1
Wykład 12
Odczytanie fragmentu Joz 1,1-5
Ks. Michał Bednarz
Wejście Izraelitów do Ziemi Obiecanej.
Prowadzący: Czy Izraelici cudownie przeszli przez Jordan?
Wykładowca: Po wyjściu z Egiptu i w czasie wędrówki przez pustynię Izraelici błyskawicznie zdobyli
Zajordanie aŜ do Hermonu na północy. Następnie przybyli do Szittim na wysokości Jerycha. Tutaj Jo-
zue opracował plan zdobycia Kanaanu. Wysłał zwiadowców a po ich powrocie Izraelici przygotowali
się do wkroczenia na zachodni brzeg Jordanu. Jozue zdawał sobie sprawę z tego, iŜ opanowanie tego
terenu nie będzie łatwe i dlatego pragnął wzmocnić wiarę narodu. Zapewnił Izraelitów, Ŝe Bóg będzie
ich wspierał w trudnych chwilach. Równocześnie przypomniał, Ŝe władza Boga nie ogranicza się tylko
do Izraela i dlatego nic nie przeszkodzi szczęśliwemu przebiegowi wydarzeń (Joz 3,14-17).
Izraelici weszli do Jordanu i wtedy zdarzyło się coś niezwykłego. Zaledwie kapłani wkroczyli do rzeki,
wody zatrzymały się w okolicach miejscowości Adam (Tell ed-Damijeh na północ od Jerycha – w
okolicy Wadi Faria).
Przez większą część roku przeprawa przez Jordan, mający w okolicach Jerycha około 25 m szerokości
i 1,5 m głębokości, moŜliwa jest tylko w kilku miejscach. Jednak wiosną deszcze i topniejące śniegi
Hermonu sprawiają, Ŝe rwąca rzeka miewa 35 m szerokości i 4 m głębokości. W tym czasie przebycie
jej wzburzonego nurtu staje się niemoŜliwe a takŜe nawet bardzo niebezpieczne.
10 nisan (marzec-kwiecień) kapłani niosący arkę zbliŜyli się do rzeki, której poziom się podniósł. Nie
przeraŜało ich to jednak. Wzmianka o podniesieniu się poziomu wody nie jest bez znaczenia. Wzrost
poziomu wody w Jordanie w czasie Ŝniw jest czymś niezwykłym. Zwykle w tym okresie jest najniŜ-
szy, gdyŜ przestają juŜ padać deszcze, a śniegi Hermonu jeszcze nie zaczęły topnieć. Po ludzku rzecz
biorąc, był to okres najbardziej sprzyjający do tego, aby przejść rzekę w bród i dlatego autor, chcąc
zaznaczyć, Ŝe miała miejsce BoŜa interwencja, wspomina, Ŝe Jordan przybrał.
Chcąc zrozumieć to, co się mogło wydarzyć, naleŜy zwrócić uwagę na układ terenu. Dolina Jordanu na
odcinku od Jeziora Galilejskiego do Morza Martwego początkowo, przez pierwsze 40 km, jest szeroka.
Jordan pozostaje tutaj łatwo dostępny, gdyŜ jego koryto leŜy mniej więcej na wysokości dna doliny.
Ale 12 km dalej Jordan wchodzi w dolinę wewnętrzną zwaną ez-Zor, która poszerza się niekiedy do 1
km, a rzeka rzeźbi swój bieg w marglowym terenie. Jego koryto znajduje się 20-50 m poniŜej doliny.
Dlatego na tym odcinku gwałtowne deszcze albo wzrost poziomu wody mogą spowodować podmycie
brzegu, który zapada się i blokuje przepływ wody. Wspomniany brzeg wewnętrznej doliny Jordanu,
zwanej ez-Zor, mający niekiedy nawet kilkadziesiąt metrów wysokości, moŜe zostać podmyty i przez
pewien czas woda nie płynie korytem rzeki.
Historia zna tego rodzaju zjawisko. Konikarz arabski Nuwari wspomina, Ŝe w nocy z 6 na 7 grudnia
1267 r. gwałtowne deszcze spowodowały obsunięcie się zachodniego brzegu Jordanu w pobliŜu Tell
ed-Damijeh. Nurt rzeki został w tym miejscu zatrzymany na 24 godziny. Podobnie stało się w r. 1927
po trzęsieniu ziemi. Nastąpiło obsunięcie się wysokich, gliniastych brzegów Jordanu.
Autor Księgi Jozuego nie twierdzi, Ŝe coś podobnego miało miejsce w czasie przejścia Izraela. Współ-
cześni egzegeci przyjmują jednak, Ŝe Bóg mógł się posłuŜyć tego rodzaju zjawiskiem naturalnym, aby
okazać swoją potęgę. Wydarzenie posiadało jednak niezwykły charakter, gdyŜ Bóg przepowiedział to,
co miało nastąpić, chociaŜ posłuŜył się przyczynami drugorzędnymi (Joz 3,13).
2
Po przejściu Jordanu Jozue wzniósł w Gilgal (2 km na północ od Jerycho) pomnik, który miał przypo-
minać to niezwykłe wydarzenie. W ten sposób zamknął się wielki rozdział w dziejach narodu. Izrael
nie będzie się juŜ błąkał po pustyni, ale wchodzi do ziemi mlekiem i miodem płynącej.
Prowadzący: Dlaczego mamy czytać opowiadania o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Dla-
czego mamy wspominać dziwny i obcy nam zupełnie okres dziejów Izraela?
Wykładowca: Spróbujmy uzyskać odpowiedź na te pytania w oparciu o jedną z ksiąg biblijnych. Przy-
wódcy izraelscy przedstawieni w Księdze Sędziów sprawiają kłopot historykom. Bardzo trudno ustalić
precyzyjnie, kiedy działali i w jakiej kolejności po sobie następowali. W wielu wypadkach nie byli
przywódcami całego narodu, lecz tylko jednego czy drugiego pokolenia. Zostawmy jednak na boku
zagadnienia historyczne, gdyŜ nie są najwaŜniejsze, a spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, jakie zna-
czenie religijne ma Księga Sędziów?
JuŜ autor Księgi Jozuego podkreśla, Ŝe Bóg jest wybawicielem. Dlatego zaznacza, Ŝe zdobycie Ziemi
Obiecanej przez Izraelitów było wynikiem interwencji Boga. To On kierował Jozuem. Uwidoczniło się
to w nadzwyczajnych wydarzeniach: w przejściu przez Jordan (Joz 3,14), zdobyciu Jerycha (Joz 6,11),
zwycięstwie pod Gibeonem (Joz 10,10). Wspomniane zwycięstwa nie były zasługą Izraelitów. Podob-
nie pisze autor Księgi Sędziów. Dlatego zaznacza, Ŝe Gedeon zostawił przy sobie tylko trzystu wojow-
ników. Chodziło o to, aby Izrael nie mówił: „Moja ręka wybawiła mnie” (Sdz 7,2).
Autor Księgi Sędziów zaznacza jednak, Ŝe wszystkie wybawienia, jakich Izraelici doświadczyli, nie są
doskonałe i trwałe, ale tylko czasowo przemijające. Zwłaszcza dzieje Gedeona, Jeftego czy Samsona
budzą niepokój i rozczarowanie. Po początkowych sukcesach nastąpiły niepowodzenia spowodowane
niedoskonałością wybawicieli. Te niepowodzenia i klęski zrodziły błaganie o trwałe wyzwolenie. Nie-
doskonali wybawiciele sprawili, iŜ marzono o doskonałym Wybawcy.
W Księdze Sędziów dotykamy tajemnicy powołania przez Boga, który w pewnych wypadkach wybie-
ra ludzi, którzy nie są bynajmniej doskonali. Są czasem postaciami kłopotliwymi. Sędziowie nie byli
ludźmi świętymi, ale bohaterami w słuŜbie wspólnoty. Nie przebierali w środkach, aby osiągnąć za-
mierzony cel. Bywali często bardzo okrutni. Dziwi, Ŝe Bóg wybrał Jeftego, który był bandytą (Sdz
10,3). Gdy chodzi o obyczaje, sędziowie byli dziećmi epoki. Jedno ich tylko odróŜnia od współcze-
snych im ludzi: wiara w Boga i bezwzględne posłuszeństwo Jego nakazom. Potrafili dokonywać wiele
dzięki BoŜej pomocy. Tracili jednak moc i znaczenie wtedy, gdy Bóg odsuwał się od nich. Tak było w
wypadku Samsona, który chełpił się, Ŝe zabił tysiąc ludzi posługując się oślą szczęką. Nie potrafił jed-
nak zachować tajemnicy i uległ przewrotnej kobiecie Dalili, perfidnej „piątej kolumnie” filistyńskiej,
która lepiej słuŜyła interesom swego narodu niŜ Samson Bogu. Pamiętajmy ponadto o tym, iŜ autorzy
Biblii często podkreślają, iŜ Bóg wybierał ludzi nie dlatego, Ŝe byli bez winy i lepsi od innych, ale dla-
tego, Ŝe tak chciał.
Wreszcie trzeba pamiętać, Ŝe Księga Sędziów jest bardzo schematyczna, ale w oparciu o wydarzenia
autor przekazuje waŜne prawdy. W opisie wciąŜ powtarza się następujący schemat: grzech, kara, Ŝal,
wyzwolenie. Autor podkreśla najpierw: „Wówczas Izraelici czynili to, co złe w oczach Pana, i słuŜyli
Baalom. Porzucili Boga swoich ojców, Jahwe, który ich wyprowadził z ziemi egipskiej, i poszli za cu-
dzymi bogami, którzy naleŜeli do ludów sąsiednich. Oddawali im pokłon … i porzucili Pana” (Sdz
2,2,11-13). Na karę nie trzeba było długo czekać. Sąsiednie ludy (Edomici, Moabici, Amoryci, Madia-
nici i Filistyni) stawali się narzędziami w ręku Boga. „Wówczas zapłonął gniew Pana przeciw Izraeli-
tom, tak Ŝe wydał ich w ręce ciemięzców, którzy ich złupili” (Sdz 2,14). Naród nawracał się. „Wówczas
Izraelici wołali do Pana” (Sdz 4,3). Bóg zsyłał wybawiciela, który wyzwalał ich z rąk nieprzyjaciół.
„Wówczas Pan wzbudził sędziów, by wybawili ich z ręki tych, którzy ich uciskali” (Sdz 2,16). Autor,
powtarzając ten schemat, z jednej strony przypomina miłość i miłosierdzie BoŜe. Odrzucony przez lu-
dzi Bóg, nie odrzuca, lecz jest gotów przebaczać w nieskończoność, byle tylko człowiek się nawrócił.
Z tego względu księga jest niezwykle optymistyczna. Wspomniany schemat budził, i budzi, w ludziach
3
nadzieję. MoŜna, w oparciu o tę księgę powiedzieć, Ŝe Bóg nie da się nigdy zmęczyć ludzkim złem i
grzechem. Nigdy więc nie ma powodu do zwątpienia. Ale konieczne jest nawrócenie. Nigdy jednak nie
jest za późno na pokutę. JeŜeli tak się stanie, Bóg z pewnością okaŜe miłosierdzie. W tym kontekście
waŜne jest takŜe, Ŝe autor podkreśla, iŜ człowiek stale jest skłonny do grzechu. To nie my jesteśmy
wielcy i wspaniale, ale Bóg, który niezmordowanie działa w człowieku.
Ks. Piotr Łabuda
Przekłady biblijne
Prowadzący: W zakres traktatu o tekście biblijnym, który tydzień temu omawialiśmy, wchodzi takŜe
sprawa tłumaczeń Pisma Świętego.
Wykładowca: Posiadanie i znajomość przekładów Pisma Świętego jest nieodzowna dla wszelkich prac
nad odtworzeniem autografu. Szczególne znaczenie posiadają tłumaczenia i przekłady staroŜytne, nie-
które bowiem z nich pochodzą z czasów, z których nie zachował się Ŝaden rękopis w języku oryginal-
nym. StaroŜytne przekłady i tłumaczenia mają dla współczesnych badaczy i komentatorów bardzo du-
Ŝą
wartość. Spowodowane to jest faktem, iŜ większość z tych staroŜytnych tłumaczeń Biblii została
wykonana przez tłumaczy-kopisów w sposób dosłowny.
Prowadzący: Jakie są najwaŜniejsze przekłady?
Wykładowca: Chronologicznie jako pierwsze przekłady naleŜy wymienić
targumy aramejskie, których
historia sięga czasów po niewoli babilońskiej, kiedy to język biblijny – hebrajski, był wypierany przez
język aramejski. Stąd teŜ od V wieku przed Chr. pojawia się potrzeba tłumaczenia tekstu biblijnego
czytanego w czasie naboŜeństw synagogalnych (zob. Ne 8,1-8). Po przeczytaniu kilku wersetów Biblii
hebrajskiej, tłumacz w sposób wolny przekładał je na będący w uŜyciu język aramejski. Parafrazy te
najpierw przekazywane były w sposób ustny, a dopiero w późniejszym okresie spisywane. Stąd teŜ
nazwa „targumy” od aramejskiego targum – przekład (zob. Ezd 4,7). Targum zatem to staroŜydowskie
przekłady lub parafrazy Starego Testamentu z języka hebrajskiego na aramejski uŜywany przez śydów
palestyńskich w czasach poprzedzających Ŝycie i działalność Jezusa.
Najbardziej znaczące targumy:
- Targum Jerozolimski II z czasów przedchrześcijańskich, będący zbiorem róŜnych fragmentów per-
gaminowych znalezionych w genizie kairskiej oraz kodeks Neofiti z Biblioteki watykańskiej. Jest to
targum do Pięciosięgu.
- Targum Onkelosa, zwany teŜ babilońskim, z I/II w. do Pięcioksięgu.
- Targum Jonatana do Proroków, przypisywany Jonatanowi, uczniowi Hillela. Pochodzi najprawdopo-
dobniej z III w.
P
RZEKŁADY GRECKIE
:
Pośród przekładów greckich najbardziej znanym jest Septuaginta (LXX), która
jest pierwszym i najstarszym tłumaczeniem Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na język
grecki. Tłumaczenie to powstało w Aleksandrii około III-I w. przed Chr. O powstaniu LXX dowiadu-
jemy się z apokryfu pt. List Arysteasza, który pochodzi najprawdopodobniej z II w. przed Chr. Według
niego Ptolemeusz, król Egiptu (285-247), pragnął mieć w swojej bibliotece aleksandryjskiej wszystkie
księgi świata w greckim języku. Gdy faraon zapragnął, by w jego bibliotece znalazł się egzemplarz
Biblii, arcykapłan z Jerozolimy przysłał 72 tłumaczy, którzy mieli dokonać przekładu. Od liczby le-
gendarnych tłumaczy pochodzi łacińska nazwa: „Septuaginta” – czyli Biblia siedemdziesięciu. Jak gło-
si podanie, tłumacze ci zostali umieszczeni na wyspie Faros i w ciągu 72 dni przełoŜyli Prawo, czyli
Pięcioksiąg MojŜeszowy.
4
W rzeczywistości greckiego tekstu potrzebowała gmina Ŝydowska w Aleksandrii, w której znajdowało
się wielu prozelitów mówiących jedynie po grecku. Stąd teŜ powstała potrzeba przetłumaczenia Tory
na język zrozumiały dla helleńskich wyznawców judaizmu. Tłumaczenia kolejnych ksiąg powstawały
sukcesywnie aŜ do I w. przed Chrystusem. Ostatnią księgą, która została przetłumaczona, była Księga
Mądrości zredagowana w połowie I w. przed Chrystusem i dołączona do LXX.
Wartość przekładu LXX jest róŜna. Przede wszystkim tekst LXX róŜni się układem i ilością materiału
od Biblii hebrajskiej. Ponadto jedne księgi, jak np. Księga Psalmów, Pieśni nad Pieśniami, są przeło-
Ŝ
one niemal dosłownie. Są jednak i takie, które moŜna określić mianem nie tyle tłumaczenia, co raczej
swobodnej parafrazy. Zaliczyć tu moŜna Księgę Hioba, Daniela. Najlepiej przetłumaczony został Pię-
cioksiąg.
W środowisku hellenistycznym LXX cieszyła się ogromną popularnością. Odrzucenie jej przez wy-
znawców judaizmu w II wieku po Chrystusie miało dwie przyczyny. Przede wszystkim spowodowane
to było uznaniem przez chrześcijan LXX za swoją Biblię. Inną przyczyną było dostrzeŜenie przez śy-
dów rozbieŜności między LXX a Biblią hebrajską. Stało się to moŜliwe, dzięki ujednoliceniu tekstu
przez Ben Aqibę.
Wpływ LXX na Nowy Testament był bardzo duŜy. Na 350 cytatów ze Starego Testamentu znajdują-
cych się w dziełach nowotestamentalnych, 300 pochodzi z LXX. Częste korzystanie z LXX spowodo-
wane było tym, iŜ w gminach chrześcijańskich, które posługiwały się przede wszystkim językiem
greckim, LXX była oficjalnie uŜywanym tekstem Biblii. Stąd teŜ moŜna mówić o natchnieniu biblij-
nym LXX, gdyŜ LXX była cytowana generalnie w pismach Ojców greckich, czytana w liturgii, ko-
mentowana w homiliach, katechezach i teologii. NaleŜy równieŜ pamiętać, Ŝe księgi deuterokanonicz-
ne Starego Testamentu zostały przekazane jedynie w wersji LXX, poniewaŜ ich tekst hebrajski zaginął
(Tb, Jdt, 1 Mch), albo spisano je od razu w języku greckim (2 Mch, Mdr).
Nie mamy rękopisu Septuaginty, podobnie jak i w przypadku Biblii hebrajskiej. Posiadamy natomiast
700 rękopisów LXX na papirusach, w tym najstarszy papirus Rylandsa 458 z II w. przed Chrystusem
zawierający kilka fragmentów Księgi Powtórzonego Prawa. Zachowało się teŜ wiele kodeksów maju-
skułowych i minuskułowych. Ponadto zachowały się fragmenty LXX w czwartej i siódmej grocie w
Qumran (Wj 28,4-7; Kpł 2,3-5; 5,18-24). RównieŜ kodeksy z IV i V wieku, jak Synajski, Watykański i
Aleksandryjski, które zawierają tekst Nowego Testamentu przekazują cały tekst Starego Przymierza w
wersji LXX. Natomiast z kodeksów minuskułowych pełny tekst Biblii przekazują kodeksy 68, 106,
122 i 130.
I
NNE TŁUMACZENIA GRECKIE
Niezadowolenie śydów z powstania LXX sprawiło, Ŝe dokonano nowych, alternatywnych dla LXX
tłumaczeń:
- Tłumaczenie Akwili (Aq) prozelity z Pontu. Powstało około 140 roku. Zawiera tekst Starego Testa-
mentu przetłumaczony w sposób literalny, co doprowadziło do licznych błędów gramatycznych i syn-
taktycznych. Jednak jako świadek tekstu ułatwia on dotarcie do tekstu hebrajskiego, z którego dokona-
no przekładu. Zachowały się nieliczne jego fragmenty.
- Tłumaczenie Teodocjona (Th) prozelity z Efezu. Powstało najprawdopodobniej około 180 roku, choć
niektórzy komentatorzy uwaŜają, Ŝe tłumaczenie to jest duŜo wcześniejsze, a na pewno starsze od dzie-
ła Akwilii. Tłumaczenie to charakteryzuje się małą dosłownością, jak równieŜ tendencją do pozosta-
wiania wielu słów hebrajskich zamiast tłumaczenia na grekę. Tłumaczenie Teodocjona w środowisku
chrześcijańskim było mocno konkurencyjne względem LXX, czego potwierdzeniem są liczne cytaty
starotestamentalne, w Nowym Testamencie, które wydają się być bardzo zbliŜone do tłumaczenia Teo-
docjona. Przekład Theodocjana jest zachowany tylko w księdze Daniela, która weszła do LXX.
5
- Tłumaczenie Symmacha (Sym) Samarytanina nawróconego na judaizm ucznia rabiego Meira, który
był uczniem ben aniby. Powstało około 200 roku. Niektórzy czas tego przekładu przesuwają na 165
rok. Jest to bardzo precyzyjny przekład przeznaczony dla czytelników helleńskich, którzy nigdy nie
zetknęli się z językiem hebrajskim. Z tekstów przekładu usuwane są wszelkie hebraizmy. Jak podają
autorzy greccy, np. Euzebiusz z Cezarei, przekład ten był wysoko ceniony przez chrześcijan. Tłuma-
czenie to było akceptowane w IV wieku takŜe przez Ŝydowską diasporę w Egipcie. Przekład Symma-
chia jest znany jedynie z fragmentów Heksapli (zob. niŜej) jak równieŜ z dwóch rękopisów pergami-
nowych z III-IV wieku pochodzących z Egiptu i zawierających fragmenty Psalmów.
H
EKSAPLA
Mówiąc o przekładach, naleŜy powiedzieć o dziele Orygenesa, który nie tyle dokonał przekładu, co
raczej recenzji juŜ istniejących przekładów. Dzieło Orygenesa powstało w Cezarei Palestyńskiej w la-
tach 220-245. Było to 50-tomowe dzieło, w którym Orygenes zestawił synoptycznie w sześciu kolum-
nach (stąd nazwa „Biblia hexapla” czyli „sześcioraka”):
I kolumna tekst hebrajski Biblii w wersji oryginalnej,
II kolumna tekst hebrajski Biblii w transkrypcji greckiej,
III kolumna przekład Aquili,
IV kolumna przekład Symmacha,
V kolumna LXX,
VI kolumna przekład Teodocjona.
Do Księgi Psalmów były dwie dodatkowe kolumny zawierające przekłady zwane Quinta i Sexta. Ko-
lumna V zawierała tekst LXX z pierwszym w dziejach „aparatem krytycznym”, Orygenes bowiem
uŜył w tej kolumnie pewnych znaków: obol (/), jeśli tekst grecki był obszerniejszy od hebrajskiego;
jeśli zaś krótszy wpisywał tłumaczenie greckie na ogół z Teodocjona zaznaczając asteryskiem (*) po-
czątek tekstu. Na końcu obu rodzajów tekstu umieszczał półobol.
Niestety Heksapla Orygenesa nie została nigdy w całości przepisana i spłonęła w czasie najazdu arab-
skiego w 638 r. Ocalały tylko odpisy pojedynczych ksiąg ze wszystkimi kolumnami greckimi oraz peł-
ne odpisy kolumny V, tzw. Septuaginty heksaplarnej, które posiadamy w odpisach w komentarzach
ojców greckich. Odpisy tekstu heksaplarnego zawierają kodeks Colbertino-Sarravianus z V wieku i
kodeks Chisianusza z X wieku.
P
RZEKŁADY ŁACIŃSKIE
Wraz z rozwojem chrześcijaństwa oraz wypierania języka greckiego przez łacinę, pojawiła się ko-
nieczność dokonywania tłumaczenia na język łaciński. Pierwsze wzmianki o takim przekładzie pocho-
dzą z Afryki Północnej z 180 roku. Przekłady łacińskie dzielimy na starołacińskie (vetus latina) w
wersji afrykańskiej (Afro) i europejskiej (Itala), które pochodzą z II i III wieku, oraz dzieło św. Hiero-
nima – Wulgatę, co oznacza wydanie rozpowszechnione. Dzieło to powstało na przełomie IV/V wieku.
V
ETUS
L
ATINA
(VL)
Nazwa vetus latina jest umownym określeniem wszystkich łacińskich przekładów Biblii dokonanych
przed Wulgatą. Nie wiadomo ile ich dokładnie było. O ich istnieniu świadczą św. Hieronim i św. Au-
gustyn, którzy skarŜą się, iŜ jest tak duŜo tych tłumaczeń jak egzemplarzy ksiąŜek. Przekłady te były
najczęściej literalnym tłumaczeniem LXX. Zawierały duŜo grecyzmów. Najstarsze rękopisy Starego
Testamentu są fragmentaryczne. Zaliczamy do nich kodeks wirzburski i wiedeński z V wieku. Nato-
miast zachowało się wiele kodeksów zawierających tekst Nowego Testamentu, które są oznaczane ma-
6
łymi literami alfabetu łacińskiego. Znaczniejsze z nich to kodeksy zawierające Ewangelie: „a” z Ver-
celli z IV wieku i kodeks „b” z Werony z V w., pisany srebrnymi literami na purpurze.
W
ULGATA
(V
G
)
Na polecenie papieŜa Damazego, Hieronim (347-420) miał dokonać rewizji tekstu Pisma Świętego. W
383 roku poprawił on tekst Ewangelii i Psałterz, zaś trzy lata później, po śmierci papieŜa Damazego,
Hieronim zamieszkał w Betlejem. W Cezarei poznaje Heksaplę i dokonuje przekładu Psałterza wg
Heksapli. W latach 390-406 przełoŜył z języka hebrajskiego wszystkie księgi protokanoniczne Starego
Testamentu, korzystając z pomocy VL. Wulgata zawiera takŜe deuterokanoniczne Starego Testamentu
w wersji VL, natomiast tekst Nowego Testamentu jest tylko poprawioną przez Hieronima wersją staro-
łacińską. Tekst Wulgaty Nowego Testamentu został szybko zaakceptowany w Kościele łacińskim, zo-
stał teŜ zastosowany przy ujednoliceniu czytań liturgicznych. Natomiast wprowadzanie tekstów Stare-
go Testamentu w wersji Wulgaty dokonało się po pewnym czasie (w VIII wieku).
Wraz z rozpowszechniania się Wulgaty powstaje problem jej zniekształceń spowodowany częstym
przepisywaniem. W czasie Soboru Trydenckiego Kościół posiadał wiele wersji Wulgaty, stąd teŜ w
1546 roku sobór potwierdza „autentyczność” Wulgaty i nakazuje wydać jej urzędowy i poprawiony
tekst. Wydanie to ukazało się w 1592 roku pt. Biblia Sacra Vulgatae Editionis zwane równieŜ Editio
Sixtino-Clementina od imion papieŜy, którzy ją wydali. Ta poprawiona wersja była w uŜyciu aŜ do XX
wieku, kiedy to papieŜ Pius X zlecił zakonowi benedyktynów podjęcie prac nad rekonstrukcją pier-
wotnego tekstu Wulgaty. W 1977 roku wręczono Pawłowi VI ostatni tom Neo-vulgaty, która została
promulgowana w 1979 roku jako tekst podstawowy do tłumaczeń liturgicznych w Kościele. Pamiętać
naleŜy, iŜ pierwszą drukowaną ksiąŜką, była właśnie wydana z rękopisów paryskich Biblia Gutenberga
– Wulgata. Z tego pierwszego wydania zachowało się 45 egzemplarzy, z czego jeden z nich znajduje
się w bibliotece WyŜszego Seminarium Duchownego w Pelplinie.
P
RZEKŁADY SYRYJSKIE
Na uwagę zasługują równieŜ przekłady syryjskie, które naleŜą do jednych z najstarszych, a to za spra-
wą rozpowszechnia nauki chrześcijan w Syrii juŜ w I wieku. Do najwaŜniejszych tłumaczeń naleŜą:
- Peszitta – tzn. przekład „prosty” lub „powszechny”. Powstaje on w II wieku i stał się oficjalnym
przekładem Kościoła syryjskiego. Tekst jest wierny, ale nie dosłowny. Za podstawę przekładu dla Pię-
cioksięgu posłuŜyła Biblii hebrajskiej, zaś Psalmy i Księgi Prorockie zostały przetłumaczone z LXX.
Przekład Nowego Testamentu dołączono do Peszitty na początku V wieku, jednak przekłady Ewange-
lii istniały juŜ wcześniej.
- Diatessaron, to dzieło Syryjczyka z Adiabeny Tacjana z 170 roku. Nazwa pochodzi od harmonii sy-
ryjskiej czterech Ewangelii. Znana jest z tłumaczenia greckiego powstałego w III wieku (papirus z Du-
ra Europos). Dokonany w III wieku przekład poszczególnych Ewangelii jest zaleŜny w duŜym stopniu
od Diatessaronu. Zachowały się dwa kodeksy tego przekładu: kuretoriański z V wieku i syro-synajski z
IV wieku.
- syro-palestyński. Przekład ten pochodzi z V wieku oparty i jest oparty na LXX. UŜywany jest w li-
turgii melchickiej. Do dzisiejszego czasu dotarły tylko fragmenty Ewangelii z lekcjonarzy.
- przekład filokseniański całej Biblii dokonany w VI wieku przez biskupa Filoksena z języka greckie-
go. Przekład ten prawie całkowicie zaginął, zachowała się jedynie recenzja Nowego Testamentu doko-
nana w VII wieku przez biskupa Tomasza z Heraklei.
- przekład syro-heksaplarny powstał w VII wieku w Aleksandrii. Jest to tłumaczenie niezwykle wierne,
stąd teŜ ma duŜe znaczenie dla badań nad Septuagintą. Zachowały się tylko fragmenty.
P
RZEKŁADY KOPTYJSKIE
7
Chrześcijaństwo dotarło nad Nil pod koniec I wieku, stąd teŜ juŜ w II wieku powstały najstarsze prze-
kłady na język Egipcjan w dialektach sahidyckim (Górny Egipt) i bohairyckim (Dolny Egipt). Gene-
ralnie nazywamy je koptyjskimi od staroŜytnego języka, którym posługiwały się niŜsze warstwy społe-
czeństwa egipskiego. Przekłady te generalnie powstały na podstawie LXX, aczkolwiek późniejsze
księgi Starego Testamentu są poprawione według tekstu Heksapli. Tekst Nowego Testamentu repre-
zentuje recenzję H.
I
NNE PRZEKŁADY STAROśYTNE
- Ormiański. Armenia przyjęła chrześcijaństwo w IV w. Natomiast na początku V wieku mnich Me-
srob Masztoc stworzył pisownię, a takŜe przekład ormiański, który oparł na tekście LXX. Tekst tego
przekładu jest pierwszym tekstem zapisanym w języku ormiańskim. Najstarsze rękopisy pochodzą z
IX wieku.
- Etiopski. Chrześcijaństwo jest znane w Etiopii od IV wieku. Przekład ten został dokonany na pod-
stawie LXX w VI wieku, w języku etiopskim klasycznym. Najstarsze rękopisy pochodzą z XIII wieku.
- Gruziński. Gruzja przyjęła chrześcijaństwo od Armenii. Według tradycji duchowny ormiański Me-
srob Masztoc (+440) stworzył, poza alfabetem ormiańskim, takŜe alfabet gruziński. W V wieku został
przełoŜony tekst Nowego Testamentu oraz część Starego na język gruziński z ormiańskiego. Najstar-
sze rękopisy gruzińskie sięgają X wieku.
- Gocki. Wynalazek pisma gockiego i przekład całej Biblii przypisuje się tradycyjnie biskupowi Ulfi-
lowi z IV wieku. Nieliczne fragmenty tego tłumaczenia przetrwały do naszych czasów w rękopisach
pochodzących z V wieku.
- Starosłowiański. Przekład starosłowiański został dokonany przez Cyryla i Metodego w IX wieku na
bazie LXX. Stała się z czasem oficjalną Biblią Kościoła ortodoksyjnego ludów słowiańskich. Naj-
starszy rękopis pochodzi z X wieku.
P
RZEKŁADY
P
OLSKIE
R
Ę
KOPISY
Pierwszymi wzmiankami o istnieniu tekstu biblijnego w języku polskim jest wiadomość, iŜ św. Kinga
przed wyjściem z kościoła odmawiała Psalm 10 w języku ojczystym. Jest więc to świadectwo, Ŝe juŜ w
XII wieku istniał przekład przynajmniej części Psałterza na język polski. Najstarszym zachowanym
przekładem jest Psałterz Floriański. Psałterz ten pochodzi z początków XIV wieku i zawiera psalmy w
języku łacińskim, polskim i niemieckim. Znaleziony został w klasztorze św. Floriana koło Linzu w
1825 roku i został zakupiony w 1931 r. do Biblioteki Narodowej i nazywamy go Psałterzem Floriań-
skim.
Kolejny zachowany przekład pochodzi z XV wieku i zawiera przekład Księgi Psalmów. Nazywamy
go Psałterzem Puławskim. Ma on formę modlitewnika ułoŜonego na poszczególne dni tygodnia.
Obecnie znajduje się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
Najstarszy przekład całego Pisma Świętego na język polski pochodzi równieŜ z XV wieku. Nazywany
jest Biblią Królowej Zofii, od imienia czwartej Ŝony Władysława Jagiełły lub Biblią szaroszpatacką,
od miejscowości Szarosz Patak na Węgrzech, gdzie rękopis był przechowywany w miejscowej biblio-
tece. Jest to przekład na podstawie Wulgaty oparty najprawdopodobniej na tłumaczeniach czeskich.
Dokonać go mógł kapelan królewski, Jędrzej z Jaszowic (1453-1461). Do dziś z dwóch tomów zacho-
wało się tylko 185 kart tomu pierwszego.
Kolejne zachowane przekłady pochodzą z XVI wieku: Psałterz Krakowski z 1536 roku, Psałterz Wró-
bla, czyli przekład Psalmów Macieja Wróbla wydany u Unglera w 1539 roku, Psałterz Dawidów – Mi-
8
kołaja Reja z 1546 roku dedykowany królowi Zygmuntowi I, oraz Psałterz Dawidów – Jana Kocha-
nowskiego z 1579 roku.
Pierwszy katolicki przekład Nowego Testamentu ukazał drukiem u Mikołaja Szarfenbergera w 1556
roku. Został opracowany przez M. Bielskiego według XIV wiecznego tłumaczenia z Wulgaty. Cecho-
wał się duŜym ubóstwem językowym. Natomiast tłumaczenie całego Pisma Świętego na język polski
ukazało się w 1561 roku i zostało nazywane Biblią Lopolity. Przekładu bowiem dokonał Jan Nicz zwa-
ny Leopolitą (pochodził z Lwowa – stąd Leopolita), profesor Akademii Krakowskiej. Dokonał tego na
podstawie Wulgaty, posługując się równocześnie starszymi przekładami polskimi oraz tłumaczeniem
czeskim. Przekład ten był mało dokładny i obarczony błędami składu drukarzy niemieckich.
B
IBLIA
W
UJKA
Na szczególną uwagę zasługuje Biblia ks. Jakuba Wujka. Ks. Jakub Wujek urodził się w Wągrowcu w
1541 roku studiował we Wrocławiu i Krakowie, a następnie został wysłany przez biskupa J. Uchań-
skiego na dalsze studia do Wiednia. W 1565 roku wstąpił do zakonu jezuitów, gdzie po trzech latach
otrzymał święcenia kapłańskie. W zakonie był rektorem kolegium w Poznaniu, Wilnie, Siedmiogro-
dzie i Krakowie. W 1584 roku jezuici powierzyli ks. Wujkowi dokonanie tłumaczenia Pisma Świętego.
Przekład Nowego Testamentu został dokonany na podstawie Wulgaty i ukazał się w Krakowie w 1593
roku. Przekład Psałterza nastąpił rok później, cały zaś Stary Testament został wydrukowany w języku
polskim w 1599 roku. Sam ks. Wujek nie doczekał tego wydania. Umarł w Krakowie w 1597 roku.
Biblia Wujkowa była przez 350 lat w Kościele polskim oficjalnym tekstem. Pod względem literackim
przewyŜszyła wszystkie dotychczasowe przekłady. Ze względu na walor językowy wydawali ją nawet
protestanci. Istniało przekonanie, Ŝe przekład Wujkowy posiada aprobatę Stolicy Apostolskiej i Syno-
du Ogólnopolskiego, stąd teŜ do początków XX wieku nie akceptowano innych tłumaczeń. Zawierała
ona komentarz autora, który korzystał z wypowiedzi Ojców Kościoła i polemizował z błędnymi poglą-
dami. Piękno języka przekładu wywarło wielki wpływ na kształtowanie się języka polskiego.
Z czasem jednak język Biblii Wujka stał się zbyt archaiczny i dlatego podjęto próby modernizacji Bi-
blii Wujka. Wielu biblistów polskich pracowało nad unowocześnieniem tego przekładu. Na szczególną
uwagę zasługuje praca z połowy XIX wieku ks. Waleriana Serwatowskiego, profesora Seminarium
Duchownego w Tarnowie. Z innych prac warto wymienić tłumaczenie Nowego Testamentu abp. A.
Szlagowskiego z 1900 roku, poprawkę Ewangelii i Dziejów Apostolskich z 1907 roku przez ks. J.
Kruszyńskiego, poprawkę Nowego Testamentu Ks. L. Semkowskiego z 1936 roku. Na zlecenie Epi-
skopatu Polski, w latach 1926-32, wydano 5 tomów tzw. Biblii poznańskiej (do Dziejów Apostolskich
włącznie).
Ze współczesnych przekładów Biblii na język polski:
Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Poznań 1947 na podst. Wulgaty, Poznań 1966,
Ks. Feliks Gryglewicz, Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Katowice 1947,
Ks. Seweryn Kowalski, Nowy Testament, Warszawa 1957,
Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Warszawa 1957,
Ks. Kazimierz Romaniuk, Nowy Testament, Poznań 1976,
Roman Brandstaetter, Ewangelia wg Mateusza, Marka, Łukasza, Dzieje Apostolskie, Pisma Janowe,
1978-86,
Czesław Miłosz, Ewangelia według Marka. Apokalipsa, ParyŜ 1984,
Pismo Święte Nowego Testamentu w 12 tomach, [red.: E. Dąbrowski, F. Gryglewicz], Poznań 1959-79.
9
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia Tysiąclecia, albo tyniecka], oprac. zespół bi-
blistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1965,
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia poznańska], pod red. M. Petera i M. Wolnie-
wicza, 1-3, Poznań 1973-75,
Biblia to jest Pisma Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia protestancka wydana przez Bryt. i
Zagr. Tow. Biblijne], oprac. przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Warszawa 1975,
Pismo Święte Starego Testamentu w 12 tomach [zwane niekiedy Biblią lubelską], pod red. St. Łacha,
Poznań 1961,
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia warszawsko-praska, oprac. K. Romaniuk, War-
szawa 1997,
Pismo Święte Nowego Testamentu. Przekład z języków oryginalnych z komentarzem, oprac. zespół bi-
blistów polskich w inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Częstochowa 2005.
Prowadzący: Dziękuję za dzisiejsze wykłady. Dzisiejsze pytanie konkursowe brzmi: W jakim celu po-
winniśmy czytać opisy biblijne o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Odpowiedzi prosimy
tradycyjnie przesyłać listownie bądź drogą e-mailową, bądź dzwoniąc na numer radia RDN. Prawi-
dłową odpowiedź z konkursu z zeszłego tygodnia jak równieŜ imię i nazwisko osoby, która wylosowa-
ła nagrodę ksiąŜkową moŜna znaleźć na stronie internetowej naszego studium biblijnego. Wszystkie
informacje,
jak
równieŜ
poprzednie
audycje,
dostępne
są
na
stronie
internetowej:
www.studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl
Do usłyszenia za tydzień.