PEDAGOGIKA

JAKO NAUKA I WYCHOWANIE

Pedagogika jest nauką o wychowaniu, która formuje teoretyczne i metodyczne podstawy
planowej działalności wychowawczej. Początkowo zakres pedagogiki ograniczał się do problemów
związanych przygotowaniem młodej generacji do dojrzałego życia. Była ona pojmowana jako proces
planowego oddziaływania dorosłego pokolenia na dzieci i młodzież. Głównymi instytucjami które
oddziaływały na młode pokolenie były : rodzina i szkoła, a za podstawowy tren uważano wychowanie w
szkole. Obecnie pedagogika obejmuje swym zakresem wszystkie fazy życia człowieka. Przede wszystkim
tworzy podstawy działalności wychowawczej mającej na celu wyposażenie społeczeństwa w wiedzę
ogólną, a także w system wartości i przekonań niezbędnych do jego funkcjonowania.

Pedagogika formułuje teorię celów wychowania, uwarunkowanych politycznie i klasowo.

Dobrym przykładem jest pedagogika socjalistyczna, która oparta na przesłankach materializmu
dialektycznego formułuje podstawy działalności wychowawczej mające na celu przygotować jednostkę
do życia w społeczeństwie socjalistycznym. Przyspieszony rozwój społ. – kult. i ekonomiczny
wpłynął na rozszerzenie zakresu praktycznych zastosowań pedagogiki. Jej osiągnięcia stwarzają
podstawę funkcjonowania różnorodnych instytucji rozwijających działalność wychowawczą poza szkołą
np.: ( organizacje młodzieżowe ).

Oprócz tradycyjnych zadań pedagogika współczesna formułuje zasady rozwoju i aktywności

człowieka w całym procesie ontogenezy. Zasady te mają szczególne znaczenie dla praktyki
wychowawczej w związku z przyspieszonym rozwojem nauki, techniki i kultury. To rodzi konieczność
ustawicznego poszerzania oraz modernizacji wiedzy i kwalifikacji w ciągu całego życia ( kształcenie
ustawiczne ). W związku z tym wysuwają się nowe problemy badawcze, jak : rozwijanie trwałych
zainteresowań, motywacji do ciągłego kształcenia się, samokształcenia, samowychowania. To
przyczyniło się do znacznego wzrostu rozwoju społecznego i zapotrzebowania społeczeństwa na
różnorodność zdobywanej wiedzy.
Można zauważyć to po roku 1994 , gdzie zaczęły powstawać na polskich uczelniach nowe kierunki i
profile.

Termin nauka jest pojęciem wieloznacznym, mieszczą się w nim różne treści i desygnaty. Jest

dziedziną społecznej aktywności człowieka, która zmierza do obiektywnego poznania otaczającej nas
rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. W takim ujęciu nauka jest procesem społecznym, w wyniku,
którego powstają naukowe konstrukcje, czyli twierdzenia, hipotezy, teorie.

Według J. Bocheńskiego pojęcie nauki ma dwa ściśle ze sobą związane lecz różne znaczenia.

Termin ten posiada znaczenie subiektywne i obiektywne. Nauka rozumiana subiektywnie jest wiedzą
usystematyzowaną, czyli, pewną własnością ludzkiego indywidualnego podmiotu. Nauka rozumiana
obiektywnie, jest tworem społecznym, który istnieje w myśleniu ludzi tak, że żaden z nich nie zna
wszystkich należących do niej twierdzeń, przyjmując przy tym, iż nauka ta jest także układem zdań
obiektywnych.

Pojęcie nauki rozważa także T. Kotarbiński. Według niego nauka, w znaczeniu funkcjonalnym,

jest traktowana jako pewien kompleks czynności badawczych i pomocniczych, natomiast w znaczeniu
statycznym rozumiana jest jako pewien kompleks prawd poznawczych. S. Nowak twierdzi, iż na
poszczególne nauki można patrzeć jako na pewne systemy ludzkiej działalności, które zmierzają do
realizacji i pewnych celów lub jako wytwory tej działalności. Celem czynności składających się na jakąś
naukę jest : rozwijanie, rozszerzanie, pogłębianie wiedzy o tej dziedzinie, zjawisk czy procesów jakie
znajdują się w polu zainteresowania danej nauki. Według autora, wiedza jest pewnym zespołem
przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego właśnie tak się mają. Zdaniem J.
Bocheńskiego wiedza jest rezultatem pewnego procesu psychicznego, jest tym czymś, co można odnaleźć
w duszy. Proces ten nazywamy poznawaniem. Celem poznawania jest właśnie wiedza. Według K.
Poppera kryterium falsyfikalności jest tym kryterium, które oddziela wiedzę naukową od nienaukowej.
Autor twierdzi, iż teoria sformułowana ta, że nie można podać żadnych faktów obalających, jest
nienaukową. Ostatecznym celem naukowego poznania, zdaniem Bocheńskiego, jest osiągnięcie przez
naukę prawdziwych wypowiedzi.

Jan Such uważa, iż formułowanie i sprawdzanie twierdzeń o maksymalnej zawartości informacji,

jest takim poznaniem, które prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy, jakimi są prawa i

prawidłowości nauki. Autor opisując wiedzę naukową, charakteryzuje ją poprzez cele, jakie realizuje
nauka, i do których zmierza uczony. Jan Such dzieli owe cele naukowe na zewnętrzne i wewnętrzne. Cele
wewnętrzne nauki, to te cele, jakie stawia sobie uczony bezpośrednio w swej pracy badawczej. Istotą tych
celów jest : ścisłość, ogólność, wysoka informatywna zawartość, pewność, a także prostota.

Cele wewnętrzne nauki są celami ostatecznymi, są one funkcjonalnie związane z jej celami

zewnętrznymi, a więc z celami obiektywnymi, jakie realizuje nauka w swym rozwoju. Cele zewnętrzne
nauki wynikają z funkcji jakie pełni nauka w społeczeństwie, gdy jest stosowana do realizacji pewnych
zadań teoretycznych lub praktycznych. Jednym z celów zewnętrznych jest cel praktyczny umożliwiający
człowiekowi skuteczne działanie. Za pierwszy cel nauki, za jej bezpośrednią funkcję praktyczną, możemy
uznać przewidywanie, które umożliwia człowiekowi skuteczne działanie, a także służy zaspokajaniu
potrzeb praktycznych jednostki. Człowiek pragnie nie tylko działać, ale także rozumieć świat. W
rozumieniu świata pomocne jest wyjaśnianie, jako drugi zewnętrzny cel nauki. Badacz pragnie rozumieć
ś

wiat i skutecznie w nim działać. Dlatego opisując go, wyjaśnia i przewiduje. Im wiedza jest

użyteczna, interesująca oraz dokładnie i głęboko opisująca świat, tym lepiej pełni swoje funkcje :
deskryptywną, czyli opisującą, eksploatacyjną, czyli wyjaśniającą, prognostyczną, czyli przewidującą.

Pojęcie nauki występuje także w znaczeniu teoretycznym (treściowym), wówczas przez naukę

rozumiemy kompletny system uzasadnionych twierdzeń i hipotez oddających wiernie obraz danego
obszaru rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, technicznej, o sposobach jej poznawania i użytecznego
przekształcania. Niewątpliwie wszystkie definicje terminu „nauka" zawierają w sobie dwa podstawowe
elementy : procesy i rezultaty poznania naukowego. W procesie poznania naukowego wyodrębniamy,
miedzy innymi, zabiegi instrumentalne oraz dyspozycje psychiczne (postawę intelektualną).

Do pełniejszego zrozumienia natury nauki przyczyniają się wszelkie próby klasyfikacji.

Klasyfikacja rozumiana jest najczęściej jako podział wielostopniowy. Bardzo trudno jest zbudować jedną
przejrzystą klasyfikację. Dlatego nauki dzieli się najczęściej według : przedmiotu badań, metod badań,
rodzajów stawianych problemów, zadań i celów stawianych przez naukę, stopnia ogólności i prostoty.
Kazimierz Sośnicki dzieli nauki na : matematyczno - przyrodnicze, humanistyczne, techniczne.
Natomiast J. Such wyodrębnił : nauki formalne w tym logikę, matematykę, oraz nauki empiryczne, do
których zaliczył nauki przyrodnicze, fizyczne, biologiczne, społeczne (humanistyczne). Na podstawie
tych klasyfikacji możemy wyróżnić cztery główne działy nauk : nauki formalne, nauki fizyczne, nauki
biologiczne, nauki humanistyczne. Do nauk humanistycznych należą : psychologia, pedagogika,
socjologia, historia, nauki polityczne, prawo, językoznawstwo, filozofia.

Niewątpliwie do nauk humanistycznych i społecznych zaliczana jest pedagogika. Swoistością

pedagogiki jako nauki jest ścisły związek pomiędzy teorią a praktyką. Teoria bowiem pozwala
rozwiązywać problemy dostarczane przez praktykę, ale skuteczność rozwiązań teoretycznych wykazuje
ostatecznie praktyka. Pedagogika jest nauką o wychowaniu, nauką wszechstronną, jak pisze S. Kunowski,
o całej rzeczywistości wychowawczej, w której istotę stanowi całożyciowy rozwój człowieka oraz
wszelkie pozytywne i negatywne wpływy jednych ludzi na drugich, a także wpływy środowiska. Oderwał
ją od filozofii, usystematyzował i oparł na dwóch naukach : etyce filozoficznej oraz psychologii.

Pedagogika współczesna dzieli się na cztery zasadnicze działy : pedagogikę praktyczną lub

empiryczną, zajmującą się obserwacją, badaniem całości doświadczeniowych, pedagogikę opisową lub
eksperymentalną, jako dział uogólniający doświadczenie oraz badający eksperymentalne prawa rządzące
przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych, socjologicznych czy kulturowych, pedagogikę
normatywną, która na podstawie filozofii człowieka, bada naturę człowieka, oraz wytwory jego kultury,
pedagogikę teoretyczną, czyli ogólną, obejmującą całość badanego przedmiotu.

Miejsce pedagogiki jest wśród nauk przyrodniczych i humanistycznych, wypada

w środku pomiędzy nimi. Możemy powiedzieć, że pedagogika należy częściowo do jednych
i drugich, ponieważ co do swego charakteru jest nauką humanistyczną z podbudową przyrodniczą. Jest
ona nauką przyrodniczą, przede wszystkim dlatego, że wychowanie nie jest dziełem samej natury, lecz
kultury społeczeństwa, a także zagadnienie celu i wartości jest decydujące w wychowaniu, a nie jak pisze
S. Kunowski, strona przyrodnicza. Nauki pedagogiczne można podzielić ze względu na : nauki badające
fragmenty rzeczywistości wychowawczej : dydaktykę, pedagogikę społeczną, pedagogikę specjalną,

nauki badające podmioty wychowania : pedeutologię, pedologię, juwentologię, andragogikę,
gereontologię, nauki badające instytucje : pedagogikę przedszkolną, domy dziecka, pogotowia
opiekuńcze, pedagogikę wojska, pedagogikę sportu, nauki badające pewne zjawiska wychowawcze,
nauki badające całość wychowania, teorię pedagogiczną, historię wychowania, pedagogikę porównawczą.
Nauki, które badają pedagogikę jako naukę: historia pedagogiki (jako wiedza
o wychowaniu), pedagogika ogólna (pojęcia), metodologia pedagogiki.
Wśród nauk niepedagogicznych badających również wychowanie możemy wyróżnić : nauki filozoficzne
o wychowaniu : antropologia wychowania, aksjologia, etyka wychowania, nauki psychologiczne o
wychowaniu : psychologia rozwojowa, psychologia wychowawcza, psychologia indywidualności,
psychoanaliza, nauki socjologiczne : socjologia wychowania, socjologia społeczna, nauki techniczne o
wychowaniu, technologia kształcenia, ergometria wychowania, nauki biologiczno-medyczne : genetyka
pedagogiczna, higiena szkolna, neurofizjologia, psychiatria, Rozwój pedagogiki jako dyscypliny
naukowej jest zależny od rozwoju nauk współdziałających z pedagogiką. Pedagogika nie tylko korzysta z
usług innych nauk ale również służy im wiedzą o człowieku.

Bardzo ważną rolę w wychowaniu a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina.

Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów środowiskowych każdej jednostki.
Ś

rodowisko rodzinne jest przede wszystkim złożoną całością, stanowiącą układ różnorodnych osobiście

dostępnych jednostce warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych
członków rodziny, które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej
funkcjonowania.

Specyficzną cechą środowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią ograniczoną całość,

złożoną i jednolitą, których nie można w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek
zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje krótszą lub dłuższą
niezdolność. Należy jednak rozróżnić pojęcie funkcji i zadań. Funkcje rodziny są to skutki wywoływane
przez działanie i zachowanie się członków rodziny, zawierające się w samej rodzinie lub po za nią, bez
względu na to czy były one zamierzone lub pożądane. Przez zadania rozumie się natomiast ogólne
czynności, które mają wywołać pożądane skutki, zalecane przez zbiorowości szersze czy też podjęte
ś

wiadomie przez samą grupę. Rodzinie jako grupie społecznej, przypisuje się spełnianie różnorodnych

funkcji. Najpełniejszy ich wykaz podaje M. Ziemska, kiedy mówi, iż są to funkcje : prokreatywne,
usługowo-opieuńcze, socjologiczne i psychologiczne. Zaś według S. Kawuli funkcja prokreatywna,
ekonomiczna, kulturalna, emocjonalna i socjalizacyjno-wychowawcza, to zasadniczy wskaźnik jakości
ż

ycia naszego społeczeństwa jako całości stylu życia.

Podobnie o funkcjach rodziny pisze R. Woźniak. Autor uważa, że funkcje rodziny decydują o jej

społecznym znaczeniu i obejmują podstawowe dziedziny życia, mówi między innymi o funkcji
prokreacyjnej połączonej z przekazywaniem nowym członkom rodziny cech biologicznych,
przygotowaniem dzieci do wejścia w życie społeczne, prowadzenie gospodarstwa domowego,
sprawowanie pieczy nad życiem członka rodziny. Według Woźniaka rodzina spełnia dwa doniosłe
zadania : prokreacji (rozrodczości) i socjalizacji.

Wyczerpującą klasyfikację funkcji rodziny przedstawił Zbigniew Tyszka. Wymienia on miedzy

innymi : materialno-ekonomiczną funkcję przejawiającą się w zaspokajaniu materialnych potrzeb
rodziny, opiekuńczo-zabezpieczającą funkcję rodziny, polegającą na materialnym i fizycznym
zapewnieniu członkom rodziny niezbędnych do życia środków.



Zaspokojeniem emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków, według Tyszki, zajmuje się
funkcja prokreacyjna. Socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrz rodzinnym, które rodzina
realizuje jako grupa. Natomiast seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną
formą współżycia płciowego. Jak podkreśla Z. Tyszka, dom rodzinny jest między innymi miejscem
wypoczynku i nawiązania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich dlatego bardzo ważna jest
kulturalna funkcja rodziny, polegająca na zapoznaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa.
Ponadto, autor wyodrębnia emocjonalno-ekspresyjną funkcję rodziny, która realizowana jest wśród
małżonków i par zakochanych będących

w pierwszym stadium życia małżeńsko-rodzinnego. Dzięki pełnieniu tych funkcji rodzina wprowadza
dziecko w życie społeczne i świat kultury, zaspokaja potrzeby emocjonalne, przygotowuje do pełnienia
rozmaitych ról społecznych, kształtuje wewnętrzną osobowość. Natomiast z punktu widzenia polityki
społecznej i socjalnej akcentuje się zwłaszcza funkcje przystosowawcze i ochronne rodziny.

Na ogół przyjmuje się, że rodzina pełni cztery podstawowe funkcje, tj. funkcję biologiczno-

opiekuńczą, kulturalno-towarzyską, ekonomiczną i wychowawczą. Należy jednak zaznaczyć, że każda
rodzina pełni te funkcje na różnym poziomie i w różnym zakresie.

Rola małżonków nie kończy się z chwilą narodzenia dziecka. Opiekowanie się dzieckiem, tj.

zapewnienie mu właściwych warunków rozwoju fizycznego, między innymi dostarczenie należytego
pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie warunków snu i odpoczynku, należy do głównych
obowiązków obojga rodziców. Jak dotąd inne formy życia społecznego nie przejmują powszechnie od
rodziny funkcji biologiczno-opiekuńczej. Rodzina jest również miejscem życia kulturalnego i
towarzyskiego. Organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, należy do zasadniczych treści życia
rodzinnego.

Rodzina jest również instytucją, która wychowuje dzieci, i w której wychowują się także

wzajemnie pozostali członkowie rodziny. Wychowanie w najszerszym rozumieniu tego słowa jest
procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Działalność wychowawcza rodziny
zapoczątkowuje ten proces, który w dalszym ciągu jest przejmowany przez szkołę i inne instytucje
wychowawcze, wzmacniany przez wpływy środowiska (dalszego i bliższego), oraz przez aktywność
własną jednostki. Wychowanie w rodzinie jak podkreśla S. Kawula może mieć charakter celowy,
planowy i świadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak
w instytucjach wychowania bezpośredniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób przygodny i
samorzutny czyli bezrefleksyjny.

Dla ogólnego funkcjonowania rodziny, a zwłaszcza dla jej działalności wychowawczej,

zasadniczą podstawę stanowi życie emocjonalne. Funkcja emocjonalna rodziny, przenika całokształt
sytuacji i stosunków zachodzących w rodzinie i przez to nadaje swoistej dynamiki wszystkim funkcjom
spełniającym przez rodzinę, w tym również funkcjom wychowawczym. Jak podkreśla S. Kawula, więzi
uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci.
Więzi tej nie można niczym zastąpić, co można zaobserwować szczególnie u dzieci pozbawionych opieki
rodzicielskiej.

Bez wątpienia ze spełnieniem wszystkich funkcji rodziny wiążą się zazwyczaj pewne skutki

wychowawcze, a czasem nawet jedna z nich może zdeterminować całość wpływów wychowawczych
rodziny, np. funkcja ekonomiczna w rodzinie chłopskiej. Zatem jakość
i poziom wypełniających przez rodzinę wszystkich funkcji decyduje o efektach wychowania
w rodzinie. Zakłócenie choćby jednej z wymienionych funkcji (np. opiekuńczej) może spowodować
słabszą wydolność wychowawczą rodziny.

Współcześnie rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swej struktury.

Strukturę rodziny, zdaniem Z. Błażejewskiego, określa skład osobowy członków rodziny, choć jest
szersze ujęcie tego terminu. Zbigniew Tyszka mówiąc o strukturze, poza liczbą i jakością członków
rodziny, uwzględnia takie elementy jak układ ich pozycji i ról społecznych, siłę więzi łączących
członków rodziny, podział czynności, oraz strukturę wewnątrz rodzinną, władzy i autorytet, a także
rozkład miłości i względów w rodzinie. Dla F. Adamskiego struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze
sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie
i zachowanie małżeńsko-rodzinne. Ze względu na kompletność i niekompletność struktury Kawula
wyróżnia strukturę pełną, czyli rodzinę dwupokoleniową i trójpokoleniową, do których zalicza : rodzinę
naturalną, w której dzieci mają swoich naturalnych rodziców, rodzinę zrekonstruowaną, czyli utworzoną
z powtórnego związku małżeńskiego, rodzinę przysposobioną - małżeństwo adoptuje na stałe dziecko,
oraz rodzinę kontraktową, podejmującą czasowo pieczę nad dzieckiem. Natomiast przez pojęcie rodziny
niepełnej, autor rozumie taką rodzinę, w której rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka,
zamieszkującymi wspólnie z nimi. Rodzina może stać się niepełna z powodu śmierci współmałżonka,
rozwodu, urodzenia dziecka pozamałżeńskiego, nieformalnego rozejścia się małżonków. W ramach
rodziny niepełnej Kawula wyróżnia : rodzinę sierocą (brak rodziców na skutek ich śmierci), rodzinę
rozbitą, która charakteryzuje się brakiem jednego z małżonków na skutek rozwodu, rodzinę półsierocą -
brak jednego z małżonków na skutek śmierci, oraz rodzinę samotnych osób. Z kolei typowa rodzina

niepełna, w ujęciu Błażejewskiego, to taka w której opiekę wychowawczą nad dzieckiem pełni tylko
matka. W przypadku braku jednego z rodziców harmonijny rozwój osobowości dziecka może zostać
zahamowany, a sytuacja taka jest szczególnie szkodliwa w procesie wychowania chłopców.

Na układ stosunków międzyosobowych, więź emocjonalną w rodzinie proces socjalizacji dziecka,

wpływa w pewnej mierze wielkość rodziny. Zgodnie z opinią większości autorów, rodzina wielodzietna
jest niekorzystnym środowiskiem wychowawczym. D.M. Stott stwierdził, że rodziny takie stwarzają
gorsze warunki pełnego rozwoju dziecka. Wynika to zdaniem autora z faktu, że wychowanie dużej liczby
dzieci nadmiernie eksploatuje fizycznie i psychicznie matkę. Troska o pełne zaspokojenie dużej liczby
dzieci, powoduje szybkie wyczerpanie sił witalnych kobiety, skutkiem czego w rodzinach
wielodzietnych, dzieci są wychowawczo zaniedbane.

Innego zdania jest M. Przetacznikowa. Podkreśla ona, iż dzieci z dużych rodzin szybciej

przystosowują się do zmiennych warunków życia i do sytuacji trudnych. Ponadto posiadają lepsze
warunki dla rozwoju samodzielności oraz umiejętności współdziałania i współpracy, ponieważ występuje
wyraźny podział funkcji i obowiązków. Jednak z drugiej strony, według autorki, jeśli warunki materialne
rodziny posiadającej liczne potomstwo są niekorzystne,
a rodzice przeciążeni obowiązkami i pracą, wówczas sytuacja taka może stać się podłożem
zaniedbywania dzieci, oraz niezaspokajania wszystkich ich potrzeb. Nie ulega wątpliwości, że
na harmonijny rozwój dziecka, jego pozycję, wpływa typ rodziny. F. Adamski, ze względu na źródło
utrzymania, charakter środowiska zamieszkania i dominujący styl życia rodzinnego, wyróżnił między
innymi : rodzinę małżeńską - inaczej nazywaną nuklearną, składającą się
z męża, żony oraz ich dzieci; rodzinę poligamiczną, składającą się z kilku związków małżeńskich.
Ponadto rozróżnia rodzinę poszerzoną - wielopokoleniową, nazywaną dużą zmodyfikowaną rodzinę
poszerzoną, stanowiącą jakby związek wielu rodzin nuklearnych.
Z kolei, ze względu na charakter źródła utrzymania i środowisko zamieszkania, autor wyodrębnił typ
rodziny chłopskiej, dla której gospodarstwo wiejskie stanowi wyłączne źródło utrzymania; rodzinę
robotniczą, dla której źródło utrzymania stanowi dochód z fizycznej pracy członków rodziny; a także
rodzinę inteligencką, którą zdaniem Adamskiego, od rodziny robotniczej różni charakter pracy
zawodowej (praca umysłowa).

O typach rodzin pisze także S. Kawula. Wyodrębnia on między innymi rodzinę małą (nuklearną),

za podstawę której przyjmuje instytucję małżeństwa i wynikający z niego stosunek najbliższego
pokrewieństwa lub adopcji. W odróżnieniu od kręgu rodzinnego (rodziny dużej), rodzina mała obejmuje
tylko osoby powiązane najbliższym pokrewieństwem (dzieci, rodzice, dziadkowie), zamieszkujące razem
i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina odgrywa więc niezwykle istotną rolę, w
rozwoju społeczno-emocjonalnym dziecka, który z kolei jest zasadniczym czynnikiem warunkującym
przystosowanie lub nieprzystosowanie się dziecka.

Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, gdyż życie jest takie, że dzień w dzień

pojawiają się trudności, które trzeba pokonywać. Są rodziny, które potrafią sprostać tym obowiązkom.
Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują własne problemy, możemy nazwać rodzinami
funkcjonalnymi. Są jednak takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać swoich sytuacji kryzysowych
i realizować swych funkcji. Rodziny, które nie potrafią wypełniać swych funkcji wystarczająco dobrze,
nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi.

Zdaniem J. Raczkowskiej, rodziny dysfunkcjonalne to takie, które nie zaspokajają niezbędnych

psychicznych i społecznych potrzeb swoich członków rodziny. Cechą charakterystyczną tych rodzin, jak
podkreśla autorka, jest występowanie niekorzystnych czynników, takich jak faktyczne rozbicie rodziny,
poważne konflikty między jej członkami, nadużywanie alkoholu, popełnianie przestępstw, uprawianie
prostytucji, poważne choroby
i zaburzenia psychiczne, złe warunki materialno-bytowe. Ponadto niski poziom wykształcenia
i kultury rodziców łączy się z reguły z niskim statusem społeczno-zawodowym, ekonomicznym. Często
w takich rodzinach występują zaburzenia kontaktów emocjonalnych, więzi między rodzicami i dziećmi są
zazwyczaj poważnie osłabione, dzieci boleśnie odczuwają wyobcowanie

i odrzucenie uczuciowe. Rodziny takie stwarzają ogromne zagrożenie dobra dziecka. Z nich najczęściej
wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy, dzieci alkoholizujące się, wykazujące przejawy agresji i
przemocy. Szczególnie degradujący wpływ na funkcjonowanie rodziny
i kształtowanie osobowości dziecka ma alkohol. Nadmiernie pijący rodzice dezorganizują życie rodzinne,
ponadto wprowadzają atmosferę niepokoju. Należy podkreślić, iż alkoholizm bardzo często idzie w parze
z takimi zjawiskami jak wielodzietność, przemoc, wykorzystywanie seksualne czy konkubinat.

Zbliżone stanowisko zajmują M. Banach i J. Matejek. Według nich pojawienie się różnego

rodzaju zaburzeń w zachowaniu i funkcjonowaniu społecznym i rodzinnym dzieci
i młodzieży, świadczy o zakłóceniach w realizacji przez rodzinę jej podstawowych funkcji.
Dysfunkcjonalność, według autorów, można rozpatrywać w dwóch aspektach : rodzina - społeczeństwo
oraz rodzina - członkowie i wiąże się ona z niewypełnianiem przez rodzinę zadań na rzecz społeczeństwa
i na rzecz członków rodziny. Przyczyną dysfunkcjonalności może być patologia społeczna lub
biologiczna obciążająca jej członków, najczęściej rodziców. Przejawy patologii najczęściej powodujące
dysfunkcję rodziny to w mniemaniu autorów przestępczość, alkoholizm, narkomania, zachowania
autodestrukcyjne, dewiacyjne zachowania seksualne, zaburzenia psychiczne, obłożna choroba fizyczna
lub kalectwo. Inne czynniki powodujące dysfunkcjonalność rodziny, według Banacha i Matejka, to
dezorganizacja rodziny, przejawiająca się w znamionach struktury rodziny (poprzez rozbicie rodziny,
konflikty), ponadto złe pożycie rodziców, zakłócone stosunki uczuciowe, patologiczne zachowania
rodziców. Z kolei S. Kawula sądzi, iż dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości,
podłożem napięć i frustracji zarówno dla jej dorosłych członków jak i dzieci. Jego zdaniem,
dysfunkcjonalność rodziny może dotyczyć różnego zakresu realizowanych zadań, może to być
dysfunkcja całkowita, oznaczająca, że w rodzinie występuje kompletne niepowodzenie
w realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić wyspecjalizowane rodziny, dysfunkcja częściowa
przejawiająca się nieumiejętnością realizacji podstawowych funkcji i zadań. Dysfunkcjonalność ta może
obejmować między innymi niepowodzenia w realizacji zadań wychowawczych, niepowodzenia w walce
z kryzysem małżeńskim, niepowodzenia
w zaspakajaniu potrzeb dziecka.

ś

ycie dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie, jak podkreśla J. Brągiel, jest dla niego wielką

krzywdą, gdyż rodzice na ogół nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez
rodziców często może prowadzić do deformacji jego rozwoju, negatywnych skutków emocjonalnych,
zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej
i osobistej. Nie ulega wątpliwości, że dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych, zdezorganizowanych,
patologicznych, wykazują szereg trudności wychowawczych i edukacyjnych, z którymi spotykają się w
swojej pracy wychowawcy, nauczyciele, sami rodzice. W świetle literatury trudności wychowawcze to
wyraz braku przystosowania się do środowiska, negatywne formy
i sposoby zachowań dzieci, np. agresja, przestępczość, czyli zachowania niezgodne z ideałem
wychowawczym, celem i kierunkiem wychowania.

Za trudności wychowawcze H. Nartowska uważa wyraz braku przystosowania się dziecka do

wymagań otoczenia i do reguł obowiązujących w środowisku, w którym żyje. Trudności wychowawcze,
według H. Izdebskiej to problemy jakie dziecko (małe, dorastające) stwarza rodzicom, nauczycielom w
procesie swojego psychofizycznego rozwoju. Zdaniem autorki, owe trudności wynikają z zaniedbań
wychowawczych, negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego.


Ponadto związane są z błędami wychowawczymi rodziców, trudności wynikające
z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny, oraz trudności związane
z psychofizycznym rozwojem dziecka. Na skutek niespełnienia przez rodziny warunków zapewniających
prawidłowy rozwój biosocjokulturalny mogą wystąpić, zdaniem
E. Marynowicz-Hetki, zaburzenia w zachowaniu się dzieci, do których to zaburzeń autorka zalicza :
lekceważący stosunek do szkoły, nauki, rodziny, wagary, spożywanie alkoholu, przejawy zachowań
agresywnych, ponadto nieprzystosowanie społeczne przejawiające się zarówno z braku dojrzałości
emocjonalnej rodziców jak i też w alkoholizmie, przestępczości, prostytucji.