi. Według BiblŹŹ, Bóg jest spra-
wiedliwy, gdyż jest obrońcą prawa, który
mści krzywdy wyrządzone Jego ludowi,
słabemu, niewinnemu, ofierze bezbożnych
przeciwników. Bóg działa w ten sposóob ze
względu na wierność przymierzu zawarte-
mu z ludem Izraela.
Psalmy i prorocy mówią o nadziei pokła-
danej w Bogu, Słońcu sprawiedliwości
(Ps 19; Mł 3,20), który w Dniu Pańskim
dokona rozróżnienia między sprawiedli-
wymi a złymi (w krajach starożytnego
Wschodu słońce symbolizowało sprawie-
dliwość). Zob. Sąd Ostateczny.
Dla istoty ludzkiej sprawiedliwość to od-
powiedź doskonała na miłość Boga. Spra-
wiedliwy oddaje cześć Bogu, w pełni prze-
strzega Jego Prawa, zachowuje całkowitą
ufność w Jego sprawiedliwość, mimo
wszelkich doświadczeń (Ps 22;92;119).

Strona 216

Słownik biblijny.txt

W NT najdoskonalszym sprawiedliwym
jest Jezus, prześladowany, niewinny
(Mt 27,46). On sam w przypowieści o ro-
botnikach w winnicy wyjaśnia, że miłość
Boga przewyższa zwyczajną ludzką spra-
wiedliwość (Mt 20,1-16).
Temat sprawiedliwości zajmuje bardzo
istotne miejsce w Liście do Rzymian św.
Pawła. Prawdziwa sprawiedliwość charak-
teryzująca życie chrześcijańskie nie pocho-
dzi od spełnionych czynów, lecz jest łaską,
"zstępuje z nieba" (Rz 1,17; 3,21) i prze-
mienia ludzkość. Zmartwychwstanie Jezu-
sa Chrystusa ma na celu "nasze usprawie-
dliwienie" (Rz 4,25). M. Luter powołał
się właśnie na św. Pawła, kładąc nacisk na
usprawiedliwienie przez samą wiarę (sola
fide).
Lit. J.A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. poł.
1921), "Sprawiedliwy pozostawał prawy, pro-
sty", zniewaga pod adresem człowieka uległego
(Jezusa), "płaczącego na górze Oliwnej", od
którego poeta woli Wyklętego, dumnego ze
swego buntu i ze swej odrazy. Od XIX w., wie-
lu pisarzy występowało przeciw niesprawie-
dliwości Boga, który pozwala na cierpienie
niewinnych, a nawet na cierpienia własnego sy-
na: A. de Vigny Le Mont des Oliviers (1844,
Góra Oliwna); G. de Nervał Le Christ aux Oli-
viers (1854, Chrystus na Górze Oliwnej);
F. Dostojewski Bracia Karamazow (1880, wyd.
poł. 1913); A. Camus: Dżuma (1947, wyd.
poł. 1957), Człowiek zbuntowany (1951, wyd.
poł. 1971). A. Schwan-Ban Le Dernier des
justes (1959, Ostatni spośród sprawiedliwych),
sprawiedliwi są rzucani na stosy historŹŹ, padają
filary świata. Sprawiedliwy "rozwiązuje zagad-
kę całego zła, istniejącego na ziemi, bierze je
w swoje serce". Zob. też Hiob.
starsi, były to głowy rodzin każdego
pokolenia Izraela (Pwt 31,28), ludzie
mądrzy, których zdanie było szanowane.
Oni wymierzali sprawiedliwość. Już w cza-
sie wędrówki przez pustynię Mojżesz po-
wołał grono siedemdziesięciu starszych
(Lb 11,16); zgromadzenie to w epoce póź-
niejszej przekształciło się w ~ Sanhedryn.
W NT starszych [gr. presbyteroa] spotyka
się we wspólnocie żydowskiej (~,k 7,3) lub
w grupie chrześcijan (Dz 15,2). Pod ko-
niec swojej trzeciej podróży św. Paweł że-
gna się ze starszymi Kościoła z Efezu, od-
powiedzialnymi za gminę chrześcijańską,
zachęca ich, aby stali wiernie na straży te-
go Kościoła lokalnego (Dz 20,17-28).
Zob. kapłaństwo.
Stefan ~ Szczepan.
studnia. Szczególnie ważne i cenne
w rejonach ubogich w wodę, studnie były
przedmiotem sporów między pasterzami.
Kopanie studni było zadaniem trudnym,
uczestniczyli w nim przywódcy pokoleń
(Lb 21,16-17). Studnie zamykane były
często pokrywą (2 Sm 17,19) lub przywa-
lone kamieniem: Jakub odsunął kamień,
aby napoić trzodę Racheli (Rdz ?9,?-10).
Przy studni spotykano kobiety: Eliezer
i Rebeka (Rdz 24,15), Mojżesz i Sefora

Strona 217

Słownik biblijny.txt

(w 2,16-22). Studnie związane są ze
wspomnieniami o patriarchach. Jezus roz-
mawiał z Samarytanką przy studni Jakuba
(~ 4,1-42).
stworzenie, opowiadania o stworze-
niu. Wszystkie narody przechowują w
swojej tradycji dzieje początków świata,
czyli kosmogonię. Często łączono ją z
mitami o genealogŹŹ bogów - teogonią.
W BiblŹŹ kosmogonia nie jest jednoznacz-
na z teogonią (pochodzeniem bogów),
gdyż Bóg jest wieczny. Księga Rodzaju po-
daje dwa opowiadania o stworzeniu: świa-
ta i człowieka, w których można uchwycić
znaczne różnice. Pierwsze (Rdz 1,1-2,4),
późniejsze od opowiadania w Rdz 2,4-25,
jest zdecydowanie kosmogonią, gdyż wy-
jaśnia ukazanie się światła, oddzielenie lą-
du od wód, a także budowę wszechświata.
Jest prawdopodobne, że wywarły nań
wpływ kosmogonie MezopotamŹŹ, pozna-
ne być może w okresie wygnania babiloń-
skiego. Opowiadanie pierwsze (Rdz 1) wy-
różnia etapy, które doprowadziły do po-
wstania człowieka, wyznaczając w ten
sposób początek dziejów: 1) stworzenie
światła i dnia jako jednostki czasu; 2)
urządzenie ogólnej budowy wszechświata;
3) oddzielenie lądu od wód; 4) stworzenie
roślin; 5) stworzenie gwiazd i wielkich
źródeł światła; 6) stworzenie istot żywych,
mężczyzny i niewiasty, na podobieństwo
Boże. To urządzenie świata jest skutkiem
słów Bożych. "Bóg powiedział: Niechaj się
stanie światłość - i stała się światłość".
Stała się faktem dzięki Jego wszechmocnej
i wolnej woli. Opowiadanie to, spisane w
epoce, kiedy szabat odgrywał doniosłą
rolę, przedstawia stworzenie świata w cią-
gu sześciu dni, gdyż siódmy był dniem od-
poczynku. Autorzy powiązali dzieło stwo-
rzenia z prawem regulującym ich własne
życie, mając na uwadze ceł religijny, a nie
sąd naukowy; toteż niewłaściwym byłoby
traktowanie "dni" z Księgi Rodzaju ja-
ko ery geologicznej. Drugie opowiadanie
ukazuje stworzenie mężczyzny z prochu
ziemi i niewiasty z ciała mężczyzny. Uka-
zuje raj - Eden, przez który przepływają
cztery rzeki. Opowiadanie to porusza pro-
blem pochodzenia zła i naszej ludzkiej eg-
zystencji, potwierdzając, podobnie jak
pierwsze - istnienie jedynego Boga, który
powierza człowiekowi swoje stworzenie,
aby nad nim panował. Biblijna wizja stwo-
rzenia jest świadectwem optymizmu, na-
cechowanego przekonaniem o ludzkich
ograniczeniach. Zachęca też do wiary
w dobrego Boga, który pragnie świata peł-
nego życia, ludzi przeznaczonych do tego,
aby władali ziemią. "Bądźcie płodni i roz-
mnażajcie się", ta zachęcająca do życia
formuła jest uproszczeniem fragmentu
"Po czym Bóg im (mężczyźnie i niewie-
ście) błogosławił, mówiąc do nich: ~Bądź-
cie płodni i rozmnażajcie się~"(Rdz 1,28).
Zob.: Adam; chaos; Ewa.
Lit. Święty Bazyli Wielki Hexaemeron (IV w.,

Strona 218

Słownik biblijny.txt

Sześć dni stworzenia świata), komentarz do
dzieła stworzenia w ciągu sześciu dni. święty
Grzegorz z Nyssy Traktat o stworzeniu człowieka
(IV w.). Optymistyczny duch biblijny (stworze-
nie jest błogosławieństwem) cechuje dzieła ta-
kich autorów, jak: M. Sc‚ve Microcosme (1562,
Mikrokosmos), G. de Salluste Banas La
Semaine ou Cr‚ation du monde (1578, Siedem
dni, czyli Stworzenie świata). J. Milton Raj
utracony (1667, wyd. poł. 1791). J. Supervielle
La Fable du Monde (1938, Legenda świata).
Dla F. Lopego de Vega La cr‚ation du monde et
la premi‚re faute de l'homme (ok.1630, stworze-
nie świata i pierwszy grzech człowieka) stwo-
rzenie świata otwiera dzieje człowieka zrodzo-
nego szczęśliwym, później upadłego, wreszcie-
zbawionego przez Chrystusa.
W XVIII w. filozofowie, w imię prawdopodo-
bieństwa, zakwestionowali ideę stworzenia
świata w ciągu siedmiu dni. Pozostając przy
"pełnej szacunku wątpliwości" wobec Objawie-
nia, J.J. Rousseau w "Wyznaniu wiary wikarego
sabaudzkiego", Emił (1762, wyd. poł. 1955)
pisał: "Idea stworzenia zdumiewa mnie i prze-
rasta, wierzę w nią o tyle, o ile jestem w sta-
nie ją pojąć, ale wiem, że On ukształtował
wszechświat i wszystko, cokolwiek istnieje,
wszystko uczynił, wszystko uporządkował"
[tłum. M.ś.]. Temat Stwórcy, który od same-
go początku skazał człowieka na nieszczęście,
przewija się w literaturze XIX w., począwszy
od G.G. Byrona. "Jaką zbrodnię popełniliśmy,
by zasłużyć na to, że się urodziliśmy?" pyta
A. de Lamartine w 1818. Idąc śladami Iwana
Karamazowa (F. Dostojewski Bracia Karama-
zow, 1880, wyd. poł. 1913), Rieux, bohater
A. Camusa (Dżuma 1947, wyd. poł. 1957) wy-
krzyknął: "Odrzuciłbym aż po śmierć to stwo-
rzenie, w którym dzieci są torturowane."
P. Val‚ry w Charmes (1922, Uroki), "Ebauche
d'un serpent" (Zamysł węża) sugeruje ideę, że
świat może być tylko niedoskonały, że całe
stworzenie jest bezprawiem. J. Słowacki Gene-
zis z Ducha (1871). K.K. Baczyński Przypowieść
(1941). Cz. Miłosz Słońce (Ocalenie, 1945).
Ikon. Stworzenie świata: ł. Ghibeni, płasko-
rzeźba na drzwiach z brązu baptysterium kate-
dry we Florencji (1425-52). H. Bosch, ze-
wnętrzne skrzydła tryptyku Ogród rozkoszy
ziemskich i niebiańskich (1510-15, Prado,
Madryt). Rafaeł, lodżie pałacu watykańskie-
go (1508, Rzym). Kaplica Saint-Gon‚ry w
Plougrescant (XVI w.). J. Schnorr von Carols-
feld Biblia w obrazkach (1852).
Muz. J. Haydn Stworzenie świata (1796-98),
oratorium inspirowane Rajem utraconym J. Mil-
tona. D. Milhaud Stworzenie świata (1923),
balet.
Ekr. J. Effeł Stworzenie świata, film animowa-
ny. P. Aliben Księga Rodzaju (1974), film ani-
mowany dla dzieci.
sTygmat [gr. stigma = znamię, piętno],
określenie stosowane w Kościele katolic-
kim dla klinicznie sprawdzalnych, okreso-
wych lub trwałych ran, występujących na
ciele (np. na dłoniach, stopach, głowie,
boku), odwzorowujących rany ukrzyżo-
wanego Jezusa. święty Franciszek z Asy-

Strona 219

Słownik biblijny.txt

' żu był pierwszym, który został w taki spo-
sób naznaczony, stygmatyzowany. Później
stygmaty otrzymywali i inni mistycy.
U św. Pawła określenie "stigmata" ozna-
cza raczej ogólne złe traktowanie ze strony
innych ludzi, które znosił dla Jezusa, były
one znakiem jego zjednoczenia z Jezusem.
"Odtąd niech już nikt nie sprawia mi
przykrości: przecież ja na ciele swoim no-
szę blizny, znamię przynależności do Jezu-
sa" (Ga 6,17).
Sulamitka ~ Szulamitka.
Sychem [hebr. szechem = grzbiet, plecy],
Szechem, miasto warowne w odległości
50 km na północ od Jerozolimy i 9 km na
południowy zachód od SamarŹŹ (obecnie
ruiny Telł Balata, w pobliżu Nablus). Kie-
dy Abraham rozbił obozowisko w pobliżu
Sychem, Bóg obiecał oddać ten kraj jemu
i jego potomstwu (Rdz 12,6). Sychem to
miejsce wielkiego zgromadzenia pokoleń
Izraela, w którym Jozue "zawarł... przy-
mierze z ludem i nadał mu ustawę i na-
kaz" (Joz 24,1-28): uznanie przez plemio-
na przymierza zawartego na Synaju przez
Mojżesza. Po podziale państwa po śmierci
Salomona (1 krl 12,1; 2 Krn 10,1), kiedy
Roboam chciał być uznany za króla Izra-
ela, Izraelici wezwali Jeroboama do wzięcia
udziału w zgromadzeniu i obwołali go kró-
lem. Przekształcił on Sychem w pierwszą
stolicę królestwa północnego. Po upadku
SamarŹŹ w 721 p.n.e., Sychem stało się
głównym miastem Samarytan, zwłaszcza
po zbudowaniu przez nich świątyni na gó-
rze Ganim. Jezus rozmawiał w Sychem z
Samarytanką przy studni Jakuba (~ 4,5).
Lit. ů K. Wojtyła Nad studnią w Sychem
(1950). R. Brandstaetter Bóg i Samarytanka
(1960).
Syjon [hebr. cijon = wysoki, wynio-
sły], pierwotnie określenie południowo-
-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na któ-
rym znajdowała się dawna twierdza Je-
busytów zdobyta przez Dawida, który
umieścił tam Arkę Przymierza. Gdy za pa-
nowania Salomona w granicach Jerozoli-
my znalazło się także wzgórze północno-
-wschodnie, na którym zbudowano rezy-
dencję króla i świątynię, wówczas górę
świątynną, a w końcu całe miasto zaczęto
nazywać Syjonem. Terminem tym posłu-
giwali się przede wszystkim prorocy
(Iz 2,3-4; Am 1,2), występuje także w
Księdze Psalmów (Ps 76,3). Syjon albo
"córa Syjonu" stały się określeniem ludu
wybranego (Iz 62).
syjonizm, ruch polityczny, który miał
na celu utworzenie państwa Izrael w Pale-
stynie. Proces powrotu na Syjon został
zapoczątkowany przez osadników żydow-
skich ok. 1880. Program polityczny syjo-
nizmu sformułował Teodor Henł w roz-
prawie Państwo żydowskie (1896, wyd.
poł. 1917). Zwołany z inicjatywy Henla
I Kongres Syjonistyczny w Bazylei (1897)
przyjął ten program za podstawę ruchu sy-
jonistycznego. Po utworzeniu państwa

Strona 220

Słownik biblijny.txt

Izrael (1948) ruch syjonistyczny podjął
misję umacniania państwa, gromadzenia
i osiedlania wygnańców na terytorium
Izraela i dążenie do zachowania jedności
narodu żydowskiego.
Lit. E. Fleg Anthologie de la litt‚rature juive
(1956, Antologia literatury żydowskiej).
symbolika liczb. W BiblŹŹ liczby często
mają wartość symboliczną: liczby 4, 7 i 10
wyrażają całość, liczba 40 - czas jednego
pokolenia, liczba 4 oznacza też świat
ziemski i jego cztery strony (północ, połu-
dnie, wschód, zachód), liczba 12 - Izrael
i jego dwanaście pokoleń, 1000 - mno-
gość albo długi okres,144 000 - ogromną
rzeszę, pełnię (12 x 12 x 1000), liczba 6-
niedoskonałość (7 minus 1): świat stwo-
rzony przez Boga w ciągu sześciu dni wi-
nien być dokończony przez człowieka.
Liczba 666 może oznaczać całkowitą nie-
doskonałość i dogłębną złość, jak złość
BestŹŹ z Apokalipsy św. Jana (Ap 13,18).
Liczba 7 ma wyjątkowe znaczenie, gdyż
jest to liczba doskonałości. Występuje ona
w Księdze Rodzaju, po stwarzaniu świa-
ta w ciągu sześciu dni, siódmego dnia
Bóg odpoczywał, toteż pobłogosławił i
uświęcił ten dzień jako dzień -szabatu;
w obrzędzie liturgicznym - świecznik o
siedmiu ramionach; w wizjach proroków
i w przedstawianiu świata niewidzialnego
- księga o siedmiu pieczęciach, siedem
trąb, siedem kielichów, siedem znaków
Apokalipsy. W Ewangeliach Jezus zale-
ca swym uczniom nie tylko siedmiokrot-
ne przebaczanie (Łk 17,4), lecz nawet
siedemdziesięciosiedmiokrotne, czyli stałe
(Mt 18,22). W nurcie symbolicznym in-
terpretacja liczb odgrywa bardzo ważną
rolę. Opierając się na tekstach biblijnych,
a także pod wpływem ~ kabały juda-
istycznej, wiele nurtów, iluministycznych
i mistycznych przywiązywało szczególną
wagę do tajemniczego znaczenia niektó-
rych kombinacji cyfr lub liter (w języ-
ku hebr. cyfry są zapisywane literami alfa-
betu).
symbolika uczty ~ uczta.
synagoga [gr. synagog‚ = zgromadzenie,
miejsce zebrań]. Po zburzeniu świątyni
Jerozolimskiej i zniesieniu ofiar (70 r.), sy-
nagoga stała się miejscem modlitw, a rów-
nocześnie salą wspólnotową spełniającą
dla wspólnot żydowskich wielorakie funk-
cje. Jako instytucja synagoga oznaczała re-
wolucyjną innowację w życiu religijnym
starożytnego Wschodu - pierwsza budow-
la kultowa, w której wierni mogli uczestni-
czyć w całości obrzędów. Kościoły chrze-
ścijańskie i meczety przejęły tę zasadę.
Pojawienie się synagog oznaczało głęboką
wewnętrzną restrukturyzację religŹŹ ju-
daistycznej, główny nacisk położony był
już nie na obrzęd ofiarny, lecz na studio-
wanie Prawa, jego nauczanie, rozważanie
(Ps 119).
Początki budowania synagog ciągle jeszcze
stanowią kwestię sporną (reforma Jozja-

Strona 221

Słownik biblijny.txt

sza, 621 p.n.e., czy Ezdrasza?). Wykopali-
ska archeologiczne potwierdzają, że takie
budowle istniały co najmniej od czasów
Heroda Wielkiego (Masada, Herodion),
czyli w okresie Drugiej świątyni. Po zbu-
rzeniu świątyni rozpoczyna się epoka
wielkich budowli, między III a IV w. n.e.
liczne synagogi, często bogato zdobione,
wzniesiono w Judei, Galilei i w miastach
diaspory (Ostia, Sardes, Apamea, Dura
Europos). Plan większości z nich to plan
bazyliki o trzech nawach, zorientowanej
w taki sposób, że wierni, zgodnie z zasadą
wyrażoną w BiblŹŹ (Dn 6,11) odmawiają
modlitwy zwróceni ku Jerozolimie. Styl
budynku i ozdób zapożyczał swoją wymo-
wę od architektury środowiskowej. Plan
bazyliki oraz ukierunkowanie na Jerozoli-
mę zostały zachowane w synagogach śre-
dniowiecznych. Rozkład i zagospodarowa-
nie przestrzenne sał modlitwy mimo upły-
wu czasu niewiele się zmieniły. Arka-
szafa zawierająca zwoje Tory jest wbudo-
wana w ścianę skierowaną ku Jerozolimie;
pulpit lektora - bima znajduje się naprze-
ciwko niej, albo pośrodku sali, lub na dru-
gim końcu osi (Włochy, Prowansja). Miej-
sce dla kobiet wyznaczone jest często na
galeriach - zalecenie pochodzące prawdo-
podobnie z okresu późniejszego, którego
datę trudno jednak określić.
Lit. G. Apollinaire Alcools ( 1913, Alkohole),
"La Synagogue" (Synagoga); dwaj śydzi idą
brzegiem Renu do synagogi, rankiem w dzień
szabatu, dyskutując zażarcie; potem ogarnia ich
spokój świątyni.
Ikon. Zachowało się kilka synagog, często są to
synagogi odbudowane, np. w Carpentras, w
Cavaillon, w Polsce w Krakowie. H.G. Gui-
mard wybudował w 1913 w Paryżu, przy ulicy
Pav‚e, synagogę w stylu Art Nouveau. Sztuka
Chrześcijańska wyobrażała synagogę w posta-
ci kobiety o zawiązanych oczach, ponieważ
nie rozpoznała w Jezusie Mesjasza: katedra
w Strasburgu, posąg w portalu południowym
(XIII w.); K. Wirz, ołtarz Zwierciadła zbawienia
(1435, Bazylea).
Synaj, półwysep między Zatoką Sueską
od zachodu a zatoką Akaba od wschodu
na Morzu Czerwonym. W BiblŹŹ nazwa ta
odnosi się do pustyni, przez którą Hebraj-
czycy przechodzili podczas wędrówki do
Ziemi Obiecanej (Lt'j 16,1; Lb 33,15).
Oznacza ona również "górę Boga", zw.
także górą Horeb (w związku z czym do-
kładna jej lokalizacja jest niemożliwa).
Tam Mojżeszowi objawione zostało imię
Boga w krzewie gorejącym, tam otrzymał
misję wybawienia swego narodu z niewoli
egipskiej (W' 3). Tam też po wyjściu ludu
z Egiptu, podczas teofanŹŹ, Bóg zawarł
przymierze i dał Izraelowi swoje prawo
( W' 19-24); tam także udał się prorok
Eliasz, aby spotkać Boga (1 krl 19).
Syn Boży. W ST Izrael jako zbioro-
wość (Wj 4,22), podobnie jak Izraelici,
jako poszczególne jednostki (Pwt 14,1),
nazywani są synami Bożymi (Oz 2,1).

Strona 222

Słownik biblijny.txt

Za syna przyjmuje Bóg także Króla Me-
sjasza (Ps 2,7; 89,27-28). Podobnie NT
używa tego określenia wobec wszystkich
ochrzczonych, ale w sposób szczególny
- wobec Jezusa. W całej EwangelŹŹ we-
dług św. Jana występuje jako motyw prze-
wodni ścisłej więzi Jezusa z Jego Ojcem
(~ 14,11). To boskie ojcostwo i synostwo,
niezależne od jakiegokolwiek normalnego
procesu biologicznego, wyraża wspólnotę
natury między Jezusem a Jego Ojcem. Na-
tomiast wszyscy ochrzczeni stają się dzieć-
mi Bożymi, mającymi prawo mówić "Oj-
cze nasz", nie na zasadzie prawa natury,
lecz na zasadzie przyjęcia za synów i córki
(Mt 6,9).
Syn Człowieczy. Określenie używane
przez proroka Daniela (Dn 7,13), odno-
szące się do przybywającej na obłokach do
nieba postaci, której królowanie nad naro-
dami trwać będzie wiecznie; określenie ma
więc znaczenie mesjanistyczne. Jezus przy-
znaje sobie tytuł Syna Człowieczego: "Syn
Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by gło-
wę mógł oprzeć" (Mt 8,20), podkreślając
kontrast między swoim człowieczeństwem
a przyszłym powtórnym przyjściem w
chwale (Mt 24,30). Zob. Mesjasz.
syn Dawida. Określenie Jezusa, które
umieszcza Go w linŹŹ genealogicznej ziem-
skich przodków. Ewangeliści Mateusz i
Łukasz ustalają genealogię Jezusa, który
przez swojego ojca, Józefa, łączy się z
ludźmi, którym dana była obietnica, oraz
z Abrahamem i Dawidem. W EwangelŹŹ
według św. Marka, Jezus przeprowadza eg-
zegezę na temat Chrystusa - syna i Pana
Dawida, nie mówiąc jednak jasno, że to
on jest Mesjaszem (Mk 12,35-37).
Lit. J. Grosjean Fils de LHoMme (1953, Syn
Człowieczy). F. Mauriac Fils de L'Homme
(1958), medytacja o Jezusie, dedykowana
E. Wieslos~i, "który był ukrzyżowanym dziec-
kiem żydowskim".
Syn marnotrawny, przypowieść Jezu-
sa, w której młodszy z dwóch synów zażą-
dał od ojca przypadającej mu części dzie-
dzictwa, odjechał w dalekie strony i tam
roztrwonił swoją majętność, prowadząc
życie rozrzutne. Pozostawszy bez środków
do życia, wrócił do ojca, który mu wy-
baczył i przyjął z radością. Ojciec kazał
go odziać w najlepsze szaty i zabić tucz-
nego cielca na ucztę. A gdy starszy, po-
słuszny syn, z goryczą wyrzucał ojcu,
że nigdy nie dał mu nawet koźlęcia na
biesiadę z przyjaciółmi, ojciec odpowie-
dział: "Synu, ty zawsze jesteś ze mną,
a wszystko moje twoim jest. On zaś był
umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł
się" (Łk 15,11-32). Syn marnotrawny z
przypowieści to obraz żałującego za wi-
ny grzesznika, którego Bóg przyjmuje do
siebie.
Z. i p. Zabić tłustego wołu (Łk 15,23) - w od-
niesieniu do smacznego posiłku, przeznaczone-
go dla uczczenia powrotu drogiej osoby, która
oddaliła się i zeszła na złą drogę, albo po pro-

Strona 223

Słownik biblijny.txt

stu dla uczczenia szczęśliwego wydarzenia.
Muz. D.F. Auber L'enfant prodigue (1850, Syn
marnotrawny), opera. C. Debussy L'enfant pro-
digue (1884, Syn marnotrawny), scena liryczna;
S. Prokofiew Syn marnotrawny (1929), balet.
B. Britten The Prodigał Son, opus 81 (1968),
przypowieść kościelna (obok Curlew River,
opus 71, i The Burneng Flery Furiace, opus 77).
Ekr. F. Zecca Syn marnotrawny (1901).
M. Can‚ Syn marnotrawny (1907). R. Walsh
The Wanderer (1925, Tułacz). R. Thorpe Mar-
notrawny (1955).
synoptyczne ewangelie [gr. synoptikós
= zwięzły, dający ogólny pogląd], nazwa
trzech pierwszych EwangelŹŹ - Mateusza,
Marka i Łukasza, zbliżonych do siebie
pod względem doboru opisywanych wyda-
rzeń i przytaczanych nauk Jezusa Chrystu-
sa oraz formy literackiej, a równocześnie
wykazujących poważne różnice tak, że
można je przedstawić w synopsach, czyli
w równoległych kolumnach.
Mówi się także o "problemie synoptycz-
nym" w związku z bardzo skomplikowaną
historią tych trzech ewangelŹŹ, które po-
wstawały w kilku kolejnych etapach, wza-
jemnie z siebie korzystając lub odwołując
się do tych samych źródeł. Do czasów
współczesnych żadna z proponowanych
prób rozwiązania tego problemu nie uzy-
skała jednomyślności egzegetów.
szabat [hebr. szabbat = wypoczywać, nie
pracować], szabas, siódmy dzień tygo-
dnia, przeznaczony na odpoczynek, na
podobieństwo Boga, który odpoczywał po
stworzeniu świata w ciągu sześciu dni
(Wj 20,8-11). Był to także dzień, w któ-
rym człowiek był zwolniony od obowiąz-
ku pracy, i w którym winien zwalniać od
niej również tych, którzy od niego za-
leżą (w tym także zwierzęta), tak jak
Bóg jego wybawił z niewoli w Egipcie
(1'wt 5,14-15). Szabat stał się stopniowo
jedną z cech charakterystycznych judaiz-
mu, lecz duch legalizmu nieraz czynił z te-
go dnia radości dzień przymusu, przed-
miot licznych zakazów (W' 31,14-15). Je-
zus przypominał, że "to szabat został
ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek
dla szabatu" (Mk 2,27). Istniał również
rok szabatowy - co siedem lat ziemia po-
winna leżeć odłogiem, a człowiek powi-
nien darować długi i wyzwolić niewolni-
ków (Kp~ 25).
Lit. S. Alkaberz Palestine (XVI w., Palestyna);
Lekha Dodi, "Przyjdź, mój umiłowany", hymn
na powitanie szabatu, wyrażający także nadzie-
ję na odnowienie mesjańskiego Izraela. H. Hei-
ne, cykl Melodie hebrajskże, "Księżniczka Szaba-
tu", w zbiorze Romancero (1851, wyd. pol.
1901).

szata
szata Józefa. Józef był ukochanym sy-
nem ~ Jakuba (syna Izaaka) i jego bracia
byli o to zazdrośni. Wahając się, czy go
nie zabić, odarli Józefa z szaty, którą oj-
ciec kazał specjalnie dla niego przygoto-

Strona 224

Słownik biblijny.txt

wać, i sprzedali go wędrownym kupcom,
którzy zaprowadzili go do Egiptu. Następ-
nie zabili kozła, umoczyli szatę w jego
krwi i posłali ojcu, aby go przekonać, że
Józefa pożarły dzikie zwierzęta (Rdz 37).
szaty Jezusa. Po ukrzyżowaniu żołnie-
rze rzym. podzielili między siebie szaty
Jezusa. Ponieważ Jego tunika nie miała
szwów, "cała tkana od góry do dołu", wa-
hali się, czy ją rozerwać, i w końcu zdecy-
dowali rzucić o nią losy (w 19,23). Jan
prawdopodobnie chciał uczynić aluzję do
Jezusa - Najwyższego Kapłana, gdyż Naj-
wyższy kapłan nosił tunikę bez szwów.
Tradycja chrześcijańska widziała w tej sza-
cie symbol jedności Kościoła; schizmy
i herezje były dla niej rozdarciami.
Ikon. D. Velazquez Szata Józefa (1630, Esco-
rial). F.M. Brown Barzuna tunika (ok. 1860,
Liverpool).
Ekr. H. Koster Szata (1953) - od EwangelŹŹ
według św. Jana do wielkiego widowiska.
szatan [hebr. satan = szatan, oskarży-
ciel, przeciwnik]. Utożsamiany był z wg-
żem (trzeci rozdział Księgi Rodzaju), któ-
ry nakłonił Ewę do nieposłuszeństwa wo-
bec Boga; z pewnego rodzaju aniołem
oskarżycielem publicznym czy ~ demo-
nem, podporządkowanym Bogu, przyjmu-
jącym postać "oszczercy" [gr. diabolos =
oszczerca, wróg]; z nieprzyjacielem ludzi
(1 Krn 21,1; Hi 1,6; Za 3,1-2); z "księ-
ciem tego świata", któremu przeciwstawia
się Jezus, od chwili kuszenia na pustyni
(Mt 4,1-11) aż po mękę na krzyżu; z nie-
przyjacielem, który zasiał kąkol na polu
ojca rodziny (Mt 13,39) i który wyrywa
z ludzkich serc zasiew słowa Bożego;
z głodnym lwem, który bezustannie krąży
wokół wiernych (1 P 5,8); z "wielkim
smokiem"; ze "zwodzącym całą zamiesz-
kaną ziemię" (Ap 12,9). Szatana wini się
za wrogość świata wobec faktu rozszerza-
nia się królestwa Chrystusa, lecz szatan
zostanie zwyciężony u kresu dziejów
(Ap 20,1-10).
W ST szatan jest rzadko wspominany, na-
tomiast występuje on często (w liczbie po-
jedynczej lub mnogiej) jako "demon" i da-
je o sobie znać wyraźnie w NT, ponieważ
Chrystus uprzedza o końcu świata i Są-
dzie Ostatecznym. Szatan pozostaje istotą
zależną od Boga, stworzeniem, nieprzyja-
cielem ludzi, nieuchwytnym i niewidzial-
nym, który jednak nic nie może przeciw
Bogu (nie ma dualizmu między dobrym
Bogiem a złym). Pochodzenie szatana po-
zostaje tajemnicą, doszukiwano się go
w mitologŹŹ babilońskiej, lecz Biblia milczy
na ten temat. Ponieważ trudno było nie
stawiać pytania o pochodzenie zła, a także
nie sposób było wyobrazić sobie boga zła,
ludzie zaczęli twierdzić, że szatan został
stworzony dobrym, lecz odwrócił się od
Boga (Orygenes, św. Augustyn). Uważano
nawet, że był jednym z ważniejszych anio-
łów, nazwanym później ~ Lucyferem.
Upadek szatana przypisywano głównie je-

Strona 225

Słownik biblijny.txt

go pysze; w jego usta wkładano słowa,
które Izajasz stosuje do dumnego Babilo-
nu: "Wstąpię na niebiosa; powyżej gwiazd
Bożych... podobny będę do Najwyższego"
(Iz 14,13-14). Zob.: diabeł; islam.
Z. i p. Książę ciemności oznacza szatana, "księ-
cia tego świata", któremu Bóg wyrywa pogani-
na, by zaprowadzić go ku światłości.
Lit. Według P. Albouva, w literaturze istnieją
dwa obrazy szatana. Z jednej strony szatan re-
prezentuje uroki zła: wielki pięknem, inteligen-
cją i pychą w Raju utraconym J. Miltona
(1667, wyd. pol. 1791), gdzie symbolizuje re-
publikańską niezależność, oraz "najmądrzejsze-
go i najpiękniejszego z aniołów" w wierszu Li-
tanie szatana, w zbiorze Kwiaty zła Ch. Baude-
laire'a (1857, wyd. pol. 1920). Ten obraz
występuje w literaturze fantastycznej; prowadzi
do mitologŹŹ zła, której najpełniejszy obraz dają

Pieśni Maldorora Lautr‚amonta (1869, wyd.
pol. 1976). W XX w. J. Genet, taki, jakiego
obraz szkicuje J.P. Sartre w Saint Genet,
com‚dien et martyr (1952, święty Genet, aktor
i męczennik) doprowadza do końca odwró-
cenie wartości, które uosabia satanizm. W tym
wypaczonym mistycyzmie sam książę ciemno-
ści znikł, a na jego miejsce pojawił się pisarz-
galernik o śmiesznej niezależności. Z drugiej
strony szatan jest zbawionym buntownikiem:
F.G. Klopstock w Mesjadzie (1773, wyd. pol.
1847) sugeruje ideę odkupienia z piekieł przez
miłość; szatan A. de Vigny'ego, Kusiciel, mógł-
by być zbawiony, gdyby Eloa podała mu rękę
(Eloa, 1824). Mit odkupienia szatana rozwija
się także na płaszczyźnie romantycznej i hu-
manitarnej w tzw. literaturze socjalistycznej:
szatan, zbawiony dzięki miłości kobiety, staje
się "archaniołem prawego buntu" (G. Sand
Consuelo, 1843), symbolem postępu przez re-
wolucję. W La Fin de Satan (1886, Kres szata-
na) V. Hugo stanowi równocześnie metafizykę
i filozofię historii: zło to element konieczny do
powszechnego rozwoju, zasadniczy motor hi-
storii, bez buntu szatana wolność nie byłaby
możliwa. ů K. Tetmajer Szatan (1900).
Ikon. Szatan jest przedstawiany jako po-
twór na obrazach Sądu Ostatecznego: Coppo
di Marcovaldo, baptysterium we Florencji
(XIII w.). Często nadawano mu postać piękne-
go uwodzicielskiego mężczyzny: Kusiciel, kate-
dra w Strasburgu (1280). Jego ciało jest atle-
tycznej budowy: P.P. Rubens Upadek zbunto-
wanych aniołów (1620, Monachium). W. Blake
Szatan obrzuca Hioba wrzodami (1826, Lon-
dyn). J. Deville Skarby Szatana (1895, Ganda-
wa). Zob. też kuszenie.
Muz. M. Musorgski Noc na łysej Górze (1867,
opracowana ponownie przez N. Rimskiego-
-Korsakowa w 1886).
szaty Jezusa szata.
Szaweł ~ Paweł.
Szczepan~ Stefan [gr. st‚phanos = wie-
niec, korona), nawrócony śyd z Jerozoli-
my, prawdopodobnie gr. pochodzenia, zo-
stał wybrany przez dwunastu apostołów
na pierwszego ~ diakona do zarządzania
dobrami wspólnoty chrześcijańskiej. śy-

Strona 226

Słownik biblijny.txt

dzi, którzy nie mogli sprostać jego mądro-
ści, wnieśli przeciw niemu fałszywe oskar-
żenie, podstawiając fałszywych świadków
przed ~ Sanhedrynem. Wówczas Szcze-
pan w mowie obrończej ukazał dzieje
narodu żydowskiego i prześladowania, któ-
rych ofiarą padali prorocy, jak i Sprawie-
dliwy Jezus; Dz 7,1-53). Oskarżyciele za-
reagowali na to oburzeniem i gniewem,
wyprowadzili Szczepana za miasto i uka-
mienowali go. śmierć Szczepana jest pierw-
szą męczeńską śmiercią chrześcijanina.
Ikon. Tapiseria z Historią św. Szczepana
(1490, Paryż). V. Carpaccio święty Szczepan
nauczający w Jerozolimie (ok. 1520, Paryż).
Annibale Carracci Męczeństwo św. Szczepana
(ok. 1604, Luwr, Paryż). E. Delacroix Ucznio-
wie św. Szczepana zabierają jego ciało (1853,
Arras i 1862, Birmingham).
Szechem Sychem.
Szma Israel [hebr., Słuchaj, Izraelu],
żydowskie wyznanie wiary i główna modli-
twa żydowska, rozpoczyna się słowami:
"Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem
- Panem jedynym. Będziesz miłował Pa-
na, Boga twojego, z całego swego serca,
z całej duszy swojej, ze wszystkich swych
sił." Ten fragment z Księgi Powtórzonego
Prawa (Pwt 6,4-9;11,13-21) oraz z Księgi
Liczb (Lb 15,37-41) stanowi podstawową
modlitwę, odmawianą rano i wieczorem
przez żydów. Ze słowami tego wyznania
na ustach żydowscy męczennicy wszyst-
kich czasów szli na śmierć.
szoa [hebr., katastrofa, zagłada; termin
ten wiąże się z rdzeniem semickim, po-
krewny arabskiemu saoua = niegodzi-
wość]. W BiblŹŹ szoa to zawierucha, która
spadnie na przerażony lud, zniszczenie,
ruina (Hi 30,13), katastrofa, która znisz-
czy Babilon (Iz 47,11). Obecnie używa się
tego terminu na oznaczenie męczeństwa
śydów w obozach śmierci podczas II woj-
ny światowej. Termin ten nadaje ludobój-
stwu wymiar religijny, niektórzy chcą w
nim widzieć porzucenie ludu przez Boga.
Na pamiątkę milionów zabitych, liturgia
żydowska ustanowiła dzień żałoby - Dzień
Zagłady. Zob.: Hiob; holokaust.
Lit. Mimo twierdzenia Th.W. Adorna, że pisa-
nie poezji po tragedŹŹ Auschwitz jest aktem bar-
barzyńskim, współczesna poezja żydow-
ska czerpie z doświadczenia szoa: E. Fleg,
A. Spire, B. Fondane, N. Sachs, cytowani
przez P. Ha‹ata w Anthologie de la po‚sie juive
(1985, Antologia poezji żydowskiej) i K. Wolfs-
kehla Job et Ies quatre miroirs (1950, Hiob
i cztery zwierciadła). Spośród wielu pisarzy
poruszających ten temat trzeba wymienić
A. Schwarz-Barta Le Dernier des justes (1959,
Ostatni spośród sprawiedliwych) i E. Wiesla,
u którego Izraelici czczą "żywy glos milionów
śydów, którzy zginęli": La Nuit (1958, Noc);
Le Mendiant de J‚rusalem (1968, Zebrak z Jero-
zolimy): "Bóg drwi sobie z istoty ludzkiej, swej
ulubionej zabawki".
Ekr. C. Lanzmann Shoah (1986).

Strona 227

Słownik biblijny.txt

szofar trąba.
Szulamitka, Szunemitka, Sulamitka,
prototyp postaci kobiecej, Oblubienica w
Pieśni nad Pieśniami.
Szunem, Szunaim, miasto położone
w dolinie Jizreel. Prorok Elizeusz znalazł
tam gościnę u kobiety, której syna wskrze-
sił (2 krl 4,32-37; 8,1). Jest to także oj-
czyzna Abiszag (Szunemitki), towarzyszki
ostatnich lat życia Dawida (1 krl 1-2),
którą pragnął potem pojąć za żonę Ado-
niasz, syn Dawida (1 krl 2,17).
Ikon. Rembrandt Odejście Szunemitki (1628,
Londyn). F. Leighton Elizeusz uzdrawia syna
Szunemitka ~ Szulamitka.
Szymon [hebr. szimon = Jahwe wysłu-
chał], zw. Szymonem Magiem, miesz-
kaniec SamarŹŹ, określany przez NT ja-
ko czarnoksiężnik. Kiedy Filip głosił w
mieście ewangelię i udzielał chrztów, Szy-
mon przyjął wiarę chrześcijańską (Dz 8,9-
-24). Widząc, jak apostołowie Piotr i Jan
przez wkładanie na ludzi rąk udzielają im
Ducha świętego, ofiarował im pieniądze,
aby móc czynić to samo. Piotr zgromił go
surowo i odprawił. Od Szymona wywodzi
się termin "symonia" w odniesieniu do
praktyki kupowania lub sprzedawania
godności kościelnych.
Ikon. Upadek Szymona Maga, kapitel z XII w.
(katedra Saint-Lazare, Autun).
Ściana Płaczu. W 20 r. p.n.e. Herod
Wielki rozpoczął przebudowę świątyni Je-
rozolimskiej i poszerzanie placu przed
świątynią. Ponieważ sanktuarium było
zbudowane na wzgórzu, należało wznieść
potężne mury, które by je podtrzymywały.
Jeden z nich, jedyna pozostałość muru
zachodniego, nazywana jest Ścianą Pła-
czu, gdyż od chwili zburzenia Jerozoli-
my w 70 r. n.e. śydzi zbierali się przy niej
corocznie w' sierpniu, aby opłakiwać zbu-
rzenie świątyni przez Rzymian. Mur ten
był miejscem poważnych konfliktów,
zwłaszcza w 1930. Od 1967 śydzi mogą
znowu swobodnie przychodzić tam, aby
się modlić.
Zebrak z Jerozolimy), opowiadanie. Pod koniec
"wojny sześciodniowej", autor wraz ze swymi
braćmi staje pod ścianą Płaczu: "widzę tych
wszystkich, którzy przede mną tutaj stawali,
w pokorze lub w ekstazie... Królów i proroków',
wojowników i kapłanów, poetów i myślicieli,
bogatych i biednych, którzy na przestrzeni wie-
ków w'szędzie żebrali o odrobinę tolerancji,
odrobinę braterstwa: to tutaj przychodzili oni,
by o tym rozmawiać".
świat. Poza dwoma powszechnie przyję-
tymi w, BiblŹŹ znaczeniami ("wszechświat"
i "ludzie"), termin ten, poza Ewangelią
według św. Jana, miał w tekstach chrześci-
jańskich znaczenie szczególne. Już Księga
Mądrości pod wpływem platonizmu nada-
wała temu słowu znaczenie pejoratywne.
Świat - to całość społeczeństwa zajętego
przede wszystkim własnymi sprawami,
tym co przyjemne, swoim szczęściem,
sukcesem, obojętnego na wezwanie Chry-

Strona 228

Słownik biblijny.txt

stusa, wręcz wrogiego jego uczniom. Nad
nim króluje "władca tego świata", czyli
szatan (~ 12,31). Chrześcijanie są przed-
miotem wrogości świata: "świat ich znie-
na~widził za to, że nie są ze świata"
(~ 17,14).
Jezus oświadczając, że "Królestwo moje
nie jest z tego świata" (~ 18,36) wyraził ja-
sno, że nie szuka dla siebie, ani dla swoich
uczniów władzy, ani potęgi materialnej.
Pewna forma duchowości wyciąga z tego
rodzaju tekstów ~wniosek o dogłębnej de-
precjacji życia ziemskiego, a więc i działal-
ności politycznej. Zachęca ona ludzi, aby
"rezygnowali z tego świata" i przeciwsta-
wia "ten tutaj - doczesny świat" - "inne-
mu światu" (niebu, życiu wiecznemu).
Wyrażenia te przeszły do języka potocz-
nego.
światłość. "Bóg rzekł: "Niechaj stanie
się światłość! I stała się światłość. Bóg
widząc, że światłość jest dobra, oddzielił
ją od ciemności" (Rdz 1,3). W ST świa-
tło związane jest z życiem (Hi 33,30);
ono wręcz jest życiem (Syr 22,11), pod-
czas gdy świat zmarłych jest krainą ciem-
ności (Hi 10,22). Światło wyzwala ra-
dość, szczęście (Ps 112,4); należy do
dóbr, które człowiek ma nadzieję otrzy-
mać (Iz 9,1). Również Prawo nazwane
jest światłem (Ps 119,105; Ba 4,2), świa-
tłem jest również nazywane poznanie mą-
drości (Mdr 7,26), a ten, kto rozpo-
wszechnia to poznanie, także nazywany
jest światłem (Iz 42,6; Dn 12,3).
W NT koncepcja św. Pawła podejmuje
dane zawarte w ST: Bóg wyrywa pogani-
na z ciemności (Kol 1,12;1 P 2,9); chrze-
ścijanin żyje w świetle i powinien postę-
pować jak "dzieci światłości" (Ef 5,8).
Według św. Jana, Bóg jest światłością
(1 ~ 1,5) i z tą światłością Jezus się utożsa-
mia (~ 8,12; 9,5). Przeciwstawienie świa-
tła ciemności w NT przyjęło następujący
schemat: a) światłem jest wszystko co roz-
jaśnia drogę do Boga, dawniej Prawo,
Mądrość i Słowo Boże; obecnie Chrystus
i każdy chrześcijanin, który objawia światu
doskonałość Boga; b) światłu, symbolowi
życia, radości i szczęścia, przeciwstawiane
są ciemności, symbol śmierci, łez i nie-
szczęść; światłu zbawienia przeciwstawia-
ne są ciemności, nieznajomość Boga.
Lit. światło materialne, obraz Boga: w Cathe-
merinon (IV w., Księga pieśni codziennych)
autor łac. Prudencjusz napisał hymn na godzi-
nę, o której zapala się lampę (chcę czuwać, aby
wielbić Boga, prawdziwą światłość duszy).
Hymn nieszporów niedzielnych Lucis Creator
optime (Najłaskawszy Stwórco światła) sławi
fiat lux (decyzję stwórczą Boga: "Niech stanie
się światłość") z pierwszego dnia stworzenia.
"Bóg jest światłością", stwierdza J. Milton na
początku III księgi Raju utraconego (1667, wyd.
pol. 1791), a św. Teresa z Avili w Livre des
Mis‚ricordes de Dieu (XVI w., Księga zmiłowań
Pańskich) stwierdza: "To światłość, która nie
ma już nocy; zawsze jaśnieje pełnią blasku i nie

Strona 229

Słownik biblijny.txt

zna zaćmienia". Dochodząc do dziesiątego krę-
gu, Dante widzi najpierw rzekę światła, z której
tryskają iskry, a następnie odkrywa Boga po-
śród świętych, niby "różę o nieskalanej, pro-
mieniującej bieli" (Boska komedia, 1307-21,
"Raj"; wyd. pol. 1947). Chrystus tam jest
światłością: "Całe powietrze jest wręcz jednym
słońcem; promienne jest tylko czarną nocą wo-
bec spojrzenia Jego oczu". Kiedy jawi się Bóg,
"środek nie ma już cienia i Jego światłość nie
znika" (T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques, 1616,
Rymy tragiczne), księga VII, "Jugement"
(Sąd). W dramatach P. Claudela stwierdza się
doniosłe znaczenie światła, materialnego i sym-
bolicznego; Tete d'or (1889, Złota głowa): "Daj
mi światła!" błaga umierający C‚bes, światła,
które rozproszyłoby jego rozpacz wobec absur-
dalności śmierci, światła, którego Złota Głowa
nie jest w stanie mu dać. Obraz przeciwstawia-
jący światło cieniowi przeciwstawia także dobro
złu, prawdę błędom. V. Hugo w Chłoście
(1853, wyd. pol. 1952), "Stella", gwiazda za-
ranna, od "Nox" (noc, ciemności) do "Lux"
(światło, nadzieja), zapowiada przyjście "anioła
Wolności i olbrzyma światła".
Muz. Symbolika światła zajmuje ważne miej-
sce w dziełach W.A. Mozarta, szczególnie
w mszy C-moll (1783).

Świątynia Jerozolimska. Po ustano-
wieniu Jerozolimy stolicą królestwa, Da-
wid przeniósł tam (ok. 1000 p.n.e.) Arkę
Przymierza (~ arka) i podjął decyzję zbu-
dowania świątyni. Projekt został zrealizo-
wany dopiero przez jego syna Salomona
(ok. 960 p.n.e.), który sprowadził rze-
mieślników z Tyru. Naczelnym budowni-
czym był król Tyru, Hiram. Plan świątyni
był wzorowany na planie Namiotu na pu-
styni: Przedsionek dostępny dla wszyst-
kich ludzi w stanie czystości (ulam), Miej-
sce święte (hecha~ dostępne dla kapłanów
i Miejsce Najświętsze - święte świętych
(dewir), w którym była ustawiona Arka
(miejsce dostępne tylko dla arcykapłana,
jeden raz w roku). świątynię ozdobiono
drewnianymi i złoconymi fryzami, przed-
stawiającymi palmy i cherubinów. Przed
Miejscem świętym znajdowało się trzw.
morze spiżowe - basen do oczyszczeń pod-
trzymywany przez dwanaście wołów, skie-
rowanych trójkami w cztery strony świata,
oraz ołtarz do składania ofiar całopalnych.
Z dwóch stron wejścia do świątyni usta-
wiono dwie kolumny z brązu: Jakin i
Boaz, nazwy, których znaczenia do dziś
nie rozszyfrowano. Ta Pierwsza świątynia
Jerozolimska, sławna ze swej wspaniałości,
została zburzona w 586 p.n.e. po zdoby-
ciu Jerozolimy przez króla Babilonu, Na-
buchodonozora II. Arka zniknęła; niektó-
rzy twierdzili, że wywieziono ją, wg innych
Arkę ukrył prorok Jeremiasz, aż po kres
czasów. Po zakończeniu wygnania babi-
lońskiego, królowie perscy Cyrus Wielki i
Dariusz I zachęcali śydów do odbudowa-
nia świątyni. Jednak druga budowla była
o wiele skromniejsza od pierwszej. Tę

Strona 230

Słownik biblijny.txt

Drugą Świątynię, nazywaną świątynią Zo-
robabela, sprofanował Antioch IV Epifa-
nes w 169 p.n.e., a w 164 p.n.e. dokonał
jej oczyszczenia Juda Machabeusz. Herod
Wielki (37 p.n.e.) miał ambicję, aby do-
prowadzić Świątynię do stanu jej pierwot-
nej świetności. Prace rozpoczęły się ok.
20 p.n.e i trwały ponad 18 lat. Budowla
została wzniesiona na poszerzonym funda-
mencie. W planie Świątyni przestrzegano
pierwotnego rozkładu. Pierwszy dziedzi-
niec był przeznaczony dla wszystkich od-
wiedzających, także dla pogan; mieli tam
swoje miejsce handlarze i bankierzy. Balu-
strada oddzielała dziedziniec dla kobiet,
a w środku - dziedziniec dla mężczyzn w
stanie czystości. Miejsce otoczone murem
okalającym właściwą budowlę było do-
stępne tylko dla kapłanów. Sam budynek,
podobnie jak Pierwsza świątynia, podzie-
lony był na trzy części: Przedsionek, Miej-
sce święte, gdzie znajdował się ołtarz z ka-
dzidłami, stół dla chlebów pokładnych i
świecznik siedmioramienny (menora), oraz
Miejsce Najświętsze (Święte Świętych),
w którym już jednak nie było Arki Przy-
mierza. Cały kompleks, budynek i dzie-
dzińce, z czterech stron otaczały monu-
mentalne kolumnady, których pozostałości,
od strony południowej, niedawno odkryto.
Druga świątynia Jerozolimska została
zburzona w 70 n.e. przez Rzymian, a ca-
łe jej wyposażenie (świecznik, stół dla
chlebów pokładnych) Tytus przeniósł do
Rzymu. Świątynia Jerozolimska była jedy-
nym miejscem, w którym wolno było skła-
dać ofiary; ponieważ nie miała własnych
zasobów, potrzeby jej zaspokajały władze
żydowskie lub obcy władca. Codziennie,
rano i wieczorem, składano jako ofiarę
nieustającą w całopalnej ofierze baranka;
w dzień szabatu - dwa dodatkowe baran-
ki. Pierwszego dnia miesiąca, a także w
dni świąteczne, potrzebne były ponadto
woły, barany i kozły.
Świątynia była domem Boga pośród Jego
ludu (1 krl 8,10), a jej wyjątkowy charak-
ter stanowił symbol Jedynego Boga. Na
skutek zniszczenia Świątyni Jerozolimskiej
lud Izraela utracił swój ośrodek duchowy.
Według nauki religŹŹ żydowskiej odbudo-
wa Świątyni ma być zapowiedzią przyjścia
ery mesjańskiej. Jezus i Jego uczniowie za-
wsze dawali dowody głębokiego szacunku
dla Świątyni, do której udawali się na
modlitwę. Jezus zapowiedział zburzenie
Świątyni (Mt 24,1-3) i jej późniejszą od-
budowę w ciągu trzech dni (~ 2,20j, ta za-
powiedź dotyczyła Jego Zmartwychwsta-
nia. Jego chwalebne Ciało będzie znakiem
obecności Boga.
Z. i p. Ohyda spustoszenia (Mt 24,15). Mate-
usz mówi z pewnością o pogańskim ołtarzu,
wystawionym przez Antiocha IV Epifanesa
w Świątyni Jerozolimskiej. Potocznie oznacza
to najgorszą z okropności.
Ikon. Na łuku triumfalnym Tytusa w Rzymie
znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca zbu-

Strona 231

Słownik biblijny.txt

rzenie (70 n.e.) Świątyni Jerozolimskiej.
świecznik siedmioramienny, przed-
miot kultowy ze złota, który Moj-
żesz umieścił w Namiocie Spotkania
(w 25,31-40); światła jego miały stale
płonąć przed Bogiem. świecznik był prze-
stawiany i wymieniany na skutek licznych
nieszczęść, które dotknęły Świątynię
Jerozolimską. Świecznik ofiarowany przez
Heroda Wielkiego, ustawiony w Miejscu
Świętym (Hbr 9,2), został w, 70 r. zrabo-
wany przez Tytusa. W Apokalipsie św. Ja-
na złote świeczniki są symbolem siedmiu
Kościołów Azji (Ap 1,12).

Lit. S. Zweig Der Bergrabene Leuchter (193Ś,
Pogrzebany świecznik), nowela. Według wy-
obrażenia autora świecznik ze świątyni Salo-
mona, zrabowany przez Tytusa, przypadkowo
znalazł się w 534 r. w Bizancjum, gdzie pewien
śyd usiłuje go odzyskać.
Ikon. Na łuku triumfalnym Tytusa, wzniesio-
nym w Rzymie w' 81 r., świecznik siedmiora-
mienny widnieje pośród zdobytych łupów.
świecznik siedmioramienny,, będący dla śydów
symbolem nadziei, jest motywem dekoracyj-
nym, często umieszczanym nad drzwiami wej-
ściowymi, na posadzkach synagog (Hammam-
-Lif w Tunezji, IV w.), na sarkofagach i pły-
tach nagrobnych.
święCi. Bóg jest prawdziwie święty, czyli
"odrębny", "całkiem inny". W Nim świę-
ty jest lud Izraela, który On "oddzielił" od
innych, aby uczynić go swoim ludem
i przez niego zrealizować swój plan zba-
wienia (~ sanctus). Człowiek opętany
przez ducha nieczystego rozpoznaje w
Jezusie "Świętego Bożego" (Mk 1,24).
Duch, którego Jezus posłał apostołom po
Wniebowstąpieniu jest Duchem świętym,
gdyż jest Duchem Bożym. We wspólnocie
pierwotnej ochrzczeni w Jezusie byli na-
zywani świętymi, gdyż zostali uświęceni
przez Chrystusa. Kościół oddaje cześć
męczennikom, którzy oddali życie składa-
jąc świadectwo o Jezusie zmarłym i Zmar-
twychwstałym. Później kult rozszerzył się
na tych, którzy nawet nie ponosząc śmier-
ci - głosili swą wiarę w Jezusa i na tych,
którzy wiedli życie będące wzorem dla in-
nych.
W 993 r. Kościół po raz pierwszy kano-
nizował pierwszego chrześcijanina. Kult
świętych, zrodzony w gruncie rzeczy na
długo przed tą datą, przybrał nadzwyczaj-
ne rozmiary (pielgrzymki, procesje, kult
relikwŹŹ, opowieści o cudach, żywoty świę-
tych). Kult ten uważany był przez re-
formatorów z XVI w. za skandaliczny i
dlatego usunęli go ze swoich kościołów.
Kościół katolicki w dalszym ciągu beatyfi-
kuje (ogłasza błogosławionym), a następ-
nie kanonizuje (ogłasza świętym) po spe-
cjalnym procesie tych spośród swoich
członków, którzy praktykę cnót ewange-
licznych doprowadzili do granic heroizmu.
święta religijne
święta żydowskie. Pascha, hebr. Pe-

Strona 232

Słownik biblijny.txt

sach, to główne święto żydowskie
(starożytne święto nomadów), które upa-
miętnia wyzwolenie Hebrajczyków z nie-
woli babilońskiej oraz ich wyjście z Egip-
tu, pod przewodnictwem Mojżesza. Pier-
wotnie było świętem obchodzonym przez
pasterskie plemiona południowe w czasie
wiosennego strzyżenia owiec. Składano
wtedy ofiarę z pierwocin stada. Zob. Pas-
cha.
W Kanaanie Hebrajczycy obchodzili trzy
główne święta o charakterze rolniczym:
święto Niekwaszonego Chleba, czyli
święto Przaśników, obchodzone w czasie
żniw (zw. też Świętem śniw); składano
ofiarę z pierwszego snopa pszenicy. Po re-
formie Jozjasza (622 r.) święto to zostało
połączone ze świętem Paschy.
Święto Tygodni albo Pięćdziesiątnica,
hebr. Szawuot, z którym później łączyło
się wspomnienie teofanŹŹ na Synaju i ogło-
szenia Prawa.
święto Zbiorów (Winobrania), zw. też
Świętem Szałasów (Namiotów albo Ku-
czek), hebr. Sukot, na pamiątkę czterdzie-
stu lat wędrówki przez pustynig, przed
wejściem do Ziemi Obiecanej (Wj 23,14).
Później doszły jeszcze: Nowy Rok, hebr.
Rosz ha-szana, święto zbiegające się z je-
siennym zrównaniem dnia z nocą, obcho-
dzone przez dwa dni, nawiązuje do stwo-
rzenia świata i dnia sądu czekającego
wszystkich ludzi; dziesięć dni później ob-
chodzi się Dzień Pojednania, hebr. Jom
Kippur, zw. też Sądnym Dniem. W tym
dniu obowiązuje ścisły post, nie wolno też
wykonywać żadnej pracy.
Radość Tory, hebr. Simchat Tora, zazna-
cza początek cyklu cotygodniowej lektury
pięciu ksiąg Prawa, rozciągającej się na
cały rok.
Chanuka, czyli święto Poświęcenia świą-
tyni, upamiętniające wznowienie kultu i
oczyszczenie Świątyni Jerozolimskiej po
zwycięstwie Judy Machabeusza nad woj-
skiem Antiocha IV Epifanesa w 164 p.n.e.
Purim, święto przypominające o uratowa-
niu śydów od zagłady w okresie perskim
przez królową Esterę. Epizod ten został
opisany w Księdze Estery.
Obchód wszystkich tych świąt (podobnie
jak cotygodniowego szabatu) zaczyna się
w przeddzień wieczorem.
święta chrześcijańskie. Boże Naro-
dzenie - narodzenie Jezusa, obchodzone
25 grudnia, aby nadać sens chrześcijański
dawnemu świętu słońca lub przesileniu
zimowemu.
Trzech Króli - pierwsze objawienie Jezu-
sa światu pogańskiemu, Mędrcom ze
Wschodu, którzy przybyli oddać Mu po-
kłon. Zwłaszcza dla Kościoła prawosław-
nego jest to święto szczególnie uroczyste.
Wielkanoc, Pascha - Zmartwychwstanie
Jezusa. Zob. Wielkanoc.
Wniebowstąpienie - wstąpienie Jezusa do
nieba czterdziestego dnia po Wielkanocy.
Zesłanie Ducha Świętego, Pięćdziesiątni-

Strona 233

Słownik biblijny.txt

ca, Zielone świątki - pamiątka zesłania
Ducha Świętego na apostołów pięćdziesią-
tego dnia po Wielkanocy.
Te trzy ostatnie święta mają zmienne da-
ty (tzw. święta ruchome), podobnie jak
święta żydowskie, z którymi rzadko się
zbiegają.
Wszystkich świętych - uroczystość
wszystkich świętych Kościoła.
święta muzułmańskie. Id as-Saghir
(Małe święto), zw ~. też Id al-Fitr (święto
Zakończenia - postu), wypadające pod
koniec miesiąca ramadan.
Id al-Adha (święto Ofiar), zw. też Id al-
-Kabir (Wielkie Święto), święto przypada-
jące na zakończenie pielgrzymki do Mek-
ki, zw. również świętem Baranka - zabity
baranek jest spożywany w gronie rodzin-
nym, na pamiątkę tego baranka, którego
~ Abraham, ojciec wierzących, ofiarował
Bogu zamiast swego syna Izaaka.
Aszura - święto zmarłych.
Maulid an-Nabi - święto urodzin proroka
Mahometa.
Wszystkie te święta są ruchome, mają
zmienne daty, wg kalendarza księżyco-
wego.
Święta Rodzina, określenie rodziny Je-
zusa, czyli św. Józefa, Maryi Panny i Dzie-
ciątka Jezus.
Ikon. święta Rodzina jest reprezentowana naj-
częściej przez św. Józefa, Maryję i Jezusa,
w otoczeniu świętych i donatorów lub bez
nich, a niekiedy także z udziałem św. Ja-
na Chrzciciela lub św. Anny. Rafael święta
Rodzina
Michał Anioł (1504, Florencja). El Greco
(1547, Toledo). Nieznany pol. malarz Fa-
milia Christi (XVI w., Muzeum Narodowe,
Kraków).
święte niewiasty, terminem tym okre-
śla się kobiety, które szły za Jezusem
i odegrały niemałą rolę szczególnie pod-
czas ukrzyżowania, zdjęcia ciała Jezusa
z krzyża i złożenia go do grobu. Maria Sa-
lome, żona Zebedeusza, matka apostołów
Jakuba Starszego i Jana, szła za Jezusem
już od Galilei, towarzyszyła Mu aż pod
krzyż i przyszła do grobu, aby namaścić
wonnościami Jego ciało (Mt 27,55-56;
Mk 15,40; 16). Maria, matka Jakuba
Mniejszego, uczestniczyła w składaniu cia-
ła Jezusa do grobu i była świadkiem Je-
go Zmartwychwstania (Mt 28,9-10). Ma-
ria, matka Marka, przyjmowała u siebie
pierwszą wspólnotę chrześcijańską w Jero-
zolimie (Dz 12,12). Zob.: Maria Magda-
lena; Maria z BetanŹŹ.
Święte Oblicze ~ oblicze - oblicze
Boga (oblicze Chrystusa)
.
tabernakulum [łac. tabernaculum = na-
miot]. W Kościele katolickim - ozdobna
szafka wbudowana w główny ołtarz ko-
ścioła, służąca do przechowywania chleba
eucharystycznego (hostie).
' Tabor [hebr., kamieniołom; aram., w,zgó-
rze, góra], góra w południowej Galilei,

Strona 234

Słownik biblijny.txt

u której stóp znajduje się miasto o tej sa-
mej nazwie (Joz 19,22; 1 Krn 6,62). Tra-
dycja chrześcijańska od III w. umiejscawia
na niej scenę ~ Przemienienia Pańskiego,
chociaż ewangeliści mówią ogólnie o gó-
rze, nie podając jej nazwy (Łk 9,28).
' Talmud [hebr., nauka, nauczanie], zbiór
norm prawnych i przepisów religijnych
judaizmu, będący obszerną kompilacją
żydowskiej Tory ustnej, z rabinicznymi
wyjaśnieniami, opracowaniami i komen-
tarzami; stanowi uzupełnienie Starego Te-
stamentu (Pięcioksięgu. Opracowany w
dwóch niezależnych redakcjach: tzw. Tal-
mud Jerozolimski, zredagowany w latach
350-400 n.e., zawiera nauczanie dokto-
rów - rabinów z Palestyny, oraz Talmud
Babiloński, którego redakcję zakończono
, pod koniec VI w., obejmuje nauki rabinów
szkół w,schodnich. W drukowanych wyda-
niach Talmudu, wszędzie i zawsze iden-
tycznych, układ na każdej stronicy pozwa-
la rozróżnić dwie zasadnicze części tekstu:
fragmenty Miszny - kodeksu praw religij-
nych zredagowanych ok. 200 r. i podsta-
wy judaizmu rabinicznego, oraz Gemarę-
zbiór rozważań i dyskusji rabinów z kolej-
nych epok na temat stosowania tych praw.
Lit. Contes du Talmud (1980, Opowieści Mędr-
ców Talmudu), przedmowa C. Vigego i
J.C. Latt‚sa, tłumaczenie fragmentów Talmudu
podkreślające ich charakter religijny i narracyj-
ny. Ch. Potok The Promise (1969, Obietnica).
taniec. U Izraelitów taniec był ważną
formą ekspresji religijnej. wykonywali oni
tańce obrzędowe w świątyni (Ps 87,7;
149,3; 150,4); podczas triumfalnego po-
wrotu Arki Przymierza do Jerozolimy, Da-
wid i jego dwór towarzyszyli jej tańcząc.
Tańce były nie-
odzownym elementem święta winobrania
(Sdz 21,19) i świętowania zwycięstwa
(W 15,20; Sdz 11,34). Towarzyszyły uro-
czystościom i ucztom: dla uczczenia po-
wrotu syna marnotrawnego ojciec zarzą-
dził tańce i kazał zabić tuczne cielę
(Łh 15,25). Kiedy Herod Wielki święto-
wał swoje urodziny, tańczyła przed nim
Salome (Mk 6,22).
Ikon. G. Moreau Tańcząca Salome, rysunek
(1876, Paryż).
taniec śmierci. W XIV w. we Francji,
zapewne pod wpływem epidemŹŹ dżumy
i kazań mnichów, żebrzących, idea procesji
wszystkich stanów, od papieża i cesarza
aż do chłopa, prowadzonych do grobu
przez personifikację śmierci, stała się te-
matem alegorycznych, dydaktycznych mo-
ralitetów oraz malowideł.
Ikon. La Chaise-Dieu, freski (XV w.). H. Hol-
bein mł. Taniec śmierci, cykl rysunków do drze-
worytów (1723-24, lyon). Nieznany pol.
malarz Taniec śmierci (XVII w., kościół Bernar-
dynów w Krakowie).
teofania [z gr. theós = bóg + phaino = ob-
jawiam się]. U Greków oznaczało ukaza-
nie się bóstwa. Sam termin nie występuje
w BiblŹŹ, która jednak zawiera liczne opisy

Strona 235

Słownik biblijny.txt

objawień się Boga. W ST i NT dominuje
bezwzględne przekonanie, że "Nikt Boga
nigdy nie oglądał" (w 33,20; ~ 1,18).
Kilka wyjątków ( Lf j 24,10-11; 33,11 ) słu-
ży uwypukleniu tej zasady. W ST obec-
ność Boga jest potwierdzona, lecz Jego
transcendencja wyklucza każdy bezpo-
średni przejaw tej obecności. Tak więc
Bóg "pozwala się zobaczyć" Abrahamowi
pod postacią trzech mężów, którzy go od-
wiedzili i do których Abraham zwracał się,
jakby to był ktoś jeden (Rdz 18,1-3).
Mojżesz widział krzew gorejący, kiedy Bóg
go powołał (Wj 3,2-4). Wielkiej teofanŹŹ
na Synaju towarzyszą znaki natury fizycz-
nej, błyskawice, trzęsienie ziemi, obłok,
ogień (Wj 19,16). Redaktor Ksiąg Królew-
skich podkreśla, że Boga nie ma w żadnym
z tych zjawisk zewnętrznych: dla Eliasza
znakiem Jego obecności jest tylko "szmer
łagodnego powiewu", i Eliasz słysząc go
zasłania sobie twarz (I krl 19,12). NT
opowiada o niewielu objawieniach Boga.
Chrzest Jezusa: "Ten jest mój Syn umi-
łowany, w którym mam upodobanie" mó-
wi głos z niebios (Mt 3,17). W ~ Prze-
mienieniu Pańskim także objawia się,
i to przez podobne słowa, bliskość Bo-
ga (Mt 17,5). W dniu Pięćdziesiątnicy
uczniowie zostają napełnieni Duchem
Świętym, czego znakiem jest język ognia
nad każdym z nich (Dz 2,1-6). Przez dłu-
gi czas teofanią nazywano święto ~ epi-
fanŹŹ (2), pierwsze objawienie się Jezusa
światu (Mt 2,10).
Teofil [gr., przyjaciel BogaJ, imię pewne-
go mieszkańca AntiochŹŹ, któremu Łukasz
zadedykował swoją Ewangelię i Dzieje Apo-
stolskie; imię to może też oznaczać każde-
go czytelnika, przyjaciela Boga.
testament [łac. testamentum, odpowied-
nik gr. słowa diatheke, w którym Septu-
aginta oddaje hebr. brit = przymierze].
W starochrześcijańskiej literaturze pojęcie
"testamentum" przyjęło się na określenie
obydwu "przymierzy", dlatego też pisma
Starego i Nowego Przymierza nazywa się
Starym i Nowym Testamentem. W sensie
prawnym testament oznacza akt ostatniej
woli rozdysponowania i podziału dóbr w
obliczu własnej śmierci. Przenośnie - syn-
tetyczne przedstawienie przesłania jakie-
goś wielkiego człowieka, artysty, itp. Te
znaczenia nie są całkowicie pozbawione
wydźwięku biblijnego; idea świadka
i świadectwa [łac. testis] była prawdopo-
dobnie myślą przewodnią w doborze łac.
odpowiednika, księgi biblijne są świadec-
twem działania Boga w historŹŹ. Zob.: Lud
Boży; przymierze (przymierze z Bogiem).
tetragram [gr. tetragrammaton = wyraz
czteroliterowy], określenie starotestamen-
towego imienia Boga - YHWH, będącego
Boskim imieniem własnym, którego śydzi
z szacunku nie wymawiają. Przy głośnej
lekturze Pism i modlitwie, słowo to jest zastępowane przez Adonaj (mój Pan,
Bóg) albo ha-szem (imię). Przez szacunek
dla wiary śydów, w niektórych przekła-

Strona 236

Słownik biblijny.txt

dach unika się używania imienia Jahwe,
zastępując je wyrazem "Pan". Zob.: Ado-
naj; Jahwe.
tetrarcha [gr.], tytuł, wprowadzony
przez Filipa Macedońskiego w IV w.
p.n.e., oznaczał zarządcę tetrarchŹŹ, czyli
zazwyczaj jednej czwartej części określo-
nego terytorium. W rzeczywistości był to
podrzędny książę, czasami kurtuazyjnie
nazywany królem. Tak np. ~ Herod An-
typas był tetrarchą Galilei (Mt 14,1;
Mk 6,14).
Tomasz [aram., bliźniak; gr. Didymos],
jeden z dwunastu apostołów. Nie będąc
obecny, kiedy Zmartwychwstały Jezus
ukazał się uczniom, Tomasz przejawiał
postawę sceptyczną, mówił, że nie uwie-
rzy w Zmartwychwstałego, dopóki nie zo-
baczy śladu gwoździ na dłoniach Jezusa
i nie włoży palca w ranę Jego boku. Po
ośmiu dniach Jezus ponownie objawił się
uczniom i Tomasz mógł przekonać się na-
ocznie o Jego ranach (~ 20,?4-29). To-
maszowi przypisuje się jedną z apokryficz-
nych ewangelŹŹ. Według tradycji chrześci-
jańskiej głosił on ewangelię wśród Partów
lub działał w Indiach.
Ikon. Tomasz jest często przedstawiany na ob-
razach i rzeźbach, jak dotyka palcem ran Chrys-
tusa, aby się przekonać, że Chrystus naprawdę
zmartwyhwstał: makietka z kości słoniowej
(X w-., Berlin); mozaiki w Dafni (XI w.)
i w Monreale (XII w.). tympanon w kościele
Saint-Thomas w Strasburgu (XIV ~c.); A. dely
errocchio, grupa rzeźbiona w brązie (1483,
Florencja); G. van Honthorst (XVII w., Ma-
dryt); Caravaggic (1602, Poczdam); G. de La
Tour (1626, Paryż).
Tora ~ Pięcioksiąg.
tradycja [łac. traditio = przekazywanie].
Wszystkie społeczeństwa ludzkie zapew-
niają sobie swoją ciągłość przekazując z po-
kolenia na pokolenie idee, wartości, zwy-
czaje i instytucje. Każda generacja, daleka
od tego, by przyjmować je w sposób bier-
ny, selekcjonuje je i przekształca, zacho-
wując jednak tożsamość treści przekazu.
Lud BiblŹŹ przekazywał sobie w ciągu wie-
ków opowieści, zwyczaje, prawa itd.,
z których wiele zostało spisanych: Pismo
Święte jest więc uprzywilejowanym wyra-
zem tradycji, zawierającej także tradycję
ustną (dla śydów - Talmud). Jezus otrzy-
mał od swego ludu Pisma, przekazywane
z pokolenia na pokolenie. Według Ewan-
gelii św. Mateusza (~M 5,17) Jezus powie-
dział: "Nie sądźcie, że przyszedłem znieść
Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem
znieść, ale wypełnić". Natomiast odrzucił
to, co nazwał "tradycją ludzką", mogą-
cą "uchylić przykazanie Boże" (Mk 7,8).
Jezus naucza i działa "jak ten, który
ma władzę, a nie jak uczeni w Piśmie"
(mk 1,22). Przez swoje słowa i czyny dał
początek nowej tradycji, głoszonej następ-
nie przez jego uczniów ~. Nawet gdy~ kanon
NT został zamknięty, jego przekazana ust-
nie tradycja pozostała żywa w sercach

Strona 237

Słownik biblijny.txt

chrześcijan.
trąba, szofar [hebr.], róg barana albo
wołu używany w czasach starożytnych jako
trąba przez śydów w czasie bitwy i uro-
czystych świąt. Głos trąby ostrzegał o bli-
skości niebezpieczeństwa: zapowiadał karę
dla Izraela (Iz 18,3; Ozj 8,1) i nadejście
Dnia Sądu (Wj 2,1-15; Ap 8,6 do 9,21).
W Apokalipsie św. Jana cztery pierwsze
trąby zwiastują grad i ogień pomieszane
z krwią, spłonięcie trzeciej części ziemi
i stworzeń morskich, spadnięcie z nieba
wielkiej gwiazdy płonącej jak pochodnie,
ognistej kuli, zaćmienie słońca, księżyca
i gwiazd; piąta zapowiada inwazję czterech
chmar szarańczy; szósta najazd konnicy
Partów; siódma - gniew Boga. Dźwiękiem
trąb zwoływano także zgromadzenia reli-
gijne (Lb 10,2), w, przyszłości będzie to
znak do wielkiego zgromadzenia wybra-
nych w dniu ostatecznym (Iz 27,13;
1 Tes 4,16-17; I Kor 15,52). Zob. Jerycho.
Lit. I.B. Singer Szatan w Goraju (1933, wyd.
pol. 1991 ); w poł. XVII w. W małym pol. mia-
steczku Goraj (niedaleko Lublina), w, którym
rodziny żydowskie zostały zdziesiątkowane,
niektórzy twierdzą, jakoby słyszeli dźwięki wiel-
kiego baraniego rogu zwiastującego koniec cza-
sów. Rzeczywiście, wtajemniczeni w arkana
~ kabały przewidywali przyjście Mesjasza na
1665 rok.
trąd, termin używany w BiblŹŹ na okre-
ślenie różnych chorób skóry, w ~śród któ-
rych kapłan rozróżniał przypadki trądu
właściwego, uznając tym samym cho-
rego za osobę nieczystą (Kpł 13,1-44).
Trędowaci byli wyłączeni ze wspólnoty
(Kpł 13,45-46) do momentu wyzdrowie-
nia, co także musieli stwierdzić kapłani.
Liczne przepisy rytualne dotyczyły trędo-
watych i "przedmiotów dotkniętych trą-
dem" (zapleśniałe ubranie, saletrowane
ściany). Trąd był uważany za karę za grze-
chy (Lb 12,10). W NT znajduje się
wzmianka o uleczeniu trędowatego przez
Jezusa (Łk 5,12-14). Zob. nieczystość.
Lit. Trąd nabrał znaczenia symbolu. J. de
Joinville Histoire de Saint-Louis (1309, Histo-
ria św. Ludwika), król porów,nuje trąd do grze-
chu śmiertelnego, który jest "najstraszniejszym
trądem". Ch. P‚guy- podejmuje ten wątek w,
Notre jeunesse (1910, Nasza młodość) i rozwija
go mówiąc o obrońcach Dreyfusa, którzy nie
chcieli, aby Francja "znalazła się w stanie
śmiertelnego grzechu" i stała się trędowata,
skazując niewinnego przez swój antysemityzm.
P. Claudel La Jeune Fille wiolains (1898,
Dziew,czę imieniem ~Wiolena) i LAnnonce faite
a Marie (1912, Zwiastowanie Maryi), wiolena,
kierowana współczuciem, całuje na pożegnanie
trędowatego architekta Pierrea de Craon; sa-
ma zaraża się trądem i stwierdza, że zostaje
przez wszystkich odrzucona. Jednakże poświę-
ciwszy się Bogu, staje się w tajemniczy, sposób
przyczyną uzdrowień innych trędowatych.
F. Mauriac Pocałunek trędowatego! (1922,
wyd. pol. 1963). Z. Kossak-Szczucka Król
trędowaty (1937).

Strona 238

Słownik biblijny.txt

Trójca Święta [łac. Trinitas, od ttrini =
w liczbie trzech, potrójny], wyrażenie
oznaczające w chrześcijaństwie Boga, któ-
ry jest jeden, lecz w trzech osobach: Oj-
ciec, Syn Boży i Duch Święty. Sam ter-
min nie występuje wprawdzie ani w, ST,
ani w NT; wynika jednak z tekstów
i z refleksji teologicznych, które zostały
wypracowane stopniowo (Tertulian w,
końcu II w., Sobór Nicejski w 324 r., so-
bór w Konstantynopolu w 381 r.). Reflek-
sje te opierają się na rozważaniach stosun-
ku synowskiego jednoczącego Jezusa z Je-
go Ojcem oraz więzi z Duchem Świętym,
stwierdzonego w M (~ 15,26). Doktryna
o Trójcy Świętej mieści się w tradycji mo-
noteistycznej (judaizm i islam), lecz Bóg
jest tam rozumiany jako "komunia". Róż-
nice w interpretacji, jakie istnieją między
protestantami a prawosławnymi chrześci-
janami co do wzajemnych relacji osób Oj-
ca, Syna i Ducha świętego nie podważają
ich wspólnej wiary w Boga w Trójcy jedy-
nego.
Z. i p. Na Wielkanoc albo na świętą Trójcę, po-
tocznie - "Na święty Nigdy". Wyrażenie to
oznacza termin niepewny, nieokreślony, odle-
gły, nawet - nigdy nie realizowany. Uroczy-
stość Trójcy świętej obchodzona jest w pierw-
szą niedzielę po Pięćdziesiątnicy w krajach za-
chodnich; data jej ulega więc zmianie w
zależności od roku, tak jak termin Wielkanocy.
Lit. święty Hilary z Poitiers De Trinitate (IV w.,
O Trójcy świętej), traktat w dwunastu księ-
gach, zdecydowana obrona ortodoksji, podwa-
żanej przez arianizm, negujący boskość Jezusa.
święty Augustym O Trójcy świętej (399-419,
wyd. pol. 1963), Augustyn podejmuje walkę
św. Hilarego z arianizmem i rozważa możliwość
myślenia o "trzech w jednym" poprzez serię
analogŹŹ zaczerpniętych z psychologŹŹ ludzkiej
(H. Chadwick Augustyn, 1987). święty Jan od
Krzyża Poezje (XVI w., wyd. pol. Dzieła, t. 4
1943), "O ewangelŹŹ in principio erat verbum
[na początku było Słowo] dotyczącej Trójcy
świętej", poemat teologiczny i mistyczny.
W XVIII w. racjonaliści usiłują ośmieszyć do-
gmat Trójcy. Na przykład Chl. Montesquieu
w Listach perskich (1721, wyd. pol. 1778) kry-
tykuje czarodzieja, którego zwą Papieżem,
a który każe wierzyć Chrześcijanom, w tym tak-
że królowi Francji, "że trzy daje zaledwie je-
den". J.C. Renard M‚tamorphose du monde
(1951, przemiana świata), "Connaisance du
Troisi‚me temps" (Znajomość trzeciego czasu).
Ikon. Trójcę świętą próbowano przedstawić
przez trzy podobne do siebie postacie: A. Ru-
blow (ok. 1410, Moskwa); arras flamandzki,
Saint-Just z Narbonne (XV w.); J. Fouquet
Ukoronowanie Najświętszej Dziewicy (1455,
Chantilly). Tron Łaski przedstawia w jednej
grupie Boga Ojca trzymającego Syna, ukrzy-
żowanego Jezusa, z Duchem Świętym w posta-
ci gołębicy: Masaccio (1425-28, Florencja);
Mistrz z Fil‚malle (ok. 1417-1430, Frankfurt
nad Menem); A. DŹŹrer (1511, Wiedeń); J. Ri-
bera (1636, Madryt). W. Stwosz Koronacja

Strona 239

Słownik biblijny.txt

Maryi przez Trójcę świętą, fragment ołtarza
Mariackiego (1477-89, Kościół Mariacki, Kra-
ków).
trzcina. W BiblŹŹ występuje co najmniej
siedem terminów określających różne ga-
tunki trzciny. Trzcina wodna (alga, trzci-
na, turzyca) rosnąca na brzegach Nilu,
a także w słonej wodzie, stąd hebr. na-
zwa Morza Trzcin (albo Morza Sitowia),
mylonego później z Morzem Czerwo-
nym. Trzciny występowały obficie na tere-
nach bagiennych, skrywając hipopotamy
(Hi 40,21). Wiatr pochyla trzcinę, zbyt
słabą, by stawić opór (2 krl 18,21;
Iz 36,6; Ez 29,6-7). Trzcina symbolizo-
wała także Egipt, ta "złamana trzcina",
nadużywająca zaufania Izraela w trudnych
czasach. Trzcina, którą żołnierze wetknęli
w dłonie Jezusa jest symbolem żałosnego,
ośmieszanego króla, podobnie jak ciernio-
wa korona (Mt 27,29).
Tubal-Kain [hebr., uderzenie młota ko-
wala], potomek Kaina (Rdz 4,20).
Tyberiada, miasto nad brzegiem jeziora
Genezaret, założone w 14-18 r. przez te-
trarchę Galilei Heroda Antypasa, który
nazwał je tak, jako wyraz kurtuazji wobec
panującego cesarza Tyberiusza; miasto to
uczynił stolicą Galilei. Ponieważ dawniej
na tym terenie mieścił się cmentarz ży-
dowski, czyli miejsce nieczyste, wobec te-
go trzeba było siłą sprowadzać tam osad-
ników. Sława jego ciepłych źródeł przycią-
gnęła wielu ludzi. Urzędy miasta były
greckie, lecz znajdowała się tam synagoga;
mieszkańcy żydowscy byli w większości
rybakami. Jezus unikał tego miasta o gr.
kulturze. Po zburzeniu Jerozolimy w 70 r.
Tyberiada stała się głównym ośrodkiem
żydowskiego życia religijnego (siedzibąa
Sanhedrynu i szkoły, w której m.in. zaczę-
to opracowywać Talmud].
Tyberiusz (42 p.n.e: 37 n.e.), drugi ce-
sarz rzym., od 14 n.e. następca Oktawiana
Augusta. Za jego panowania Jan Chrzci-
cielł i Jezus pełnili swoje posłannictwo.
Tydzień, ciąg siedmiu dni, kończących
się dniem szabatu. W I w. tydzień
żydowski zastąpił ośmiodniowy tydzień
rzymski. Kościół pierwotny pozytywnie
ustosunkował się do tej zmiany, przeno-
sząc odpoczynek szabatu na niedzielę,
pierwszy dzień tygodnia.
święto Tygodni (Wj 34,22) albo święto
śniw, święto Zbiorów ( Wj 23,16), wielkie
doroczne święto izraelskie, podczas które-
go uroczyście świętowano zbiór pszenicy.
święto było uroczyście obchodzone na-
stępnego dnia po siedmiu pełnych tygo-
dniach, czyli 50 dniach (stąd gr. nazwa
Pięćdziesiątnica) po święcie Paschy. Póź-
niej stało się ono świętem upamiętniającym
nadanie i ogłoszenie Prawa na Synaju.
Tyr, fenickie miasto wzniesione w III ty-
siącl. p.n.e. na skalistej wyspie, rozbudo-
wane i upiększone w X w. p.n.e. przez
króla Hirama, który utrzymywał przyja-
zne stosunki z Dawidem i Salomonem

Strona 240

Słownik biblijny.txt

(2 Sm 5,11;1 krl 5,15-26), toteż przysłał
dostawców i rzemieślników do budowy
świątyni Jerozolimskiej. Tyr zakładał ko-
lonie w odległych krajach, najbardziej z
nich znana była Kartagina (określenie
"punicki" pochodzi od "fenicki"). W
XI w. Tyr był ściśle związany z Izraelem
(Izebel, córka króla Etbaala, poślubiła
króla państwa północnego, Achaba), lecz
kontakty uległy pogorszeniu, a prorocy su-
rowo potępiali Tyr (Am 1,9-10; Iz 23;
Ez 26-28), szczególnie za to, że chciał
wciągnąć Izrael w politykę przymierza
z Asyrią i cieszył się ze zdobycia Jerozoli-
my przez Nabuchodonozora II.
Aleksander III Wielki zdobył Tyr; miasto
odzyskało wolność pod rządami Seleucy-
dów i Rzymian. Tyr i miasto sąsiednie Sy-
don są często wymieniane w NT, być mo-
że w szerszym znaczeniu, na określenie
pogańskiego regionu w Górnej Galilei.

ubogi Łazarz Łazarz.
ubóstwo [łac. pauperias]. Przedstawiane
niekiedy w ST jako kara, ubóstwo jest tak-
że uważane za powód do szczególnej opie-
ki Bożej (Iz 3,15; 10,1-2). Jezus kontynu-
uje tę hebr. tradycję: to właśnie głównie
dla ubogich przyszedł Syn Boży na ziemię,
żeby im głosić Dobrą Nowinę o zbawie-
niu, to przede wszystkim dla nich jest
przeznaczone Królestwo Boże. Do pojęcia
ubóstwa materialnego dochodzi też po-
jęcie ubóstwa duchowego, polegającego
głównie na pokorze: "Błogosławieni ubo-
dzy w duchu" (Mt 5,3). Pierwsza chrze-
ścijańska wspólnota w Jerozolimie żyła
- jak widać to na podstawie opisów w
Dziejach Apostolskich - w duchu ubóstwa,
jej członkowie "wszystko mieli wspólne"
(Dz 2,44). Zob.: błogosławieństwa ewan-
geliczne; bogactwo.
Lit. Postacie biedaków - świadków Boga-
dostarcza ST: koczowniczy początkowo lud
hebr., Izraelici w, niewoli i Hiob. W ~1T Jan
Chrzciciel i Jezus żyją w profetycznym ubó-
stwie. Także literatura zarówno o inspiracji ży-
dowskiej, jak i chrześcijańskiej, przyznaje ubo-
gim miejsce szczególnie ważne. Duch chasydy-
zmu, religijnego ruchu żydowskiego kładzie
nacisk na prostotę serca pokornych. Sz. Asz,
Odmawiający psalmy (1934, w języku jidysz).
I.B. Singer: Ginrpł the Fooł (1957, Gimpl głu-
pek); Sztukmistrz z Lublina (1960, wyd. pol.
1983); Le Blasph‚niateur (1973, Bluźnierca).
Ubodzy występują także często u Szolema Alej-
chema Dzieje Tewi mleczarza (1901, wyd. pol.
1960) i u S.J. Agnona. Ubóstwo może doty-
czyć zarówno niedostatku materialnego, jak
i braku fizycznego czy, duchowego: G. Berna-
nos Pamiętnik wiejskiego proboszcza (1936, wyd.
pol. 1937). Ubóstwo obejmuje też i często
przyjmuje formę upokorzenia, porażki, samot-
ności albo całkowitego opuszczenia: F. Dosto-
jewski Idiota (1869, wyd pol. 1909), którego
styl tragiczny kontrastuje z pogodnym hu-
morem bohaterów Singera, dla którego "być
melancholikiem znaczy tyle, co być bałwo-

Strona 241

Słownik biblijny.txt

chwalcą". Radosne ubóstwo można odnaleźć
w P. Emmanuela Jacob (1970, Jakub), "Les
B‚atitudes" (Błogosławieństwa).
Ubóstwo może być zamierzone i dobrowolne:
pustelnicy z powieści średniowiecznych i pu-
stelnik z Don Juana (1665, wyd. pol. 1952)
Moliera; S. Weil narzuca sobie styl życia ubo-
giej robotnicy fabrycznej La Condition ovri‚re
(1951, Stan robotniczy). Ubóstwo może być
przyjęte na sposób profetyczny - L. Bloy: La
Femme pauzre (1897, Biedna kobieta); Krew
biednego (1909, wyd. pol. 1959).
Ci pokorni ludzie Boży budzą różne reakcje:
podziwiani przez V. Hugo ("Le Mendiant"-
Zebrak, w Les Contemplations - Rozmyślania,
1856) lecz wyszydzani przez J.A. Rimbauda
("Biedni ludzie w kościele", Poezje, 1871, wyd.
pol. 1921). Tradycja biblijna ze swej strony ma
ubogich w wielkiej czci: J.B. Bossuet (1604, Kazanie o złym bo-
gaczu). O ile dla kaznodziei z Meaux ubodzy
nie powinni się buntować, lecz oczekiwać na
gest ofiarności bogatych, o tyle H.F. de La-
mennais, który podejmuje temat w Słowach
wieszczych (1834, wyd. pol. 1834), wyciąga
z niego odmienne konkluzje polityczne.
Szata nie czyni biedaka. Erazm z Rotterdamu
w Pochwale głupoty~ (1509, wyd. pol. 1953)
poddaje krytyce mnichów z zakonów żebra-
czych: "Wielu ze swej niechlujności i żebractwa
czyni atut swej chwały, a przecież ubóstwo nie
jest cnotą, jeżeli nie towarzyszą mu akty wiary
i miłosierdzia". W postacie fałszywych bieda-
ków i prawdziwych żebraków, hipokrytów, ob-
fituje hiszpańska literatura satyryczna: anoni-
mowe dzieło śywot Łazika z Tormesu (1554,
wyd. pol. 1930) i M. Aleman Guzman de Alfa-
rache (1604, Guzman z Alfarache).
R.M. Rilke w Księdze o Ubóstwie i śmierci
(1905, wyd. pol. 1935) przeciwstawia rządzę
duchową jemu współczesnych całkowitemu
wyrzeczeniu, które prowadzi do poznania sie-
bie i zaakceptowania przez człowieka jego
skromnego miejsca we wszechświecie. Według
Ch. P‚guy Chrześcijaństwo jego czasów zatraci-
ło swe powołanie do ubóstwa: Notre jeunesse
(1910, Nasza młodość). Perwersję ubóstwa
i perwersję miłosierdzia napiętnował także
J.P. Sartre Diabeł i Pan Bóg (1951, wyd. pol.
"Dialog" 1960, nr 11), wieśniacy zostają tu po-
zbawieni chęci buntu przez fałszywych proro-
ków; nawet ubóstwo duchowe Goerza, jego
"noc" jest wewnętrznie fałszywa.
ubranie. Należy do potrzeb życiowych
człowieka, podobnie jak jedzenie i miesz-
kanie (Rdz 28,20; Wj 21,10). Według św.
Mateusza (Mt 6,25-31) Jezus zachęca do
większej ufności wobec Boga, zwracając
uwagę na fakt, że życie jest czymś więcej
niż jedzeniem, a ciało czymś więcej niż
ubraniem; lilie polne "nie pracują ani
przędą", a "nawet Salomon w całym swo-
im przepychu nie był tak ubrany, jak jed-
na z nich". Jednak celem ubrania jest nie
tylko okrycie człowieka; ubranie także ob-
jawia człowieka, którego rozpoznaje się
po ubraniu, jakie nosi; stąd przebranie się
za kogoś innego uważa się za kłamstwo,
nawet jeżeli służy planom Boga, jak by-

Strona 242

Słownik biblijny.txt

ło to w losach ~ Jakuba, syna Izaaka
(Rdz 27,15).
Kapłani noszą wyróżniające ich szaty,
których szczegóły są dokładnie opisane
(Wj 28; Kpł 16,32); również objawie-
niem postaci są szaty aniołów (Łk 24,4),
proroków (Za 13,4), królów (Mt 11,8;
Dz 12,21), bogaczy (~k 2,2), wdowy
(Rdz 38,14-19), trędowatych (Kp 13,45),

nierządnicy (Rdz 38,14-19). Ubranie ob-
jawia także stan duszy - radość, żałobę
lub pokutę.
Jedność między ubraniem a osobą wyra-
ża się w znaczących gestach, Jonatan,
oddając swój płaszcz Dawidowi, zazna-
cza w ten sposób swoje doń przywiąza-
nie (I Sm 18,4), a Elizeusz przywdzie-
wa płaszcz Eliasza, aby zaznaczyć synow-
ską więź i sukcesję prorocką po nim
(2 krl 2,13). Toteż nie należy się dziwić,
że czasowniki takie jak "wyzuć z szat",
"rozebrać", "ubrać" mogły pozostawać w
związku z wybraniem, chrztem, powoła-
niem, zbawieniem. Na przykład przybra-
nie białej szaty chrzcielnej oznacza sta-
nie się nowym człowiekiem (Rz 13,12;
Ef 4,24). Tak samo Jezus "przyobleka
w moc z wysoka" (Łk 24,49) tych, którym
powierza specjalne posłannictwo. Zob.:
Opatrzność Boża; rozdzierać szaty.
ucieczka do Egiptu. Po nocnym obja-
wieniu zbrodniczych zamiarów Heroda
Wielkiego, św. Józef zabrał Maryję i Dzie-
ciątko Jezus do Egiptu, gdzie przebywali
aż do śmierci Heroda; następnie, pod
wpływem nowego objawienia, Józef zapro-
wadził Dzieciątko i Jego Matkę do Galilei.
Mateusz, jedyny z ewangelistów, opowia-
da o tym wydarzeniu, które czasami było
interpretowane jako nowy Exodus (Wyj-
ście; Mt 2,13).
Ikon. Ucieczka do Egiptu: rzeźbione kapitele
w katedrze Saint-Lazare w Autun (Saint-An-
doche de Saulieu, XII w.); Giotto di Bondone
(1303-05, Padwa); M. Broederlam (XIV w.,
Dijon); A. Elsheimer (1609, Monachium);
Ph.O. Runge (1805, Hamburg); J. Schnorrny
on Carolsfeld (1828, DŹŹsseldorf. Niezna-
ny pol. malarz, kwatera poliptyku dominikań-
skiego (po 1460, Muzeum Narodowe, Kra-
ków). A. Pronaszko (1918, Muzeum Sztuki,
Łódź).
uczeń [łac. discipulus], to ten, kto z wła-
snej woli idzie za mistrzem, by kształto-
wać siebie na podstawie jego słów, czy-
nów i pism. W ST termin "uczeń" wystę-
puje tylko u Izajasza, który mówi o "swo-
ich uczniach" (Iz 8,16). W epoce Jezusa
termin ten oznacza tych, którzy słuchali
nauk mistrza - rabbiego. Ewangeliści na-
zywają uczniami wszystkich, którzy idą za
Jezusem. W węższym znaczeniu chodzi
o dwunastu apostołów. W EwangelŹŹ we-
dług św. Jana mowa jest o uczniu, które-
go Jezus miłował" (~ 13,23); tradycja roz-
poznaje w nim Jana, z którym może się
utożsamiać każdy chrześcijanin.

Strona 243

Słownik biblijny.txt

Z. i p. Kto nie jest rie Mną, jest przeciwko mnie
(~M 12,30) - odrzucenie chwiejnych, niepew-ů
nych, niezdecydowanych.
Lit. P. Emmanuelł Tu (1978, r),
(Pójdź za mną) - dziś, tak jak i wczoraj, "Głos
wzywa mnie wbrew mnie samemu".

uczta
uczta Baltazara. Daniel opisuje ucztę
Baltazara i jego dworzan w Babilonie ob-
leganym przez Persów (Dn 5). Do picia
użyto naczyń pochodzących z grabieży w
świątyni Jerozolimskiej; nagle pojawiła się
tajemnicza ręka i napisała na ścianie dziw-
ne słowa. Król wezwał mędrca Daniela,
który wyjaśnił, napis aram.: mene, tekel,
ufarsin (znany powszechnie jako mane, te-
kel, fares): "policzone, zważone, podzielo-
ne". "Mene - Bóg obliczył twoje panowa-
nie i ustalił jego kres. Tekel - zważono cię
na wadze i okazałeś się zbyt lekki. Fares-
twoje królestwo uległo podziałowi; oddano
je Medom i Persom". Tej samej nocy Bal-
tazar został zabity; był to upadek imperium
babilońskiego. Teksty Daniela zalicza się
do apokaliptycznego gatunku literackiego.
Lit. ů A. Mickiewicz Bakczysaraj (Sonety krym-
skie,1826). J. Słowacki Paryż (1833).
Ikon. Uczta Baltazara: głowica kolumny
w V‚zelay (XII w.); rzeźba, katedra w Amiens
(XIII w.); J. Martin (XIX w., Toronto).
Muz. W. Walton Belshazzaria feast (1931,
Uczta Baltazara), oratorium.
symbolika uczty. Izajasz zapowiada, że
Bóg przygotowuje dla wszystkich ludów
wielką ucztę, która ma oznaczać nadej-
ście czasów mesjańskich (Iz 25,6). NT po-
dejmuje tę wizję ofiarowanego wszystkim
zbawienia (Mt 8,11). W Przypowieści o
uczcie (Łk 14,15-24) występuje ojciec,
który zaprasza na ucztę przyjaciół, ale
wszyscy wymawiają się pod różnymi pre-
tekstami. Oburzony pan domu każe spro-
wadzić do sali biesiadnej ubogich, śle-
pych, chromych; to oni dostąpią pełni ży-
cia, do której Bóg zaprasza człowieka.
W NT mowa jest kilkakrotnie o uczcie:
gody w Kanie Galilejskiej, uczta Heroda
Antypasa, podczas której Herodiada zażą-
dała głowy Jana Chrzciciela, uczta u Ma-
teusza Lewiego, u Szymona Trędowatego.
Zob.: głód; królestwo.
Lit. P. Calderon La cena del rey Baltasar
(1634, Uczta Baltazara), sztuka religijna,
w której alegoryczne postacie - Bałwochwal-
stwo, Próżność i śmierć prowadzą dialog z
Baltazarem i z prorokiem Danielem.
Ikon. Tintoretto Uczta Baltazara (1544, Wie-
deń). G. Dor‚ Daniel wyjaśnia napis..., ilustra-
cja do BiblŹŹ świętej (1866).
ukamienowanie [łac. lapidatio, od lapis
= kamień]. Znane w starożytnej Grecji
wykonanie wyroku śmierci przez uderze-
nia kamieniami było zazwyczaj karą, któ-
rą zbiorowość wymierzała winnemu, aby
podkreślić swoje całkowite odcięcie się
od jego winy, unikając wszelkiego z nim
kontaktu. Prawo żydowskie przewidy-

Strona 244

Słownik biblijny.txt

wało tę karę w wypadku bałwochwal-
stwa, bluźnierstwa, czarów, świętokradz-
twa, pogwałcenia szabatu lub cudzołóstwa
(Lb 15,32-36). Dwaj świadkowie koniecz-
ni wg Prawa, przy każdym wyroku skazu-
jącym na śmierć, musieli rzucić pierwszy
kamień. Jan Ewangelista podaje, że do Je-
zusa przyprowadzono kobietę pochwyco-
ną na cudzołóstwie. Jezus wtedy powie-
dział: "Kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci na nią kamień", wyrażając
w ten sposób swój sprzeciw wobec skazy-
wania na śmierć grzesznej kobiety.
Pierwszy diakon, Szczepan, został uka-
mienowany za rzekome bluźnierstwo
przez przedstawicieli synagogi żydow-
skiej i ~ Sanhedrynu (Dz 7,58).
ukoronowanie Najświętszej Maryi
Panny. Według starożytnej tradycji-
Maryja, po Wniebowzięciu, została ukoro-
nowana w niebie przez swego syna Jezusa.
Ikon. Tympanony z XII w.: Senlis, Mantes,
Notre-Dame de Longpont, Chartres, Bourges,
Strasburg. Fra Angelico (ok. 1437, Paryż).
E. Charonton (1453-54, Villeneuve-l‚s-Avi-
gnon. P. Veronese (1555-58, Wenecja). D. Ve-
lazquez (ok. 1641~3, Madryt).
ukrzyżowanie ~ krzyż - ukrzyżowanie.
umywanie nóg. W przeddzień śmierci
Jezus był wraz z apostołami w wieczerni-
ku, aby świętować Paschę żydowską.
W czasie Ostatniej Wieczerzy Jezus wstał
od stołu, wziął prześcieradło i tak, jakby
był niewolnikiem, zaczął umywać nogi
apostołom, zgodnie ze starożytnym zwy-
czajem. Piotr nie chciał się na to zgodzić:
"Panie, ty chcesz mi umyć nogi?" Wów-
czas Jezus wyjaśnił im symboliczną war-
tość tego gestu: " Jeżeli więc Ja, Pan i Na-
uczyciel, umyłem wam nogi, to i wyście
powinni sobie nawzajem umywać nogi"
(J 13,1-30), dając im przykład pokory
i przykazanie braterskiej miłości. Zob.:
Ostatnia Wieczerza; wieczernik.
Ikon. Giotto di Bondone Umywanie nóg (1303-
-05, Padwa). P. Lorenzetti Chrystus myjący
nogi św,. Piotrowi (1320, Asyż). F.M. Brown
Chrystus myjący nogi św. Piotrowi (1852-56,
Londyn).
upadek
"upadek człowieka". Wyrażenia tego
używali chrześcijanie, wskazując na kon-
sekwencje grzechu Adama, uważanego
za pierwszego człowieka; upadły człowiek
musiał opuścić raj - świat harmonŹŹ i
niewinności. Tekst biblijny (Rdz 3) nie
używa terminu "upadek" ani terminu
"grzech". Zob.: Zbawiciel; zbawienie.
upadek zbuntowanych aniołów. Apo-
kalipsa św. Jana przedstawia walkę Micha-
ła ze smokiem; ten, którego nazywamy
diabłem albo szatanem, został strącony na
ziemię, wraz ze swymi aniołami; upadek
ten symbolizuje zwycięstwo Boga nad siła-
mi zła (Ap 12,7-10).
Lit. Temat literacki wiąże się luźno z Księgą
Rodzaju i symbolizuje upadek związany z grze-
chem. Stanowi paralelę - symetrię do tematu

Strona 245

Słownik biblijny.txt

wyniesienia (A. de Lamartine, Ch. Beaude-
laire). Upadek człowieka: wg de Lamartinea
M‚ditations po‚tiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek": "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". A. Camus podejmuje temat
poniżenia w Upadku (1956, wyd. pol. 1957),
odrywając go jednak całkowicie od kontekstu
biblijnego. Upadek aniołów: J. Milton Raj utra-
cony (1667, wyd. pol. 1791); de Lamartine La
Chute dun ange (1838, Upadek anioła); V. Hu-
go La Fin de Satan (1886, Kres szatana).
"Vade retro Satana" [łac., idź precz,
szatanie], słowa, które Jezus skierował do
szatana, gdy ten kusił Go na pustyni. Po-
dane są w EwangelŹŹ według św. Mateusza
(Mt 4,10).
Z. i p. Idź precz, szatanie! Wyrażenie używane
dla odepchnięcia kogoś i odrzucenia jego nie-
uczciwych propozycji.
vae soli" [łac., biada samotnemu], sło-
wa wypowiedziane przez Koheleta; za-
uważa on trudności, jakie ma człowiek sa-
motny w niebezpiecznych sytuacjach;
w razie upadku nie ma nikogo, kto by go
podźwignął. Zauważa także słodycz faktu
bycia we dwoje: "Również, gdy dwóch śpi
razem, nawzajem się grzeją; jeden nato-
miast jakże się zagrzeje?" (Koh 4,9-12).
Stąd sentencja vae soli często interpre-
towana jest w sposób bardziej konkret-
ny: "Biada temu, kto nie zawiera związ-
ku małżeńskiego!" Zob. Księga Koheleta
(Eklezjastesa).
Lit. J. Milton Raj utracony (1667, wyd. pol.
1791), sam Bóg mówi do Adama, skarżącego
się na samotność w Edenie: "Nie jest dobrze,
żeby mężczyzna był sam", powtarzając słowa
z Księgi Rodzaju (Rdz 2,18) i z Księgi Koheleta.
Wtedy Bóg stworzył Ewę.

wąż. Opowiadanie o pierwszym grzechu
zaczyna się od przedstawienia węża, jako
najbardziej przebiegłego ze wszystkich
stworzonych przez Boga zwierząt. W kul-
tach starożytnego Wschodu przypisywano
wężowi moc uzdrawiającą, wiążącą się
prawdopodobnie z przekonaniem, że wąż,
zmieniając łuskę, bezustannie się odradza.
Za ślad kultu oddawanego wężowi uważa-
ją niektórzy relację w Księdze Liczb o mie-
dzianym wężu (Lb 21,6-9). W świecie
Wschodu wąż jest uważany za zwierzę
święte, pozostające w kontakcie ze świa-
tem boskim, związane z życiem i z mądro-
ścią. Takim również jawi się w relacji
w Księdze Rodzaju, obiecując Ewie życie
i poznanie przewyższające wiedzę Boga
(Rdz 3,1-5), równocześnie jednak zostaje
odarty z mitu, z pewnością z zamiarem
walki z atrakcyjnością kultów magicznych:
wąż nie jest stworzeniem wyzwalającym,
lecz zwierzęciem przeklętym, nie daje ży-
cia, lecz śmierć. Łatwo więc zrozumieć, że
uznano go za symbol szatana, że z nim go
utożsamiano jako nieprzyjaciela człowieka.
Koran nie uwzględnia węża w opowiada-
niu o upadku Adama. Tradycja i legenda

Strona 246

Słownik biblijny.txt

wprowadziły węża i pawia do orszaku Ibli-
sa, kusiciela pary ludzkiej.
Lit. J. MIlton Raj Utracony (1667, wyd. pol.
1791), wspaniały wąż z Edenu (księga IX)
przekształca się w Piekle (księga X) w potwor-
nego pytona. P. Val‚ry Channes (19?2, Uroki).
"Ebauche dun serpent" (Zamysł węża), albo
kuszenie próżnego poznania.
Ikon. Wąż występuje między Adamem i Ewą
w scenie kuszenia: Rafael ;

A. Giacometti Adam i Ewa (1907, Zurych).
Ma on rozmiary pytona, lecz również może
mieć głowę kobiety: Fra Filippo Lippi Kuszenie
Ez~~~ (XV w., Florencja).
wąż miedziany. Kiedy Izraelici znajdo-
wali się na pustyni, byli kąsani przez węże,
Mojżesz więc na polecenie Boga sporzą-
dził ze spiżu węża i umieścił go na wyso-
kim słupie. Ukąszeni przez jadowite węże
mieli spoglądać na niego z wiarą w obie-
cane przez Boga uzdrowienie (Lb 21,9).
Przechowywany potem w świątyni, mie-
dziany wąż stał się przedmiotem przesąd-
nych wierzeń i Ezechiasz kazał go znisz-
czyć (2 krl 18,4). Jezus mówiąc o swym
przyszłym ukrzyżowaniu, porównywał sie-
bie do miedzianego węża, wybawiającego
tych, którzy w Niego wierzą (~ 3,14-15).
Ikon. Rękopis .Miscellanea z British Library
(1280, Francja). Obrazy: MIchał Anioł (1~12,
Rzym); Tintoretto (1544, Wenecja); P.P. Ru-
bens (161?, Londyn); A. Wan Diyck (ok. 1628,
Madryt).
wdowa z Naim. Niedaleko miasta Na-
im (obecnie Nain) w południowej Galilei,
u stóp góry Tabor, Jezus spotkał orszak
żałobny. "Wynoszono umarłego - jedy-
nego syna matki, a ta była wdową"
(Lk 7,11-17). Zdjęty litością Jezus powie-
dział: Młodzieńcze, tobie mówię, wstań!
Zmarły usiadł i zaczął mówić".
Weronika [od gr. Beronike = przynoszą-
ca zwycięstwo, albo od łac. vera icort =
prawdziwy obraz]. Weronika jest wymie-
niona w Ewangeliach wśród świętych nie-
wiast, które towarzyszyły Jezusowi w dro-
dze na Kalwarię, lecz Tradycja przypisuje
to imię kobiecie, która miała otrzeć z potu
i krwi twarz Chrystusa w drodze na
~ Golgotę; Rysy Tej twarzy miały pozo-
stać odbite na płótnie. Weronika do dziś
pozostaje główną postacią szóstej stacji
Drogi Krzyżowej. Zob.: Droga Krzyżowa;
oblicze - oblicze Boga (oblicze Chrystusa).
Lit. P.J. Jouve Sueur de sang (1933, Krwawy,
pot), "Crachats!" (Plwanie). P. Emmanuel Ja-
cob (1970, Jakub).
Ikon. Przedstawianie św. Weroniki łączy się
nierozerwalnie ze świętym Obliczem odbitym
na chuście: posąg w Notre-Dame dEcouls
(1310); MIstrz z Fl‚malle (ok. 1430, Frankfurt
nad Menem); El Greco;
G. Rouault (1945, Paryż).
werset, drobny fragment tekstu biblij-
nego, stanowiący samoistną całość tre-
ściową, z zasady wyodrębniony graficz-
nie (często numerowany). Podobnie jak

Strona 247

Słownik biblijny.txt

numerowanie rozdziałów, tak i podział
na wersety sięga początków druku (R. Es-
tienne, 1555).
Lit. wersety zamieszczali w poezji lub w prozie
poetyckiej: H.F. de Lamennais Słowa wieszcze
(1834, wyd. pol. 1834), w XX w. A. Gide,
P. Claudel, O.V. Milosz, Loys Masson i wielu
innych.
wiara - wierny. Termin "wiara" ozna-
cza dzisiaj "wierzenie w Boga". Lecz dla
człowieka BiblŹŹ w ogóle nie istniała te-
za niewiary w znaczeniu współczesnym.
W BiblŹŹ wiara oznacza "zawierzenie" i jest
niewzruszonym przylgnięciem do Boga,
wręcz utożsamieniem się człowieka ze sło-
wem i z wolą Bożą, mimo ciężkich do-
świadczeń. Mieć wiarę, być wiernym, całe
swoje życie kształtować wg wzajemnych
zobowiązań ~ przymierza (przymierze
z Bogiem). Zgodnie z etymologią łac.
(fides = obietnica] wiernym jest ten, kto
wiąże się z kimś innym danym słowem.
Bóg jest więc pierwszym wiernym, gdyż
nigdy nie wycofuje się z obietnicy miłości,
danej swemu ludowi. Pierwszym wzorcem
wierzącego człowieka jest ~ Abraham,
oczyszczony z grzechów przez swoją wia-
rę. Święty Paweł w Liście do Rzymian sze-
roko rozwija temat zbawienia przez wiarę.
Niewierny natomiast zdradza dane przez
siebie obietnice; jest niestały, jak oblu-
bieniec, który dopuszcza się wiarołom-
stwa, cudzołóstwa. Ezechiel porównuje
lud Izraela do małżonki, która bezwstyd-
nie uprawia nierząd (Ez 16). Podobnie jak
małżonek, tak i Bóg odkryje jej hańbę,
lecz także przebaczy jej wszystko to, czego
się dopuściła. Bezbożni i niewierni są to
więc ludzie oddani innym kultom niż kult
Boga Abrahama i nie przestrzegają przy-
kazań ~ Dekalogu. Z wiarą łączy się za-
wierzenie i zaufanie: "ludzie małej wiary",
mówi Jezus do swoich uczniów, lękają-
cych się burzy (Mt 8,26). Wierzący po-
kłada ufność w skuteczność modlitwy,
ufność opartą na obietnicy Jezusa: "Pro-
ście, a będzie wam dane; szukajcie, a znaj-
dziecie" (Mt 7,7).
Z. i p. Wiara, która góry przenosi (Mt 17,20-
-21) - wiara dokonująca cudów. Być jak nie-
wierny Tomasz - wierzyć tylko w fakty wyraźnie
potwierdzone albo takie, które można osobiście
sprawdzić. język potoczny przeciwstawia takiej
postawie wiarę ludzi prostych, naiwną łatwo-
wierność. Jeszcze pełni złudzeń, gdyż wyczeku-
ją tego, co niemożliwe, to ci, o których mą-
drość ludowa ironicznie mówi: "Tylko wiara
zbawia". Aluzja do zbawienia przez wiarę
(lub) uczynki (~k 2,14), pochodzenie tego
wyrażenia przypisuje się protestantyzmowi.
Lit. Wiara i rozum. - Myśl filozoficzna, zarów-
no u Chrześcijan, jak i u żydów, rozważała
związek między rozumem a wiarą. Klemens
z AleksandrŹŹ w Kobiercach (II w., wyd. pol.
1991; tytuł przywołuje na myśl tkaninę, prze-
platanie nici), usiłuje wykazać ich zgodność
i na tej podstawie zbudować filozofię chrześci-
jańską. święty Bazyli Wielki Homilia o wierze

Strona 248

Słownik biblijny.txt

(IV w., wyd. pol. 1947 pt. Wybór homilŹŹ i ka-
zań). Majmonides Przewodnik dla błądzących
(1190, wyd. pol. 1872).
Dla M.E. de Montaignea i B. Pascala Bóg nie
może stanowić przedmiotu dowodzenia rozu-
mowego; wiary nie osiąga się w wyniku rozu-
mowania. Montaije Próby (księga II, rozdział
12; 1580-88, wyd. pol. 1957), "Apologia Ray-
monda Sebonde": jeżeli człowiek nie może
mieć poznania pewnego, to nie za pośrednic-
twem swojego rozumu będzie on wysnuwał
wnioski o Bogu, którego istota różni się rady-
kalnie od natury ludzkiej. Pascal Myśli (1670,
wyd. pol. 1921): "Wiara jest czymś różnym od
dowodu - jedno jest ludzkie, drugie jest darem
Boga." "Boga czuje serce, nie rozum" [tłum.
T. Boy-śeleński].
Racjonalizm XVIII w. szuka Boga inaczej niż
poprzez wiarę. Bóg, którego on przyjmuje-
postawa deistyczna - jest twórcą natury:
"Wszechświat wprawia mnie w zakłopotanie
i nie mogę przypuszczać, by ten zegar miał ist-
nieć, a nie byłoby zegarmistrza" (Voltaire, saty-
ra wierszem Les Cabales, 1772, Intrygi).
Wiek XVIII pokpiwa sobie z wierzących w nie-
jasne Objawienie. Wiara staje się nieporówny-
walna z rozumem: "Wiara polega na dawaniu
wiary nie temu, co jest prawdziwe, lecz temu,
co fałszywe dla naszego rozumienia" (Voltaire
Dictionnaire philosophique,1764, Słownik filozo-
ficzny, artykuł "Foi" - Wiara).
Wiara - wierzenie dzięki temu, co widzialne,
czy też zakorzenione w tym, co istnieje poza
widzialnym? J.J. Rousseu Emil (1762, wyd. pol.
1955), "Wyznanie wiary wikarego sabaudzkie-
go", stara się pogodzić naturalne "światło" i
swe wewnętrzne odczucie, które nazywa wia-
rą: "Spójrzcie na widowisko natury; posłuchaj-
cie wewnętrznego głosu; wszystko mówi o tym,
że istnieje Istota Najwyższa" [tłum. M.Z.].
F.R. de Chateaubriand w Duchu wiary chrześci-
jańskiej (1802, wyd. pol. 1816) przemawiał ta-
kim samym językiem, aby współczesnych mu
przybliżyć do Boga. Istota Najwyższa i Bóg,
którego czciła wiara przodków, byłby jednym
i tym samym Bogiem. A. de Musset tymcza-
sem stwierdza, że wiara wyszła zrujnowana
z doświadczenia sceptycyzmu i racjonalizmu.
Stąd paradoks zaskakującego
oświadczenia Ch. P‚guy w Le Porche du myst‚re
de la deuxi‚me vertu (1911, Portyk misterium
drugiej cnoty); to mówi Bóg: "Wiara, to mnie
nie zadziwia, to nie budzi zdziwienia. Ja prze-
cież tak bardzo jaśnieję w mym stworzeniu...
we wszystkich moich tworach" [tłum.
B. Ostromęcki]. Tekst, który zdaje się być
w sprzeczności z mistycznym doświadczeniem
Wiary pośród nocy - "Nie widzieć Ciebie to
znaczy Cię oglądać. Obecność twa mnie ośle-
pia", oświadcza P. Emmanuel Jacob (1970, Ja-
kub). Lecz jak wytłumaczyć doświadczenia
osoby wierzącej? "Języki zmęczone są objaśnia-
niem, wyobrażenia ludzi inteligentnych są
opóźnione" (J. Halewi).
Ekr. Męczeństwo ,Joanny d arc C.Th. Dreyera
(1928) i Proces Joanny darc R. Bressona
(1962) są rozważaniami nad tajemnicą wiary.
wieczernik [łac. cenaculum = jadalnia],

Strona 249

Słownik biblijny.txt

pomieszczenie w Jerozolimie, w którym
Jezus razem z apostołami spożywał Ostat-
nią Wieczerzę (Mk 14,14-16). Bez wąt-
pienia w tej samej sali apostołowie zgro-
madzili się po śmierci Jezusa, tam Jezus
się im ukazywał, i tam po Wniebowstąpie-
niu został im zesłany Duch święty
(Dz 2,1).
Lit. Wieczernik - nazwa nadana grupie mło-
dych romantyków, którzy w 1823-24 spotykali
się w salonie Ch.E. Nodiera w Arsenale, a na-
stępnie od 1827 u V. Hugo. E. Bryll Wieczer-
nik (1988).
wiejadło, rodzaj kosza lub wielkiej szufli
- łopaty służącej do przesypywania ziarna
w celu oczyszczenia go, oddzielając je od
słomy i plew. Skrążanie (oddzielanie ziar-
na od plew) występuje jako metafora sądu
i ukarania złych ludzi (Iz 41,15-16;
wr 15,7; 51,2). W EwangelŹŹ Jan Chrzciciel
zwiastuje ludowi przyjście Tego, który
oczyści omłot, zbierze pszenicę, a plewy
każe spalić (Łk 3,17). Temat ten bliski
jest tematowi dobrego ziarna i kąkolu oraz
tematowi żniw na ziemi w Apokalipsie
św. Jana (Ap 14,14-16). Zob. Sąd Osta-
teczny.
Z. i p. Oddzielić dobre ziarno od plew.
wielbić ~ adorować.
wielbłąd. Wielbłąd arabski, a dokład-
niej dromader, jest zwierzęciem ideal-
nym na pustyni. Na przykład królowa
Saby przybyła do króla Salomona z
"wielbłądami dźwigającymi wonności i
bardzo dużo złota oraz drogocennych ka-
mieni" (1 krl 10). śydzi nie mieli prawa
jeść mięsa tego uważanego za nieczy-
ste zwierzęcia, podobnie jak mięsa osła
czy wieprza (Pwt 14,7-8). Sierść wiel-
błąda służyła do wyrobu siermiężnych
ubrań, takich, jakie nosił np. Jan Chrzci-
ciel (Mk 1,6). Wielbłąd występuje w nie-
których obrazowych wyrażeniach: Mate-
usz podaje, że Jezus napominał hipokry-
tów, którzy przecedzają komara, a połyka-
ją wielbłąda (Mt 23,24) i bogaczy, którym
trudno będzie wejść do królestwa niebie-
skiego (Mt 19,24).
Z. i p. Chcieć przeprowadzić wielbłąda przez
ucho igielne.
Lit. Lł. Staff Ucho igielne (1927). M. Hemar
Doświadczenie (Koń trojański,1936).
Wielkanoc, Pascha. Uczniowie Jezusa
każdego roku obchodzili uroczyście Jego
Zmartwychwstanie w pierwszy dzień ty-
godnia po żydowskim święcie ~ Pas-
chy (czyli w niedzielę), łamiąc chleb, tak
jak On im to polecił. W II w. papież Wik-
tor ustalił dzień chrześcijańskiej Paschy
(Wielkanocy) na niedzielę, bez odniesie-
nia do Paschy żydowskiej, obchodzonej
14. dnia miesiąca nisan. Na liturgiczną
celebrację Wielkiej Nocy (Paschy) składa
się wspomnienie ostatnich chwilł Jezusa:
Wielki Czwartek - Ostatnia Wieczerza,
czyli ostatni posiłek, który Jezus spożył ze
swymi uczniami i ustanowienie Euchary-
stŹŹ; Wielki Piątek - Ukrzyżowanie, śmierć

Strona 250

Słownik biblijny.txt

Jezusa i złożenie do grobu; celebracja
Zmartwychwstania, w noc z Wielkiej So-
boty na niedzielę paschalną.
Dla chrześcijan Jezus jest barankiem pas-
chalnym, ofiarowanym dla zbawienia
wszystkich ludzi. Pascha - to także przej-
ście [hebr. pesach]. Jezus przechodzi od
śmierci do życia i zapowiada przejście
chrześcijanina od śmierci do życia z Bo-
giem. Zob. zmartwychwstanie.
Z. i p. Raz do roku około Wielkiej Nocy - zgod-
nie z obrzędem Kościoła katolickiego, spowia-
dać się i przyjmować komunię św. z okazji
świąt Wielkanocy.
Lit. Lł. Tołstoj Zmartwychwstanie (1889-99),
święta Wielkanocne w prawosławnej Rosji pod
koniec XIX w. B. Cendrars Paques a New York
(1912, Wielkanoc w Nowym Jorku), tęsknota
za wiarą wywołana tułaniem się po nowo-
czesnych miastach; poemat z pewnością stał
się inspiracją dla G. Apollinairea w "Zone"
(Strefa) - Alcools (1913, Alkohole). P. de la
Tour du Pin w Le Second Jeu (1959, Druga
gra), poemat "Pr‚face" (przedmowa).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und
Siegreichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers
und Seligmachers Jesu Christi (1623, Histo-
ria Zmartwychwstania), oratorium wielkanoc-
ne. N. Rimski-Korsakow Wielkanoc rosyjska
(1888), suita symfoniczna. A. Honegger Wiel-
kanoc w Nowym Jorku, solo i kwartet smyczko-
wY).
Wielki Piątek, piątek poprzedzający
Wielkanoc. Tego dnia chrześcijanie wspo-
minają śmierć Jezusa na Golgocie. Zob.:
krzyż - ukrzyżowanie; męka Chrystusa.
Wielki Post [łac. dies quadregesima =
; czterdziesty dzień], post czterdziestodnio-
wy, w chrześcijaństwie zw. Quadregesi-
ma, oznacza okres czterdziestu dni przed
Wielkanocą. Dla katolików jest to okres
pokuty, przypominający czas, jaki Jezus
spędził na pustyni przed rozpoczęciem
działalności publicznej. Rygory Wielkiego
Postu (post i powstrzymywanie się od po-
karmów mięsnych) z czasem uległy złago-
dzeniu. Zob. post.
; Lit. Walka Karnawału z Postem (karnawał-
cielesność w całym tego słowa znaczeniu) to je-
den z tematów francuskiej i hiszpańskiej litera-
tury średniowiecznej. Ruiz Juan zw. Arcipreste
de Hita Księga dobrej miłości (1343, wybór Pol.
1980), fragment w stylu burleski opisuje walkę
Don Carnala (Karnawał) z Dońą Cuaremą
(Wielki Post), obrazującą walkę między zmy-
słowością a wiarą. F. Rabelais podejmuje ten
motyw, który stał się już tematem folklo-
rystycznym, w Quart Livre (Czwarta Księga,
1552, wyd. pol. 1916 pt. Gargantua i Panta-
gruel, odwołując się do postaci alegorycznej
Popielca, wcielenia ascetyzmu, wobec radości
życia reprezentowanej przez Mięsopusta.
W okresie Wielkiego Postu kaznodzieje gło-
szą kazania, z których najsławniejszymi pod
względem literackim były kazania J.B. Bossue-
ta, wygłaszane w Paryżu do różnego rodzaju
słuchaczy: Wielki Post Braci św. Franciszka
(1660; słuchaczami były osoby z wyższych

Strona 251

Słownik biblijny.txt

sfer), Wielki Post Karmelitów (1661; słuchacze
skupieni), Wielki Post Luwru (1662; król i
dwór królewski), Wielki Post w Saint-Gemsain
(1666).
Ikon. P. Breugel st. Walka Karnawału z Postem
(1559, Wiedeń).
wieprz. Dla śydów, podobnie jak dla
innych mieszkańców rejonu basenu Mo-
rza Śródziemnego, np. Egipcjan, świnie
były przedmiotem wstrętu i obrzydzenia.
Jedzenie mięsa wieprzowego było absolut-
nie sprzeczne z Prawem Mojżeszowym;
uczony w Piśmie Eleazar wolał umrzeć,
niż zjeść wieprzowinę (2 Mch 6,18-20).
Jezus oświadczył, że nie należy rzucać pe-
reł między wieprze, świnie mogłyby pode-
ptać perły (Mt 7,6). Syn marnotrawny zo-
stał wysłany w pole, gdzie miał paść świ-
nie (Łk 15,15), co było najgorszym
poniżeniem (Syn marnotrawny). We-
dług Marka, kiedy Jezus wypędził z nie-
szczęśliwego człowieka duchy nieczyste,
weszły one w wieprze, pasące się na wzgó-
rzu; wówczas stado rzuciło się do jeziora
i utonęło (Mk 5,2-13). Zakaz jedzenia
wieprzowiny do dziś jeszcze obowiązuje
żydów i muzułmanów.
wierny wiara - wierny.
wieża Babel [hebr. bawel = pomiesza-
nie; gr. Babylon]. Biblijny opis wieży Ba-
bel inspirowany był piętrowymi pirami-
dami o nazwie "zikkurat", których ruiny
odnaleziono w MezopotamŹŹ. Po wynale-
zieniu sposobu wypalania cegieł, ludzie
zapragnęli wybudować miasto, a w nim
wieżę, której wierzchołek sięgałby nie-
ba. Chcąc ukarać ludzi za ich pychę,
Bóg podzielił ich odmiennością języków,
A następnie rozproszył po całej ziemi
(Rdz 11,1-9). Autor biblijny wyjaśnia na-
zwę Babel za pomocą etymologŹŹ ludowej
na podstawie podobieństwa zachodzące-
go między hebr. nazwą Babilonu [bawel
= brama Boga] a wyrazem hebr. balal
(w formie piel balbel = sprawić zamiesza-
nie). Poza karą za przewinienie zbiorowe,
zdarzenie to można również odczytać jako
potępienie cywilizacji miejskiej. Zob. ze-
słanie Ducha świętego.
Z. i p. Istna wieża Babel- wszyscy mówią jed-
nocześnie.
Lit. Dante, "Piekło" z Boskiej komedŹŹ (1307-
-21, wyd. pol. 1947, pieśń 31); wokół studni
dziewiątego kręgu zebrani są wszyscy ci, któ-
rzy zdradzili; pośród nich Nemrod, który stara-
jąc się wznieść wieżę Babel, zasiał niezgodę.

J.L. Borges Fikcje (1942, wyd. pol. 1972), "Bi-
blioteka wieży Babel". R. Caillois zaznacza,
że ta biblioteka należy do niebiblijnego sym-
bolizmu labiryntu, realnego lub metaforyczne-
go, macierzyństwa, moralności lub rozumu.
P. Emmanuel Babel (1952), człowiek chce do-
równać Bogu poprzez swą koncepcję budowa-
nia świata, i zostanie ukarany za brak umiaru.
W. Szymborska Na wieży Babel (Sól,1962).

Strona 252

Słownik biblijny.txt

Ikon. Wieża Babel: Saint-Savin, fresk (XII w.);
P. Bruegel st. (1563, Wiedeń); H. Flandrin
(1861, kościół Saint-Germain-des-Pr‚s, Paryż).
Budowa wieży Babel, mozaika (XIII w., bazylika
św. Marka w Wenecji). Budowa wieży Babel,
arras (ok. Poł. XVI w., warsztaty brukselskie,
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. A. Rubinstein Der Thurm zu Babel
(1869, Wieża Babel), oratorium; I. Strawiński
Babel (1953), kantata.
wino. Księga Rodzaju przypisuje wynale-
zienie sztuki sporządzania wina Noemu
(Rdz 9,20), wskazując przez to na staro-
żytność uprawy winorośli. Wino składane
było jako ofiara z płynów wraz z codzien-
ną ofiarą całopalną w Świątyni Jerozolim-
skiej (Wj 29,40). Wino do użytku co-
dziennego było zawsze rozcieńczone wo-
dą, a pijaństwo, podobnie jak wszelkie
nadużycia, było potępiane (Prz 20,1;
23,29-35). Wino stosowano także w me-
dycynie, do odkażania ran (Łk 10,34),
a pomieszane z mirrą - jako środek znie-
czulający (Jezus w czasie ukrzyżowania
odmówił jego przyjęcia, Mt 27,34).
Podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus wziął
kielich wina i zwrócił się do apostołów ze
słowami: "To jest moja Krew Przymierza"
(Mt 26,27; Mk 14,24) i dzisiaj także, w li-
turgŹŹ chrześcijańskiej wino symbolizuje
przelaną w ofierze Krew Chrystusa.
Z. i p. Nie wlewa się młodego wina do starych
bukłaków. Przysłowie cytowane za św. Mate-
uszem (Mt 9,17), który dodaje: "W przeciw-
nym razie bukłaki pękają, wino wycieka, a bu-
kłaki się psują". Potocznie - nowe idee trud-
no pogodzić z dawnymi strukturami; nie mogą
się one rozwijać bez rozsadzenia dawnych
struktur.
Lit. R. Rolland w Colas Breugnon (1919, wyd.
Pol. 1921) wino nazywa żartobliwie wodą No-
ego. J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód), poetyckie rozważania nad bi-
blijnymi symbolami wody, wina i ognia.
winorośl. Ta śródziemnomorska roślina
dobrze się przystosowała do klimatu Pa-
lestyny, ale wymaga żmudnej pracy, o któ-
rej często jest mowa w BiblŹŹ (np. Iz 5).
Święto winobrania stanowiło część Świę-
ta Zbiorów (Wj 23,14; Pwt 16,13) albo
święta Namiotów (Szałasów, zw. też
Kuczki, hebr. Sukot), obchodzonego je-
sienią; towarzyszyły mu śpiewy i tańce
(Sdz 21,19-21). Szałasy miały prawdopo-
dobnie przypominać chatki z gałęzi, budo-
wane w sadach i winnicach na okres zbio-
rów. Ozeasz pierwszy użył jako przenośni
porównania ziemi Izraela do żyznej winni-
cy (Oz 10,1). Izajasz odwrócił porówna-
nie: Izrael nie daje owocu pomimo starań
Boga; Bóg więc opuści go (Iz 5,1-7; te-
mat podjęty w,~r 2,21 i Ez 17,1-10). Po
wygnaniu babilońskim wszyscy błagali Bo-
ga, aby znowu roztoczył opiekę nad tą
winnicą (Ps 80,9-17; Iz 27,2-11).
W ewangeliach synoptycznych Jezus po-
sługuje się obrazem winnicy jako przypo-
wieści o Królestwie Bożym (Mt 20,1-8;

Strona 253

Słownik biblijny.txt

21,28-31; 33-41). W EwangelŹŹ według św.
Jana Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy
nazywa siebie prawdziwym krzewem win-
nym, takim, którego owoce nie zawio-
dą oczekiwań właściciela winnicy - Boga
(~ 15,1-5).
Wniebowstąpienie Pańskie [łac.
ascendere = wstępować w górę, wchodzić],
uniesienie się Jezusa wraz z ciałem do nie-
ba, przybytku Boga; także - święto obcho-
dzone przez Kościół na pamiątkę tego wy-
darzenia; dla chrześcijan, zmartwychwsta-
ły Chrystus wszedł do Chwały Boga. Ma-
rek i Łukasz w swoich Ewangeliach opisu-
ją, że Jezus, po wyprowadzeniu swych
uczniów poza Jerozolimę, odłączył się od
nich i został wzięty do nieba (Mk 16,19;
Łk 24,51). W Dziejach Apostolskich Łukasz
umiejscawia Wniebowstąpienie na Górze
Oliwnej, w czterdzieści dni po Zmar-
twychwstaniu Pańskim: obłok zakrył Jezu-
sa przed oczyma uczniów (Dz 1,9).
Lit. Święty Augustyn Kazanie na dzień Wnie-
bowstąpienia (wyd. pol. 1936, pt. Wybór ka-
zań), "Zmartwychwstanie Pana naszego jest
naszą nadzieją; Wniebowstąpienie naszego Pa-
na jest naszą chwałą". G. Apollinaire Alcools
(1913, Alkohole), "Zone" (Strefa), Jezus wstę-
pujący do nieba porównany jest do współcze-
snych lotników: "Diabły w przepaściach pod-
noszą głowę, by spojrzeć na ptaka stuleci",
podczas gdy "Anioły latają dookoła ślicznego
lotnika" [tłum. A. Ważyk]. R. Brandstaetter
Wniebowstąpienie (Pieśń o moim Chrystusie,
1960).
Ikon. Wniebowstąpienie Jezusa: Fra Angelico
(1440-47, Florencja); A. Mantegna (1463-68,
Florencja); Rembrandt (1636, Monachium);
J.M. Sert (1930).
Muz. O. Messiaen Lascension (1933, Wnie-
bowstąpienie), medytacja symfoniczna.
Wniebowzięcie Najświętszej Ma-
ryi Panny [łac. assumptio, od assumere =
przyjąć do siebie, przyjąć do nieba,
strzec], wyniesienie Najświętszej Dziewicy
Maryi do nieba; nie potwierdzone w Bi-
blŹŹ. Od 1950 Wniebowzięcie stało się
dogmatem wiary, sformułowanym przez
papieża Piusa XII na podstawie Trady-
cji. Podobnie jak Maryja była wolna od
grzechu pierworodnego poprzez swoje
Niepokalane Poczęcie ( Niepokalane
Poczęcie Najświętszej Maryi Panny), tak
i przez Wniebowzięcie została uwolniona
od śmierci. Protestanci odrzucają ten do-
gmat. Uroczystość Wniebowzięcia, naj-
starsze święto ku czci Matki Bożej jest ob-
chodzone 15 sierpnia. W monarchŹŹ franc.
uroczyście świętowano dzień 15 sierpnia,
zgodnie ze ślubowaniem Ludwika XIII,
który zawierzył Francję Najświętszej Dzie-
wicy. Napoleon I i Napoleon III ten wła-
śnie dzień obrali za dzień ich patrona-
św. Napoleona.
Lit. J. Twardowski Wniebowzięcie Maryi
(Niebieskie okulary, 1980).
Ikon. Wniebowzięcie Matki Boskiej: Correggio
(1530, Parma); Masolino da Panicale (1435,

Strona 254

Słownik biblijny.txt

Neapol). Tycjan Wniebowzięcie najświętszej
Maryi Panny (1518, Wenecja). El Greco Wnie-
bowzięcie Maryi (1608, Toledo). P.P. Rubens
Wniebowzięcie Maryi (1628, katedra Notre-Da-
me w AntwerpŹŹ). Ch.A. Bridau, rzeźba na
chórze katedry w Chartres (1773). Anonimo-
wy pol. malarz, środkowa część tryptyku w ko-
ściele w Warce (XVI w.).
Muz. Msza Assumpta est Maria (Maryja została
wzięta do nieba) G.P. da Palestriny (XVI w.).
M.A. Charpentier (XVII w.).

woda
woda i życie. Woda jest uniwersalnym
symbolem życia i czystości. Najbardziej
różnorodne kosmogonie przywołują obraz
wód pierwotnych, podobnie jak opowia-
danie o stworzeniu świata w Księdze Ro-
dzaju: "Duch Boży unosił się nad woda-
mi" (Rdz 1,2). Liczne fragmenty BiblŹŹ
dowodzą, jak bardzo woda jest potrzebna
do codziennego życia. Ale jest ona rzad-
kością i dlatego trzeba kopać studnie lub
stawiać cysterny i naczynia, aby zbierać
wodę deszczową, a także budować syste-
my irygacyjne. W ST Lud Boży, udręczo-
ny pragnieniem na pustyni, błaga Mojże-
sza o wodę. Bóg więc mówi do Mojżesza:
"Weź w rękę laskę... Uderzysz w skałę,
a wypłynie z niej woda i lud zaspokoi swe
pragnienie" (Wj 17). W ten sposób łączą
się trzy typowe elementy: troskliwość Bo-
ga, ufność człowieka wierzącego oraz dar
wody, czyli dar życia. Woda jako życie we
wszystkich swoich postaciach odgrywała
istotną rolę przy uzdrawianiu chorych, na
przykład prorok Eliasz wysłał trędowatego
Naamana, aby zanurzył się w Jordanie,
a ten, gdy już wykonał polecenie i wyszedł
z wód Jordanu, skórę miał gładką i czystą,
gdyż uwierzył w Boga, przemawiającego
przez usta Eliasza (2 Krl 5). Opis ten by-
wał interpretowany w chrześcijaństwie ja-
ko zapowiedź chrztu, który "uzdrawia"
z grzechu. Każde oczyszczenie jest rodza-
jem uzdrowienia. Prawo Izraela zalecało
używanie wód źródlanych do oczyszczania
ludzi i rzeczy nieczystych (Lb 19), a lud
Izraela przestrzegał ablucji rytualnych
(oczyszczeń) i obmywania kielichów, na-
czyń, szat. Ponadto Izraelici stosowali ob-
rzędy oczyszczeń, zarówno fizycznych, jak
i moralnych, przez zanurzenie w zbiorni-
kach wody czystej (przy wejściu do świą-
tyni) albo w sadzawkach obrzędowych
(- Qumran).
W NT Jan Ewangelista opowiada, jak Je-
zus spotkał w pobliżu miasta Samaria
kobietę, która przyszła zaczerpnąć wody
ze studni. Jezus poprosił ją, aby dała mu
pić, a ugasiwszy pragnienie, mówił jej o
wodzie życia wiecznego: "Kto zaś będzie
pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie
pragnął na wieki" (J 4,1-42). Także tutaj
źródło wody symbolizuje życie Boże, try-
skające dla wierzących.
woda niszcząca. Woda, jako symbol
ambiwalentny może też niszczyć i powo-

Strona 255

Słownik biblijny.txt

dować śmierć, na przykład wody podczas
potopu, wody górne spływające z otwar-
tych przez Boga upustów niebieskich.
Morze, jeziora, wielkie obszary wodne,
wszystko to przerażało Izraelitów, którzy-
w przeciwieństwie do Fenicjan - nie byli
żeglarzami. Obawiali się burz, rozbicia
statków, przypływów morza. W głębokich
wodach jeziora Genezaret zostały zatopio-
ne w stadzie świń nieczyste duchy, które
dręczyły człowieka opętanego przez demo-
ny, uzdrowionego później przez Jezusa
(Mk 5,12-13).
woda chrztu. Łączy w sobie dwie war-
tości: życie i śmierć, w wodzie zanurza się
człowiek stary (grzesznik), który umiera,
a z wody po chrzcie wychodzi człowiek
nowy, obmyty z grzechu.
Lit. P. Claudel Cinq grandes odes (1906, Pięć
wielkich ód), "L'Esprit et PEau" (Duch i Wo-
da). J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód).
wonności. W BiblŹŹ często jest mowa
o wonnościach. Wyłączając okres żałoby
(2 Sm 14,2) namaszczano wonnościami
ciało (Rt 3,3; 2 Sm 12,20) i głowę
(Ps 23,5; Mt 6,17). Ciała zmarłych na-
maszczano wonnymi olejkami (Mk 14,8).
Istniała korporacja sprzedawców won-
ności. Lecz wonności miały także swój
sakralny wymiar. W Księdze Wyjścia
(w 30,34) Bóg wskazuje Mojżeszowi
substancje wchodzące w skład świętych
wonności: "będzie to dla was rzecz bardzo
święta..., lecz poświęcone jest ono dla Pa-
na" (Wj 30,36-37). Kapłan Zachariasz
otrzymał zapowiedź narodzin Jana Chrzci-
ciela w chwili, gdy składał w świątyni
przepisaną ofiarę kadzenia, składającą się
także z wonności (Łk 1,9). Liturgia z Apo-
kalipsy św. Jana posługuje się cztere-
ma złotymi czaszami pełnymi wonności
(Ap 5,8). Zob. kadzidło.
wskrzeszenie Łazarza Łazarz.
Wulgata [łac. vulgata = rozpowszech-
niona], łacińskie tłumaczenie BiblŹŹ doko-
nane przez św. Hieronima, ukończone ok.
405 r. W odniesieniu do NT, św. Hiero-
nim poprawił istniejącą już łac. wersję. Co
do ST, św. Hieronim, który nauczył się
języka hebr. w Palestynie u rabinów, pod-
jął nowe tłumaczenie na podstawie tekstu
oryginalnego. Tłumaczenie św. Hieronima
stało się "wulgatą", tłumaczeniem rozpo-
wszechnionym i do Soboru Watykańskie-
go II (1962-65) obowiązującym jako ofi-
cjalne w Kościele katolickim.
wybrany. Za wybraną uważana była
osoba lub zbiorowość naznaczona przez
Boga szczególnym powołaniem lub misją.
Tak więc w ST wybranie Izraela oznacza,
że Bóg wybrał naród, który będzie do Nie-
go należał, to pojęcie wyboru ściśle wią-
że się z pojęciem przymierza (Pwt 14,2).
Bóg spośród swojego ludu wybiera tak-
że niektóre jednostki: patriarchów, Mojże-
sza i Aarona, kapłanów i lewitów, królów
(Rdz 12;1 Sm 3;16,1-13). Nie jest poda-

Strona 256

Słownik biblijny.txt

ny powód takiego wyboru, gdyż Bóg jest
Panem suwerennym i jest całkowicie wol-
ny. Jednak wybór nakłada na jednostkę
lub zbiorowość określony zakres odpowie-
dzialności.
W NT termin ten odnosi się do - aposto-
łów, których Jezus wybrał, aby głosili Kró-
lestwo Boże (Łk 6,13; 9,57-61). Jezusa
sam Bóg Ojciec nazywa wybranym: "To
jest Syn mój wybrany" (Łk 9,35). Według
Piotra chrześcijanie - jako spadkobiercy
Obietnicy i przymierza - stają się "naro-
dem wybranym" (1 P 2,9). Zob.: łaska;
przymierze (Przymierze z Bogiem).
Z. i p. Wielu jest powołanych, lecz mało wybra-
nych (Mt 22,14) - mówi się tak np. o karierze,
którą wielu może usiłować robić, ale którą zro-
bi niewielu.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd.
pol. 1947), poeta, prowadzony przez Beatry-
cze, przechodzi z czyśćca do raju wybranych.
T.A. d'Aubign‚ Les Tragiques (1616, Rymy tra-
giczne), księga VII, "Jugement" (Sąd); w wyni-
ku Sądu Ostatecznego, Bóg umieszcza po swo-
jej prawicy wybranych; od tej chwili sędzia jest
ich bratem i zaprasza ich do "wiecznego trium-
fu w wiecznym królestwie zwycięstwa i po-
koju". Sermon sur le petit uombre des Jezus
(XVIII w., Kazanie o małej liczbie wybranych)
J.B. Massillona zawiera przejmującą wizję Sądu
Ostatecznego. W licznych dziełach literackich
wybór Boży jawi się jako zjawisko ambiwalent-
ne - jest obietnicą wielkości, ale także cierpie-
nia. przeżywają go także Mojżesz i Jozue
w Po‚mes antiques et modernes (1837, Poematy
starożytne i nowożytne) A. de Vigny'ego. Wy-
branie Boże jest cechą znamienną narodu ży-
dowskiego w dziełach E. Wiesla, I.B. Singera
i wielu innych. "Wybrany to człowiek, które-
go palec Boży przygważdża do muru": Diabeł
i Pan Bóg (1951, wyd. pol. "Dialog" 1960,
nr 11) J.P. Sartre'a ilustruje pogląd, jakoby ist-
nienia Boga nie dało się pogodzić z ludzką wol-
nością.
wygnanie. Termin ten oznacza uprowa-
dzenie, deportację do BabilonŹŹ ludno-
ści Jerozolimy i Judy po zdobyciu Jerozo-
limy w 586 p.n.e. przez króla babiloń-
skiego - Nabuchodonozora II. Deporto-
wano króla, arystokrację i rzemieślników
(r 39,1-14). Już w 605 p.n.e. Nabucho-
donozor II wziął kilku młodych ludzi, któ-
rych włączył do swojej służby (Dn 1,1-4).
Wygnańcy zajmowali się rzemiosłem i
handlem. Niektórzy odmówili powrotu do
Palestyny w 538 p.n.e., kiedy król perski
Cyrus Wielki, który zwyciężył w wojnie
z imperium babilońskim, stworzył im taką
możliwość (Ezd 1-2). U większości Izra-
elitów kolejne wygnania rozwinęły pra-
gnienie zachowania swej tożsamości i pra-
gnienie powrotu. Zob. niewola babilońska.
Lit. R. Garnier Les Juives (1583, śydówki),
tragedia, lamentacje chóru młodych śydówek
lękających się zemsty Nabuchodonozora II i
wywiezienia do Babilonu.
Koleje życia politycznego w XIX w. przyczyniły
się do tego, że w literaturze odżył hebr. temat

Strona 257

Słownik biblijny.txt

wygnania z dala od ojczyzny (F.R. Chateau-
briand, V. Hugo), przeplatający się z tematem
człowieka wygnanego z raju. A. de Lamanine
M‚ditations po‚tiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek"; "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". H.F. de Lamennais Slowa
wieszcze (1834, wyd. pol. 1834); "Człowiek jest
wygnańcem na ziemi, jego prawdziwą ojczyzną

jest niebo". Bolesny temat wygnania inspiruje
znaczną część literatury żydowskiej wszystkich
epok, np. Ch. P‚guy Notre jeunesse (1910, Na-
sza młodość); "Być gdzie indziej...wielkie po-
wołanie tego narodu... narodu, dla którego ka-
mieniem budowlanym jego domu będzie za-
wsze płótno namiotów". Powraca on jako
motyw przewodni u autorów XX w. E. Wiesel,
N. Sachs, S. Zweig (P. Ha‹at Anthologie de
la po‚sie juive 1985, Antologia poezji żydow-
skiej, rozdział O tu-
łaczce na wygnaniu). C. Vig‚e Le Po‚me du re-
tour (1962, Poemat powrotu).
Ikon. Płaskorzeźba z Niniwy, pałac Sennache-
ryba (VII w., Londyn). D. Roberts Odejście He-
brajczyków (XIX w., Birmingham).
Wyjście, Exodus [łac.; gr. ‚ksodos].
W XIII w. p.n.e. Hebrajczycy, prowadze-
ni przez - Mojżesza, opuścili Egipt, gdzie
popadli w poddaństwo, i wyruszyli do kra-
iny Kanaan. Udało im się ujść cało przed
ścigającym ich wojskiem faraona, następ-
nie przebywali przez czterdzieści lat na
pustyni. Księga Wyjścia, druga z kolei księ-
ga Pięcioksięgu, opowiada o wyjściu Izra-
elitów z Egiptu. Przypomina o ich niewoli,
opisuje narodziny i powołanie Mojżesza,
plagi egipskie, przejście przez morze
Czerwone. Wędrówka przez pustynię do-
prowadza do dwóch opisów Przymierza
(przymierze z Bogiem), z epizodem o zło-
tym cielcu włącznie. Szczegółowo jest opi-
sany Namiot Spotkania i jego wyposa-
żenie. Szczególny nacisk położony jest
na wyzwolenie z niewoli i na przymierze
Boga z Jego ludem za pośrednictwem
Mojżesza.
Lit. Th. Gautier w Romansie pewnej mumŹŹ
(1858, wyd. pol. 1911) podejmuje kilka epizo-
dów z biblijnej Księgi Wyjścia. J. Dobraczyń-
ski Pustynia (1955). J.S. Sito Z Pięcioksięgu
Mojżesza (Ucieczka do Egiptu,1964).
wypełnić Pismo [łac. complere = wy-
pełnić, dokończyć, dokonać]. W ST - po
obietnicy danej przez Boga następuje
oczekiwanie na jej realizację. Prorok
Daniel zgłębiał Pisma, obliczał lata,
które miały się "dopełnić" przed wyzwole-
niem Ludu Bożego, zgodnie z tym, co
Bóg objawił prorokowi Jeremiaszowi
(Dn 9,2).
NT. Dla ewangelistów ST to czas przy-
gotowania: przez przyjście Jezusa Pismo
się wypełniło [gr. plerun]. Mateusz Ewan-
gelista przedstawiając uroczysty wjazd Je-
zusa do Jerozolimy przypomina słowa pro-
roka Zachariasza: "Oto Król twój przy-
chodzi do ciebie łagodny, siedzący na

Strona 258

Słownik biblijny.txt

osiołku". I na koniec stwierdza: "Stało się
to, żeby się spełniło słowo Proroka"
(Mt 21,4-5) - wyrażenie, które w Ewange-
lŹŹ według św. Mateusza występuje co naj-
mniej dziesięć razy. Jan Ewangelista pod-
kreśla, że śmierć Jezusa na krzyżu jest do-
konaniem, doskonałym wypełnieniem [gr.
teleitan]; Jezus umiera wypowiadając słowa:
"Wykonało się" ( 19,30).
Lit. W końcowej części Le Myst‚re de la Passion
(1486, Misterium Męki Pańskiej) J. Michela
jest umieszczony dialog między Jezusem a Jego
Matką: Maryja wie, że jej Syn umrze tak, jak
zapowiedzieli prorocy; chciałaby uzyskać od
Niego złagodzenie cierpień ich obojga i skarży
się z powodu Jego odmowy: "Na me matczyne
prośby twardą dajesz odmowę". Jezus krótko
odpowiada: "trzeba, aby się wypełniło Pismo".
wyrocznia [łac. oraculum], słowo Boskie
przekazane za pośrednictwem człowieka,
proroka albo kapłana. W początkowym
okresie w Izraelu, podobnie jak gdzie in-
dziej, ludzie prosili przepowiadających
przyszłość o wskazówki, aby wiedzieć, jak
mają postąpić (1 Sm 9), albo np. żeby po-
znać wynik wojny. Wyrocznia stopniowo
zatracała swój indywidualny charakter
i stała się "słowem Bożym", skierowanym
do Ludu Bożego, aby przestał czynić zło
i nawrócił się, albo żeby mu zwiastować
zbawienie (Iz 41,13).
występny, niegodziwy. Po uznaniu za
rzecz oczywistą, że szczęście jest nagro-
dą dla sprawiedliwych, a nieszczęście tu,
na ziemi, karą dla występnych, zaczęto
jednak zdawać sobie sprawę, że rzeczywi-
stość jest bardziej złożona. Jest to jeden
z ważnych elementów refleksji wyrażonej
w tekstach ksiąg mądrościowych (przede
wszystkim w Księdze Koheleta i w Księdze
Hioba). Cierpienie niewinnego nie ma in-
nego wytłumaczenia, jak tylko w tajemni-
cy Bożych zamiarów. Toteż nawet jeżeli
występnemu pozornie dobrze się powo-
dzi, los jego nie jest do pozazdroszczenia,
gdyż nie wykazuje on posłuszeństwa wo-
bec Prawa Pańskiego.
Prorok Ezechiel (Ez 18, 21-23) pod-
kreśla, że występny może się nawrócić,
a Jezus przypomina, iż Bóg sprawia, "że
słońce Jego wschodzi nad złymi i nad do-
brymi" (Mt 5,45).
wyzucie się dawnego człowieka.
Paweł używa tego określenia zwracając się
do ludzi dorosłych, świeżo ochrzczonych:
"co się tyczy poprzedniego sposobu życia
- trzeba porzucić dawnego człowieka...
i przyoblec człowieka nowego, stworzone-
go według Boga, w sprawiedliwości i
prawdziwej świętości" (Ef 4,22-24). Od
tych nawróconych domaga się, aby wyrze-
kli się zła, które mogło ich pociągać przed
przyjęciem chrztu, i aby stali się nowymi
ludźmi ("przyoblec" to aluzja do białej
szaty nakładanej w czasie chrztu)
Zachariasz [hebr. zacharjahu = Jahwe
pamiętał]: 1. Jeden z dwunastu Proroków
Mniejszych; działał w 520-518 p.n.e.

Strona 259

Słownik biblijny.txt

(lecz druga część księgi noszącej jego imię
jest późniejsza o ponad dwa wieki; Za 9-
-14). Zachariasz zachęca śydów do ukoń-
czenia budowy Świątyni Jerozolimskiej i
zapowiada nadejście ery mesjańskiej.
2. kapłan, mąż - Elżbiety, ojciec Jana
Chrzciciela. Był już człowiekiem w wieku
podeszłym i bezdzietnym, kiedy archanioł
Gabriel zapowiedział mu narodziny syna.
Łukasz podaje, że Zachariasz stracił mowę
aż do chwili obrzezania dziecka, ponie-
waż nie wierzył w jego urodzenie. Odzy-
skawszy mowę, wyśpiewał pieśń Benedictus
podaną również przez Łukasza, i proroko-
wał (Łk 1,5-22 i 59-79). Legenda pod-
kreśla, że opiekował się Maryją, krewną
Elżbiety, i podaje, że poniósł śmierć mę-
czennika.
Ikon. Prorok Zachariasz: C. Sluter Studnia Moj-
żesza (1395-1406, kartuzja Champmol, Dijon).
Zob. też zaślubiny Najświętszej Maryi Panny.
Zacheusz [hebr., Jahwe pamiętał], prze-
łożony celników (poborców podatków) w
Jerychu, ze względu na wykonywany za-
wód miał złą opinię w mieście. Będąc ni-
skiego wzrostu, Zacheusz wdrapał się na
drzewo sykomory, aby zobaczyć wchodzą-
cego do Jerycha Jezusa, którego zasłaniały
tłumy. Mistrz zauważył go i powiedział:
"dziś muszę się zatrzymać w twoim do-
mu". A śydzi uważali za nieczystych
ludzi, którzy utrzymywali kontakty z celni-
kami. Toteż niezwykły gest Jezusa zadzi-
wił ich; lecz gdy szeptali między sobą,
Jezus zwrócił się do nich ze słowami:
"Syn Człowieczy przyszedł szukać i zba-
wić to, co zginęło". Rzeczywiście, Zache-
usz obiecał zwrócić poczwórnie to, co nie-
słusznie zabrał, wykonując swój zawód
(Łk 19,1-10).
Zaginiona owca, jedna z trzech przy-
powieści, które Łukasz podaje (Łk 15)
dla zilustrowania Jezusowego miłosierdzia
(obok przypowieści o zgubionej drachmie
i o synu marnotrawnym). Jezus porównu-
je siebie do Dobrego Pasterza, który bie-
rze na ramiona zagubioną owcę. Potocz-
nie - zbłąkana owca oznacza wszelką for-
mę odchylenia od obowiązujących praw.
Zob. pasterz.
Lit. Święty Cyprian, piszący w języku łac., bi-
skup Kartaginy w latach 248-258: List LV na
temat zbłąkanej owcy, która symbolizuje tutaj
chrześcijan wypierających się swojej wiary ze
strachu przed męczeństwem, w czasie prześla-
dowań w okresie panowania cesarza rzym. De-
cjusza. Ch. P‚guy komentuje trzy przypowieści
w Le Porche du myst‚re de la deuxi‚me vertu
(1911, Portyk misterium drugiej cnoty); "Dzię-
ki tej zbłąkanej owcy, ponieważ nie wracała
wieczorem do zagrody, ponieważ nie stawiła się
na wieczorne wezwanie, Jezus, tak jak człowiek,
poznał ludzki niepokój".
zastępy [hebr. cewaot, liczba mnoga od
cawa = wojsko, armia], termin określający
zespół jednostek podległych jednemu
przywódcy: żołnierzy, aniołów, konstelacji
gwiazd. "W ten sposób zostały ukończone

Strona 260

Słownik biblijny.txt

niebo i ziemia oraz wszystkie jej zastępy
stworzeń" (Rdz 2,1). Stopniowo zastępy
stają się terminem świadczącym o potędze
Boga: "Pan Zastępów".
zaślubiny. W ST termin "zaślubiny"
odnosi się do przyszłych małżonków, któ-
rzy jeszcze nie mieszkają razem i nie do-
pełnili jeszcze małżeństwa, ale których
niewierność byłaby już traktowana jako
cudzołóstwo. W takim właśnie sensie Łu-
kasz mówi o Maryi "poślubionej mężowi,
imieniem Józef' (Łk 1,27).
Poprzez - przymierze (przymierze z Bo-
giem), Bóg poślubił swój lud, Izrael. Kie-
dy ten lud oddaje pokłon obcym bó-
stwom, wówczas popełnia cudzołóstwo.
Bóg karze go za to i prowadzi na pustynię,
dla odnowienia miłości: "I poślubię cię so-
bie [znowu] na wieki, poślubię przez spra-
wiedliwość i prawo, przez miłość i miło-
sierdzie. Poślubię cię sobie przez wierność"
(Oz 2,21-22). Zob.: gody; małżeństwo.

zaślubiny Najświętszej Maryi Pan-
ny. Według ewangelŹŹ apokryficznych
Maryja wychowywała się w świątyni. Ka-
płani, chcąc wydać ją za mąż, przed doj-
ściem do dojrzałości, zwrócili się do
wdowców z domu Dawida. Wybór Boży
padł na Józefa, gdyż jego laska zakwitła
i na niej usiadła gołębica.
Ikon. Obrazy Zaślubin Najświętszej Maryi Pan-
ny przedstawiają złączenie rąk i nałożenie obrą-
czek wobec kapłana Zachariasza: Giotto
di Bondone (1303-05, Padwa); J. Fouquet,
iluminacja w Godzinkach Etienne'a Chevaliera
(ok. 1450-58, Chantilly); Perugino (1503,
Caen); Rafael (1504, Mediolan).
zazdrosny, określenie odnoszące się do
Boga: "Bo Pan, Bóg wasz, jest ogniem
trawiącym. On jest Bogiem zazdrosnym"
(Pwt 4,24); przymiotnik ten jest tłumacze-
niem hebr. kana, które znaczy także "gor-
liwy, żarliwy". Zazdrość jest troskliwością
lękliwą, wręcz podejrzliwą, okazywaną
wobec tych, których się kocha, aby ich
chronić przed nieprzyjacielem. Lecz taka
forma miłości jest równocześnie miłością
wymagającą i wyłączną; nie toleruje nie-
wierności Izraela, ulegającego pokusie
kultów bałwochwalczych (r 7). Zob.:
gniew; mściciel.
Lit. J. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803),
"Gdzież są strzały, które wypuszczasz, Wielki
Boże, w słusznym Twym gniewie? Czyż nie je-
steś Bogiem zazdrosnym? Czyż nie jesteś Bo-
giem pomsty?" [tłum. M.ś.].
Zbawiciel, wyzwoliciel, osoba niosąca
pomoc, w której pokłada się nadzieję. Bóg
jest Zbawcą doskonałym: "nie ma innego
Boga prócz Mnie, Boga sprawiedliwego
i zbawiającego... Nawróć się do Mnie, by
się zbawić" (Iz 45,21-22). Chrześcijanie
nadają również ten tytuł Jezusowi, który
wybawia swoich wiernych z niewoli grze-
chu, z poddaństwa siłom zła, z mocy
śmierci, w każdym wierzącym umiera
człowiek grzechu i rodzi się człowiek no-

Strona 261

Słownik biblijny.txt

wy, dzięki Duchowi Świętemu (Tt 3,5).
Chrystus - Zbawiciel zajmuje centralne
miejsce w teologŹŹ św. Pawła. Nadzieje
mesjańskie na odnowę królestwa Dawido-
wego nawet tu, na ziemi, obecne są jesz-
cze w Dziejach Apostolskich (Dz 1,6), stają
się nadzieją na osiągnięcie królestwa nie-
bieskiego. Zob.: Mesjasz; Odkupiciel-
odkupienie; zbawienie.
zbawienie. W BiblŹŹ to przede wszyst-
kim wyzwolenie, wybawienie: Bóg wy-
prowadza z Egiptu ciemiężonych tam
niewolniczymi pracami Hebrajczyków
(Wj 12,37-42,15); następnie opiekuje się
nimi chroniąc ich przed wszelkimi niebez-
pieczeństwami, także przed obcą inwazją
(2 Krl 19; 1 Mch 3,18-22) i daje im po-
kój. Aby na to zasłużyć, lud winien postę-
pować zgodnie z Prawem. Prorocy będą
więc podkreślali zależność między zbawie-
niem a wprowadzeniem sprawiedliwo-
ści (Iz 59,60). Po wygnaniu babilońskim
stopniowo zarysuje się postać Mesjasza,
realizatora Bożego zbawienia, nie tylko dla
Izraela, lecz dla całej ziemi (Iz 49,6-8)
i oczekiwanie na zbawienie w "Dniu Pań-
skim" (Sąd Ostateczny). Oto, co głosi
psalm: "Zbawienie sprawiedliwych po-
chodzi od Pana" (Ps 37,39), a jego zna-
czenie staje się coraz donioślejsze, w mia-
rę jak kształtuje się idea życia po śmierci
(Dn 12,2-3). Dla chrześcijan Jezus jest
Zbawicielem, który oddaje Swoje życie, by
pojednać człowieka z Bogiem i wyrwać go
z grzechu i śmierci. Zbawienie jest więc
już dane; w pełni zrealizuje się w ostatecz-
nym zmartwychwstaniu (Rz 5,9-10).
Zob.: królestwo; Odkupiciel - odkupienie.
Lit. Zbawienie, wyzwolenie kładące kres złu
( Odkupiciel - odkupienie).
Zbawienie i przeznaczenie (predestynacja):
J. Kalwin Institutio christianae religionis (1536-
-60, Założenia religŹŹ chrześcijańskiej). Ogólnie
reformatorzy protestanccy zdecydowanie twier-
dzili, że zbawienie jest darem łaski Bożej i nie
zależy od ludzkich zasług ( łaska).
Trudności z osiągnięciem zbawienia: św. Jan
od Krzyża Droga na górę Karmel (1518, wyd.
pośmiertne 1618, wyd. pol. 1927). B. Pascal
Myśli (1670, wyd. pol. 1921) określa zbawie-
nie jako "nieskończoność życia nieskończenie
szczęśliwego".
zbiory, żniwa. Początek żniw wyznacza-
ło Święto Przaśników - przaśnych chle-
bów, a koniec - Święto śniw. W świątyni
składano ofiary z pierwocin tego, co wy-
dała ziemia i dziesięcinę ze zboża. W BiblŹŹ
żniwa - zbiory, obraz otrzymanych od Bo-
ga dobrodziejstw, związane są z czynno-
ścią siania: "Nie siej [przestępstwa]
w bruzdy niesprawiedliwości, a nie bę-
dziesz żął jej siedmiokrotnych plonów"
(Syr 7,3); "Kto skąpo sieje, ten skąpo i
zbiera" (2 Kor 9,6); "Jeden sieje, a drugi
zbiera" ( 4,37); "Którzy we łzach sieją,
żąć będą w radości" (Ps 126,5). Zbiory
są więc symbolem konsekwencji czynów
ludzkich, które to czyny rozliczać będzie

Strona 262

Słownik biblijny.txt

Najwyższy Sędzia, czyli Bóg.
Z. i p. śniwo wprawdzie wielkie, ale robotników
mało (Mt 9,37). Oni wiatr sieją, zbierać będą bu-
rzę (Oz 8,7), odnosi się do Izraelitów, którzy
oddają kult fałszywym bogom na swoje nie-
szczęście; obecnie określenie to stało się syno-
nimem powiedzenia zachowywać się tak, jak
uczeń czarnoksiężnika.
Lit. W literaturze obrazy siania i zbierania plo-
nów są bardzo liczne. Wiele z nich nie pocho-
dzi z inspiracji biblijnej, lecz zostało zapożyczo-
nych z mitologŹŹ egipskiej i greckiej. Jednak in-
spirację biblijną rozpoznaje się np. u H. de Bal-
zaca w Poszukiwaniu absolutu (1834, wyd. pol.
1964); "Spośród wszystkich powierzonych zie-
mi zasiewów, krew przelana przez męczenni-
ków jest tym, który wydaje najrychlejszy plon";
V. Hugo w La Legende des si‚cles (1859, Le-
genda wieków), "Booz endormi" (Śpiący Booz);
"I Rut pytała, jaki Bóg, jaki żniwiarz wiecznego
lata odchodząc przez nieuwagę pozostawił ten
złoty sierp na gwiezdnym polu?" Ch. P‚guy
Eve (1913, Ewa): "Szczęśliwi ci, co umarli dla
ziemi cielesnej, szczęśliwe kłosy dojrzałe i zboże
zebrane". P. Emmanuel Hymne de la libert‚
(1942, Hymn wolności); "Ponad ochrypłymi
od milczenia tyranami, ponad szyderczymi po-
rządkami tyranów, istnieją potężne żniwa przy-
szłości".
zeloci [gr. dzelot‚s = gorliwiec], ugrupo-
wanie polityczno-religijne judaizmu w I w.
Wśród dwunastu apostołów Jezusa znaj-
dował się także Szymon, zw. Zelotą, zwy-
kle jednak jego przydomek tłumaczy się
jako Gorliwy (Mt 10,4). Historyk Jó-
zef Flawiusz wspomina o zelotach jako
o grupie nacjonalistycznych powstańców,
szczególnie aktywnych od 66 r. Chcieli
być obrońcami ortodoksji, zasad i integry-
zmu judaistycznego i starali się podburzyć
lud przeciw rzym. okupantowi. Odegrali
ważną rolę w powstaniu 66-70 r. Więk-
szość z nich zginęła w 70 r. podczas zdo-
bycia Jerozolimy przez Tytusa.
Lit. Józef Flawiusz Bellum Judaicum (75-79,
Wojna żydowska, wyd. pol. 1906 pt. Dzieje
wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom).
zesłanie Ducha Świętego [gr. pente-
kost‚ = pięćdziesiąty dzień po Wielkano-
cy]. W ST początkowo było to Święto
śniw, dzień radości i dziękczynienia; ofia-
rowywano wówczas Bogu pierwociny te-
go, co wydała ziemia. Było to więc święto
rolnicze. Wiązano z nim wspomnienie
przymierza (przymierze z Bogiem) za-
wartego na Synaju między Bogiem a Jego
ludem i daru tablic Prawa (Wj 19,1-25;
31,18).
W NT, według Dziejów Apostolskich
(Dz 2,1-13), w dzień żydowskiej Pięćdzie-
siątnicy, która następowała po śmierci,
Zmartwychwstaniu i Wniebowstąpieniu
Jezusa, jedenastu apostołów zgromadziło
się (z Maryją oraz innymi niewiastami)
w wieczerniku, gdy nagle cały dom wy-
pełnił szum, "jakby uderzenie gwałtowne-
go wichru". Na każdym z nich spoczął
"język jakby z ognia", wszyscy zostali na-

Strona 263

Słownik biblijny.txt

pełnieni Duchem Świętym i zaczęli mówić
obcymi językami. Apostołowie widzieli
w tym, co się stało, realizację proroctwa
Joela (l 3,1-5) dotyczącego zstąpienia
Ducha Świętego "na wszelkie ciało" i
znak przywrócenia jedności, utraconej po
zdarzeniu z - wieżą Babel.
Dla chrześcijan Pięćdziesiątnica jest
dniem narodzin Kościoła, podkreślającym
jego uniwersalne powołanie.
Lit. Święty Franciszek Salezy Sermon pour
La Fentec"te (1593, Kazanie na dzień Pięćdzie-
siątnicy). A. Manzoni La Pentec"te (1822, Pięć-
dziesiątnica), hymn sławiący Ducha Stworzy-
ciela oraz ideał sprawiedliwości i wolności dla
ludów. P. Claudel Corona benignitatis anni Dei
(1915, Wieniec łaskawości roku Pańskiego),
"Hymne de la Pentec"te" (Hymn na święto
Pięćdziesiątnicy). W tekstach literackich nie
brak aluzji do zesłania Ducha Świętego.
V. Hugo, epilog z La Fin de Satan (1886, Kres
szatana), wszyscy geniusze ludzkości zgroma-
dzili się milczący i uważni; "Duch wznosi się,
opada i leci skrzydłem długim na ten wspania-
ły i ciemny dzień Pięćdziesiątnicy". A. Artaud
Lart et la Mort (1929, Sztuka i Śmierć); "Języ-
ki ognia. Ogień utkany w formę języków. Musi
ten ogień i dla mnie zapłonąć. Ogień ten i te
języki, i giębie tajemne mego powstawania".
Ikon. Zesłanie Ducha Świętego: szkoła umbryj-
ska (XIII w., Perugia); Giotto di Bondone
i (1303-05, Padwa); Tycjan (1555, Wenecja);
el Greco (1608, Madryt); E. Nolde (1909,
Nowy Jork). W. Stwosz, fragment Ołtarza
Mariackiego (1477-89, Kościół Mariacki, Kra-
ków).
ziarno. "Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy
w ziemię nie obumrze, zostanie tylko sa-
mo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon
obfity. Ten, kto kocha swoje życie, traci
je, a kto nienawidzi swego życia na tym
świecie, zachowa je na życie wieczne"
(' 12,24-25). Jezus porównuje swoją
, Śmierć do obumierania w ziemi ziarna,
które następnie przynosi obfity plon.
Lit. A. Gide ,Jeżeli nie umiera ziarno (1926,
' wyd. pol.1962).
Ziemia Obiecana, kraina Kanaan
(2), obiecana przez Boga Abrahamowi
i jego potomkom (Rdz 12,7; Ez 20,28).
Ziemia Obiecana odegrała pierwszoplano-
wą rolę w historii Izraela. Wyidealizowany
przez Tradycję, ten "kraj... opływający w
mleko i miód" (Lb 13,27) nie został pod-
bity zbrojnie, lecz dany przez samego Bo-
ga (Ps 44,2-8; 78,555; Pwt 9,1-6). Zie-
mia Obiecana po okresie wygnania babi-
lońskiego stała się przedmiotem nadziei
Izraela (Ps 133), a temat powrotu, związa-
ny z wiernością wobec Prawa (Ez 20,41-
-42), inspirował myśl i modlitwy żydow-
skie aż do czasów współczesnych. Zob.
Wyjście.
Lit. W pojęciu pierwszych chrześcijańskich ko-
lonizatorów Nowego Świata podbój terytorium
amerykańskiego (Stany Zjednoczone, Kanada)
ma związek z biblijnymi opowiadaniami o Zie-
mi Obiecanej, o czym świadczy literatura:

Strona 264

Słownik biblijny.txt

T. Dwight The Conquest of Canaan (1785, Pod-
bój Kanaanu), porównanie George'a Washing-
tona do Jozuego. J. Steinbeck Grona gniewu
(1939, wyd. pol. 1956), drobni wywłaszczeni
chłopi porzucają niegościnne tereny, aż w koń-
cu docierają do KalifornŹŹ, gdzie obiecuje się
im dobrobyt. Czytelnikowi, w sposób nieunik-
niony, nasuwa się porównanie między biblij-
nym Exodusem z Księgi Wyjścia a exodusem
Steinbecka, chociaż w książce nie ma bez-
pośredniego odniesienia do BiblŹŹ. P. Claudel
Cinq grandes odes (1907, Pięć wielkich ód),
"Magnificat", poeta, który został ojcem, wielbi
Boga i wspomina Jozuego, wchodzącego do
Ziemi Obiecanej. P. Lagerkvist Det heliga lan-
det (1964, Ziemia Obiecana). Zob.: Izrael; Je-
rozolima.
Muz. J. Massenet Ziemia Obiecana (1900),
oratorium.
złoty cielec idol.
Ikon. Adoracja złotego cielca: Lucas van Leyden
(ok. 1528, Amsterdam); N. Poussin (1647,
Londyn).
złożenie do grobu. Czterej ewangeliści
w niemal identycznych słowach mówią
o owinięciu ciała Jezusa w płótno i złoże-
niu Go do grobu, zgodnie z obrzędem ży-
dowskim, czyli wieczorem, w dniu śmierci
(Mt 27,57-61; Mk 15,42-47; Łk 23,50-54;
' 19,38-42). Uczniowie Jezusa otrzymaw-
szy pozwolenie od Piłata, zdjęli Jezusa
z krzyża i zabrali Jego ciało. Według Ma-
teusza, Marka i Łukasza owinęli je w płót-
no, głowę najprawdopodobniej okryli ca-
łunem (tkanina do zawinięcia głowy zmar-
łego). Według Jana obwiązali ciało Jezusa
opaskami. Następnie złożyli Je w wykutym
w skale grobie, należącym do człowieka
zamożnego, ucznia Jezusa, Józefa z Ary-
matei; wreszcie przy wejściu do grobu za-
toczyli wielki kamień i odeszli. Razem z
uczniami znajdowały się co najmniej dwie
kobiety: Maria Magdalena oraz "druga
Maria".
Ikon. Złożenie do grobu: Fra Angelico (1440,
Florencja); R. van der Weyden (po 1450, Flo-
rencja); Rafael (1507, Rzym); L. Br‚a (1515,
Nicea); C. Figueiredo (XVI w., Lizbona);
Tycjan (1525, Paryż). P.P. Rubens (1614,
Antwerpia); Rembrandt (1633, Monachium);
J.Th. Prikker (1892, Otterlo); L. Corinth
(1922, Kolonia). A DŹŹrer Opłakiwanie (1500,
Monachium). Nieznany malarz działający w
Polsce Zdjęcie z krzyża z Chomranic (ok. 1440,
Muzeum Diecezjalne, Tarnów). Pod koniec
XV i w XVI w. powstały we Francji liczne rzeź-
by przedstawiające Złożenie do grobu: Tonnene,
Semur-en-Auxais, Chaource, Salers, Ch"til-
lon-sur-Seine, Carennac. P. Delvaux (XX w.),
E. Nolde (1915, SeebŹŹll).
Ekr. A. Malraux Nadzieja, Siena de Tenbel
(1938), "zdjęciem z krzyża" jest scena, w której
jeden pilot zabity, a drugi ranny są wyciągani
ze zmiażdżonego samolotu.
złożyć pokłon - adorować.
zły duch jest w tych, których opuścił
duch Boży. Zły duch to duch niezgody
(Sdz 9,23), duch kłamstwa (I Krl 22,19-

Strona 265

Słownik biblijny.txt

-23), duch obłędu (Iz 19,14), duch odrę-
twienia (Iz 29,10). Ewangeliści często za-
stępują epitet "zły" przymiotnikiem "nie-
czysty" (Mk 1,23-26). Zob.: duch - Duch
Święty; szatan.
zmartwychwstanie [łac. resurreccio, od
resurgere = powstać]. Zmartwychwstać to
znaczy przebudzić się, powstać spośród
umarłych, wrócić do życia, być znów ży-
wym. W epoce ST, aż do II w. p.n.e.,
Izrael trwał w przekonaniu, że istota ludz-
ka po śmierci będzie przebywać w szeolu,
miejscu ciemności, gdzie jest odłączona
nawet od samego Boga (Ps 88,4-6). Izra-
elici nie podzielali gr. poglądu co do nie-
śmiertelności duszy, pojmowali oni czło-
wieka jako jedną całość. Nie podzielali
także wierzeń swoich sąsiadów, praktyku-
jących kult natury: Ozyrys w Egipcie,
Tammuz w MezopotamŹŹ, Baal w Kana-
anie - bóstwa, które umierają i zmar-
twychwstają zgodnie z cyklem pór roku.
Dla wierzących śydów, jedyny Bóg jest
Wiecznie żywym, Panem życia i śmierci:
"daje śmierć i życie" (1 Sm 2,6). Tak więc
na prośbę - Eliasza, swego proroka, Bóg
przywraca oddech dziecku (1 Krl 17,22).
Jednym ze sposobów przetrwania jest
przetrwanie rodzinne albo kolektywne
(przetrwanie narodu, Ez 37,1-14).
Z kolei bolesne pytania w obliczu cierpień
sprawiedliwych (Księga Hioba) i śmierci
męczenników (II w. p.n.e., prześladowa-
nia przez króla seleuckiego Antiocha IV
Epifanesa) zrodzą nowe nadzieje: Bóg
wskrzesi świat całkowicie inny, nowy. Da-
niel pierwszy mówi o zmartwychwstaniu
indywidualnym: "Wielu zaś, co posnęli
w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do
wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku
wiecznej odrazie" (Dn 12,2).
Dotychczas zmartwychwstanie umarłych
było przede wszystkim obrazem odnowy
Izraela (Ez 37). Na pięćdziesiąt lat przed
Chrystusem, mędrzec tak mówi o spra-
wiedliwych: "Zdało się oczom głupich, że
pomarli, zejście ich poczytano za nieszczę-
ście... a oni trwają w pokoju"; nie będą
odłączeni od Boga, lecz "wierni w miłości
będą przy Nim trwali" (Mdr 3,2-9).
W czasach NT wiara w zmartwychwstanie
umarłych w Dniu Ostatecznym staje się
przedmiotem kontrowersji między faryze-
uszami a saduceuszami. W dyskusji z
Jezusem saduceusze chcą wykazać absur-
dalność zmartwychwstania ciała. Jezus
odpowiada im: "Przy zmartwychwsta-
niu... będą jak aniołowie Boży w niebie"
(Mt 22,30). Paweł o zmartwychwstaniu
umarłych pisze w L Liście do Korymtian
(1 Kor 15).
Ewangeliści podają, że Jezus przywrócił
do życia córkę - Jaira, syna wdowy z Na-
im, a także swego przyjaciela Łazarza
(wskrzeszenie Łazarza); cuda te przywołu-
ją w pamięci znaki prorocze Eliasza.
Niekiedy nazywa się je "powstaniem
z martwych". Jednak Zmartwychwstanie

Strona 266

Słownik biblijny.txt

Chrystusa w święto Paschy jest innego
rzędu i ma całkiem inny wymiar - nie jest
to tylko powrót do życia ziemskiego, lecz
przejście do życia całkowicie wolnego od
śmierci. Wiara w Zmartwychwstanie Jezu-
sa - to fundament chrześcijaństwa: "A je-
śli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne
jest nasze nauczanie, próżna jest także wa-
sza wiara" (1 Kor 15,14).
Lit. Zmartwychwstanie Jezusa. J.C. Renard
Terre du sacre (1966, Ziemia uświęcona),
"Psaumes de P"ques" (Psalmy Wielkanocne);
całe stworzenie, złączone w zwycięstwie Chry-
stusa nad śmiercią, staje się zawsze "ziemią
uświęconą": "Ach! śmierć usunięta, zerwane
pieczęcie śmierci i ciemności i cała ziemia
w poranku mięty i pomarańczy, kamień odwa-
lony się rozpadł".
Zmartwychwstanie umarłych. T.A. d'Aubign‚
Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), księ-
ga VII, "Jugement" (Sąd): "Wszyscy wynurzają
się ze śmierci, jak człowiek powstaje ze snu";
w zmartwychwstaniu tym uczestniczy cała na-
tura.
Lefranc de Pompignan Po‚sies sacr‚es
(XVIII w., Poezje sakralne), inspirowane przez
tekst Ezechiela (Ez 47), poeta mówi równocze-
śnie o "zmartwychwstaniu" ludu Izraela po
niewoli babilońskiej (I ten lud umarłych pod-
nosi się) i o Sądzie Ostatecznym. J.P. Richter
Siebenk"s (1796); budowla świata rozpada się,
wyblakli zmarli słyszą, jakoby Chrystus obja-
wiał im, że Bóg nie istnieje, lecz... wszystko to
jest tylko koszmarnym snem narratora.
P.J. Jouve Gloire (1942, Chwała), seria sztuk
teatralnych zatytułowana "R‚surrection des
mons" stanowi punkt centralny jego poezji;
śmierć i życie, upadek i wyniesienie miesza-
ją się w jego wizji. Mikołaj z Wilkowiecka
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pań-
skim (ok. 1580). W. Syrokomla Myśli w dzień
zmartwychwstania (Poezje, 1872). A. Oppman
Chrystus Zmartwychwstał (Poezje,1926).
Ikon. J. van Eyck Trzy Marie u grobu (ok.
1433, Rotterdam). Zmartwychwstanie: Piero
della Francesca (1460, Borgo San Sepolcro);
Perugino (XV w., Rouen); M. GrŹŹnewald,
fragment Ołtarza z Isenheim (1512-15, Col-
mar); el Greco (1598, Madryt). G. Pilon Le
Christ de la R‚surrection (Chrystus Zmartwych-
wstały), rzeźba (ok. 1580, kościół Saint-Paul-
-Saint-Louis, Paryż). Chrystus wychodzący
z grobu, rzeźba (Luwr, Paryż).
Zmartwychwstanie umarłych wg wizji Ezechie-
La: Kodeks Wyszehradzki (XI w., Praga); fresk
w Brancion (XIV w.); L. Signorelli (1504,
Oryieto). A. Spencer Zmartwychwstanie (1926i 1947, Londyn). Malarz śląski
Zmartwych-
wstanie (XVI w., Państwowe Zbiory Sztuki na
Wawelu, Kraków). K. Sichulski Zmartwych-
wstanie, projekt witrażu (1909, Kraków).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und Sie-
greichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers und
Sehgmachers ,Jesu Christi (1623, Historia Zmar-
twychwstania). G. Mahler II Symfonia - Zmar-
twychwstanie (1894). C. Orff La Commedia de
Christi Resurrectione (1957), kantata. O. Mes-
siaen Et exspecto resurrectionem mortuorum

Strona 267

Słownik biblijny.txt

(1964, I oczekuję zmartwychwstania umar-
łych), na instrumenty dęte i perkusję.
znak krzyża. przeżegnać się to nazna-
czyć na sobie znak Krzyża, rozpoczynający
się od czoła. Znak ten jest świadectwem
przynależności do wspólnoty chrześcijań-
skiej. Podczas chrztu kapłan naznacza
znakiem krzyża osobę wchodzącą do
wspólnoty. Krzyż przywołuje bowiem
wspomnienie śmierci Jezusa i jego misję
zbawienia grzeszników. przez znak krzyża
chrześcijanie przypominają, że zaangażo-
wali swoje życie w naśladowanie Jezusa.
W przeddzień zwycięstwa nad Maksencju-
szem, w 312 r. cesarz Konstantyn Wielki
zobaczył na niebie ognisty krzyż i słowa:
In hoc signo vinces [łac., w tym znaku zwy-
ciężysz]. Tego rodzaju relacje dowodzą,
jak dalece znak krzyża ma dla ludzi zna-
czenie znaku obrony i opieki w obliczu za-
równo wrogów osobistych, jak i wobec
mocy szatańskich i różnego rodzaju nie-
bezpieczeństw. Zob. krzyż - ukrzyżowanie.
Zorobabel, książę żydowski urodzony
w Babilonie, wraz z Jozuem szedł na czele
dwunastu przewodników, którzy towarzy-
szyli jednej z karawan ludzi powracających
w 53(r522 p.n.e. z wygnania do ojczy-
zny. Wspierani przez proroków Aggeusza
i Zachariasza, którzy opisują ich jako
"dwie gałązki oliwne... dwaj pomazańcy,
którzy stoją przed Panem całego świata"
(Za 4,11-13), Zorobabel, zarządca Judei,
oraz Jozue, arcykapłan, przedsięwzięli od-
budowę Świątyni Jerozolimskiej. Nadzieje
na przywrócenie monarchŹŹ łączono naj-
pierw (bezskutecznie) z osobą księcia,
potem z osobą Najwyższego Kapłana
(Za 6,11 ).
Mateusz i Łukasz umieszczają Zorobabela
w genealogŹŹ Jezusa (11i,1.12; Łk 3,27).
zstąpienie Jezusa do Otchłani. We-
dług żydowskiej kosmologŹŹ wszechświat
składa się z trzech ułożonych warstwowo
przestrzeni: z niebios, ziemi oraz "pie-
kieł". Piekło [hebr. szeol] znajduje się na
najniższym poziomie, najbardziej oddalo-
nym od Bożej obecności, jest to miejsce
przebywania umarłych. Tam też, jak
twierdzą niektórzy autorzy ksiąg biblij-
nych, znajdują się strąceni upadli anioło-
wie i demony zakute w kajdany (Księga
Henocha); zdaniem innych, mieszkają tam
wrogie duchy. Według chrześcijan w Ot-
chłani przebywają dusze sprawiedliwych,
które oczekują na przyjście Jezusa, aby za
Nim wejść do Miasta Niebios.
Ewangelie nie mówią wyraźnie o zstąpie-
niu Jezusa do Otchłani w okresie między
Jego śmiercią a Zmartwychwstaniem.
Lecz Paweł, Piotr w jednym ze swoich Li-
stów (1 P 3,19) i Jan w Apokalipsie św. Ja-
na (Ap 1,18) robią aluzję do tego faktu,
który stał się inspiracją dla wielu malarzy.
Zstąpienie Jezusa do Otchłani oznacza
Jego suwerenne panowanie nad całym
wszechświatem, Jego wyzwalającą moc
wobec wszystkich duchów i jego zwycię-

Strona 268

Słownik biblijny.txt

stwo nad złem i śmiercią.
Lit. E. Sabran Repentir (1817, Skrucha), trze-
ba będzie, by Chrystus zstąpił do piekieł, aby
został ocalony anioł Othuriel, wciągnięty do
buntu przez szatana. A. Soumet La Divine
‚pop‚e (1840, Boska epopeja), Jezus, Syn Boży,
zstąpił do piekieł, by przyjąć na siebie powtór-
ną mękę, jako odkupienie potępionych. Pierw-
szym, który odczuwa żal za grzechy, jest sza-
tan, i to on będzie pocieszał Jezusa przez "trzy
godziny nowego Getsemani".
Ikon. Anastasis (scena zejścia Chrystusa do
Otchłani): mozaiki w Dafni (XI w., Grecja).
Freski w Kariye Museum (XIV w., Stambuł).
Malarstwo na drewnie (XIV w., cerkiew św. Kli-
menta w Ochrydzie). Andrea da Firenze, freski
w Santa Maria Novella (1437, Florencja). Tin-
toretto, San Cassiano (XVI w., Wenecja).
Zuzanna [hebr. szoszana = lilia, róża],
żona Joakima, "bardzo piękna i bogoboj-
na", dała odprawę dwóm starcom, którzy
jej pożądali, gdy kąpała się w swoim ogro-
dzie. Fałszywie oskarżona przez nich o cu-
dzołóstwo, została ocalona od śmierci za
sprawą młodego Daniela, który dowiódł
kłamstwa starców (Dn 13). To opowiada-
nie zachowało się tylko w języku greckim.
Lit. A. Ch‚nier Suzanne (XVIII w., Zuzanna),
nie dokończony poemat biblijny w sześciu pie-
śniach: podczas gdy dobroczynne anioły strze-
gą Zuzanny i jej towarzyszek, Belial, "bożek
rozpusty", prowadzi dwóch lubieżnych starców
ku niewinnej, kąpiącej się mężatce. A. de Vigny
Po‚mes antiques et modernes (1826, Poematy sta-
rożytne i nowożytne), "Le Bain" (Kąpiel); po-
śród poematów nie wyróżnionych szczególnie
przez autora jest "Chant de Suzanne au bain"
(1821, Pieśń Zuzanny w kąpieli), zainspirowa-
ny Pieśnią nad Pieśniami.
Ikon. Malarze przedstawiający ten epizod
przeciwstawiają nagą, niewinną kobietę dwóm
lubieżnym starcom: A. Altdorfer (ok. 1528,
Monachium); Tintoretto (ok. 1560, Wie-
deń); A. Gentileschi (1619, Pommersfelden);
P.P. Rubens (XVII w., Rzym); J.J. Henner
(1865, Paryż). N. Gonczarowa Misterůium litur-
giczne: Zuzanna i starcy, (1915-16, Paryż).
Zwiastowanie [łac. anmintiatio]. Anioł
Gabriel przybył do Najświętszej Panny
Maryi, by zapowiedzieć, że stanie się mat-
ką Jezusa (Łk 1,26-38). Pozdrowienie
anielskie dało początek modlitwie Zdrowaś
Maryjo: "Zdrowaś Maryjo, łaskiś pełna,
Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między
niewiastami i błogosławiony owoc żywota
Twojego, Jezus". Późniejsza Tradycja do-
dała: "Święta Maryjo, Matko Boża, módl
się za nami grzesznymi teraz i w godzinę
śmierci naszej". Zob.: Ave Maria; Maryja.
Lit. P. Claudel Zwiastowanie (1912, przekład
pol. 1912 pt. Słowo zwiastowane Mari).
M. No‰l Le Rosaire des joies (1930, Róża-
niec radości), "Annonciation" (Zwiastowanie).
P. Emmanuel E'vang‚l...aire (1978, Ewange-
liarz), "Annonciation". A. Mickiewicz Hymn.
Na dzień Zwiastowania P.P. Maryi (Wiersze
różne, 1822). L. Staff Zwiastowanie (łabędź i li-
ra,1914).

Strona 269

Słownik biblijny.txt

Ikon. Zwiastovanie: S. Martini (1328); Fra
Angelico (1450, Florencja); C. Crivelli (1486,
Londyn); R. van der Weyden (1430-40, Luwr,
Paryż); Donatello, rzeźba (1440, Florencja);
M. Schongauer (XV w., Colmar); M. GrŹŹne-
wald, Ołtarz z Isenheim (112-1, Colmar).
K. Sichulski, karton do witrażu (1908,
Łańcut).
związywanie - rozwiązywanie. Wy-
rażenie "związywanie - rozwiązywanie"
; jest odpowiednikiem wyrażeń rabinackie-
go języka szkolnego, które w istocie zna-
czą "zakazane" względnie "uznane za do-
zwolone", roszczące prawo do ważności
także w obliczu Boga. Władzę związywa-
nia i rozwiązywania nadał również Jezus
najpierw samemu Piotrowi: "I tobie dam
klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek
zwiążesz na ziemi, będzie związane w nie-
bie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie roz-
wiązane w niebie" (Mt 16,19). Następnie,
zgodnie z Ewangelią według św. Mate-
usza, Jezus zwrócił się do wszystkich swo-
ich uczniów, aby w takich samych sło-
wach przekazać im taką samą władzę
(Mt 18,18).
żłób, koryto do karmienia bydła. Według
Łukasza w takim żłobie Maryja położyła
Dzieciątko Jezus, kiedy narodziło się w
Betlejem, w stajni lub w grocie (Łk 2,7).
Na Boże Narodzenie w krajach chrześci-
jańskich ustawia się w domach i w kościo-
łach "stajenki", "szopki", które mają przy-
pominać stajnię lub grotę w Betlejem. Na-
bożny zwyczaj wykonywania szopek wiąże
się swymi początkami ze św. Franciszkiem
z Asyżu (XIII w.). Zob. Boże Narodzenie.
żniwa zbiory.
śyd [gr. Ioudaios], termin oznaczający
pochodzenie mieszkańców Judei. Po-
czynając od epoki hellenistycznej, odnosił
się on do wszystkich mieszkańców Pale-
styny należących do religŹŹ ludu hebr. Od
czasu podboju Palestyny przez Rzymian
(70 r.) i rozproszenia jej mieszkańców,
które po nim nastąpiło, termin ten ozna-
cza wszystkich związanych z - juda-
izmem bez względu na miejsce zamieszka-
nia. Rozróżnienie "śyd" i "Izraelita" zro-
dziło się wraz z pojawieniem się judaizmu
świeckiego, początkowo intelektualnego,
a później judaizmu o charakterze narodo-
wym, dla odróżnienia tych, którzy w dal-
szym ciągu praktykują obrzędy religijne
(izraelickie) od tych, którzy je zarzucili,
przyczyniając się jednak do wspólnego
dziedzictwa kulturowego. Określenie "śy-
dzi" w odniesieniu do rasy jest obłędnym
wymysłem ideologŹŹ nazistowskiej.
Lit. Należy stwierdzić, że Europa, w której re-
ligią dominującą jest chrześcijaństwo, przez
długi czas pogardzała wspólnotami żydowski-
mi, zachowując w stosunku do nich dystans.
W przyjętym ogólniku Judasz reprezentował ar-
chetyp śyda - bogobójcy, chciwca, zdrajcy,;
człowiekiem - śydem był także starszy brat
Abla, wybrany,, a potem wyklęty - Kain. Te se-
gregacje społeczne i wyłaniające się w konse-

Strona 270

Słownik biblijny.txt

kwencji jedne za drugimi uprzedzenia dopro-
wadziły do stworzenia znanych typów literac-
kich, takich jak lichwiarze: Shylock w Kupcu
weneckim Shakespeare'a (1596, wyd. pol.
1953); Gobseck w Gobsecku (1830, wyd. pol.
1958) H. de Balzaca, lub też Jankiel, prototyp
odrażającego i śmiesznego śYda w, literaturze
rosyjskiej (N. Gogol Taras Bulba, 1835, wyd.
pol. 1956). Prześladowania śydów przybierały
często gwałtowne formy, które potępiali filozo-
fowie XVIII w. w swej walce z nietolerancją re-
ligijną i z fanatyzmem: Ch.L. Montesquieu Li-
sty perskie (1721, wyd. pol. 17Ś8) i "Bardzo
pokorne przedłożenia inkwizytorom HiszpanŹŹ
i PortugalŹŹ" w, Duchu Prawa: "Zaklinamy was,
abyście postępowali z nami tak, jak postępo-
wałby On sam (Jezus), gdybyů był jeszcze na
ziemi" [tłum. W. lIakowski].
W Europie wschodniej wspólnoty śydowskie
zachowały swoje nienaruszone tradycje oraz
wierzenia i wypracowały wspólny język - jidysz.
Dzieła Szolema Alejchema Dzieje Tewie mlecza-
rza (1901, wyd. pol. 1960), LL. Pereca Fok-
stinileche geszichte (1899, Opowiadania ludowe)
i LB. Singera Szatan w, Goraju (1933, wyd.
pol. 1991) i La Famille Moskat (190, Rodzina
Moskatów) przedstawiają życie tych grup lud-
ności, narażonych na kpiny i przemoc.
S.J. Agnon, Posag narzeczonej (1931, w języku
hebr.).
Stopniowo w Europie Zachodniej pod wpły-
wem B. Spinozy dokonała się desakralizacja
historŹŹ świętej. Nowoczesny śyd wyzbywa
się starodawnego sposobu patrzenia i separa-
tystycznych obrzędów; zaczyna się asymilo-
wać z otoczeniem i rzuca się w sam środek wal-
ki o postęp i uniwersalizm. G.E. Lessing Na-
tan mędrzec (1779, wyd. pol. 1877) nawołuje
do wzajemnej tolerancji między trzema brat-
nimi religiami: islamem, judaizmem i chrześci-
jaństwem, oraz stwarza postać sympatyczne-
go śyda. Jednak uprzedzenia i nienawiść się
utrzymują. Asymilacja okazuje się niemożli-
wa. H. Heine Melodie hebrajskie (1851, wyd.
pol. 1901) podjął więc problem roszczeń po-
chodzeniowych. Mit o śydzie - wiecznym tu-
łaczu, wywodzący się ze średniowiecznej le-
gendy, doszedł do głosu z nową siłą w XIX w.;
naród żydowski, jakby z piętnem Kaina na czo-
le za to, że był niepomny cierpień Chrystu-
sa, skazany jest z kolei na to, aby stać się naro-
dem wszelkich cierpień: E. Quinet Ahasverus
(1833); E. Sue śyd wieczny tułacz (1844-45,
wyd. pol. 1844-45); G. Apollinaire Le Passant
"e Prague (1910, przechodzień z Pragi), śyd
jest kozłem ofiarnym ludzkości. W 2. poł.
XIX w., wraz z narastaniem ideologŹŹ rasi-
stowskiej, kwestia tożsamości żydowskiej sta-
wała się tematem pierwszoplanowym. Pisma
teoretyczne (K. Marks W kwestŹŹ żydowskiej,
1844, wyd. pol. 1896) i literatura obfitują w tę
tematykę, zwłaszcza w okresie między sprawą
Dreyfusa a II wojną światową. Umysły pisa-
rzy żydowskich szamoczą się między tenden-
cjami partykularystycznymi a opcjami uniwer-
salistycznymi, między dążeniem do asymila-
cji a roszczeniami, czego dowodzą postacie
M. Prousta, Swann i Bloch w Poszukiwaniu

Strona 271

Słownik biblijny.txt

straconego czasu (1913-27, wyd. pol.1957-60),
lub F. Kafki "Raport dla akademŹŹ" w Przemia-
nie (1916, wyd. pol. 1957), w bajce o śydzie
z Zachodu. J. de Lacretelle w powieści Silber-
mann (1922, wyd. pol. 1922) podejmuje wal-
kę z szeroko rozpowszechnionym antysemity-
zmem.
Nieco wcześniej J.P. Sartre w Rozważaniach o
kwestŹŹ żydowskiej (1946, wyd. pol.1957) stwier-
dził, że to antysemityzm czyni śyda i A. Mem-
mi w Portrait d'un juif (1962, Portret pewnego
śyda), odrzucając pojęcie tajemnicy żydowskiej
("Tajemnica ta jest pełna trucizny"), przeciw-
stawiają się pisarzom takim, jak L. Bloy (Le
Salut par les Juifs, 1892, Zbawienie przez śy-
dów), Ch. P‚guy (Notre jeunesse, 1910, Nasza
młodość), P. Claudel (L'Evangile d'Isa,1951,
Ewangelia według Izajasza), którzy podają reli-
gijną interpretację kwestŹŹ: "Znam dobrze ten
lud, nie ma na jego skórze punktu, który by nie
był bolesny... Pięćdziesiąt wieków życia z mie-
czem w plecach każe mu iść naprzód". Sar-
tre'owi z kolei przeciwstawiają się ci spośród
śydów, którzy w nazistowskim holokauście wi-
dzą uświęcenie przez ogień swych dążeń do
niezwyciężonej odmienności lub też okazję do
duchowej odnowy judaizmu. Od czasu utwo-
rzenia państwa Izrael w 1948, na scenie mię-
dzynarodowej miejsce problemu żydowskiego
zajął problem współczesnego państwa żydow-
skiego. ů C.K. Norwid śydowie polscy (1861).
E. Orzeszkowa Meir Ezofowicz (1878). W. Bro-
niewski śydom polskim (Bagnet na broń,1943).
Ikon. M. Chagall śyd - wieczny tułacz (1925,
Genewa).

Strona 272