Mazowieckie Studia Humanistyczne r1997 t3 n2 s103 121

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2,1997

Henryk Pilus

FILOZOFIA NEOTOMIZMU POLSKIEGO

Wprowadzenie

W rozważaniach dotyczących filozofii neotomistycznej skoncentruję się na

głównych tendencjach interpretacyjnych filozofii Tomasza z Akwinu (1225-
-1274), które pojawiły się na gruncie polskim. Problematykę tę przedstawię,
zwracając uwagę na cechy charakterystyczne poszczególnych nurtów interpre-
tacyjnych w neotomizmie. Warto zaznaczyć, że dziś, 30 lat po Soborze Waty-
kańskim II, odróżnienie nazw - „tomizm" od „neotomizmu" straciło na aktual-
ności i w dużym stopniu ma już wartość historyczną i naukową. Pojęcia te uży-
wane są dziś bardziej synonimicznie niż merytorycznie. Nawet doktrynę Tomasza
z Akwinu nie określa się jednoznacznie nazwą „tomizm".

Rozmiary artykułu ograniczają szersze omówienie problematyki wchodzą-

cej w zakres neotomizmu i dlatego przedstawię ją bardziej w aspekcie metodo-
logiczno-merytorycznym niż historyczno-analitycznym.

We współczesnej myśli filozoficznej filozofia neotomistyczna zajmuje miej-

sce poczesne. Mimo kryzysu jest ciągle aktualna, zwłaszcza w Polsce i pełni jedną

z podstawowych funkcji w światopoglądzie chrześcijańskim, w sporze i dialogu
z filozofiami naturalistycznymi. Będąc integralną częścią światopoglądu chrze-

ścijańskiego wykracza poza rozważania akademickie.

Stąd też wskażę najpierw na aktualność tomizmu w czasach dzisiejszych,

co jest równoznaczne z odpowiedzią na pytanie - dlaczego tomizm. Następnie

w celu głębszego zrozumienia neotomizmu polskiego skoncentruję się na jego

genezie historycznej oraz na wyróżnieniu różnych odmian, tendencji i zróżnico-

wań występujących w nim.

Aktualność tomizmu

Na rangę, miejsce i znaczenie filozofii Tomasza z Akwinu w katolickiej myśli

filozoficznej zwrócił uwagę Jan Paweł II (ur. 1920 r., papież od 1978 r.) w prze-

104

Henryk Pilus

mówieniu wygłoszonym 17 listopada 1979 r. w Papieskim Uniwersytecie Ange-
licum w Rzymie na konferencji poświęconej setnej rocznicy encykliki Leona XIII
(ur. 1810 r., papież 1878-1903) Aeterni Patris, która w 1879 r. uznała filozofię
Tomasza z Akwinu za oficjalną naukę Kościoła katolickiego. Jan Paweł II uwa-
ża, że po stu latach: „Filozofia tegoż Doktora [Tomasza — H.P.] zasługuje na uważ-
ne studium oraz przyjęcie przez współczesną młodzież" ze względu na takie jej
cechy, jak: uniwersalizm, obiektywizm, realizm i personalizm

. W tym też duchu

ważność i aktualność systemu teologiczno-filozoficznego Tomasza potwierdza
ogłoszona przez Jana Pawła II w 1993 r. encyklika Veritatis splendor

poświęco-

na podstawowej problematyce moralnej nauczanej przez Kościół. W encyklice
tej papież poddaje ocenie krytycznej nie tylko dyskusje teologiczno-moralne, to-
czące się wewnątrz Kościoła, ale wręcz nową teologię moralną, głoszącą „nową
moralność" w stosunku do doktryny tradycyjnej. Teologii tej, która powstała pod
wpływem kantyzmu, heglizmu i egzystencjalizmu, zwłaszcza Martina Heideg-

gara, papież zarzuca subiektywizm, relatywizm etyczny, konsekwencjonalizm
i proporcjonalizm. Podobnie jak Leon XIII uważa, że tomistyczne myślenie filozo-
ficzne jest najbardziej dostosowane do teologii katolickiej. Przywraca rozwiązania
dotyczące człowieka i moralności, prawa naturalnego i sumienia, wolności i praw-
dy oraz dobra w duchu tomistycznego obiektywizmu, realizmu i personalizmu.

Tomizm uważa się więc za najlepszą filozofię, najbardziej nadającą się do

wyjaśnienia rzeczywistości i wiary. Jednakże po Soborze Watykańskim II auto-

rzy katoliccy, świeccy i duchowni, podejmują próbę krytycznego określenia sta-
nu i oceny filozofii tomistycznej. Wśród autorów katolickich, piszących zwła-

szcza w okresie posoborowym zaznaczają się przeważnie trzy stanowiska.

Stanowisko pierwsze cechuje stosunek krytyczny wobec aktualnej wartości

tomizmu. Sądzi się, że system tomistyczny jest przestarzały i nie odpowiada

wymogom współczesności, znajduje się w sytuacji kryzysowej i nie ma perspek-

tyw rozwojowych. Według zwolenników tej postawy myślowej mówi się wręcz
o jego „schyłku" i „upadku"

stwierdzając, że „w swej historii tomizm przeżywa

jedno z największych niepowodzeń"

. Podkreśla się również fakt nieobecności

tomizmu na Yaticanum II

Jan Paweł II, H Metodo e la dottirina di San Tommaso in dialogo eon la cultura contem-

poranea, „L'Osservatore Romano" 1980, nr 213, s. 1-2. W Polsce to przemówienie papie-

ża ukazało się: Jan Paweł II, O filozofii Tomasza z Akwinu, „Tygodnik Powszechny" 1980,
nr 8, s. 5.

Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, Pallottinum-Poznań 1993.

J. Tischner, Schyłek chrześcijaństwa tomistycznego, „Znak" 1970, nr 1.

Rozmowa z o. Mieczysławem Krąpcem - rektorem KUL - Jesteśmy całkowicie nastawie-

ni na problematykę człowieka..., „Więź" 1974, nr 7-8, s. 27.

I. M. Bocheński, Thomizm and Marxizm-Leninizm, „Studies of Soviet Thought" 1967, nr 2,

s. 167.

Filozofia neotomizmu polskiego

105

Stanowisko drugie, w przeciwieństwie do pierwszego, nie tylko uznaje na-

dal tomizm jako filozofię wciąż aktualną w zastanej jego formie, lecz więcej,
dokonuje antycypacji zasad filozoficznych Tomasza z Akwinu

Stanowisko trzecie w stosunku do wyżej wymienionych zajmuje pozycję

środkową. Dostrzegając zmniejszający się wpływ tomizmu na współczesną kul-

turę w ogóle, a chrześcijańską w szczególności, stwierdza się, że tomizm należy
odnowić przez szersze jego otwarcie na współczesne kierunki filozoficzne

Wobec tego poddaje się ocenie krytycznej przestarzałe części filozofii Tomasza
z Akwinu, np. odrzucając Tomaszowe ujęcie fizyki czy biologii, a w zakresie
metafizyki rezygnuje się z interpretacji esencjalnej na rzecz egzystencjalnej.
W rzeczywistości rozkwit tomizmu osiągnął swój szczyt w latach międzywojen-

nych. Po II wojnie światowej notujemy już jego wyraźny schyłek; sytuację tę
dostrzega m.in. Etienne Gilson (1884-1977), który przepowiada dalszy upadek:
„Tomista, który poświęcił się swej nauce, nie powinien być zdziwiony, iż stanie

się osamotniony"

. Z całą wyrazistością kryzys tomizmu ujawnił się dopiero na

Soborze Watykańskim II, w czasie podziału uczestników na dwa przeciwstawne
obozy: jedni opowiadali się za utrzymaniem filozofii Tomasza z Akwinu jako
oficjalnej doktryny Kościoła, drudzy występowali za jej odrzuceniem jako prze-
starzałej, nie odpowiadającej współczesności. Dominikanin Yves Congar (1904-
-1995) pragnął powiększyć jej znaczenie odpowiednimi zabiegami interpretacyj-

nymi, twierdząc m.in., że redaktorom tekstów soborowych Akwinata dostarczył
podstaw i struktur myślowych, aczkolwiek „zarówno rodzaj doktryny Soboru,

jak i niekiedy rodzaj poruszonych przez niego zagadnień jest stanowczo rzadko

cytowany w tekstach soborowych"

Wspomniany podział uczestników na tradycjonalistów, którzy chcieli „dużo

więcej Tomasza" i zwolenników aggiornamento pragnących „dużo mniej Toma-

sza" świadczy o kryzysie tomizmu na Vaticanum II. Zdaniem Congara, nie cho-
dzi o ilość Tomasza, lecz o podporządkowanie ilości jakości. Problem polega na

Actualitě de Saint Thomas, Paris 1972. W języku polskim: Aktualność świętego Tomasza,

tłum. L. Rutkowska, Warszawa 1975 (praca zbiorowa); L 'antropologie de Saint Thomas

(Conferences organisées par la Faculte de theologie et la Societě philosophique de Fribo-

urg á I'occasion du 7 anniversaire), publiées par N. A. Luyten, Edition avec l'Universite
de Fribourg, Suisse 1974.

G. Van Riet, Słowo wstępne do jubileuszowego numeru „Revue Philosophique de Louva-

in" 1974, nr 14, poświęconego w całości 700 rocznicy śmierci Tomasza z Akwinu; R Van

Steenberghen, L'avenir du thomisme, „Revue Philosophique de Louvain" 1956, nr 24,
s. 208; Z. J. Zdybicka, Tomizm a aggiornamento myśli chrześcijańskiej, „Znak" 1968, nr 6,
s. 736. W 1970 r. odbył się w Rzymie Kongres Tomistyczny poświęcony antropologii współ-
czesnej. De homine. Studia hodiemae antropologicae. Acta VII Congressus Thomistici In-
ternationalism t. 2, Roma 1970.

E. Gilson, Filozof i teologia, Warszawa 1968.

Y. Congar, Teologia na Soborze, „Więź" 1967, nr 2, s. 40.

106

Henryk Pilus

tym, jak rozumiemy św. Tomasza, jakie miejsce mu przeznaczamy w strukturze
filozofii chrześcijańskiej oraz jak go nauczamy. „Jeśli przez »Świętego Toma-
sza« rozumieć aparat abstrakcji i prefabrykowanych rozwiązań - mówi Congar

- to zgoda niech go będzie mniej! Ale to nie jest naprawdę Święty Tomasz, któ-

ry był i pozostaje do dzisiaj uosobieniem otwarcia na rzeczywistość, na dialog,
na pytania ludzi. Jeśli natomiast przez »Świętego Tomasza« rozumieć to, czym

jest on naprawdę, mistrza myśli, który pomaga nam kształtować nasz umysł,

mistrza uczciwości, ścisłości, szacunku dla każdej cząstki prawdy. W takim ra-
zie niech Święty Tomasz powraca! Niech będzie przyjacielem i mistrzem jak
największej liczby umysłów"

. Chodzi więc o właściwe rozumienie myśli To-

masza, o wyeliminowanie błędnej interpretacji tradycyjnej, która nie ma nic
wspólnego z jego autentyczną doktryną.

Tomista polski Stefan Świeżawski jako ekspert soborowy ubolewał nad ne-

gatywnym ustosunkowaniem się Vaticanum II do filozofii, a zwłaszcza do tomi-
zmu. W książce pt. Filozofia w dobie Soboru Watykańskiego, wydanej przed
IV sesją Soboru, wyraził zaniepokojenie krytyką tomizmu dokonaną przez czo-
łowych zwolenników aggiornamento. W trzydzieści lat później, w 1995 r. w do-
datku dołączonym do nowego wydania tej książki zatytułowanym Drugi Sobór

Watykański a filozofia, Świeżawski uznał słuszność soborowej krytyki tomizmu.

Polemizuje jednak z poglądem, że Sobór Watykański II był „anty-filozoficzny

i anty-Tomaszowy", lecz przeciwnie, przechyla się do opinii, że był on „najbar-
dziej Tomaszowy"

Sobór - zdaniem Świeżawski ego - zerwał z „zideologizowanym tomizmem",

lecz nie samym Tomaszem. Wprawdzie na Soborze mówiono „o końcu ery to-
mistycznej", lecz oznaczało to „położenie kresu wszelkim zakusom ideologicz-
nym myśli św. Tomasza". W konsekwencji autor ten stwierdza, że należy wrócić
do „koncepcji samego św. Tomasza", a nie do różnych odmian tomizmu. Powrót
do myśli samego Tomasza jest więc - jego zdaniem - „potrzebą naszych cza-
sów", zgodną z odnową soborową

Z poglądami Yves'a Congara korespondują wypowiedzi Marie-Dominique

Chenu (1895-1990). Mówiąc o obecności tomizmu na Soborze Watykańskim II
i jego aktualności, Chenu uważa, że Sobór nie zajmował się ani Tomaszem
z Akwinu, ani tomizmem, ponieważ to „nie było jego zadaniem". Sobór zajmo-

wał się bowiem historią zbawienia i ewangelizacją. Zauważa jednak, że na So-
borze nastąpiło obniżenie wartości doktrynalnych i spekulatywnych oraz pomniej-

Yves M. Congar, Le bloc-notes („Informations Catholiques Internationales"), nr 229 z 1 grud-

nia 1964 r, s. 5, kol. 1) - cyt. wg J. Kalinowski, S. Świeżawski, Filozofia w dobie Soboru,
Biblioteka „Więź", Warszawa 1995.

J. Kalinowski, S. Świeżawski, op. cit., s. 13.

Ibidem, s. 14.

Filozofia neotomizmu polskiego

107

szenie roli systemów filozoficznych i abstrakcyjnych struktur pojęciowych. Nie
myślano ani o „pomniejszaniu znaczenia, ani o wywyższaniu roli Tomasza
z Akwinu".

Jednak myśl Tomasza spotyka się z odnową, jaka dokonała się na Soborze,

na którym zaanalizowano i uogólniono wnioski dotyczące człowieka i świata
współczesnego. Aktualność Tomasza z Akwinu przejawia się zatem w jego rea-
listycznej wizji człowieka i cywilizacji współczesnej polegającej na uznaniu nie-
zwykłego „znaczenia materii, zarówno w koncepcjach człowieka, świata cywili-
zacji i historii". Stąd też Chenu postuluje studiowanie dzieła Tomasza z Akwinu
zrelatywizowanego do okoliczności i czasów historycznych, w których on żył

i tworzył. Tylko podejście historyczne pozwala uchwycić nie tylko istotę dzieła
Tomasza jako „tworu jego czasów", lecz także „lepiej zrozumieć i pojąć wyma-
gania cywilizacji technicznej, naukowej, przemysłowej" oraz „zjawiska zwane-
go socjalizacją". Według Chenu podejście ahistoryczne do badania dzieła Toma-
sza było błędne - próbując go studiować „jakby ono było niezależne od czasu
i stanowiło niezmienny wzorzec"

. Prowadziło to w konsekwencji do zideolo-

gizowania filozofii i teologii Tomasza, czyniąc z niej - jak powie w innym miej-
scu - „super ortodoksję" i „narzędzie władzy"

Z powyższego wynika, że tomiści wyżej referowani są przeświadczeni o nie-

przemijającej wartości i aktualności dzieła samego Tomasza z Akwinu. Współ-

czesna zaś krytyka tomizmu, w zasadzie nie dotyczy filozofii Tomaszowej, lecz
różnych odmian tomizmu, które są błędnymi interpretacjami jego myśli filozo-
ficznej. Roszcząc sobie pretensje do właściwego odczytania jego doktryny, w isto-
cie rzeczy zaciemnia autentyczną myśl Tomasza. Stąd wniosek, że tylko auten-
tyczna myśl Tomasza z Akwinu może odpowiedzieć współczesnemu człowieko-
wi na nurtujące go pytania. Wspomniani tomiści podsuwają zatem taką

interpretację filozofii Tomasza, która odczytałaby go adekwatnie. Postulują więc
rozumienie filozofii Tomaszowej jako mądrości, jako rezultatu kontemplacji bytu
(Jacques Maritain, Stefan Swieżawski). Zapewnić to może wersja tomizmu na-

zywana tomizmem egzystencjalnym. Tomiści ci są optymistami, co do rozwoju
myśli tomistycznej w świecie współczesnym.

Jednakże optymizmu tego nie podziela Jan Paweł II, który w książce Prze-

kroczyć próg nadziei ubolewa nad odsunięciem myśli Tomasza „na bok w okre-

sie posoborowym", który „nie przestaje być mistrzem filozoficznego i teologicz-

nego uniwersalizmu". „Filozofii istnienia", przez którą rozumie filozofię same-
go Tomasza, przypisuje wielkie znaczenie i aktualność. W istocie rzeczy papież

Wywiad udzielony przez profesora Marie Domenique-Chenu Henrykowi Pilusiowi, „Ma-

zowieckie Studia Humanistyczne" 1996, nr 1, s. 205-212.

Por. H. Pilus, Marie-Dominique Chenu życie i twórczość (1895-1990), „Mazowieckie Studia

Humanistyczne" 1995, nr 1, s. 107-110.

108

Henryk Pilus

ma na myśli taką egzystencjalną wersję tomizmu, w której występują takie nie-
przemijające wartości, jak egzystencjalna teoria bytu i filozoficzno-teologiczna
refleksja nad człowiekiem

Geneza historyczna tomizmu i różne jego rozumienie

Tomizm we współczesnej filozofii chrześcijańskiej jest kierunkiem domi-

nującym. Twórcą jego był św. Tomasz z Akwinu, zwany Akwinatą. Jest on tym
filozofem, a zwłaszcza teologiem, który dokonał przewrotu w filozofii chrześci-

jańskiej polegającego nie tylko na recepcji, lecz przede wszystkim asymilacji

i przetworzeniu dorobku filozoficznego Arystotelesa (384-322 p.n.e.). Przyjmu-

jąc za podstawę teoretyczno-metodologiczną myśl dzieła Arystotelesa, Tomasz

z Akwinu uznał za punkt wyjścia określone rozwiązanie problemu stosunku ro-
zumu do wiary, zbudował system teologiczny i filozoficzny, który obejmował
problematykę metafizyczną, teoriopoznawczą, antropologiczną, etyczną, społecz-
ną i prawnopolityczną.

Należy pamiętać, że przez ponad tysiąc lat filozofia chrześcijańska była

tworzona na podstawie idealizmu Platońskiego, do którego nawiązywał poprzez
Plotyna (204-270) - kontynuator neoplatonizmu Aureliusz Augustyn (354-430).

Stąd też do filozofii chrześcijańskiej weszły elementy neoplatońskie. Kierunek
spirytualistyczny w filozofii chrześcijańskiej nie mógł dostarczyć przekonywu-

jących argumentów, opierając się jedynie na tradycji augustiańskiej w polemi-

kach i sporach ideologicznych i filozoficznych z kierunkami racjonalizującymi,
nominalistycznymi, czy naturalistycznymi - Piotr Abelard (1079-1142), Jan z Sa-

lisbury (1120-1142), zwolennicy łacińskiego awerroizmu, szkoła oxfordzka
i chartryjska - które mogły podważać podstawy dogmatyczne oficjalnej myśli
filozoficzno-teologicznej Kościoła. Natomiast system filozoficzno-teologiczny
Tomasza z Akwinu, ze względu na swój intelektualizm (oddzielenie rozumu od
wiary), teorię bytu i realizm mógł dostarczać argumentacji na rzecz prawidło-
wości tez dogmatycznych głoszonych wówczas przez Kościół. Tomasz z Akwi-
nu otrzymał od papieża Urbana IV (papież 1261-1264) polecenie, by dokonał
interpretacji krytycznej i poprawił błędy w dziełach Arystotelesa. Żywiąc prze-
konanie co do słuszności zasad perypatetyckich, Tomasz dokonuje swoistej i ory-
ginalnej interpretacji tych zasad - tworzy system teologiczno-filozoficzny, który

jest syntezą dotychczasowej myśli Arystotelesowskiej i Augustyńskiej. Naukę

swoją zawarł głównie w dwu wielkich dziełach: 1) Summa contra gentiles
(1264 r.) - Suma filozoficzna i 2) Summa theologiae - Suma teologiczna, głów-
ne dzieło Tomasza (rozpoczęte w 1265 r. i pisane do końca życia). Wśród chrze-

Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994, Por. H. Piluś, Troska Jana Pawła II o

przyszłość wspólnoty ludzkiej, „Mazowieckie Studia Humanistyczne" 1995, nr 1, s. 156-164.

Filozofia neotomizmu polskiego

109

ścijańskich historyków filozofii, w odniesieniu do systemu filozoficzno-teolo-
gicznego Tomasza z Akwinu zasadniczo ścierają się dwa poglądy. Pierwszy po-
gląd głosi, że Tomasz „ochrzcił" Arystotelesa, wykazując zasadniczą zgodność
arystotelizmu z prawdami wiary chrześcijańskiej oraz wyłożył wiernie filozofię
Arystotelesa. Przyjął naukę Arystotelesa wraz z całą jego terminologią, włącza-

jąc do niej takie pojęcia jak: pojęcie aktu i potencji, formy i materii oraz pojęcie

przyczynowego powiązania zdarzeń, pojęcie poznania jako procesu receptywne-

go i pojęcie dowodu, na którym oparł rozgraniczenie wiedzy i wiary. Stąd też
używa się określenia „Arystotelesowsko-Tomaszowa" koncepcja lub „arystote-
lesowsko-tomistyczna" filozofia. Według drugiego poglądu Tomasz, przyjmując
naukę Arystotelesa, dokonał „transformującej asymilacji" nie tylko w odniesie-
niu do dzieł Arystotelesa, ale także Augustyna, stwarzając syntezę - swoisty

system filozoficzno-teologiczny. Tomasz, opierając się na poprzednikach, two-
rzy oryginalną koncepcję metafizyczną bytu i człowieka. Nie zadowala go zło-
żoność bytu tylko z możności i aktu urzeczywistniającego tę możność. Hylemor-
ficzna złożoność bytu z materii i formy nie wyczerpuje - jego zdaniem - całej
struktury tegoż bytu - przyjmuje głębszą i powszechniejszą złożoność wszyst-
kiego, zarówno bytów cielesnych, jak i duchowych, z istoty i istnienia. Całą rze-
czywistość analizuje więc w aspekcie istnienia, które jest aktem bytu i stąd po-
wstaje nowa perspektywa metafizyki, w której wszystkie zagadnienia zostały
podjęte na nowo i znalazły rozwiązanie różniące się od dotychczasowych. Wy-
miar egzystencjalny zatem poszerzył i przemienił metafizykę przedstawiającą

statyczny obraz rzeczywistości w dynamiczny.

Jednakże system filozoficzno-teologiczny Tomasza z Akwinu spotkał się już

niejednokrotnie z zarzutami. W 1277 r. (trzy lata po śmierci Tomasza) arcybi-

skup Paryża, Stefan Tempier, potępił niektóre tezy tomistyczne dotyczące zwła-
szcza jego metafizyki, różnicy realnej między istotą a istnieniem oraz jedności
formy substancjalnej w człowieku, co w konsekwencji prowadziło do potępie-
nia Tomaszowej koncepcji Boga i człowieka. Na terenie Oxfordu Robert Kil-
dwardby (zm. 1279 r.) także potępił filozofię Tomasza. Jan Fidanza Bonawentu-
ra (1121/2-1274) postawił natomiast zarzut pomieszania „wina ewangelii z wodą
filozofii"

. Erazm z Rotterdamu (1470-1553) uważał Tomasza za „najgorszego

ze scholastyków, bo udało mu się najskuteczniej zarazić i zepsuć chrystianizm
poprzez infiltrację filozofii pogańskiej"

. Ludwik Laberthonniere (1860-1932)

również zarzucał Tomaszowi elektyzm chrześcijaństwa i filozofii greckiej

. Jed-

nakże w swojej siedemsetletniej historii system filozoficzno-teologiczny Toma-

sza z Akwinu dwukrotnie doznał pełnej satysfakcji, raz w 1323 r., kiedy to pa-

Por. M. D. Chenu, St. Thomas dAąuin et la theologie, Paris 1960, s. 43.

S. Świeżawski, Polskie Studia nad dziejami św. Tomasza z Akwinu, „Znak" 1974, nr 4,

s. 1461.

E. Gilson, op. cit.., s. 47.

110

Henryk Pilus

pież Jan XXII (papież 1316-1334) kanonizował Tomasza, stwierdzając, że „więcej

oświecił on Kościół, aniżeli wszyscy inni Doktorowie, a czytając jego książki

bardziej się postąpi w ciągu jednego roku, aniżeli miałoby się całe życie odda-
wać studiowaniu innych doktryn", drugi raz, gdy w 1879 r. (4 sierpnia) Leon
XIII w encyklice Aeterni Patris zaleca system Tomasza w celu „odnowienia
wiedzy filozoficznej" jako najlepiej spełniający wymagania nowej sytuacji i naj-
bardziej odpowiadający wierze katolickiej. Warto wspomnieć, że jeszcze przed
ogłoszeniem encykliki Aeterni Patris tomizm propagowali w Hiszpanii ks. Ja-
kub Balmes (1810-1848) i kardynał Tomasz Zigliara (1833-1893), we Włoszech
Mateusz Liberatore (1810-1892), który w latach 1857-1858 ogłosił dwutomo-
wą pracę O poznaniu zmysłowym, w Niemczech Józef Kleutgen (1811-1883),
którego nazwano „zmartwychwstałym Tomaszem", a w Polsce ks. Marian Mo-

rawski (1845-1901), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ks. Morawski
w książce Filozofia i jej zadanie wydanej w 1878 r. (a więc na rok przed ogło-

szeniem encykliki) opowiedział się za scholastyką i polecał filozofię Tomasza.

Według niego kierunek scholastyczny - w porównaniu z filozofiami dzisiejszy-
mi - j e s t uważany w swoich zasadach nie tylko za najlepszy, ale też bezwzględ-
nie prawdziwy. Filozofię Tomasza autor nazywa kierunkiem „empiryczno-ideal-
nym", którą najlepiej można przeciwstawić idealizmowi Georga Wilhelma Frie-
dricha Hegla. W encyklice Aeterni Patris Leon XIII oficjalnie polecił studiowanie
filozofii św. Tomasza z Akwinu - jako obowiązującą - w kościelnych zakładach
naukowych. W encyklice tej papież stwierdzał, że „przyczyną zła" są „błędne
opinie dotyczące rzeczy boskich i ludzkich, pochodzące ze szkół filozoficznych

(domyślamy się, że chodzi tu o pozytywizm, materializm, neokantyzm, heglizm
i inne kierunki filozoficzne, które podważają „rozumne podstawy wiary"). W tym
celu zalecał taką filozofię, która wiodłaby do „prawdziwej wiary i kształtowania

umysłów na przyjęcie prawdy objawionej". Filozofią taką, która zapobiegałaby

i przeciwstawiała się zepsutemu światu przez „wieczystą zarazę błędu" i „fał-
szywym filozofom i heretykom" jest „nauka zawarta w dziełach Tomasza z Akwi-
nu". Na określenie systemu filozoficzno-teologicznego Tomasza z Akwinu, Leon
XIII używał różnych wyrażeń jak: „doktryna świętego Tomasza", „mądrość świę-
tego Tomasza", „światło niebiańskiej mądrości" i „prawdziwa nauka".

Wielu autorów katolickich i świeckich pisze w licznych publikacjach, że

Leon XIII „poleca", „rozkazuje", „zaleca", „nakazuje", by tomizm, tzn. doktry-
nę św. Tomasza z Akwinu nauczano i studiowano we wszystkich zakładach ko-

ścielnych. Gdy tymczasem papież użył słów: „Zachęcamy Was [...] z najwięk-
szym naleganiem, abyście propagowali jak najbardziej i przywrócili wszędzie

znaczenie, postanowienie i moc drogocennej mądrości świętego Tomasza". I dalej:

„Niech mistrzowie starają się wpajać w umysły uczniów doktrynę św. Tomasza",
ze względu na „solidność", „wzniosłość przed wszystkimi innymi", na odróż-
nienie rozumu od wiary i „wzajemne ich łączenie", a zwłaszcza dla „obrony wiary

Filozofia neotomizmu polskiego

111

katolickiej, dla dobra społeczeństwa i dla postępu wszelkich nauk", gdyż mię»
dzy naukami przyrodniczymi „nowoczesną fizyką, a zasadami filozoficznymi

szkoły scholastycznej nie ma w rzeczywistości żadnego konfliktu". Encyklika

A e tern i Patris była faktem historycznym, papieskim zaleceniem administracyj-

nym, podkreślmy, lecz nie dogmatycznym. Dokument ten stał się punktem wyjścia
dla wszelkich interpretacji teologicznych i filozoficznych oraz dla późniejszych dok-
trynalnych dokumentów kościelnych. Jej doniosłe znaczenie zarówno teoretyczne,

jak i praktyczne wyrażało się w całkowitym zaleceniu powrotu do doktryny św.

Tomasza z Akwinu w ustalaniu „prawideł w studiach filozoficznych", by odpowia-
dały „dobru wiary i stosowały się również do samej godności wiedzy ludzkiej".

Encyklika wielokrotnie podkreśla, że normą negatywną jest wiara, prawdy

objawienia, a to co jest niezgodne z nimi „sprzeciwia się prawu rozumu". Stąd
też filozof katolicki „powinien wiedzieć, że gdyby przyjął jakiś wniosek, o któ-
rym wiedziałby, że jest przeciwny nauce objawionej pogwałciłby tym samym
prawa rozumu i prawa wiary".

Encyklika wskazuje na pozytywne cechy doktryny św. Tomasza, upatruje

w niej nie tylko normę metodologiczną, lecz przede wszystkim negatywne kry-
terium w stosunku do innych kierunków filozoficznych i poszczególnych nauk,
by w nauczaniu „filozofia nie zaplątała się w absurdalne błędy". Poleca naucza-

nie nauki Tomasza we wszystkich zakładach kościelnych, seminariach, uniwer-
sytetach, instytucjach naukowych. Drogę wytyczoną przez Leona XIII podjęli
z wielką gorliwością jego następcy, a zwłaszcza Pius X (ur. 1835 r., papież 1903-
-1194), który „rozkazał" i nakazał, by filozofia Tomasza z Akwinu stała się „podsta-
wą nauk świętych", grożąc sankcjami administracyjnymi za jej nieprzestrzeganie.

W encyklice Pascendi Dominici Gregis (ogłoszona w 1907 r.) Pius X

występuje przeciw modernizmowi, któremu nie odpowiadają metody i zasady

doktryn scholastycznych. „Ostre sankcje grożą profesorom, którzy przeniknię-
cie modernizmem, krytykują scholastykę", bądź też „popierają modernizm" i „nie

przeciwstawiają się krytyce nauki Doktora Anielskiego", aż do wykluczenia „bez-
względnie z urzędu kierownika, albo profesora". Doktorat z teologii i prawa
kanonicznego „nie będzie udzielany tym, którzy nie przejdą kursu filozofii scho-

lastycznej, a jeśli będzie udzielony, to niech zostanie unieważniony".

Jeszcze kilkakrotnie Kościół potępia tezy modernizmu w Moto proprio-Do-

ctori Angelici z 29 czeiwca 1914 r. i zarazem przypomina o obowiązującej doktry-
nie tomistycznej. Warto wymienić jeszcze inne dokumenty papieskie zalecające stu-
diowanie filozofii i teologii Tomasza z Akwinu. Uprzywilejowane stanowisko dok-
tryny tomistycznej zostało także zawarte przez Piusa X i Benedykta XV (ur. 1854 r.,

papież 1914-1922), w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. w Kanonie 1366

artykuł 2: „W nauczaniu filozofii i teologii i w kształtowaniu w tych dziedzinach

umysłów alumnów winni profesorowie kierować się doktryną zasadami i metodą
Anielskiego Doktora i wiernie się ich trzymać". Wobec zakonników Kanon 589 ar-

112

Henryk Pilus

tykuł 1 mówi: „Zakonnicy [...] winni zgodnie z zarządzeniami Stolicy Apostolskiej

pilnie oddawać się przez co najmniej dwa lata filozofii i cztery lata teologii, trzyma-

jąc się wiernie doktryny św. Tomasza"

. Kanon 1366 został powtórzony w Konsty-

tucji Apostolskiej Scientiarum Dominus z 24 maja 1931 r.

Pius XI (ur. 1857 r., papież 1922-1939) w dwóch dokumentach: encykli-

ce Studiorum ducem wydanej 29 października 1923 r. jeszcze raz potwierdził i za-
lecił nauczanie w zakładach kościelnych i seminariach zgodnie z doktryną Akwi-
naty, która odtąd stanowi punkt wyjścia dla nauki, filozofii i teologii. Stanowi
doktrynę najlepiej spełniającą wymogi nowej sytuacji, najbardziej odpowiadają-
cej wierze katolickiej. Pius XI pisze: „I My tedy potwierdzamy także te tak licz-
ne dowody uznania dla jego geniuszu z bożego natchnienia i to do tego stopnia,
iż uważamy, że nie tylko winien być nazwany doktorem Anielskim, ale dokto-
rem wspólnym czyli Powszechnym. Jego to bowiem doktrynę, jak o tym świad-
czą wszelkiego rodzaju dokumenty historyczne, Kościół uznał za swoją"

. Za-

wołanie Piusa XI Ite ad Thomam oraz ogłoszenie Tomasza z Akwinu Doktorem
Powszechnym świadczy, jak wielką wagę przywiązywał on do nauk Akwinaty,
by „uniknąć błędów będących źródłem i początkiem wszystkich nieszczęść na-

szych czasów". W ten sposób papieże usiłują związać, a nawet utożsamić filo-
zofię chrześcijańską, ściślej katolicką z systemem filozoficznym Tomasza z Akwi-
nu. Związek filozofii chrześcijańskiej z imieniem Tomasza potwierdzał także Pius
XII (ur. 1876 r., papież 1939-1958) w encyklice Humanigeneris z 1950 r., w któ-
rej wyrażał troskę Kościoła, by przyszli kapłani otrzymywali wykształcenie fi-
lozoficzne „według metody, nauki i zasad Anielskiego Doktora".

Doświadczenie minionych kilku wieków potwierdza, że „metoda i sposób

rozumowania św. Tomasza osobliwą posiada skuteczność [...], nauka zaś jego
z objawieniem Bożym w najpełniejszej jest harmonii i równie dobrze dopomaga
w zabezpieczeniu wiary, jak i dla zebrania pożytecznie i bezpiecznie owoców ze
zdrowego rozsądku"

. Dokumenty kościelne nawołujące do powiązania doktry-

ny Tomasza z Akwinu z filozofią chrześcijańską zmierzały także do ścisłej łącz-
ności jej z całokształtem nauki Kościoła katolickiego. Doktrynę Tomasza „Ko-

ściół rzeczywiście uznał za swoją".

W nauczaniu, badaniu i rozwijaniu nauki Tomasza z Akwinu filozofowie

i teolodzy katoliccy kierowali się wytycznymi zawartymi w wyżej omówionych
oficjalnych dokumentach kościelnych. O reakcjach i komentarzach na temat
encykliki Aeterni Patris obszernie i w sposób wyczerpujący informuje w aspek-
cie historycznym wielu autorów

Cyt. wg J. Woroniecki, Katolickość tomizmu, Warszawa 1938, s. 102, przypis 1.

Ibidem, s. 103.

Pius XII, Encyklika Humani Generis 1950.

Por. C. Głombik, Początki neoscholastyki polskiej, Katowice 1993, zwłaszcza s. 26-72;

por. też L'Encyclica „Aeterni Patris" di Leona XIII, w: Tomaso dAquino nel centenario
deli enciclica „Aeterni Patris", s. 287-319, Roma 1991.

Filozofia neotomizmu polskiego

113

O nowożytnej recepcji tomizmu zdecydowały pewne cechy i postulaty tej

filozofii. Do cech świadczących o wartości metodologicznej tomizmu należą:
realizm, pluralizm i tomizm. Realizm polega na tym, że uznaje rzeczywistość
istniejącą poza świadomością. Byt jest pierwszą zasadą poznania w porządku
rzeczywistości i filozofii. Stąd też często można spotkać się z określeniem, że
tomizm jest filozofią bytu. W teorii poznania zasadę tę określa się jako noetycz-
ny prymat bytu. Tomasz, podobnie jak Awicenna (980-1037), twierdzi, że byt

jest pierwszą rzeczą, która narzuca się umysłowi. Tomizm jest także filozofią

pluralistyczną, tj. uznającą rzeczywistość obiektywną, składającą się z bytów
realnie różnych od siebie, powiązanych jednak przez rozmaite relacje. Tomizm

jest więc przede wszystkim filozofią teistyczną. Teizm uczy, że człowiek nie może

posiadać bezpośrednio doświadczenia Boga (wbrew modernizmowi) i Bóg nie

jest dla człowieka czymś oczywistym. Do udowodnienia istnienia Boga droga

prowadzi przez byt rzeczywisty, wychodząc ze skończonego aktu istnienia. W ten

sposób Bóg występuje jako realna przyczyna każdej i w każdej rzeczy. Teizm

w ujęciu tym polega na swoiście podjętym realizmie i pluralizmie. W ten spo-

sób tomizm mógł uchodzić za filozofię empiryczną i naukową. Jego twierdzenia
filozoficzne - według tomistów -- pochodziły z analizy świata rzeczywistego,
a nie ze spekulacji metafizycznych.

Dużą rolę w recepcji tomizmu odegrały postulaty Tomasza z Akwinu doty-

czące tworzenia „naturalnej teologii", rozdziału między teologią a filozofią, au-
tonomii nauk szczegółowych i filozofii oraz tezy o niesprzeczności nauki i wia-
ry. Wyraża się ją w postaci zasady negatywnej, według której w przypadku

sprzeczności nauki i wiary o poprawności wniosku decyduje zawsze wiara.

Doktryna tomistyczna jest przedmiotem głębokich studiów w powstałych

w tym celu ośrodkach naukowych w Europie i poza nią. Propagując tomizm przez

owe centra tomistyczne, okazało się, że wytworzyły one zróżnicowaną interpre-
tację tej filozofii. Stąd też powstały różne jej odmiany czy tendencje interpreta-
cyjne. Recepcja myśli Tomasza z Akwinu dokonywała się w warunkach rozwo-

ju filozofii nowożytnej i współczesnej. Interpretacja tomizmu zależała od stop-

nia jego filiacji z innymi kierunkami filozoficznymi i od rozumienia w samej
filozofii Tomasza poszczególnych kategorii, aktu i możności, formy i materii,
a zwłaszcza istnienia. W sporze rozumienia tomizmu przede wszystkim należy
wziąć pod uwagę dwa zagadnienia, które wiążą się ze sobą, pierwsze - to stosu-
nek nazwy „tomizm" do doktryny św. Tomasza z Akwinu i drugie - to odcho-
dzenie od jego nauki polegające na deformacji filozofii bytu. Już samo rozumie-
nie nauki historycznego Tomasza prowadzi do różnych jej interpretacji. Wynika
to stąd, że Tomasz był przede wszystkim teologiem, który zajmował się filozo-

fią na potrzeby teologii. Filozofia jako ancilla theologiae miała dostarczyć jej

pojęć i sposobów rozumowania. Była wpleciona w architektonikę teologii, jako

mądrości chrześcijańskiej, jednakże to nie oznacza, że filozofia z teologią są

114

Henryk Pilus

pomieszane, lecz przeciwnie Tomasz dbał o metodologiczną ich odrębność zgo-

dnie z postulatem mówiącym o oddzieleniu rozumu od wiary jako dwu odręb-
nych dziedzin poznania.

Przyjmując badawczy punkt widzenia, uczeni poczęli - zdaniem Etienne'ą

Gilsona - „wybierać z jego dzieł pierwiastki filozoficzne, wyłuskując je z jego

wywodów teologicznych"

. O tomizmie - według niego - można mówić w dwu

znaczeniach, szerszym i węższym. W znaczeniu pierwszym: „Wykład filozofii
tomistycznej można ująć w postaci mniej lub więcej pełnego zestawienia wszy-

stkich pojęć filozoficznych, zawartych w dziełach św. Tomasza z Akwinu". I ro-

zumienie drugie: „Można również inaczej pojmować wykład filozofii tomistycz-

nej, a mianowicie jako syntezę pojęć, które weszły w skład doktryny będącej
wyłączną własnością św. Tomasza, a zatem odrębnej od tych, które ją poprze-
dziły"

. To drugie rozumienie tomizmu obejmuje zatem poglądy historycznego

Tomasza z Akwinu.

Aczkolwiek Tomasz sam nie stworzył syntezy filozoficznej, to jednak - zda-

niem Gilsona - „istnieje filozofia tomistyczna oryginalna i odrębna od innych".
Oryginalność Tomasza przejawia się najbardziej „na pograniczu zakresu właści-
wego teologii". Zadaniem historyka filozofii jest więc „wyłuskiwanie z teologi-
cznych dzieł św. Tomasza zawartych w nich elementów filozoficznych" po to, by

„wprowadzić do teologii pieiwiastek filozoficzny bez naruszenia istoty teologii"

Do zagadnienia dotyczącego rozumienia doktryny samego Tomasza z Akwinu

oraz jej stosunku do nazwy „tomizm", a szerzej do szkoły tomistycznej nawią-
zywali także tomiści polscy (niezależnie od E. Gilsona), jak: o. Jacek Woroniec-
ki (1878-1949), Piotr Chojnacki (1897-1969), o. Inocenty Maria Bocheński
(1902-1995).

Jeden z n aj wy b i tn i ej szych to mi stów okresu międzywojennego Jacek Woro-

niecki, uważa św. Tomasza za genialnego systematyka poglądów filozofów przed
nim żyjących. Tomizm „nie jest systemem myśli jednego człowieka, lecz syntezą
myśli całego rodu ludzkiego"

. Rozumieć to należy w ten sposób, że tomizm

nie oznacza „osobistych poglądów" Tomasza z Akwinu, lecz „oznacza on doktrynę
filozoficzną rodu ludzkiego" jako rezultatu „refleksji całych wieków i szeregu

pokoleń, a pogłębioną, usystematyzowaną, sprecyzowaną i harmonijnie związa-
ną z prawdami wiary genialnym umysłem wielkiego myśliciela średniowieczne-

go"

. W tym ujęciu doktryny Tomasza, wskazuje się na uniwersalizm jako na

główną jej cechę, stawiając tomizm ponad innymi kierunkami filozoficznymi jako

partykularnymi. W przeciwieństwie do tomizmu, który obejmuje cały obszar rze-

E. Gilson, Tomizm, Warszawa 1960, s. 17.

Ibidem, s. 17-18.

Ibidem, s. 19-20.

J. Woroniecki, op. cit., s. 13.

Ibidem, s. 104.

Filozofia neotomizmu polskiego

115

czywistości, inne kierunki filozoficzne ujmują tylko jej aspekty. Dlatego - zda-
niem Woronieckiego - stosunku tomizmu do Tomasza nie można porównać, ana-
logicznie jak: platonizmu do Platona, szkotyzmu do Szkota, kantyzmu do Kanta.

Problem ten nie jest łatwy i nastręcza wiele trudności, i dlatego Woroniecki

poszukuje jego rozwiązania w odpowiedzi na pytanie - kto jest prawdziwym
tomistą. Odpowiedź ma charakter dwojaki, negatywny i pozytywny. Tomistą nie

jest ten, kto trzyma się litery dzieła Tomasza, nie pozwalając nic dodać do jego

tekstu - ten jest „fanatykiem tomizmu", lecz nie tomistą. Tomistą zaś jest ten,
kto nie zapoznaje ducha św. Tomasza, dążąc do zrozumienia jego uniwersali-
zmu, będącego „prawdziwym źródłem jego żywotności"

. Wynika stąd, że

Woroniecki przeciwstawia się tradycjonalistycznej, dodam skrajnej odmianie
tomizmu, gdzie studiując dzieła Tomasza, odczytuje je literalnie, trzymając się
niewolniczo jego tekstów. Opowiada się więc za ujęciem formalnym filozofii
Tomasza, a nie materialnym, lecz polegającym na przejęciu się duchem jego
uniwersalistycznego systemu. Tomizm więc nie może być „barierą dla myśli
ludzkiej, lecz drogowskazem, żywą myślą asymilującą w siebie po uprzednim
oczyszczeniu, wszystkie te prawdy, które są rozsiane po niezliczonych systemach

filozoficznych"

Z powyższego wynika, że tylko w duchu uniwersalizmu Tomaszowej nauki

można rozwijać współczesną wersję tomizmu. Uniwersalizm jest zatem nie tyl-
ko celem filozofii tomistycznej, lecz także jej metodą, dzięki której tomizm sta-

je się doktryną dynamiczną, a nie statyczną, barierą dla rozwoju myśli ludzkiej,

ściślej chrześcijańskiej. Skoro tomizm ma być doktryną aktualną, to musi asy-
milować, te wątki, treści z filozofii współczesnej, które po odpowiednim prze-
filtrowaniu, przez pryzmat tej doktryny, nie naruszałyby jej spójności systemo-

wej, lecz wzbogacałyby jej uniwersalizm nowymi treściami.

Poglądy innego dominikanina o. Innocentego Marii Bocheńskiego (obecnie

podpisującego się Józef) w tej samej kwestii, dotyczące stosunku tomizmu do
nauki Tomasza korespondują jak sądzę z poglądami J. Woronieckiego. „Tomizm
- zdaniem Bocheńskiego - nie jest tym samym, co nauka historycznego Toma-

sza"

. Podobnie jak wielu tomistów, Bocheński wskazuje także na źródła filo-

zoficzne doktryny Tomasza, na dzieła Arystotelesa i św. Augustyna. Pogląd
Woronieckiego dotyczący koncepcji filozofii Tomaszowej, jako filozofii rodu

ludzkiego przyjmuje Bocheński twierdząc, że „wieki myśli chrześcijańskiej przy-
gotowały jego powstanie, a i po św. Tomaszu filozofia tomistyczna nie przestała

być rozwijana, pogłębiana i stosowana do coraz nowych zagadnień"

. Stąd też

Ibidem, s. 108.

Ibidem, s. 10.

I. M. Bocheński, ABC tomizmu, „Znak" 1950, nr 25, s. 322.

Ibidem, s. 324.

116

Henryk Pilus

można wyprowadzić wniosek, że omawiani tomiści nie identyfikują tomizmu jako

systemu filozoficznego z doktryną samego Tomasza z Akwinu. Podobieństwo

uzasadnień tego poglądu tych dwóch myślicieli jest zbieżne. Oto Woroniecki

stwierdza, że system św. Tomasza „był najbardziej uniwersalistyczny, który miał

najmniej charakter osobistej doktryny myśliciela, a świadomie stawiał sobie za
zadanie być syntezą filozoficznej pracy rodu ludzkiego w rozwoju wieków"

Podkreślając związek między uniwersalnością a osobistą twórczością Tomasza,
uważa on, że jako „potężna osobistość" stworzył „doktrynę najbardziej nieoso-
bistą, jaką świat nie widział"

Podobny pogląd głosił także I. M. Bocheński stwierdzając, że św. Tomasz

jest tym wyjątkiem w dziejach myśli ludzkiej, „jest to geniusz filozofii, który

nie chciał tworzyć osobistego systemu, ale wszystkie siły swojego umysłu po-
święcił opracowaniu dorobku całej poprzedzającej myśli pogańskiej i chrześci-

jańskiej"

. Warto zwrócić także uwagę na najnowsze (40 lat później) wypowie-

dzi Bocheńskiego dotyczące rozumienia tomizmu. W wywiadzie opublikowa-
nym w „Tygodniu Powszechnym" z 6 grudnia 1981 r. stwierdził, że: „Być tomistą
nie znaczy powtarzać wszystko, co powiedział św. Tomasz, ale postępować tak,

jak on byłby w naszym położeniu postąpił"

Jeszcze dobitniej swoje rozumienie tomizmu Bocheński potwierdził 9 lat

później w przemówieniu wygłoszonym w czasie uroczystości nadania doktoratu

honoris causa w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie 15 października

1990 r. mówiąc: „Naturalnie, jeśli ktoś nazywa tomistą takiego, co wszystko

powtarza za św. Tomaszem, wierzy, że to jest prawdziwe, to nie jest poważne,
tego św. Tomasz sam by nie uznał. Ale trzeba by krytycznie przyjąć dowody

scholastyki"

. Bocheński wyraźnie więc rozgranicza poglądy filozoficzne samego

św. Tomasza od tomizmu, który powinien być twórczo kontynuowany, rozwija-

ny i stosowany. Filozofię tomistyczną należy więc unaukowiać, uściślać, poprzez
zastosowanie logiki formalnej, aksjomatyzację przynajmniej niektórych jej za-
gadnień filozoficznych.

Poglądy Stefana Swieżawskiego (ur. 1907 r.), współczesnego tomisty pol-

skiego na temat rozumienia stosunku doktryny św. Tomasza do tomizmu są bliż-
sze Glisonowskiemu ujęciu, niż wspomnianym tomistom polskim. W wielu ar-
tykułach, a wśród nich zatytułowanym Dlaczego tomizm proponuje on, precyzu-

J. Woroniecki, op. cit. s. 100-101.

Ibidem, s. 105.

I. M. Bocheński, op. cit.., s. 322.

I. M. Bocheński, Poza logiką jest tylko nonsens, „Tygodnik Powszechny", nr 49 z 6 gru-

dnia 1984 r.

I. M. Bocheński, Przemówienie wygłoszone w czasie uroczystości doktoratu honoris cau-

sa w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie 15 października 1990 r., „Słowo Powszech-

ne", nr 262 z 21-26 grudnia 1990 r.

Filozofia neotomizmu polskiego

117

jąc pojęcie tomizmu, by odróżnić to, co do tej pory w szkole tomistycznej mówio-

no, od tego czym powinien być tomizm. „Jeżeli chcemy być w zgodzie z rze-
czywistością - zdaniem Swieżawskiego - to nie możemy ograniczyć tomizmu
wyłącznie do systemu samego św. Tomasza, powstałego w XIII w. i żyjącego
potem nie nazbyt intensywnie w szkole tomistycznej Średniowiecza"

. Inny

przedstawiciel polskiego neotomizmu Piotr Chojnacki twierdzi, że tomizm jest

syntezą rozmaitych kierunków filozoficznych, zwłaszcza dwóch nurtów, augu-
styńsko-platońskiego i arystotelesowskiego

Z poglądem Chojnackiego uznającym tomizm jako syntezę, za aspekt po-

zytywny oraz częste posługiwanie się terminem arystotelesowsko-Tomaszowa
koncepcja polemizuje S. Swieżawski

. Pogląd ten, według niego, przyczynia się

do zatarcia różnic między koncepcją bytu u Arystotelesa i Tomasza, co prowa-
dzi do deformacji tomizmu, a w następstwie do deformacji pojęcia bytu. Nie
rozumiejąc egzystencjalnego pojęcia bytu według Tomasza, który istnienie włą-
cza do badań metafizycznych, pojęcie istnienia ujmuje się w tym wypadku przy-
padłościowo. Stąd też, aby wyjaśnić wiele nieporozumień i uprzedzeń do Toma-

sza i tomizmu Swieżawski proponuje badania historyczne poparte refleksją me-

todologiczną i filozoficzną, a zwłaszcza gruntownym przemyśleniem problemu
metafizyki. W licznych publikacjach Swieżawskiego, a zwłaszcza w jego ostat-
niej książce Istnienie i tajemnica (1993 r.) wiele miejsca autor poświęca pew-
nym deformacjom filozofii Tomasza z Akwinu dokonywanym przez jego inter-
pretatorów i kontynuatorów na przestrzeni dziejów filozofii chrześcijańskiej. Te
błędne interpretacje dotyczące w szczególności jego filozofii bytu, czy metafi-
zyki były dokonywane w duchu: Awicenny, Dunsa Szkota, Kajetana, Suareza

i innych neotomistów. Błędy interpretacyjne popełniane przez nich przypisywa-

no w konsekwencji samemu Tomaszowi, co było powodem - zdaniem Swieżaw-

skiego - odejścia w filozofii europejskiej od scholastyki czy filozofii średnio-

wiecznej

Recepcja neotomizmu w Polsce

Stwierdziłem, że tomizm w Polsce pojawił się podobnie jak na Zachodzie

jeszcze przed ogłoszeniem przez Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879 r.).

Jednakże tomizm wszedł szerszym frontem do Polski dopiero po ogłoszeniu tej

S. Swieżawski, Dlaczego tomizm?, w: Rozum i tajemnica, Kraków 1960, s. 138-167.

R Chojnacki, Możliwość uwspółcześnienia jilozofli tomistycznej, „Przegląd Filozoficzny"

1933, nr 3, s. 201.

S. Świeżawski, O niektórych przyczynach niepowodzeń tomizmu, „Znak" 1951, nr 41.

S. Swieżawski, O pewnych zniekształceniach myśli św. Tomasza z Akwinu w tradycji tomi-

stycznej, w: Istnienie i tajemnica, Lublin 1993, s. 60-82.

118

Henryk Pilus

encykliki, poprzez uczniów i wychowanków zagranicznych uczelni katolickich
oraz przez publikacje książek, podręczników i artykułów ogłaszanych w nowo

powstałych czasopismach neotomistycznych. Filozofowie i teolodzy katoliccy,
którzy studiowali za granicą, głównie w Lowanium, Fryburgu i Rzymie, właśnie
tam ogłaszali pierwsze swoje publikacje neotomistyczne. Najwcześniej, po ogło-

szeniu encykliki Aeterni Patris, bo w 1888 r., powstał w Belgii Wyższy Instytut

Filozoficzny św. Tomasza w Lowanium, założony przez kardynała Desire
Merciera (1851-1921). Katedra filozofii tomistycznej, a ściślej filozofii św. To-
masza kierowana przez Merciera istniała już na uniwersytecie lowańskim od

1882 r. Ośrodek lowański jest najbardziej znany ze swojego oddziaływania na

europejską myśl tomistyczną. Tomizm pochodzący z tego ośrodka nosi nazwę
„neotomizmu lowańskiego", „tomizmu otwartego" lub „neotomizmu dynamicz-
nego". Wkrótce powstały jeszcze inne centra filozofii tomistycznej, jak: Wydział

Filozofii Tomistycznej przy Instytucie Katolickim w Paryżu, wydziały w Tulu-
zie, Lyonie, Lille i Angers. We Włoszech ośrodkami tomizmu są: Uniwersytet

Gregoriański w Rzymie (jezuici), Collegium Angelicum w Rzymie (dominika-
nie) oraz Katolicki Uniwersytet Serca Jezusowego w Mediolanie (założony

w 1927 r.). Ośrodek fryburski skupia się na Uniwersytecie Katolickim we Fry-
burgu, z ośrodków niemieckich należy wymienić: Akademię Alberta Wielkiego
w Kolonii, Akademię w Monastyrze oraz w kolegiach benedyktyńskich i jezu-

ickich. W Polsce dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaczęto sze-
rzej uprawiać tomizm, zwłaszcza na wydziałach teologicznych w Krakowie,

Lwowie i Warszawie oraz na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej w Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim, a po II wojnie światowej w Akademii Teologii Kato-

lickiej Warszawie.

Zadaniem ośrodków neotomistycznych jest nie tylko studiowanie i rozwija-

nie, lecz także popularyzacja filozofii Tomasza z Akwinu, oraz kształcenie no-
wych kadr w jej duchu. W związku z tym ukazuje się wiele książek i czasopism,
na łamach których pojawiają się różne interpretacje myśli Tomasza z Akwinu.
Z pozycji jego doktryny omawia się nurtujące problemy współczesności. Oto nie-
które czasopisma tomistyczne: w Lowanium wychodzi „Revue Philosophique de
Louvain", założony w 1894 r. przez kardynała Merciera pod nazwą „Revue Neo-

scolastique de Philosophie" (ukazywał się w latach 1936-1946), we Fryburgu
szwajcarskim jest wydawany od 1923 r. kwartalnik „Divus Thomas", w Rzymie

ukazuje się od 1920 r. organ Uniwersytetu Gregoriańskiego - „Gregorianum",
Kolegium Papieskie w Rzymie wydaje „Antonianium", we Francji (Saulchoir)
wychodzi od 1924 r. „Bulletin Thomiste", w Paryżu od 1893 r. dominikanie
wydają „Revue Thomiste", a „Revue Philosophique" jest wydawane od 1901 r.
przez Paryski Instytut Katolicki, w Mediolanie Uniwersytet Serca Jezusowego
wydaje od 1909 r. (założyciel A. Gemelli) - „Rivista de filosophie neoscholasti-

ca"; w Fuldzie od 1888 r. ukazuje się „Philosophisches Jahrbuch der Görres

Filozofia neotomizmu polskiego

119

Gesellschaft". W czasopismach tych obok autorów neotomistów zagranicznych
publikują swoje prace na temat tomizmu także neotomiści polscy.

Do wychowanków ośrodka lowańskiego należeli: Idzi Radziszewski (1871-

-1922), Franciszek Gabryl (1886-1914), Kazimierz Wais (1865-1914), Jan Stę-

pa, Konstanty Michalski (1879-1947), Piotr Chojnacki (1897-1969), Kazimierz
Kowalski (1896-1972), a do fryburskiego o. Jacek Woroniecki. Poza tym pro-

fesorami na uczelniach tomistycznych byli polscy księża i zakonnicy, m.in.: Fran-
ciszek Klimke i Jacek Woroniecki na Uniwersytecie Angelicum, Inocenty Ma-
ria Bocheński na Uniwersytecie we Fryburgu. Warto zwrócić uwagę na wpływ

wiedeńskiej szkoły filozoficznej poprzez Franciszka Brentanę i jego uczniów,
którzy ze scholastyki czerpali pewne rozwiązania. Uczniem Franciszka Brenta-
ny (1838-1917) był m.in. Kazimierz Twardowski (1886-1938), założyciel tzw.

szkoły Iwowsko-warszawskiej, nawiązującej do neopozytywizmu. Począwszy od

1900 r. zaczęto tłumaczyć dzieła Desire Merciera: Logikę, Psychologię, Metafi-

zykę Ogólną i Kry teriologię, a w latach dwudziestych przetłumaczono pracę Ja-

cques'a Maritaina Trzej reformatorzy. W 1930 r. ukazał się przekład książki Emila
Peillauba, pt. Wtajemniczenie w filozofię św. Tomasza z Akwinu, Marcina Grab-
manna (1875-1949) Wstęp do sumy teologicznej św. Tomasza z Akwinu (Lwów

1935 r.). Najwięcej jednak dzieł tomistycznych przetłumaczono w latach 1950-

-1977. Mam tu na myśli zwłaszcza takich autorów, jak Etienne Giłson, Jacques
Maritain (1882-1974), Eric Lionel Mascal (ur. 1905 r.), Andrew G. Van Meisen
i Marie-Dominique Chenu. Filozofowie tomiści ogłaszali swoje artykuły, roz-

prawy i recenzje na łamach wielu polskich czasopism i periodyków filozoficz-
nych. Do najważniejszych należy zaliczyć: „Collectanea Theologica", kwartal-

nik wydawany w Warszawie od 1949 r. („Collectanea Theologica" ukazywały
się przed II wojną światową we Lwowie od 1931 r. jako ciąg dalszy lwowskie-
go „Przeglądu Teologicznego); „Ateneum Kapłańskie", wydawane w latach

1900-1950 przez Seminarium Duchowne we Włocławku, wznowione w 1957 r.;

„Znak", miesięcznik wychodzący w Krakowie od 1946 r.; „Przegląd Powszech-
ny", miesięcznik oo. jezuitów, wydawany w latach 1884-1950; „Polonia Sacra",
kwartalnik teologiczny wydawany w Krakowie od 1948 r. (artykuły filozoficz-
ne i kanonistyczne); „Roczniki Filozoficzne", wydawane od 1948 r. przez Wy-
dział Filozoficzny KUL; „Polski Przegląd Tomistyczny", wydawany od 1939 r.

pod redakcją dominikanów (wznowiono wydawanie w 1990 r.); „Studia Phi-

losophiae Christianae", półrocznik wydawany od 1965 r. przez Wydział Filo-
zoficzny Akademii Teologii Katolickiej; „Zeszyty Naukowe KUL", wydawane
od 1958 r. przez Wydział Filozoficzny Towarzystwa Naukowego KUL (publi-

kacje filozoficzne oraz streszczenia odczytów); „Studia Gnesnensia" (w latach
trzydziestych ukazywały się pod redakcją biskupa Kazimierza Kowalskiego);
„Studia Analecta Cracoviensia", wydawane od 1969 r. przez Polskie Towa-
rzystwo Teologiczne w Krakowie. Poza tym artykuły dotyczące tomizmu spo-

120

Henryk Pilus

radycznie ukazują się w „Tygodniku Powszechnym", „Więzi" i „Życiu
i Myśli".

Recepcja tomizmu, zwłaszcza w pierwszej fazie jego rozwoju w Polsce

polegała zatem nie tylko na przyjęciu pewnych wzorów zagranicznych w zakre-

sie czasopiśmiennictwa, lecz także przez wydawanie podręczników pisanych na
temat tomizmu z pozycji neotomistycznych. W tym miejscu pomijam tytuły

podręczników zagranicznych takich autorów-tomistów, jak: Emile Brehier, Etien-
ne Gilson, Desire Mercier, Ferdynand Van Steenberghen, G. Van Riet, Luis D. Ra-

eymaeker, Józef Gredt, F. X. Maquart, Regis Jolivet i inni. Ograniczę się do przy-
toczenia niektórych publikacji tomistów polskich, przyjmując szeroką formułę
nazwy „podręcznik". Z ważniejszych publikacji o charakterze podręcznikowym
należy wymienić m.in. M. Morawskiego, Filozofia i jej zadanie, Kraków 1899;

F. Gabryla, Metafizyka ogólna, Kraków 1903; K. Waisa, Ontologia czyli nauka
o bycie, Lwów 1926; tegoż, Kosmologia ogólna, Lwów 1907; tegoż, Kosmolo-

gia szczegółowa, Lwów 1931; K. Kowalskiego, Podstawy filozofii, Gniezno 1930;

tegoż, Metafizyka ogólna (Zarys filozofii II), Lublin 1930; J. Woronieckiego, Etyka

(Zarys filozofii), Lublin 1930; tegoż Katolicka etyka wychowawcza, t. 1 i 2, Kra-

ków 1948; t. 1 i 2, wyd. 2 uzupełnione, t. 3, Lublin 1986; o. I. M. Bocheńskiego,

ABC tomizmu, „Znak" 1950, nr 5 (październik-grudzień), s. 332-360; P. Choj-

nackiego, Wstęp do filozofii, zarys ontologii, Opole 1949; tegoż, Filozofia tomi-

styczna i neotomistyczna, Poznań 1947; tegoż, Podstawy filozofii chrześcijań-
skiej, Warszawa 1955; S. Swieżawskiego, Byt, Lublin 1948; tegoż, Traktat o czło-

wieku. Suma teologiczna, 1, 75-89, Poznań 1956, M. Jaworskiego, Byt.
Zagadnienia metafizyki tomistycznej, wyd. II, Lublin 1961; tegoż, Tomasz na nowo
odczytany, Kraków 1983, wyd. II, Kraków 1995; S. Adamczyka, Metafizyka
ogólna, czyli ontologia, Lublin 1960; M. A. Krąpca, Metafizyka. Zarys teorii bytu,
wyd. IV, Lublin 1985; tegoż, Realizm ludzkiego poznania, Poznań 1959; M. Ko-
walewskiego, Wstęp do filozofii, Poznań 1958; A. B. Stępnia, Wprowadzenie do
metafizyki, Kraków 1964; tegoż, Wstęp do filozofii, wyd. II, Lublin 1989, wyd. III,
Lublin 1995; M. Gogacza, Istnieć i poznawać, Warszawa 1976; tegoż, Elemen-
tarz metafizyki, Warszawa 1987. Warto wspomnieć także o podręcznikach z hi-

storii filozofii: F. Klimkego, Historia filozofii, z oryginału łacińskiego przekład

ks. Franciszek Zbroja, t. 1, Kraków 1929, t. 2, Kraków 1930; F. Kwiatkowskie-
go, Filozofia wieczysta, t. 1-3, Kraków 1947.

Recepcja neotomizmu w Polsce dotyczyła nie tylko przyjmowania dorobku

merytorycznego myśli neotomistycznej Zachodu, lecz także organizacyjnego.
Powstawały liczne ośrodki myśli neotomistycznej na wydziałach teologicznych
w uniwersytetach oraz w seminariach duchownych, w których kształcono w duchu
tomistycznym. Ogromne znaczenie dla rozwoju myśli tomistycznej i kultury
chrześcijańskiej w Polsce posiada Katolicki Uniwersytet Lubelski założony
w 1918 r. przez Idziego Radziszewskiego.

Filozofia neotomizmu polskiego

121

Z licznych artykułów i publikacji książkowych, jakie ukazały się w okresie

międzywojennym wynika, że tomiści polscy stanowili zwartą grupę filozofów,
których zainteresowania koncentrowały się głównie wokół problematyki onto-
logicznej, a ściślej metafizycznej. Tomizm tego okresu w Polsce miał charakter
eklektyczny, czy jak powtarzają niektórzy tomiści (Mieczysław Gogacz -
ur. 1926 r., Antoni B. Stępień - ur. 1931 r.) komplikacyjny. Był wyznaczony
w dużej mierze przez ośrodki: lowański, fryburski i Angelicum. Tomizm okresu
powojennego natomiast charakteryzuje się już większą dynamiką i samodziel-
nością badawczą, poszukiwaniem rozwiązań własnych.

Studia nad filozofią Tomasza rodzą wielorakie podejście do tej doktryny.

Najbardziej zaawansowane były one na zachodzie Europy. W poszczególnych

ośrodkach neotomistycznych akcentowano jako tezy naczelne różne elementy
filozofii Akwinaty, a także wcześniejsze jego interpretacje. To, co było wspólne
dla neotomistów to przyznanie metafizyce, zajmującej się różnymi koncepcjami

bytu jako bytu, centralnego miejsca wśród innych działów filozofii. Jednakże
wśród współczesnych neotomistów zajmujących się metafizyczną teorią bytu
ujawniły się rozbieżności, które odnosiły się do ujęcia bytu, a zwłaszcza okre-

ślenia relacji istoty do istnienia, sposobu formowania samego pojęcia bytu przy

pomocy abstrakcji lub separacji, stosunku między metafizyką a teorią poznania,

stosunku między filozofią a naukami szczegółowymi oraz konfrontowanie z in-
nymi kierunkami filozoficznymi. Te i inne zróżnicowania interpretacyjne doty-
czące metafizyki tomistycznej (teorii bytu), hylemorficznej jedności człowieka
oraz stosunku do doktryny Tomasza z Akwinu jako całości wiążące się z próbą
historycznej odpowiedzi na pytanie - dlaczego tomizm? - spowodowały powsta-
nie różnych odmian tomizmu, występujących w postaci różnorakich tendencji
interpretacyjnych. Wspomniałem już, że doktryna tomistyczna jest przedmiotem
głębokich studiów w ośrodkach naukowych w Europie i poza nią. Propagując
tomizm przez owe centra tomistyczne okazało się, że wytworzyły one zróżnico-
waną interpretację tej filozofii. Stąd też różne jej odmiany, czy tendencje inter-
pretacyjne. Recepcja myśli Tomasza dokonywała się w warunkach rozwoju filo-
zofii nowożytnej i współczesnej. Interpretacja tomizmu zależała od stopnia jego
filiacji z innymi kierunkami filozoficznymi i od rozumienia w samej filozofii
Tomasza poszczególnych kategorii, aktu i możności, formy i materii, istoty i ist-
nienia.

Nagromadzony dorobek filozofii neotomistycznej Zachodu wyrażający się

w postaci różnych tendencji interpretacyjnych doktryny Akwinaty miał wpływ
na stan filozofii neotomistycznej w Polsce. Asymilacja tego dorobku zaowoco-
wała także powstaniem różnych nurtów interpretacyjnych w tomizmie na grun-

cie polskim.