„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Joanna Miedzińska

Wykonywanie podstawowych utworów muzycznych
311[18].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Ewa Groblewska
mgr Jarosław Gliszczyński


Opracowanie redakcyjne:
mgr Joanna Miedzińska



Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[18].Z1.01
„Wykonywanie podstawowych utworów muzycznych”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik instrumentów muzycznych.



























Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Postawa ciała podczas gry na instrumencie

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

7

4.1.3. Ćwiczenia

7

4.1.4. Sprawdzian postępów

10

4.2. Sposoby wydobywania dźwięku

11

4.2.1. Materiał nauczania

11

4.2.2. Pytania sprawdzające

14

4.2.3. Ćwiczenia

15

4.2.4. Sprawdzian postępów

20

4.3. Rozwijanie techniki instrumentalnej

21

4.3.1. Materiał nauczania

21

4.3.2. Pytania sprawdzające

21

4.3.3. Ćwiczenia

22

4.3.4. Sprawdzian postępów

27

4.4. Gamy durowe i molowe do dwóch znaków przykluczowych i ich triady

28

4.4.1. Materiał nauczania

28

4.4.2. Pytania sprawdzające

30

4.4.3. Ćwiczenia

30

4.4.4. Sprawdzian postępów

35

4.5. Proste etiudy, łatwe utwory dawnych mistrzów, sonatiny i utwory różne

36

4.5.1. Materiał nauczania

36

4.5.2. Pytania sprawdzające

37

4.5.3. Ćwiczenia

37

4.5.4. Sprawdzian postępów

43

4.6. Metody samodzielnego przygotowania utworów muzycznych

44

4.6.1. Materiał nauczania

44

4.6.2. Pytania sprawdzające

45

4.6.3. Ćwiczenia

45

4.6.4. Sprawdzian postępów

51

5. Sprawdzian osiągnięć

52

6. Literatura

57

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu podstawowych

utworów muzycznych.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłużyć się nazwami literowymi i solmizacyjnymi nut,

–

zastosować klucze muzyczne w zapisie nut,

–

dokonać podziału skali muzycznej na oktawy,

–

znać wartości nut i pauz,

–

znać oznaczenia taktowe,

–

znać znaki chromatyczne: krzyżyk, bemol i kasownik i ich znaczenie,

–

rozróżnić w zapisie półton i cały ton,

–

określić znaczenie pojęć: skala, gama, tonacja,

–

rozróżnić rodzaje gam i ich odmiany na podstawie zapisu nutowego,

–

zbudować trójdźwięki oraz triadę harmoniczną,

–

odczytać oznaczenia dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłużyć się pojęciami z zakresu tonacji, faktury i budowy formalnej,

–

określić sposoby wydobywania dźwięków z instrumentów muzycznych,

–

utrzymać prawidłową postawę ciała podczas gry,

–

wydobyć prawidłowo dźwięk zróżnicowaną artykulacją,

–

zastosować podczas gry różne rodzaje artykulacji,

–

zagrać w zakresie podstawowym utwór muzyczny,

–

wykonać na instrumencie proste teksty nutowe,

–

zagrać gamy majorowe i minorowe do dwóch znaków przykluczowych oraz ich triady
harmoniczne,

–

zagrać podstawowe kadencje muzyczne,

–

zastosować podczas gry zróżnicowaną dynamikę,

–

wykonać łatwe wprawki z pamięci artykulacją portato i legato,

–

wykonać łatwe etiudy kształtujące umiejętności techniczne,

–

zagrać na instrumencie łatwe utwory dowolne,

–

przygotować samodzielnie i zagrać utwór muzyczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Postawa ciała podczas gry na instrumencie

4.1.1. Materiał nauczania

Pozycja pianisty siedzącego przy fortepianie jest stabilna, a jednocześnie mobilna.

Pianista ma możliwość swobodnego i nie powodującego zmęczenia poruszania się wzdłuż
klawiatury. Pianista siedzi pewnie i wygodnie, jego ciężar ciała spoczywa głównie na krześle,
ale pewna część opiera się także na stopach. Pianista siedząc przy instrumencie, ma proste
plecy, kolana schowane pod ramę fortepianu, nogi oparte na podłodze. Ruchy dłoni i ramion
powodują mniejsze lub większe zmiany w stanie równowagi całego ciała. Całe ciało stanowi
bazę dla ramion i zapewnia im takie położenie, w jakim działają najwygodniej. Stan
równowagi podlega nieustannym zmianom, które są najczęściej małe albo prawie
niezauważalne. Zachwianie tej równowagi powoduje powstawanie napięć w obrębie tułowia
i poszczególnych kończyn. Nogi i stopy podtrzymują i równoważą całe ciało. Zapewniają one
stabilność i możliwość zmiany pozycji dla zachowania równowagi. Pianista siedzi przy
fortepianie w taki sposób, który daje możliwość nieustannego poruszania się, w granicach
niezbędnych do grania na fortepianie. Pianista dopasowuje wysokość stołka, na którym siedzi
oraz jego usytuowanie w stosunku do fortepianu. Przyjmuje się zasadę, że przedramię
pianisty powinno być ułożone na wysokości klawiszy w położeniu poziomym. Jeśli pianista
siedząc na stołku lub krześle gra z pełna wygodą, oznacza to, że parametry te zostały dobrane
właściwie. Przepona oraz inne mięśnie w trakcie grania nie są poddane naprężeniu, wpływa to
pozytywnie na rytm oddychania i na technikę. W grze na fortepianie pierwszeństwo nad
wszelkimi innymi czynnikami mają łatwość i wygoda.

Palce różnią się między sobą długością i kształtem. Cztery z nich (rys. 1): 2, 3, 4, 5 ma

podobną budowę, kciuk różni się od nich nie tylko długością i kształtem, ale także budową.
Kciuk posiada dwa paliczki, pozostałe palce mają ich po trzy.

Rys. 1. Kolejność palców [12, s. 6]

Pionowe ruchy palców dokonywane są przez antagonistyczne mięśnie umiejscowione

w przedramieniu. Palce poruszają się pionowo i poziomo, ruchy te są wykonywane przez
mięśnie zginające i prostujące przedramię oraz przez mięśnie przywodzące i odwodzące dłoń.
Palce poruszają się również okrężnie dzięki kombinacjom ruchów pionowych i poziomych.
Dłoń wykonuje ruchy pionowe, poziome i okrężne dzięki mięśniom przedramienia. Dłoń nie
wykonuje ruchów rotacyjnych, których źródłem jest przedramię.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Palce dłoni ułożonych na klawiaturze tworzą tunel, kostki śródręcza są zaokrąglone. Dłoń

pozostaje swobodna, nie jest napięta, opiera się na palcach jak na naturalnych podpórkach.
Podczas gry palce mają równoległy układ do klawiszy w każdej oktawie. Każdy palec
położony jest na oddzielnym klawiszu, dwa palce nie wchodzą na jeden klawisz. Palce
pianisty są zaokrąglone, ostatnie paliczki palców ustawione prostopadle do klawiszy. Palce
uderzają w klawisze w następujący sposób: pierwszy palec wydobywa dźwięki z brzegu
klawiszy białych i czarnych, piąty palec wydobywa dźwięk blisko czarnych klawiszy
w każdej oktawie fortepianu.

Nadgarstek nie jest utrzymywany w jednej pozycji dla wszystkich pięciu palców. Ramię

przesuwa się w płaszczyźnie horyzontalnej po to, aby razem z nadgarstkiem i dłonią znaleźć
się w położeniu optymalnym dla każdego palca. Nadgarstek znajduje się poniżej śródręcza,
nieco wyżej od linii klawiszy.

Przedramię jest poruszane pionowo przez mięśnie górnej części ramienia oraz porusza się

w sposób rotacyjny. Górna część ramienia może wykonywać ruchy pionowe, poziome,
okrężne a także rotacyjne. Ta cześć ramienia posiada największe możliwości ruchowe.
Ramiona są rozluźnione i ułożone swobodnie. Łokieć jest swobodny, ułożony w ten sposób,
aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury. Łokieć nie jest przyklejony do korpusu
ani nie odstający.

Bark porusza się pionowo, do przodu i do tyłu oraz wykonuje ruchy okrężne. Jego

aktywna rola polega głównie na podtrzymywaniu i kierowaniu ruchem całego ramienia. Bark
steruje całym ramieniem, kontrolując jego ciężar, jednak nie porusza się zbytnio, gdyż każdy
jego zbędny ruch może być przyczyną powstawania napięć.

Rola mięśni tułowia polega na manewrowaniu ramionami w sposób pozwalający

grającemu zachować możliwość poruszania się w warunkach równowagi. Należy unikać
nadmiernych ruchów tułowia.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

W jaki sposób pianista siedzi przy instrumencie?

2.

Jak jest ułożona dłoń pianisty?

3.

Czy dwa palce mogą wchodzić na jeden klawisz?

4.

W którym miejscu klawisza wydobywa dźwięk 1 palec, a w którym 5 palec?

5.

Jak jest ułożone przedramię w stosunku do klawiatury?

6.

Jak jest ułożony nadgarstek?

7.

Jak są ułożone łokcie podczas gry na instrumencie?

8.

Czym się różni pierwszy palec od pozostałych palców?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozluźnij ramiona, tworząc z nich huśtawkę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

stojąc w pozycji prostej, podnieść ramiona do góry,

2)

z rozmachem opuścić swobodne ramiona w dół,

3)

zaobserwować, jak ręce wykonują swobodne ruchy w przód i tył, tworząc huśtawkę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

lustro.

Ćwiczenie 2

Siedząc przy instrumencie, poczuj ciężar ręki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie położyć swobodnie na kolanach,

2)

rozluźnić ręce tak, aby poczuć ich ciężar, gdy nauczyciel chwytając koło łokcia podniesie
prawą, a potem lewą rękę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 3

Przenieś dłonie z kolan na zamkniętą klapę instrumentu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

usiąść na krześle przy fortepianie, którego klawiatura jest przykryta klapą,

2)

zamknąć w pięści obie dłonie i położyć na kolanach,

3)

unieść do góry nadgarstek prawej, a potem lewej ręki i dłoń zamkniętą w pięść przenieść
na klapę instrumentu,

4)

przenieść prawą a potem lewą dłoń zamkniętą w pięść z klapy instrumentu na kolano,

5)

wykonać ćwiczenie jednocześnie obydwoma rękoma, pamiętając o rozluźnieniu rąk
podczas ich przenoszenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 4

Siedząc przy instrumencie, przesuń dłonie zamknięte w pięść po linii prostej ruchem

rozbieżnym i zbieżnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie zamknięte w pięść położyć na klawiaturze,

2)

przesunąć dłonie zamknięte w pięść po linii prostej ruchem rozbieżnym i zbieżnym,
czując swobodny ruch ręki od stawu barkowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Ćwiczenie 5

Siedząc przy instrumencie, ułóż w odpowiedni sposób ramiona oraz dłonie na

klawiaturze zaczynając od wyprostowanych palców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie z wyprostowanymi palcami położyć
swobodnie na klawiaturze,

2)

palcami wykonać ruch do siebie (głaszcząc klawisze), nie napięte dłonie oprzeć na
palcach, jak na naturalnych podpórkach, tworząc tunel, ostatnie paliczki palców ustawić
prostopadle do klawiszy, zaokrąglić kostki śródręcza, nadgarstek ustawić poniżej
ś

ródręcza i nieco powyżej linii klawiszy,

3)

każdy palec położyć na oddzielnym klawiszu, zaokrąglić kciuk i położyć go na brzegu
klawisza, 5 palec ustawić blisko czarnych klawiszy,

4)

łokieć ustawić w ten sposób, aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury,
rozluźnić ramiona, barki opuścić swobodnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

krzesło.

Ćwiczenie 6

Siedząc przy instrumencie, ułóż w odpowiedni sposób ramiona oraz dłonie na

klawiaturze zaczynając od pięści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie zaciśnięte w pięść położyć na klawiaturze,
zamkniętą pięść otworzyć i całą dłoń oprzeć na palcach jak na naturalnych podpórkach,
tworząc tunel, ostatnie paliczki palców ustawić prostopadle do klawiszy, zaokrąglić
kostki śródręcza, nadgarstek ustawić poniżej śródręcza i nieco powyżej linii klawiszy,

2)

każdy palec położyć na oddzielnym klawiszu, zaokrąglić kciuk i położyć go na brzegu
klawisza, 5 palec ustawić blisko czarnych klawiszy,

3)

łokieć ustawić w ten sposób, aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury,
rozluźnić ramiona, barki opuścić swobodnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

krzesło.

Ćwiczenie 7

Wykonaj ćwiczenie bezklawiaturowe usprawniające pracę palców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zgiąć wszystkie palce w ten sposób, aby koniuszki dotykały do dłoni, a następnie
wyprostować palce, powtórzyć ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

2)

trzymając 1 palec na dłoni w pobliżu 5 palca zgiąć wszystkie palce, a następnie
wyprostować, powtórzyć ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

3)

zgiąć 3 palec i dotykać do dłoni przy wyprostowanym kciuku odsuniętym od 2 palca,
wykonywać ruch palcem głaszczący dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcem 3, 4, 5 i 1, na
zmianę prawą i lewą ręką,

4)

zgiąć 2–3 palec dotykając do dłoni przy wyprostowanym kciuku odsuniętym od 2 palca,
wykonywać ruch palcami głaszczący dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcami 2–4, 3–5, 2–5,
na zmianę prawą i lewą ręką,

5)

zgiąć 2–3 palec dotykając do dłoni i łączyć je z kciukiem palca, powtórzyć ćwiczenie
palcami 2–4, 3–5, 2–5. Powtórz ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

6)

trzymając 1 palec na dłoni uginać 2, 3, 4, 5 palec oddzielnie, powtórzyć ćwiczenie kilka
razy na zmianę prawą i lewą ręką,

7)

trzymając 1 palec na dłoni rozstawić proste pozostałe palce, a następnie zamknąć w pięść,
chwytając leżący na dłoni 1 palec, wykonać ćwiczenie kilka razy na zmianę prawą i lewą
ręką,

8)

połączyć 2 i 1 palec koniuszkami palców, w ten sposób, aby utworzyć koło, a następnie
rozluźnić dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcami 1–3, 1–4, 1–5, 1–2–3, 1–2–4, 1–2–5, 1–3–
4, 1–3–5, 1–4–5 na zmianę prawą i lewą ręką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

krzesło.

Ćwiczenie 8

Wykonaj ćwiczenie bezklawiaturowe rozciągające palce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zamknąć lewą rękę w pięść i prawą ręką złapać lewy nadgarstek, 1 palcem prawej ręki
podciągnąć kciuk lewej ręki w kierunku zewnętrznej strony lewej ręki (do dołu),
powtórzyć ćwiczenie zmieniając ręce,

2)

położyć na zamkniętej klapie fortepianu obydwie dłonie, zetknąć koniuszki 1 i 2 palca,
zbliżyć obie dłonie do siebie nie unosząc nadgarstka, 2 palec lewej ręki zetknąć
z 2 palcem prawej ręki na całej długości tworząc między 1 a 2 palcem kąt rozwarty,

3)

włożyć lewą dłoń z wyprostowanymi palcami między palce 2–3 prawej ręki, rozstawić
palce lewej ręki w ten sposób, aby rozciągnąć fałdy międzypalcowe, powtórzyć
ć

wiczenie dla palców 3–4 i 4–5, powtórzyć ćwiczenie, zmieniając ręce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian z zamkniętą klapą.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić prawidłowy sposób siedzenia pianisty?

2)

wyjaśnić w jaki sposób ułożone są dłonie pianisty?

3)

usiąść prawidłowo przy fortepianie?

4)

ustawić w prawidłowy sposób ramiona oraz dłonie?

5)

podać kolejność palców pianisty?

6)

wyjaśnić rolę nóg i stóp pianisty?

7)

podać prawidłowe położenie przedramienia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.2. Sposoby wydobywania dźwięków

4.2.1. Materiał nauczania

Technika gry na fortepianie obejmuje trzy podstawowe rodzaje artykulacji. Artykulacja

to sposób wydobywania dźwięku, służy głównie dwóm celom: do wyrażenia ogólnego
charakteru utworu (w całości lub jego części) i do kształtowania elementów muzycznych
(motywów, tematów, fraz), aby mogły być jasno rozróżniane i rozpoznawane. Artykulacja
w muzyce to relacja pomiędzy zapisaną wartością nuty a odpowiadającą jej długością
brzmienia.

Rozróżniamy trzy podstawowe sposoby wydobywania dźwięku: portato, legato i staccato.

Tymi trzema podstawowymi rodzajami artykulacji należy operować swobodnie, aby wyrazić
sens muzyczny utworu.

Portato (z wł. przenoszony) to rodzaj artykulacji pośrednim między legato a staccato,

w notacji stosuje się poziomą kreskę pod nutami (rys. 2). Portato polega na wykonywaniu po
sobie dźwięków w sposób nieciągły, z małymi przerwami, co pokazano na rysunku.

Rys. 2. Portato: zapis i brzmienie [32]

Dźwięk portato wydobywa się swobodnym ruchem ramienia i prawidłowym ruchem

palca, przy dłoni naprowadzonej nad klawisz przedramieniem. Pianista wykorzystuje dwa
ź

ródła energii: siłę ciążenia oraz własny układ mięśni. Przy swobodnym spadku siła ciążenia

odgrywa czynną rolę tylko w czasie jednej fazy ruchu. Zanim nastąpi spadek ramienia, musi
być ono uniesione przez aktywnie działające mięśnie (rys. 3). Gdy palce, dłoń i ramię
znajdują się w położeniu umożliwiającym rozpoczęcie swobodnego spadku, zaczyna działać
siła ciążenia. Naturalny ruch nie jest zakłócany przez zatrzymywanie lub dodawanie rzutu
ramienia. Ramię, dłoń swobodnie opada. W momencie zetknięcia z klawiszami energia
zostaje przekazana (wydobycie dźwięku), mięśnie ramienia odprężają się i ręka zwisa
elastycznie na podporze palca, zawieszona luźno w stawie barkowym. Ćwiczenia portato są
wykonywane bardzo wolno i spokojnie, lecz sam ruch palca zawsze jest szybki. Przy
wydobywaniu dźwięku portato aktywny czubek palca „wczepia się” w klawisz, ruch palca
odbywa się tylko w stawie śródręczno-palcowym. Po wydobyciu dźwięku ręka zawisa
w stawach: śródręczno- palcowym i barkowym, następnie ćwiczący podnosi rękę ruchem
spokojnym i miękkim, wychodząc z ramienia od stawu barkowego. Ramię unosi się lekko
i pociąga za sobą przedramię, a dalej przegub i dłoń. Jednocześnie aktywne dotąd mięśnie
palca osadzonego w klawiszu odprężają się, dłoń się rozwiera, a palec pozostaje jeszcze na
klawiszu, aż do miękkiego odciągnięcia go przez unoszoną w górę dłoń. W następnym etapie
ruchu portato cała ręka przenosi się w sposób ekonomiczny nad następny klawisz. Pianista
siedzi w prawidłowej odległości od instrumentu, która zapewnia pionową linię spadku
opuszek palców. Fazy ruchu dłoni przy wydobyciu dźwięku portato przedstawia rysunek 2:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Rys. 3. Portato: fazy ruchu [24, s.40]

Legato (z wł. związany) sposób wykonywania poszczególnych dźwięków w sposób

ciągły, nieprzerwany, płynny, w sposób maksymalnie łączny między dźwiękami, bez
oddzielania jednego od drugiego, w notacji stosuje się oznaczenie słowne lub za pomocą
wiązania nut łukiem (rys. 4).

Rys. 4. Legato: zapis [32]

Legato uzyskuje się przy całkowicie samodzielnym działaniu palców i spokojnej ręce.

Przy grze legato każdy z dźwięków ma takie samo nasilenie. Podczas wykonywania legata
ręka jest zawieszona w stawach śródręczno-palcowych jednego palca opartego na klawiszu,
następny dźwięk uzyskuje się spadem następnego palca na klawisz, ciężar ręki jest spokojnie
przenoszony z palca na palec. Spad palca wykonuje się możliwie szybko i pewnie bez
zbędnych ruchów w przegubie i drgnięć dłoni. Wejście kolejnego dźwięku następuje podczas
wybrzmiewania poprzedniego dźwięku, gdy następny dźwięk został zagrany, poprzedni jest
kończony poprzez podniesienie palca. Pianista przy graniu legato nie wdusza palca w klawisz
i nie usztywnia przegubu.

Staccato (z wł. oderwany) rodzaj artykulacji dźwiękowej polegający na ostrym

oddzielaniu dźwięków od siebie, w notacji stosuje się oznaczenie kropką pod nutą (rys. 5),
dźwięki są wydobywane krótko i sprężyście – następuje znaczne skracanie ich wartości
rytmicznych. Przy grze na fortepianie są dwa sposoby wydobywania dźwięku artykulacją
staccato: staccato „od klawisza” (palcowe) i staccato „z kiści” (z przegubu).

Rys. 5. Staccato: zapis i brzmienie [32]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Staccato „od klawisza” (palcowe) to „wyrywanie” dźwięku z klawisza. Dłoń leży na

klawiaturze, palec spoczywa na wybranym klawiszu bez naciskania go, czubek palca jest
„przyklejony” do klawisza. Wydobycie dźwięku staccato następuje poprzez szybki ruch
oderwania palca przedramieniem od klawisza i odbicia się palcem od dna klawisza. Odbywa
się to szybko i ostro, ale ruchem swobodnym, przy elastycznym przegubie. Po wykonaniu
odbicia ręka wykorzystuje nadany jej ruch w górę i przenosi się resztką zamachu nad
następny klawisz, a potrzebny palec układa się nad nim, znów „przyklejony” do klawisza, nie
naciskając go.

Staccato „z kiści” (z przegubu) wykonuje się poprzez sprężysty ruch przegubu po spadku

palca z góry na wybrany klawisz. Przy całej ręce unieruchomionej w stawach barkowym
i łokciowym palec z mocno ustawionym czubkiem spada z góry, uderza w klawisz
i odskakuje przy pomocy sprężystego ruchu nadgarstka. Po odskoku palec korzysta z odbicia
ręki, ustawia się nad następnym klawiszem i ruch odbywa się od początku.

Zagranie dźwięku, melodii, miniatury na fortepianie z nut wiąże się ze znajomością

położenia nut w kluczu basowym i wiolinowym oraz kojarzeniem wysokości nut w obydwu
kluczach z dźwiękami na klawiaturze fortepianu, która składa się z klawiszy białych
i czarnych. Poniżej przedstawiono klawiaturę z nazwami klawiszy: solmizacyjne i literowe
(rys. 6).

Rys. 6. Klawiatura: nazwy literowe i solmizacyjne białych klawiszy [12, s.24]

Nazwy literowe (w nawiasie podano nazwy solmizacyjne) klawiszy czarnych:

1)

Pomiędzy dźwiękami c-d znajduje się dźwięk cis(do) lub des(re).

2)

Pomiędzy dźwiękami d-e znajduje się dźwięk dis(re) lub es(mi).

3)

Pomiędzy dźwiękami f-g znajduje się dźwięk fis(fa) lub ges(sol).

4)

Pomiędzy dźwiękami g-a znajduje się dźwięk gis(sol) lub as(la).

5)

Pomiędzy dźwiękami a-h znajduje się dźwięk ais(la) lub b(si).

Klawiatura fortepianu składa się z 9 oktaw: subkontra (nr 1), kontra (nr 2), wielka (nr 3),

mała (nr 4), razkreślna (nr 5), dwukreślna (nr 6), trzykreślna (nr 7), czterokreślna (nr 8),
pięciokreślna (nr 9).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Rys. 7. Położenie nut na klawiaturze fortepianu [32]

Nazwy oktaw i opis oznaczeń w nutach:

1)

oktawa subkontra (nr 1). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami z podwójnym
podkreśleniem albo z dwójką arabską w dolnym indeksie. Jest to najniższa oktawa.
Fortepian zawiera z niej tylko trzy dźwięki,

2)

oktawa kontra (nr 2). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami z pojedynczym
podkreśleniem albo z jedynką arabską w dolnym indeksie,

3)

oktawa wielka (nr 3). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami,

4)

oktawa mała (nr 4). Dźwięki oznaczane są małymi literami,

5)

oktawa razkreślna (nr 5). Dźwięki oznaczane są małymi literami z jedynką arabską
w górnym indeksie,

6)

oktawa dwukreślna (nr 6). Dźwięki oznaczane są małymi literami z dwójką arabską
w górnym indeksie,

7)

oktawa trzykreślna (nr 7). Dźwięki oznaczane są małymi literami z trójką arabską
w górnym indeksie,

8)

oktawa czterokreślna (nr 8). Dźwięki oznaczane są małymi literami z czwórką arabską
w górnym indeksie,

9)

oktawa pięciokreślna (nr 9). Dźwięki oznaczane są małymi literami z piątką arabską
w górnym indeksie. Jest to najwyższa oktawa, z której fortepian zawiera tylko jeden
dźwięk.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest artykulacja?

2.

Jakie są podstawowe sposoby wydobywania dźwięku?

3.

Co oznacza pojęcie portato?

4.

W jaki sposób oznacza się artykulację legato w notacji muzycznej?

5.

Na czym polega artykulacja staccato?

6.

Gdzie na klawiaturze znajduje się dźwięk c

1

, e, fis

2

, H?

7.

Wymień nazwy oktaw od najniższej do najwyższej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj dźwięk artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

siedząc przy fortepianie (pianinie) dłonie położyć na kolanach,

2)

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 3 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

1

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

ć

wiczenie dla dźwięków g

1

, f

1

, e

1

, d

1

, c

1

, h

1,

3)

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 2 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

1

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

ć

wiczenie dla dźwięków g

1

, f

1

, e

1

, d

1

, c

1

, h

1

,

4)

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 4 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

1

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

ć

wiczenie dla dźwięków g

1

, f

1

, e

1

, d

1

, c

1

, h

1,

5)

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 1 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

1

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

ć

wiczenie dla dźwięków g

1

, f

1

, e

1

, d

1

, c

1

, h

1,

6)

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 5 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

1

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

ć

wiczenie dla dźwięków g

1

, f

1

, e

1

, d

1

, c

1

, h

1,

7)

powtórzyć ćwiczenie dla drugiej ręki,

8)

dbać o ładne brzmienie dźwięku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 2

Wykonaj określone dźwięki w oktawach: kontra, wielka, mała, razkreślna, dwukreślna,

trzykreślna, czterokreślna ruchem portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

chwytliwym koniuszkiem 3 palca (następnie 2 palca, 4 palca, 5 palca, 1 palca) zagłębić
się w dno klawisza, wczepić się w klawisz i wydobyć dźwięk C w oktawie kontra,
następnie C, c, c

1

, c

2

, c

3

, c

4

,

2)

wykonać to samo ćwiczenie, wydobywając kolejno dźwięki d, e, f, g, a, h,

3)

powtórzyć ćwiczenie dla drugiej ręki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Ćwiczenie 3

Wykonaj piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić metrum oraz wyklaskać rytm piosenki,

2)

zaśpiewać piosenkę ze słowami,

3)

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato najpierw 3 palcem
prawej, potem lewej ręki tą samą barwą dźwięku,

4)

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury) artykulacją portato tą samą barwą
dźwięku palcami 2, 4, 5, 1, najpierw prawą, potem lewą ręką,

5)

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato palcami 3, 2, 4, 5, 1
prawej, potem lewej ręki, zaczynając od dźwięku a.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy piosenki „Uciekaj myszko do dziury” z „Fortepianu dla najmłodszych”.
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 4

Wykonaj miniaturę „Wróbelek” W. Chmielowskiej artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić metrum i tonację miniatury,

2)

wykonać miniaturę „Wróbelek” artykulacją portato palcami zaznaczonymi w nutach,
głośno licząc.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Wróbelka” W. Chmielowskiej ze zbioru „Światek Dziecięcy”.

Ćwiczenie 5

Wykonaj wprawkę nr 25 z „313 wprawek” – dział II „Wprawki w obrębie kilku oktaw”

artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wykonać wprawkę artykulacją portato najpierw prawą, potem lewą ręką palcami według
zapisu w nutach w wolnym tempie,

2)

wykonać wprawkę artykulacją portato razem prawą i lewą ręką, palcami według zapisu
w nutach, lewa ręka wykonuje wprawkę oktawę niżej od prawej w wolnym tempie,

3)

dbać o ładną barwę dźwięku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy E. Altberg, Z. Romaszkowa „313 wprawek”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Ćwiczenie 6

Wykonaj miniaturę „Miś” F. Woźniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum oraz wyklaskać rytm taktów 5 – 9, głośno licząc,

2)

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

3)

wykonać miniaturę „śuk” artykulacją portato palcami zaznaczonymi w nutach z głośnym
liczeniem, zwracając uwagę na zmianę klucza,

4)

zwrócić uwagę na zmiany dynamiczne i zagrać miniaturę zgodnie z dynamiką,

5)

wykonać miniaturę „Miś” z nauczycielem wykonującym na fortepianie partię II głosu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis

nutowy

„Misia”

z

„Fortepianu

dla

najmłodszych”

M.

Preuschoff–

Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 7

Wykonaj ćwiczenie pomocnicze do nr 50 artykulacją zgodnie z zapisem ze zbioru

„Do re mi fa sol” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wykonać ćwiczenie prawą ręką, 3–2 palcem w ruchu opadającym i 2–3 palcem w ruchu
wznoszącym, pierwszy dźwięk taktu zagrać ruchem portato, drugi dźwięk taktu zagrać
ruchem legato,

2)

wykonać wprawkę lewą ręką 3–2 palcem w ruchu wznoszącym i 2–3 w ruchu
opadającym, pierwszy dźwięk taktu zagraćć ruchem portato, drugi dźwięk taktu zagrać
ruchem legato,

3)

wykonać wprawkę 3–4, 1–2 i 4–5 palcem, pierwszy dźwięk taktu zagrać ruchem portato,
drugi dźwięk taktu zagrać ruchem legato, prawą i lewą ręką na zmianę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia do nr 50 str. 34 ze zbioru „Do re mi fa sol”
W. Markiewiczównej.

Ćwiczenie 8

Wykonaj ćwiczenie „Kawki” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–

Kaźmierczakowej artykulacją zgodnie z zapisem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum i wyklaskać rytm ćwiczenia głośno licząc,

2)

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

3)

zwrócić uwagę na znaki repetycji,

4)

zagrać z nut ćwiczenie, zwracając uwagę na palcowanie, artykulację i uwzględniając
znaki powtórzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia „Kawki z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 9

Wykonaj ćwiczenie „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–

–Kaźmierczakowej artykulacją zgodnie z zapisem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

2)

zagrać z nut ćwiczenie artykulacją legato najpierw prawą, potem lewą ręką zwracając
uwagę na palcowanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych” M.
Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 10

Wykonaj pięciopalcówkę na dźwiękach e, fis, gis, ais, h artykulacją staccato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 1–2–3–4–5 prawą ręką
artykulacją staccato z przegubu – „z kiści”,

2)

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 5–4–3–2–1 lewą ręką
artykulacją staccato z przegubu „z kiści”,

3)

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 1–2–3–4–5 prawą ręką
artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,

4)

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 5–4–3–2–1 lewą ręką
artykulacją staccato z palca „od klawisza”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 11

Wykonaj wprawki 16 i 17 z działu I „Pięciopalcówki w obrębie kwinty” z „313

wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa artykulacją staccato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wykonać wprawkę 16 i 17 prawą ręką artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

2)

wykonać wprawkę 16 i 17 lewą ręką artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

3)

wykonać wprawkę 16 i 17 razem artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

4)

wykonać wprawkę 16 i 17 prawą ręką artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,
zgodnie z palcowaniem w wolnym tempie,

5)

wykonać wprawkę 16 i 17 lewą ręką artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,
zgodnie z palcowaniem w wolnym tempie,

6)

wykonać wprawkę 16 i 17 razem artykulacją staccato z palca – „od klawisza” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 12

Wykonaj miniaturę „Skacze piłka” wg J. Haydna z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum oraz wyklaskać rytm głośno licząc,

2)

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

3)

wykonać miniaturę „Skacze piłka” artykulacją staccato „z kiści” palcami zaznaczonymi
w nutach z głośnym liczeniem,

4)

zwrócić uwagę na zmiany dynamiczne i zagrać miniaturę zgodnie z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Skacze piłka” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 13

Wykonaj miniaturę „Koci oberek” muz. F. Woźniak z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum i wyklaskać rytm prawej i lewej ręki oddzielnie z głośnym
liczeniem,

2)

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

3)

wykonać miniaturę artykulacją zgodnie z zapisem palcami zaznaczonymi w nutach razem
prawą i lewą ręką z głośnym liczeniem,

4)

zwrócić uwagę na dynamikę i zaznaczony akcent w ostatnim takcie miniatury,

5)

wykonać miniaturę artykulacją zgodnie z zapisem palcami zaznaczonymi w nutach razem
prawą i lewą ręką w dynamice piano, zaznaczając na końcu akcent.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Koci oberek” F. Woźniaka z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zdefiniować pojęcia portato, legato, staccato?

2)

wskazać dźwięki c, d, e, f, g, a, h na klawiaturze?

3)

wykonać portato dźwięki cis, dis, fis, gis, ais?

4)

wykonać ćwiczenie „Kawki” z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej artykulacji?

5)

wykonać miniaturę „Skacze piłka” wg J. Haydna z „Fortepianu dla
najmłodszych” M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej
artykulacji i zrealizować oznaczenia dynamiczne?

6)

rozróżnić sposób wydobycia dźwięku staccato „z kiści” i „od
klawisza”?

7)

wykonać ćwiczenie „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej artykulacji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

4.3. Rozwijanie techniki instrumentalnej

4.3.1. Materiał nauczania

Rozwijanie techniki instrumentalnej odgrywa bardzo ważną rolę. Technika to zespół

wszystkich środków służących interpretacji dzieła muzycznego. Technika to umiejętność,
którą powinno się rozwijać świadomie. Wszystkie ćwiczenia mają na celu nie tylko
opanowanie podstawowych problemów takich jak praca palców, ale przede wszystkim jakość
i siłę dźwięku, czyli wydobycie dźwięku pięknego, brzmiącego, pełnego. Prawidłowy ruch
ręką jest środkiem do uzyskania właściwej jakości dźwięku. Ćwiczenia związane
z rozwijaniem techniki instrumentalnej nie powinny przebiegać automatycznie, lecz
ś

wiadomie i z zaangażowaniem pianisty. Dzięki kontroli umysłu praca nad rozwijaniem

techniki instrumentalnej jest nie tylko pracą nad palcami, ale również pracą nad dźwiękiem.
Każda praca nad dźwiękiem jest pracą nad techniką. Ostatecznym sprawdzianem jest sam
dźwięk.

Pod słowem technika nie należy rozumieć tylko biegłości, szybkości i błyskotliwości. Są

to tylko pojedyncze elementy techniki. Technika jest sztuką poruszania się po klawiaturze,
sztuką wydobycia dźwięku i sztuką oddawania treści muzyki. Brak techniki prowadzi do gry
niedoskonałej, brzydkim dźwiękiem. Pianista, który opanował grę na instrumencie pod
względem sposobu wydobycia dźwięku, jest w stanie dobrze interpretować utwór oraz
realizować zamierzenia kompozytora w sposób właściwy. Pianista, który ma prawidłową
technikę, wydobywa z instrumentu różne brzmienia, a tym samym wyraża swoją grą to, co
zawarte w utworze. Natomiast jeśli mechanizm nie jest uformowany w sposób właściwy,
wpływa to negatywnie na dźwięk, frazowanie, interpretację całego utworu, na całą muzykę.
Sposób, w jaki pianista atakuje dźwięki palcami klawiaturę, ma decydujący wpływ na jakość
wydobywanych dźwięków.

Jednym ze sposobów pracy nad techniką jest granie wprawek. Wprawki należy

wykonywać z pamięci. Granie wprawek z nut mija się z celem, utrudniając kontrolę nad ręką
oraz nad dźwiękiem. Niektóre wprawki są oparte na progresji – czyli na powtarzaniu tego
samego schematu dźwięków w kierunku wznoszącym lub opadającym. Wprawki te są
skonstruowane z elementów gam, trójdźwięków lub pasaży. Takie ćwiczenia zbudowane
z trudnych fragmentów są bardzo pożyteczne, kształcą umiejętności rozwiązywania
złożonych problemów wykonawczych.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co oznacza pojęcie technika instrumentalna?

2.

Jakie są założenia pracy nad techniką instrumentalną?

3.

Jaki jest najważniejszy cel przy rozwijaniu techniki instrumentalnej?

4.

Jaka jest zależność między techniką instrumentalną a interpretacją utworu?

5.

Jakie są sposoby pracy nad techniką instrumentalną?

6.

Dlaczego wprawek nie wykonuje się z nut?

7.

Jakie elementy zawierają wprawki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj piosenkę „Pobudka” ze „Światka dziecięcego” W. Chmielowskiej artykulacją

portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić metrum i wyklaskać rytm piosenki,

2)

przeczytać literowo nuty najpierw bez rytmu, potem zgodnie z rytmem piosenki,

3)

zaśpiewać piosenkę ze słowami,

4)

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato 3 palcem tą samą barwą dźwięku,

5)

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato palcami 2, 4, 5, 1 tą samą barwą
dźwięku,

6)

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato palcami zgodnie z zapisem w nutach,
najpierw wolno, potem w tempie szybszym,

7)

nauczyć się na pamięć piosenki „Pobudka” i wykonać ją w sposób swobodny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

nuty piosenki „Pobudka” ze „Światka dziecięcego” W. Chmielowskiej.

Ćwiczenie 2

Wykonaj miniaturę „Niegrzeczna lalka” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury z głośnym liczeniem,

2)

zwrócić uwagę na zmianę kluczy, znaki przygodne i przeczytać nuty literowo,

3)

przeczytać nuty zgodnie z rytmem miniatury,

4)

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem ustalonym z nauczycielem najpierw wolno,
potem szybciej,

5)

odczytać dynamikę i zwrócić uwagę na określenie ritenuto,

6)

zagrać tekst nutowy z dynamiką i zwolnieniem,

7)

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką i zwolnieniem (rit.).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Niegrzecznej lalki” J. Garści z „Obrazków muzycznych dla najmłodszych”.

Ćwiczenie 3

Wykonaj miniaturę „Zabawa z piłką” K. Druszkiewicz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odczytać znaki przykluczowe i określić tonację,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

2)

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury najpierw prawej, potem lewej
ręki z głośnym liczeniem,

3)

zwrócić uwagę na zmianę kluczy i przeczytać nuty solmizacyjnie najpierw prawej, potem
lewej ręki najpierw swobodnie, potem zgodnie z rytmem,

4)

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem ustalonym z nauczycielem najpierw wolno,
potem szybciej,

5)

zwrócić uwagę na dynamikę i zagrać tekst nutowy zgodnie z dynamiką,

6)

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Zabawy z piłką” K. Druszkiewicz – z „Podręcznika początkowego
nauczania gry na fortepianie”.

Ćwiczenie 4

Wykonaj Ćwiczenie 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyklaskać rytm ćwiczenia,

2)

zwrócić uwagę na znaki przykluczowe,

3)

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

4)

zwrócić uwagę na dynamikę,

5)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację,

6)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 5

Wykonaj Ćwiczenie 54 „Taniec pajacyka” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odczytać metrum i wyklaskać rytm ćwiczenia prawej ręki z głośnym liczeniem,

2)

odczytać znaki przykluczowe i określić tonację,

3)

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

4)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację
w tempie wolnym, następnie w tempie szybszym,

5)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zwracając uwagę na palcowanie
i artykulację w tempie wolnym, następnie w tempie szybszym,

6)

zwrócić uwagę na oznaczenie tempa i dynamiki,

7)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką i tempem,

8)

nauczyć się na pamięć tekstu nutowego oraz wykonać miniaturę w sposób swobodny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 6

Wykonaj miniaturę „śółw” F. Woźniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury oddzielnie prawej i lewej ręki,

2)

określić tonację utworu i zwrócić uwagę na znaki przygodne, przeczytać nuty literowo,

3)

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem i artykulacją najpierw wolno, potem
szybciej,

4)

odczytać określenia dynamiki i zagrać tekst nutowy z dynamiką,

5)

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką,

6)

wykonać miniaturę z pamięci razem z nauczycielem grającym partię II głosu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „śółwia” F. Woźniaka z „Fortepianu dla najmłodszych” M.Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 7

Wykonaj wprawkę 3, 4 i 5 z działu XIII „Wprawki na uniezależnienie rąk” z „313

wprawek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum,

2)

wykonać wprawkę 3 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

3)

wykonać wprawkę 4 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

4)

wykonać wprawkę 5 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 8

Wykonaj wprawkę 6 i 7 z działu XIII „Wprawki na uniezależnienie rąk”

z „313 wprawek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum,

2)

wykonać wprawkę 6 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

3)

wykonać wprawkę 7 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

nuty „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 9

Wykonaj miniaturę „Piosenka Zosi” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyklaskać rytm ćwiczenia prawej, a następnie lewej ręki,

2)

zwrócić uwagę na znaki przykluczowe,

3)

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

4)

zwrócić uwagę na dynamikę,

5)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno artykulacją portato zwracając uwagę na
palcowanie,

6)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy miniatury „Piosenka Zosi” W. Markiewiczównej ze zbioru „Krasnoludki
grają na fortepianie” M. Grzebalskiej.

Ćwiczenie 10

Wykonaj miniaturę „Spacer po lesie” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyklaskać rytm ćwiczenia prawej, a następnie lewej ręki,

2)

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

3)

zwrócić uwagę na dynamikę,

4)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno artykulacją legato zwracając uwagę na
palcowanie,

5)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy miniatury „Spacer po lesie” W. Markiewiczównej ze zbioru „Krasnoludki
grają na fortepianie” M. Grzebalskiej.

Ćwiczenie 11

Wykonaj Ćwiczenie 49 „Pierwszy smutek” W. Markiewiczównej ze zbioru

„Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

2)

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

3)

zwrócić uwagę na dynamikę,

4)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno głośno licząc, zwracając uwagę na palcowanie,

5)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 49 „Pierwszy smutek” W. Markiewiczównej ze zbioru
„Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 12

Wykonaj Ćwiczenie 55 „Adagio” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odczytać metrum i podać jednostkę miary,

2)

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

3)

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

4)

zwrócić uwagę na dynamikę,

5)

zagrać ćwiczenie z nut.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia 55 „Adagio” W. Markiewiczównej z „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 13

Wykonaj miniaturę „Wróbelek” K. Druszkiewicz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić metrum i przeczytać znaki przykluczowe,

2)

przeczytać literowo nazwy nut,

3)

wyklaskać rytm osobno prawej i lewej ręki z głośnym liczeniem,

4)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie, artykulację
i przenośnik oktawowy, najpierw wolno, potem w szybszym tempie,

5)

zwrócić uwagę na tempo i dynamikę,

6)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką, najpierw
w wolniejszym tempie, następnie w tempie allegretto,

7)

nauczyć się na pamięć miniatury i wykonać ją ze swobodą.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Wróbelka” K. Druszkiewicz z „Podręcznika początkowego nauczania na
fortepianie”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Ćwiczenie 14

Wykonaj Ćwiczenie 62 „Zabawa z piłką” W Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyklaskać rytm ćwiczenia osobno prawej i lewej ręki z głośnym liczeniem,

2)

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

3)

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

4)

zwrócić uwagę na tempo i dynamikę,

5)

zagrać z nut ćwiczenie każdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację,

6)

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką i tempem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 62 „Zabawa z piłką” W Markiewiczównej z „Do re mi fa sol”.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zdefiniować rodzaje artykulacji oraz prawidłowo wykonać artykulację
w ćwiczeniu 54 „Taniec pajacyka” W. Markiewiczównej?

2)

zrealizować odpowiednią artykulacją miniaturę „śółw” F. Woźniaka?

3)

wykonać artykulacją legato miniaturę „Spacer po lesie”
W. Markiewiczównej?

4)

wykonać prawidłową artykulacją wprawkę 4 z działu XIII „Wprawki
na uniezależnienie rąk” z „313 wprawek”?

5)

wykonać artykulacją staccato miniaturę „Wróbelek”
K. Druszkiewicz?

6)

wykonać prawidłową artykulacją wprawkę 5 z działu XIII „Wprawki
na uniezależnienie rąk” z „313 wprawek”?

7)

wykonać prawidłową artykulacją ćwiczenie „Zabawa z piłką”
W. Markiewiczównej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

4.4.

Gamy durowe i molowe do dwóch znaków przykluczowych
i ich triady

4.4.1. Materiał nauczania

Trudności techniczne, z którymi pianista spotyka się w utworach są często fragmentami

gam i pasaży. Umiejętności zdobyte przez ćwiczenie gam, pasaży i akordów pomagają
w uzyskaniu czystej i wyrazistej realizacji utworów. Gamy i pasaże są ćwiczeniami
utrwalającymi różne problemy techniczne. Gamy, pasaże oraz kadencje należy ćwiczyć
ś

wiadomie, aby utrwalały się prawidłowe nawyki ruchowe. Mechaniczne i sprawnościowe ich

ć

wiczenie nie daje wystarczających korzyści. Gamy i pasaże należy grać muzykalnie,

traktując je jako linię melodyczną. Gamy należy ćwiczyć trzema podstawowymi sposobami
artykulacji. Gam, pasaży i kadencji nie należy ćwiczyć z nut.

Gamą wyjściową, od której zaczyna się ćwiczenie gam jest gama C-dur, która składa się

z dźwięków c d e f g a h c. Palcowanie gamy C-dur dla prawej ręki: 12312345, dla lewej ręki
54321321. Gamą molową pokrewną do gamy C-dur jest gama a-moll. Gamy te nie posiadają
znaków przykluczowych i są oddalone od siebie o tercję małą. Gamy molowe posiadają
odmiany: harmoniczną, naturalną (eolską), dorycką oraz melodyczną (w górę dorycka, w dół
naturalna). Na fortepianie gramy gamę molową harmoniczną oraz melodyczną. Gama
molowa harmoniczna ma podwyższony VII stopień w górę i w dół i składa się z dźwięków:
a h c d e f gis a. Gama molowa melodyczna ma podwyższony VI i VII stopień w górę
(dźwięki a h c d e fis gis a), w dół VI i VII stopień jest obniżony (dźwięki a g f e d c h a).
Palcowanie dla obydwu tych odmian gamy a-moll jest identyczne: dla prawej ręki: 12312345,
dla lewej ręki 54321321.

Oprócz gam C-dur i a-moll pianista powinien znać gamy krzyżykowe i bemolowe do

dwóch znaków przykluczowych. Gamy krzyżykowe to G-dur, e-moll, D- dur, h-moll,
bemolowe to F-dur, d-moll, B-dur i g-moll (tabela 1).

Tabela 1. Gamy i ich znaki przykluczowe
Gama durowa

Gama molowa

Ilość znaków

C-dur

a-moll

0

G-dur

e-moll

1 krzyżyk fis

D-dur

h-moll

2 krzyżyki fis cis

F-dur

d-moll

1 bemol b

B-dur

g-moll

2 bemole b es

Przed rozpoczęciem ćwiczenia gam do dwóch znaków przykluczowych, ich palcowanie

należy sprawdzić w „Gamach i pasażach” zesz. 1. Pasaże, które wykonujemy na fortepianie to
trójdźwięki zbudowane na I stopniu gamy: w gamach durowych to trójdźwięk toniki,
w gamach molowych to trójdźwięk moll toniki. Pasaże toniczne w zależności od tonacji
palcujemy według schematów podanym w tabelach (tabela 2, 3, 4, 5, 6).

Tabela 2. Palcowanie pasaży tonicznych w tonacjach C,G, F, a, e, d.
Tonacje C, G, F, a, e, d

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

1241245

5321321

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Tabela 3. Palcowanie pasaży tonicznych w tonacji D.
Tonacja D

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5321321

Przewrót I

2124124

3213212

Przewrót II

1241245

5321321

Tabela 4. Palcowanie pasaży tonicznych w tonacji h.
Tonacja h

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

2123123

4214212

Tabela 5. Palcowanie pasaży tonicznych w tonacji B.
Tonacja B

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

2124124

3213212

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

1241245

5321321

Tabela 6. Palcowanie pasaży tonicznych w tonacji g.
Tonacja g

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

2123123

4214212

Przewrót II

1231235

5321321

Podstawowymi elementami techniki są gamy i pasaże. Wykonując je należy kontrolować

palcowanie oraz jakość każdego dźwięku. Duże trudności zachodzą przy podkładaniu kciuka
w gamach i pasażach – nie należy unosić wysoko nadgarstka. Te niepotrzebne ruchy
przegubu do góry i na dół utrudniają wyrównanie dźwięków pod względem natężenia
i powodują akcenty wbrew woli grającego oraz hamują tempo gry. Uniesiony, a przez to
sprężony nadgarstek oraz wbijany w klawiaturę pierwszy palec to zasadnicze błędy w pracy
nad gamami i pasażami, których należy się wystrzegać. Drugim niewłaściwym sposobem
podkładania pierwszego palca jest przechylanie dłoni na bok w momencie podkładania
kciuka. Wówczas ręka zmienia całkowicie swój układ, nie ma oparcia na koniuszkach
palców, a piąty palec opiera się na klawiszu całą swoją boczną powierzchnią. Pianista
powinien wystrzegać się tych błędów, ponieważ nie dają żadnych pozytywnych rezultatów.
Ć

wiczenia te służą do nauki prawidłowego wydobywania poszczególnych dźwięków

i z jednakowym natężeniem. Gamy i pasaże przygotowują ręce grającego do swobodnego
wykonywania wszelkich biegników, gam i pasaży w różnych tonacjach i rejestrach
fortepianu, w etiudach, sonatinach. Powinny być grane artystycznie. Grając gamy i pasaże
pianista zwraca uwagę na postawę przy instrumencie, na prawidłową pracę rąk i palców,
pulsację, na jakość dźwięków.

Kadencje, które pianista wykonuje na fortepianie, są zbudowane z materiału

dźwiękowego triady harmonicznej: trzech trójdźwięków zbudowanych na I, IV i V stopniu
gamy. Pierwszy stopień w gamie durowej to tonika (skrót T), która jest dźwiękiem
najważniejszym, centralnym. Najważniejszy po tonice jest V stopień skali – dominanta (skrót
D), a następnie IV stopień skali – subdominanta (skrót S). W gamie molowej harmonicznej
trójdźwięk zbudowany na pierwszym stopniu to moll tonika, na IV stopieniu to moll
subdominanta, na V stopniu to dominanta.

Wykonując kadencje, pianista gra każdy dźwięk akordu z jednakową siłą, zwraca uwagę

na równość i jednoczesność wydobycia dźwięków, a w związku z tym na dokładność
współbrzmienia. Pamięta o podstawowych zasadach dotyczących układu i ruchu palców na
klawiaturze, które obowiązują przy wydobywaniu pojedynczych dźwięków. Palce 2, 3, 4. 5
znajdują się w każdej oktawie fortepianu w pobliżu czarnych klawiszy, kostki śródręcza nie
są zapadnięte, a szczególnie kostka piątego palca. Pierwszy palec współdziałający z innymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

palcami wydobywa dźwięk koniuszkiem palca, zewnętrzna stroną przy paznokciu, z brzegu
białego czy czarnego klawisza. Kciuk nie atakuje klawiszy z pozycji pionowej. Koniuszki
wszystkich palców są czułe i chwytliwe, a kiść rozluźniona. Palce chwytają dźwięki akordów,
nie są wciskane lub wbijane w klawiaturę. Ruch niezbędny do poprawnego wykonania
akordów pianista może ćwiczyć na stole lub klapie fortepianu. Po położeniu ręki
z wyprostowanymi palcami, przesuwa koniuszki palców do wewnątrz ku dłoni. Palce tworzą
dzięki temu „tunel” i są zaokrąglone, a kostki stawów pozostają widoczne. Akordy
wydobywane ręką ułożoną w ten sposób mają ładne brzmienie, dźwięki akordów są pełne,
głębokie, soczyste.

Trudności techniczne, z którymi pianista zetknie się w utworach, są często fragmentami

gam i pasaży. Umiejętności zdobyte przez ćwiczenie gam, pasaży i akordów pomogą
w uzyskaniu czystej i wyrazistej realizacji utworów.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest palcowanie gamy C-dur dla prawej i lewej ręki?

2.

Jakie są sposoby ćwiczenia gam?

3.

Jakie odmiany gamy molowej gramy na fortepianie?

4.

Jakie jest palcowanie gamy a-moll dla prawej i lewej ręki?

5.

Jaki jest wzór opalcowania pasażu tonicznego w gamie F-dur?

6.

Jaki jest wzór opalcowania pasażu tonicznego w gamie g-moll?

7.

Jakie są nazwy akordów składających się na triadę harmoniczną w gamach durowych,
a jakie w gamach molowych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj trzy wprawki na podkładanie 1 palca z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum oraz znaki powtórzenia,

2)

zagrać trzy wprawki prawą i lewą ręką podanymi palcami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Fortepian dla najmłodszych” M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 2

Wykonaj gamę C-dur równolegle i rozbieżnie przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

znać budowę gamy C-dur i znać jej palcowanie dla prawej i lewej ręki,

2)

zagrać gamę C-dur prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

3)

zagrać gamę C-dur lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

4)

zagrać gamę C-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

5)

zagrać gamę C-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

6)

zagrać gamę C-dur prawą i lewą ręką rozbieżnie od jednego dźwięku przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem artykulacją legato,

7)

zagrać gamę C-dur prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem artykulacją legato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 3

Wykonaj pasaż toniczny gamy C-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

znać budowę pasażu tonicznego gamy C-dur oraz jego palcowanie,

2)

zagrać pasaż toniczny gamy C-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 1231235 artykulacją: portato, staccato i legato,

3)

zagrać pasaż toniczny gamy C-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem: 5421421 artykulacją: portato, staccato i legato,

4)

zagrać pasaż toniczny gamy C-dur prawą i lewą ręką razem przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem artykulacją: portato, staccato i legato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 4

Wykonaj gamę a-moll harmoniczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

znać budowę gamy a-moll harmonicznej oraz znać palcowanie gamy dla prawej i lewej
ręki,

2)

zagrać gamę a-moll harmoniczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

3)

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

4)

zagrać gamę a-moll harmoniczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato,

5)

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pasaż moll toniki gamy e-moll.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

znać dźwięki moll toniki gamy e-moll,

2)

zagrać pasaż toniczny gamy e-moll prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 1231235,

3)

zagrać pasaż toniczny gamy e-moll lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 5421421,

4)

zagrać pasaż toniczny gamy e-moll prawą i lewą ręką razem przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 6

Wykonaj gamę G-dur równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe ma gama G-dur, znać budowę gamy G-dur oraz jej
palcowanie,

2)

zagrać gamę G-dur prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 12312345,

3)

zagrać gamę G-dur lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy:54321321,

4)

zagrać gamę G-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

5)

zagrać gamę G-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

6)

zagrać gamę G-dur prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Ćwiczenie 7

Wykonaj kadencję gamy G-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe ma gama G-dur,

2)

zagrać trójdźwięk toniczny gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

3)

zagrać trójdźwięk subdominanty gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

4)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

5)

zagrać połączenie toniki, subdominanty i dominanty– kadencję gamy G-dur prawą ręką
artykulacją portato,

6)

zagrać podstawę harmoniczną kadencji gamy G-dur – „bas” lewą ręką,

7)

zagrać kadencję gamy G-dur razem prawą i lewą ręką artykulacją portato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik„Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 8

Wykonaj gamę e-moll melodyczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe ma gama e-moll, znać budowę gamy e-moll
melodycznej w górę i w dół oraz jej palcowanie,

2)

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

3)

zagrać gamę e-moll melodyczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

4)

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

5)

zagrać gamę e-moll melodyczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

6)

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem artykulacją legato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Ćwiczenie 9

Wykonaj triadę harmoniczną gamy d-moll harmonicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe gamy d-moll oraz znać budowę gamy d-moll
harmonicznej,

2)

nazwać trójdźwięki triady harmonicznej i określić dźwięki moll toniki, moll
subdominanty oraz dominanty,

3)

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem 1231235,

4)

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem: 5421421,

5)

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną oktawę
zgodnie z palcowaniem,

6)

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę
w górę i w dół zgodnie z palcowaniem 1231235,

7)

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę
i w dół zgodnie z palcowaniem: 5421421,

8)

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną
oktawę zgodnie z palcowaniem,

9)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem 1231235,

10)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem: 5321321,

11)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną oktawę
zgodnie z palcowaniem,

12)

zagrać triadę harmoniczną – połączenie trzech trójdźwięków :moll toniki, moll
subdominanty i dominanty wraz z rozwiązaniem na I stopień gamy d-moll prawą ręką,

13)

zagrać połączenie I stopnia moll toniki, I stopnia moll subdominanty, I stopnia dominanty
i I stopnia moll toniki lewą ręką,

14)

zagrać razem prawą i lewą ręką triadę harmoniczną wraz z podstawą basową (pierwsze
stopnie trójdźwięków triady harmonicznej).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 10

Wykonaj kadencję gamy B-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe ma gama B-dur,

2)

zagrać trójdźwięk toniczny gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

3)

zagrać trójdźwięk subdominanty gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

4)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

5)

zagrać połączenie toniki, subdominanty i dominanty– kadencję gamy B-dur prawą ręką
z nut,

6)

zagrać bas kadencji gamy B-dur lewą ręką z nut,

7)

zagrać kadencję gamy B-dur razem prawą i lewą ręką z nut,

8)

zagrać kadencję gamy B-dur razem prawą i lewą ręką z pamięci.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

Ćwiczenie 11

Wykonaj gamę g-moll harmoniczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić jakie znaki przykluczowe ma gama g-moll,

2)

znać budowę gamy g-moll harmonicznej oraz jej palcowanie,

3)

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

4)

zagrać gamę g-moll harmoniczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

5)

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

6)

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

7)

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem gamy artykulacją legato.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaże” zeszyt 1.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wykonać gamę C-dur przez dwie oktawy równolegle i rozbieżnie
różnymi sposobami artykulacji?

2)

wykonać gamę g-moll harmoniczną przez dwie oktawy równolegle
różnymi sposobami artykulacji?

3)

wykonać gamę a-moll melodyczną dwie oktawy równolegle różnymi
sposobami artykulacji?

4)

wykonać pasaż toniczny gamy G-dur przez dwie oktawy?

5)

wykonać pasaż moll toniczny gamy e-moll przez dwie oktawy?

6)

wykonać triadę harmoniczną gamy d-moll?

7)

wykonać kadencję gamy B-dur?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

4.5.

Proste etiudy, łatwe utwory dawnych mistrzów, sonatiny
i utwory różne

4.5.1. Materiał nauczania

Utwory różnych epok i stylów umożliwiają poznanie odmiennych problemów zarówno

technicznych, jak i interpretacyjnych dotyczących różnych stylów. Takie poznanie zapewnia
podstawę do wszechstronnego rozwoju młodego pianisty.

Etiudy prowadzą do rozwijania techniki, ćwicząc je pianista opanowuje podstawowe

wzorce, które zastosuje w toku odtwarzania muzyki. Rozwijanie techniki poprzez granie etiud
jest procesem przyswajania wzorców ruchowych poprzez ich powtarzanie. Jeśli pianista
wykonuje te ćwiczenia poprawnie i ze świadomością, wystarczy stosunkowo niewielka liczba
powtórzeń. Po poprawnym opanowaniu pewnych nawyków ruchowych, nie potrzeba więcej
ich ćwiczyć. Dokładne i cierpliwe ćwiczenie etiud daje umiejętności pomagające w uzyskaniu
czystej i wyrazistej realizacji utworu.

Etiudy są środkiem do rozwiązywania różnych problemów technicznych ujętych w formę

utworu. Szkolne etiudy opierają się na jednym wybranym problemie technicznym i są to
etiudy figuracyjne na prawą i lewą rękę, etiudy pasażowe, na repetycję, na podwójne dźwięki,
akordowe. Na początku nauki grania na fortepianie pianista skupia się na etiudach
figuracyjnych na prawą i lewą rękę. Kiedy np. lewa ręka gra pięciopalcówki, pochody
gamowe, prawa ręka prowadzi melodię, gra dwudźwięki, trójdźwięki lub inne akordy. W tym
czasie należy ćwiczyć tekst nutowy każdą ręką oddzielnie. W ten sposób wszystkie elementy
techniczne będą realizowane poprawnie.

Wykonując etiudy gamowe, figuracyjne, pasażowe powinno się zwracać szczególną

uwagę na prawidłowe prowadzenie rąk, poprawną pracę pierwszego palca oraz właściwe
podkładanie kciuka. Bardzo ważny przy graniu takich etiud jest skupiony układ palców,
oparcie ręki na kostkach stawów śródręcza oraz mocne, nie zapadające się do wewnątrz,
zaokrąglone palce z czułymi koniuszkami, od których zależy jakość dźwięku. Grając etiudy
pasażowe należy zwracać uwagę na podkładanie kciuka. Pierwszy palec wydobywa dźwięk
zewnętrzną stroną przy paznokciu, kostki pozostałych palców powinny być widoczne,
a przegub i łokieć zachowuje spokój. Cała ręka dzięki obrotowemu ruchowi nadgarstka,
przesuwa się wraz z palcami w kierunku wznoszącym i opadającym. Pianista ma całkowitą
swobodę gry i dba o to, aby przegub nie balansował, nie wykonywał ruchu w górę i w dół
oraz żeby łokieć nie podnosił się podczas podkładania kciuka. Zła praca przegubu i łokcia
powoduje sprężanie nadgarstka, a to z kolei pociąga złą pracę kciuka, który atakuje klawisze
w pozycji pionowej. Balansujący nadgarstek powoduje, że ręka nie ma oparcia na palcach,
tylko na balansującej kiści. Wówczas pianista może odczuwać ból podczas gry w szybkich
tempach, co z kolei powoduje nieprecyzyjne wykonywanie etiud oraz miejsc gamowych,
figuracyjnych w innych utworach.

Akordy, które pojawiają się w etiudach, utworach dawnych mistrzów, sonatinach, czy

utworach dowolnych pianista wykonuje chwytliwymi palcami, nie opuszcza na klawisze
fortepianu sztywnych haczyków. Przegub po wydobyciu dźwięków powinien opaść niżej od
ś

ródręcza – ręka ma wtedy całkowitą swobodę, natomiast brzmienie akordów będzie soczyste

i pełne.

Pianista powinien zajmować się nie tylko pracą nad etiudami, ale również nad innymi

utworami. Daje to możliwość zetknięcia się z innymi problemami, a tym samym rozwija
warsztat. Różnorodność problemów jest bardzo użyteczna. Łatwe utwory dawnych mistrzów
stanowią wprowadzenie do grania muzyki polifonicznej. Realizacja tych utworów daje
możliwość pracy nad problemami, które nie występują w innych utworach. Granie utworów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

dawnych mistrzów uczy słyszenia linearnego oraz wymaga umiejętności równoczesnego
i niezależnego prowadzenia różnych głosów, zmusza do świadomego uniezależnienia obu rąk,
każdego palca, do precyzji rytmicznej, do ustawicznej kontroli dźwięku. Głosy te powinny
być różnicowane pod względem dynamicznym i artykulacyjnym oraz pod względem barwy
dźwięku.

Sonatiny są wprowadzeniem do muzyki klasycznej. Realizacja sonatin powinna uczyć

jednolitego tempa i równego pulsu mimo zróżnicowania kontrastujących ze sobą pod
względem rytmicznym i dynamicznym fragmentów. Wykonanie sonatin uczy również
odpowiedniego frazowania oraz odpowiedniego ujęcia utworu pod względem dynamiki.
Pianista grając sonatiny uczy się w sposób naturalny łączyć frazowanie i dynamikę
z konstrukcją formalną utworu. Ważnym elementem pracy nad sonatiną jest uświadomienie
sobie wszystkich elementów budowy formalnej utworu. Ta znajomość ma wpływ na ogólną
koncepcję interpretacji.

Praca nad utworami różnymi służy przede wszystkim rozwijaniu wyobraźni muzycznej.

Utwory różne rozszerzają możliwości interpretacyjne pianisty oraz rozszerzają skale doznań
estetycznych, a zwłaszcza emocjonalnych. Utwory różne uczą wrażliwości na barwę dźwięku
i dynamikę, kształcą poczucie różnorodności stylu, faktury i charakteru utworu.

Wszystkie utwory powinny być doprowadzone do poprawnego wykonania. Tekst nutowy

powinien być poprawnie rozczytany pod względem wysokości dźwięków, w utworach
powinna być zastosowana właściwa artykulacja. Ważna jest również precyzja rytmiczna
i wyrównania tempa. Logiczne frazowanie oraz zróżnicowanie dynamiki nada muzyczny sens
całemu utworowi, który jest realizowany przez pianistę. Należy wystrzegać się odkładania
utworów niedopracowanych, granych nieporządnie i z pomyłkami. Nie wszystkie utwory
powinny być opanowane pamięciowo. Należy pamiętać, że najważniejsza w graniu na
fortepianie jest muzyka i to ona powinna stanowić podsumowanie pracy nad utworami pod
względem technicznym i interpretacyjnym. Pomocny w tym jest dostęp do nagrania utworu
w wykonaniu innego muzyka. Należy korzystać z takiej możliwości, ponieważ słuchanie
innych wykonań pomaga w nauce muzyki i daje nowe spojrzenie na utwór.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Do czego służy ćwiczenie etiud?

2.

Jakie problemy wykonawcze obejmują etiudy?

3.

Na co należy zwracać uwagę podczas grania etiud?

4.

Do jakiej muzyki wprowadzają łatwe utwory dawnych mistrzów?

5.

Czego uczy realizacja sonatin?

6.

Nad czym pracuje pianista grając utwory różne?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj „Etiudę C-dur nr 1” L. Kohlera.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum oraz tempo,

2)

zagrać etiudę prawą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

3)

zagrać etiudę lewą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

4)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją legato w wolnym tempie,

5)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją portato w wolnym tempie,

6)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją legato w szybszym tempie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur nr 1” L. Kohlera ze zbioru „Etiudy dla dzieci” zesz.1
red. S. Raube.

Ćwiczenie 2

Wykonaj „Etiudę C-dur nr 15” D. Lewidowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zwrócić uwagę na metrum, tempo oraz dynamikę,

2)

zagrać etiudę prawą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

3)

zagrać etiudę lewą ręką z głośnym liczeniem w wolnym tempie, palcowanie według
zapisu,

4)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

5)

zagrać etiudę prowadząc frazę muzyczną w wolnym tempie, z dynamiką,

6)

zagrać etiudę prowadząc frazę muzyczną z dynamiką w szybszym tempie,

7)

nauczyć się etiudy na pamięć i wykonać ją z pamięci.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur nr 1” L. Kohlera ze zbioru „Etiudy dla dzieci” zesz.1
red. S. Raube.

Ćwiczenie 3

Zagraj „Etiudę D-dur” H. Gnesiny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

3)

zwrócić uwagę na przedtakt,

4)

określić budowę etiudy,

5)

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

6)

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

7)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

8)

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

9)

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy D-dur” H. Gnesiny ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 4

Zagraj „Etiudę G-dur nr 3” N. Lubarskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

3)

określić budowę etiudy,

4)

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

5)

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

6)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

7)

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

8)

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie,

9)

nauczyć się etiudy na pamięć oraz wykonać ją z pamięci z dynamiką w szybszym tempie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy G-dur nr 3” N. Lubarskiego ze zbioru „Etiudy” zesz.1 red.
W. Sawicka, G. Stempniowa.

Ćwiczenie 5

Zagraj „Menuet d-moll” W. A. Mozarta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację,

3)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia i dynamikę,

4)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii każdego głosu,

5)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

7)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta d-moll” W. A. Mozarta ze zbioru „Dawne tańce i melodie”
zesz. 1 red. J. Hoffman, A. Rieger.

Ćwiczenie 6

Wykonaj „Kanon” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację,

3)

zwrócić uwagę dynamikę i zmiany tempa,

4)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii w każdym głosie,

5)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

7)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Kanonu” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 7

Wykonaj „Menuet g-moll” J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację,

3)

zwrócić uwagę na znaki dynamikę,

4)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii każdego głosu,

5)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

7)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

8)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

9)

zagrać utwór w całości w wolnym tempie z dynamiką,

10)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta g-moll” J. S. Bacha nr 3 ze zbioru „Łatwe utwory”.

Ćwiczenie 8

Wykonaj „Menuet a-moll” J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację,

3)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia, volty i dynamikę,

4)

zwrócić uwagę na przedtakt i nieregularne grupy rytmiczne,

5)

wyklaskać rytm osobno prawej i lewej ręki w taktach 21 – 28,

6)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii każdego głosu,

7)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

8)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

9)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

10)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

11)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

12)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta-moll” J. S. Bacha nr 13 ze zbioru „Łatwe utwory”.

Ćwiczenie 9

Wykonaj I cz. „Sonatiny C-dur” op. 34 nr 1 J. A. Andre.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

3)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

4)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

5)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

7)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami osobno, następnie
razem, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie, najpierw z metronomem, następnie bez
metronomu, dbając o ładny dźwięk,

10)

nauczyć się utworu na pamięć,

11)

wykonać utwór z pamięci dbając o stabilne zgodne z określeniem tempo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Sonatiny C-dur” J. A. Andre op. 34 nr 1 I cz. ze zbioru „Sonatiny” zesz. I
red. S. Raube.

Ćwiczenie 10

Wykonaj „Sonatinę C-dur” D. G. Turka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację,

2)

zwrócić uwagę na zmianę charakteru części utworu, które są wyznaczane przez zmiany
metrum i tempa,

3)

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

4)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, bez realizacji ozdobników (grając nutę główną),

5)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

6)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

7)

ć

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody,

8)

ć

wiczyć utwór częściami wyznaczonymi przez metrum i tempo ukazując ich odmienny

charakter, z dynamiką, najpierw w wolnym tempie, potem doprowadzając do właściwego

9)

nauczyć się utworu na pamięć,

10)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując zmienny charakter poszczególnych części.

Wyposażenie stanowiska pracy:

-

fortepian,

-

zapis nutowy „Sonatiny C-dur D. G. Turk” ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 11

Wykonaj „Floriańską bramę” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację,

2)

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę i określenie charakteru tempa,

3)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

4)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

5)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

6)

ć

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody,

7)

nauczyć się utworu na pamięć,

8)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując charakter utworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Bramy floriańskiej” J. Garści z „Obrazków muzycznych dla
najmłodszych” op. 21.

Ćwiczenie 12

Wykonaj utwór „Kot na łyżwach” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum oraz budowę miniatury,

2)

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę i tempo,

3)

takty 1–8 oraz 17–24 zagrać razem w wolnym tempie, dobrą artykulacją, palcowanie
według zapisu,

4)

wyklaskać rytm taktów 9–16 każdej ręki oddzielnie z głośnym liczeniem,

5)

takty 9–16 zagrać oddzielnie, następnie razem dobrą artykulacją z głośnym liczeniem
w wolnym tempie, palcowanie według zapisu,

6)

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

7)

ć

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody, zwłaszcza takty 9–16,

8)

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

9)

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto o powrót do tempa I,

10)

nauczyć się utworu na pamięć,

11)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując jego charakter.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Kota na łyżwach” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wykonać odpowiednią artykulacją„Etiudę D-dur” H. Gnesiny ze
zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1. red. E. Altberg?

2)

wykonać z zachowaniem różnic dynamicznych„Etiudę G-dur” nr 3
N. Lubarskiego ze zbioru „Etiudy” zesz.1 red. W. Sawicka,
G. Stempniowa?

3)

wykonać pokaz tematu w „Menuecie a-moll” nr 13 J. S. Bacha ze
zbioru „Łatwe utwory”?

4)

wykonać z zachowaniem dynamiki I cz „Sonatiny C-dur” op. 34 nr 1
J. A. Andre?

5)

wykonać uwzględniając zmiany w agogice „Sonatinę C-dur”
D. G. Turka ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1 red. E. Altberg?

6)

wykonać utwór pokazując jego charakter „Kot na łyżwach” J. Garści
ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie dziecięcym” op.65 pokazując
jego charakter?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

4.6. Metody samodzielnego przygotowania utworów muzycznych

4.6.1. Materiał nauczania

Nauczenie nowego utworu z nut wymaga określonych działań wykonywanych we

właściwej kolejności. Bardzo często ostateczne wykonanie całego utworu zależy od
pierwszego zetknięcia się z tekstem nutowym. Trudno jest poprawić złe nawyki nabyte
podczas nieprawidłowego odczytania utworu, małe błędy mogą się rozwinąć i utrwalić, jeśli
nie są wykorzenione od razu. Jednoczesne odczytywanie i granie nowego utworu jest bardzo
trudne i pomyłki są trudne do uniknięcia. Aby temu zapobiec należy przeczytać nowy utwór
bez instrumentu. W ten sposób można stworzyć jasny obraz utworu muzycznego. Dopiero
później można ten utwór spróbować zagrać. Na początku pracy przygotowania utworu należy
odczytać oznaczenie metrum, znaki przykluczowe oraz określić tonację utworu. Należy
również sprawdzić, czy tonacja utworu nie zmienia się. Jeśli taka zmiana następuje, należy
określić nową tonację i prześledzić, czy do końca utworu tonacja pozostaje ta sama, czy się
zmienia (powraca pierwsza). Kolejnym etapem pracy nad utworem jest zwrócenie uwagi na
budowę utworu (znaki powtórzenia, volty) oraz obejrzenie oznaczeń tempa, dynamiki,
frazowania, artykulacji. Aby utwór wykonać dobrze i zgodnie z życzeniami kompozytora,
należy bardzo dokładnie przestrzegać wszystkich znaków, jakie zostały umieszczone.
Czytając nuty bez instrumentu, należy wyobrażać sobie linie melodyczne, ich frazowanie,
w ten sposób rozwija się wewnętrzny słuch. Po stwierdzeniu, że skrupulatnie uwaga została
zwrócona na każdy szczegół można przejść do kolejnego etapu - czytania utworu przy
fortepianie.

Granie na fortepianie w każdym etapie pracy nad utworem powinno przebiegać w sposób

ś

wiadomy. Gdy słabnie uwaga, koncentracja spada, utwór wykonywany jest mechanicznie,

należy przerwać ćwiczenie. Wskazane byłoby podzielić ćwiczenie na kilka etapów
rozłożonych odpowiednio na cały dzień. Należy starać się grać nie tylko ze skupieniem, ale
i ze starannością, natomiast wystrzegać się grania niedbałego.

Przy czytaniu tekstu nutowego należy zwrócić uwagę nie tylko na wysokości nut, ale

także wartości rytmiczne tych nut. Po odczytaniu oznaczenia metrum należy wyklaskać rytm
oddzielnie prawej, oddzielnie lewej ręki. Następnie trzeba odczytać tekst nutowy najpierw
prawą, potem lewą ręką w wolnym tempie głośno licząc. W trakcie odczytywania tekstu
nutowego należy opalcować cały utwór, a na miejsca trudniejsze zwrócić szczególną uwagę
i powtarzać je kilkakrotnie. Następnie należy zagrać utwór razem prawą i lewą ręką, w bardzo
wolnym tempie, a następnie wzrastającym. Bardzo ważnym etapem pracy nad utworem jest
wolne ćwiczenie, ponieważ w naszym systemie nerwowym powinny utrwalić się wszystkie
skomplikowane ruchy związane z graniem, zarówno łatwiejszych miejsc, jak i trudniejszych.
Jeśli ćwiczenie danego miejsca będzie odbywało się w szybkim tempie, nauczenie się tego
fragmentu zajmie dużo więcej czasu. Miejsca trudniejsze należy zgłębić szczególnie
dokładnie, powtarzać kilkakrotnie, aż do momentu, w którym są wykonywane płynnie
i bezstresowo. Gdy w czasie grania utworu zdarzy się błąd, zły akcent lub niedokładność
rytmiczna, należy zatrzymać się i poprawić go.

Kolejnym etapem pracy nad utworem jest wypracowanie właściwego tempa. Pracę tę

najlepiej wykonywać z metronomem. Utwór należy podzielić na mniejsze fragmenty oraz
sprawdzić, który fragment gramy najwolniej (na ogół jest to najtrudniejsza część utworu). Od
tego fragmentu trzeba zacząć pracę nad tempem, powtarzając go kilkakrotnie coraz szybciej
(aż do momentu, w którym zostanie osiągnięta swoboda wykonania). Następnie należy łączyć
fragmenty w większą całość, aż do zagrania utworu w całości. Należy pamiętać, że po
szybkich tempach przegrywamy utwory wolniej, aby utrwalać dobre wzorce ruchowe (ładny
dźwięk).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

Kolejnym etapem jest pamięciowe opracowanie utworu. Proces uczenia się utworu na

pamięć musi być w pełni świadomy i aktywny. Mechaniczne uczenie się na ogół zawodzi
przy stresie podczas publicznych wykonań. W celu nauczenia się utworu na pamięć należy
przedstawić sobie obraz palców podczas pracy na klawiaturze – zapamiętaniu sprzyja dobre
opalcowanie, przedstawianie sobie obrazu nut, analiza utwór i zrozumienie formy. W tym
etapie należy uczyć się fragmentami, rozpoczynając utwór od różnych miejsc. Fragmenty
trudniejsze trzeba powtarzać częściej niż łatwe. Od początku uczenia się utworu należy ściśle
przestrzegać zawsze tego samego opalcowania. Następnie należy obrać „punkty awaryjne”,
od których zawsze można rozpocząć przerwany utwór. Na pamięć należy uczyć się nie tylko
nut, ale również frazowania, artykulacji, zmian dynamiki, ewentualnych zmian tempa itp.
W tym miejscu zachodzi zazębianie się tego etapu z następnym – interpretacją utworu
i przekazaniem muzycznego sensu. Elementy interpretacji muszą zostać zapamiętane
i przyswojone, a procesowi temu powinna towarzyszyć pełna koncentracja i aktywność
umysłowa, świadomość tego, co w danym momencie się robi i w jakim celu. Po nauczeniu się
na pamięć utwór powtarzamy już bez nut kilkakrotnie w całości.

Ostatni etap, który został zapoczątkowany przy pamięciowym opracowywaniu utworu to

doprowadzenie do gry swobodnej z ujęciem muzycznego sensu utworu, zgodnie z zapisem
nutowym. Na koniec pracy nad utworem należy utrwalać go w myślach, „przegrywać”
w pamięci, świadomie wyobrażać sobie materiał dźwiękowy z niuansami. Podstawą
nauczenia się utworu jest powtarzanie go w pewnych odstępach czasu, ponieważ w ten
sposób można go dobrze utrwalić.

Słuchanie własnej gry jest bardzo trudne. Już samo granie bardzo absorbuje wykonawcę.

Proces jednoczesnego grania i słuchania wymaga dużej koncentracji, Jednak bez słuchania
siebie nie ma możliwości poprawienia jakości wykonania utworu. Dlatego kończąc pracę nad
utworem należy nagrać swoje wykonanie, aby wysłuchać utwór i dokonać poprawek
w interpretacji. Jeśli mamy dostęp do nagrania utworu w wykonaniu innego muzyka, warto
skorzystać z takiej możliwości. Jest to świetna pomoc w nauce muzyki. Słuchając realizacji
artystycznie dojrzałych i porównując do swojego wykonania można poprawić swoją
interpretację utworu, a nawet nabyć nowe spojrzenie.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Na czym polega pierwszy etap pracy nad nowym utworem?

2.

Dlaczego opalcowanie utworu jest ważne?

3.

Dlaczego ważne jest ćwiczenie w wolnych tempach?

4.

W jaki sposób doprowadza się utwór do tempa właściwego?

5.

Jak przebiega nauka utworu na pamięć?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj „Etiudę G-dur nr 3” L. Schytte.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,
określić problem wykonawczy etiudy,
zagrać etiudę prawą ręką artykulacją portato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,

palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

zagrać etiudę lewą ręką artykulacją portato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,

palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,
zagrać etiudę w szybszym tempie z metronomem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Etiudy G-dur nr 3” L. Schytte ze zbioru „25 łatwych etiud op. 108”
L. Schytte.

Ćwiczenie 2

Wykonaj „Etiudę F-dur nr 4” L. Schytte.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

3)

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

4)

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

5)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,

6)

wyćwiczyć miejsca trudniejsze najpierw oddzielnie, następnie razem,

7)

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

8)

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie z metronomem,

9)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

10)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranej etiudy zwracając uwagę na sposób
wydobycia dźwięku, frazowanie,

11)

poprawić błędy i wykonać etiudę ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Etiudy F-dur nr 4” L. Schytte ze zbioru „25 łatwych etiud op.108”
L. Schytte.

Ćwiczenie 3

Wykonaj „Etiudę C-dur” op. 599 nr 33 C. Czernego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

3)

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

4)

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

5)

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

6)

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,

7)

powtórzyć kilkakrotnie miejsca trudniejsze, najpierw oddzielnie, potem razem,

8)

podzielić etiudę na kilka części, ćwiczyć powtarzając te części,

9)

zagrać etiudę z dynamiką w wolnym tempie z metronomem,

10)

zagrać etiudę z dynamika w szybszym tempie najpierw z metronomem, a następnie bez
metronomu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur” C. Czernego op. 599 nr 33 ze zbioru „Wybór etiud”
zesz. 1 C. Czerny.

Ćwiczenie 4

Wykonaj „Menuet G-dur” nr 1 J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

3)

wyklaskać rytm prawej ręki w taktach 13–16,

4)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii każdego głosu,

5)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

7)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

8)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

9)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

10)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie, najpierw z metronomem, następnie bez
metronomu, dbając o ładny dźwięk,

11)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

12)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu, zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

13)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Menueta G-dur” J. S. Bacha nr 1 ze zbioru „Łatwe utwory”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Ćwiczenie 5

Wykonaj „Tanz in Kanonform” B. Bartoka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację, akcenty i dynamikę,

3)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

4)

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii każdego głosu,

5)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, prowadząc linię melodyczną głosu,

7)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Tanz in Kanonform” B. Bartoka ze zbioru „Mikrokosmos” zesz. 1.

Ćwiczenie 6

Wykonaj „Kontredans” W. A. Mozarta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację i na prowadzenie melodii każdego głos,

3)

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia i dynamikę,

4)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

5)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

7)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Kontredansa” W. A. Mozarta ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 7

Wykonaj „Sonatinę” op. 136 nr 1 cz. III Scherzino C. Reinecke.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum, tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę oraz zmianę tempa,

3)

zauważyć zmianę klucza,

4)

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją w wolnym tempie, palcowanie według zapisu
prowadząc linię melodyczną głosu,

5)

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją w wolnym tempie, palcowanie według zapisu
prowadząc linię melodyczną głosu,

6)

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

7)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami najpierw osobno,
później razem, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

8)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

9)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na formę całej
części,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Sonatiny” III cz. Scherzino op.136 C. Reinecke ze zbioru „Sonatiny”
zesz. 1 red. S. Raube.

Ćwiczenie 8

Wykonaj „Wesołe niedźwiadki” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum i tempo,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

2)

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę oraz znak fermaty,

3)

zagrać oddzielnie miniaturę, dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

4)

zagrać takty 8–9 oddzielnie, powtórzyć je kilkakrotnie do uzyskania swobody,

5)

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

6)

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

7)

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto i fermatę przy końcu utworu,

8)

nauczyć się utworu na pamięć,

9)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując jego charakter,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę czy prawidłowo
został oddany charakter utworu,

12)

wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Wesołych niedźwiadków” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

Ćwiczenie 9

Wykonaj „Zmartwienie Agatki” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić tonację, metrum i tempo,

2)

zwrócić uwagę na artykulację, frazowanie, dynamikę oraz ritenuto,

3)

zagrać oddzielnie miniaturę, dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

4)

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

5)

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

6)

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto, z dynamiką prowadząc linie melodyczne,

7)

nauczyć się utworu na pamięć,

8)

zagrać utwór w całości z pamięci, prowadząc linie melodyczne i pokazując jego
charakter,

9)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

10)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę czy prawidłowo
został oddany charakter utworu,

11)

wykonać utwór ponownie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Zmartwienia Agatki” J. Garści „ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wykonać odpowiednia artykulacją „Etiudę G-dur nr 3” ze zbioru
„25 łatwych etiud op. 108” L. Schytte?

2)

zrealizować dynamikę w „Etiudzie C-dur” op. 599 nr 33 ze zbioru
„Wybór etiud” zesz.1 C. Czernego?

3)

wykonać „Menuet G-dur” nr 1 ze zbioru „Łatwe utwory” J. S. Bacha
pokazując przebieg tematu?

4)

wykonać odpowiednią artykulacją w „Kontredans” W. A. Mozarta ze
zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1 red. E. Altberg ?

5)

wykonać z realizacją zmian dynamicznych III cz. Scherzino
„Sonatiny” op.136 C. Reinecke ze zbioru „Sonatiny” zesz. 1
red. S. Raube?

6)

zrealizować prowadzenie frazy muzycznej w utworze „Zmartwienie
Agatki” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie dziecięcym”
op.65?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 21 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż rozwiązanie zadania na
później. Gdy zostanie Ci wolny czas, wróć do niego.

8.

Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Palce dłoni pianisty ułożonych na klawiaturze tworzą tunel, a kostki śródręcza są
zaokrąglone. Ostatnie paliczki palców są ustawione
a)

prostopadle do klawiatury.

b)

równolegle do klawiatury.

c)

pod kątem rozwartym do klawiatury.

d)

pod katem ostrym do klawiatury.

2.

Nadgarstek pianisty znajduje się
a)

powyżej śródręcza, wyżej od linii klawiszy.

b)

poniżej śródręcza, niżej od linii klawiszy.

c)

poniżej śródręcza, na równi z klawiaturą.

d)

poniżej śródręcza, wyżej od linii klawiszy.

3.

Przedramię pianisty powinno być ułożone
a)

powyżej linii klawiszy.

b)

na wysokości klawiszy.

c)

poniżej linii klawiszy.

d)

nadgarstek poniżej linii klawiszy, łokieć powyżej linii klawiszy.

4.

Technika gry na fortepianie obejmuje podstawowe rodzaje artykulacji. Artykulacja to
a)

sposób frazowania.

b)

sposób wydobycia dźwięku.

c)

różnicowanie dźwięku pod względem długości trwania.

d)

sposób natężenia siły dźwięku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

5.

Poniższa ilustracja przedstawia
a)

zapis i brzmienie akcentu.

b)

zapis i brzmienie artykulacji legato.

c)

zapis i brzmienie artykulacji staccato.

d)

zapis i brzmienie artykulacji portato.

6.

W notacji muzycznej dla artykulacji staccato stosuje się

a)

kropkę przy nucie.

b)

kreskę pod nutą.

c)

kropkę pod nutą.

d)

łuk pod nutami.

7.

Dźwięk artykulacją staccato „z kiści” pianista wykonuje poprzez

a)

swobodny spadek ramienia i na klawisz o pozostawienie rozluźnionej dłoni na

podporze palca.

b)

poprzez przenoszenie ciężaru ręki z palca na palec.

c)

sprężysty ruch przegubu po spadku palca z góry na klawisz.

d)

przez szybki ruch oderwania palca przedramieniem od klawisza.

8.

Jednym z elementów pracy nad techniką są wprawki. Ćwiczenia te skonstruowane są

a)

ze skoków interwałów.

b)

z elementów gam i pasaży.

c)

z akordów.

d)

z ozdobników.

9.

Wprawki kształcą umiejętności

a)

rozwiązywania problemów wykonawczych.

b)

interpretacji muzycznej utworów.

c)

zastosowania zmian dynamiki.

d)

pracy nad pamięcią muzyczną.

10.

Palcowanie pasaży tonicznych służących do poprawienia techniki instrumentalnej oparte
jest na schematach. II przewrót pasażu tonicznego tonacji G-dur jest palcowany według
schematu

a)

prawa ręka 1241245, lewa ręka 5421421.

b)

prawa ręka 1231235, lewa ręka 5421421.

c)

prawa ręka 1231235, lewa ręka 5321321.

d)

prawa ręka 1241245, lewa ręka 5321321.

11.

Odmiana gamy molowej melodycznej ma podwyższony

a)

VI stopień gamy w górę i w dół.

b)

VI stopień gamy w górę, a w dół obniżony.

c)

VI i VII stopień gamy w górę, a w dół obniżone.

d)

VII stopień gamy w górę, a w dół obniżony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

12.

Etiudy są środkiem do rozwiązywania problemów technicznych ujętych w formę utworu.
Jednym z rodzajów etiud są etiudy gamowe, figuracyjne i pasażowe. Przy wykonywaniu
takich etiud należy zwracać uwagę na

a)

błyskotliwość i szybkość wykonywanych elementów.

b)

prowadzenie rąk, poprawną pracę 1 palca i właściwe podkładanie kciuka.

c)

rotacyjną pracę ręki.

d)

chwytliwość palców w akordach.

13.

Realizacja utworów dawnych mistrzów jest wprowadzeniem do

a)

pracy nad wyrazem utworu.

b)

pracy nad frazą muzyczną.

c)

słyszenia linearnego.

d)

pracy nad biegłością pianistyczną.

14.

W pierwszym etapie nauczania nowego utworu praca przebiega bez instrumentu. Pianista
odczytuje najpierw

a)

oznaczenia artykulacyjne.

b)

oznaczenia dynamiki.

c)

oznaczenie metrum, znaki przykluczowe i tonację.

d)

budowę utworu.

15.

Jednym z elementów pracy nad utworem jest wykonywanie utworu z metronomem., które
służy

a)

wypracowaniu właściwego tempa.

b)

poprawieniu biegłości palców.

c)

starannemu wykonaniu rytmu.

d)

wykonaniu akcentów metrycznych.

16.

Aby uzyskać soczyste i pełne brzmienie akordów należy grać chwytliwymi palcami,
a przegub ręki

a)

zatrzymać powyżej, śródręcza.

b)

pozostawić na wysokości śródręcza.

c)

opuścić poniżej śródręcza.

d)

poprowadzić ruchem rotacyjnym.

17.

Na podstawie analizy materiału nutowego określ tonację Etiudy nr 43 A. Różyckiego ze
zb. „Etiudy dla dzieci” zesz 1 S. Raube
a)

C-dur.

b)

G-dur.

c)

e-moll.

d)

a-moll.

18.

Na podstawie analizy 3 i 4 taktu Etiudy nr. 4 ze zbioru „25 łatwych etiud” op. 108 L.
Schytte oznacz funkcje harmoniczne
a)

T T T D.

b)

T S D T.

c)

T S T D.

d)

S D T T.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

19.

Analizując materiał dźwiękowy w kluczu basowym taktów 9–12 „Bajeczki“

D. Kabalewskiego op. 39. nr 2 z „Czytanek muzycznych” zesz. 1 E. Altberga określ
sposób artykulacji
a)

legato.

b)

portato.

c)

staccato.

d)

legato i staccato.

20.

Etiuda nr 26 L. Schytte ze zb. „Etiudy dla dzieci” zesz. 1 S. Raube jest etiudą
a)

gamową.

b)

pasażową.

c)

akordową.

d)

na podwójne dźwięki.

21.

Na podstawie analizy taktu 15 w utworze „Zmartwienie Agatki” J. Garści ze zbioru

„Muzyka i kolor w świecie dziecięcym” op. 65 określ sposób artykulacji dla lewej ręki
a)

legato.

b)

staccato.

c)

portato.

d)

legato i staccato.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie podstawowych utworów muzycznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

21

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

6. LITERATURA

1.

Altberg E.(red): Czytanki muzyczne. cz. I. PWM, Kraków 1974

2.

Altberg E., Romaszkowa Z.: 313 wprawek na fortepian. PWM, Kraków 1978

3.

Bach J.S.: Łatwe utwory, Red. Z. Drzewiecki, J. Ekier, J. Hoffamn, A. Rieger. PWM,
Kraków 1980

4.

Bartok B.: Mikrokosmos. z. 1. Editio Musica, Budapeszt 1970

5.

Bruhn S.: Przewodnik interpretacji pianistycznej. Wydawnictwo Unia, Katowice 1998

6.

Chmielowska W.: Światek dziecięcy. PWM

7.

Czerny C.: Wybór etiud z op. 139, 599, 636, zesz. 1. Red. Wiłkomirska W. PWM.
Kraków 1968

8.

Drzewiecki Z. i inni (red.), Gamy i pasaże. cz. I. PWM, Kraków 1988

9.

Foldes A.: ABC pianisty. PWM, 1966

10.

Garścia J.: Abecadło. PWM, Kraków 1992

11.

Garścia J.: Muzyka i kolor w świecie dziecięcym op. 65. PWM, Kraków 1995

12.

Garścia J.: Obrazki muzyczne dla najmłodszych op.21. PWM, Kraków 1971

13.

Grzebalska M.: Krasnoludki grają na fortepianie. CEA, Warszawa 2003

14.

Hoffman J., Rieger A. (red.).: Dawne tańce i melodie. z. I. PWM

15.

Hoffman J., Rieger A. (red.).: Wybrane sonatiny. z. I i II. PWM

16.

Klechniowska A.M.: Szkoła na fortepian. PWM, Kraków 1978

17.

Lachertowa H., Stempniowa G.: Nuta, dźwięk, klawisz. Początki gry na fortepianie.
WSiP, Warszawa 1979

18.

Longchamps–Druszkiewiczowa K.: Podręcznik początkowego nauczania gry na
fortepianie. PWM 1987

19.

Markiewiczówna W.: Do re mi fa sol. PWM, Kraków 1982

20.

Neuhaus H.: Sztuka pianistyczna. PWM, Kraków 1970

21.

Niemira M.: Jak zdobyć, rozwijać i utrzymać technikę pianistyczną. Twoje zdrowie
Sp. z o.o., Warszawa 2004

22.

Poźniak B.: ABC pianisty. Ars Nova, Poznań 1992

23.

Preuschoff–Kaźmierczkowa M.: Fortepian dla najmłodszych. cz. I. Metodyka nauczania
początkowego. Ars Nova, Poznań 1994

24.

Preuschoff–Kaźmierczkowa M.: Fortepian dla najmłodszych. cz. II. zeszyt ucznia.
Ars Nova, Poznań 1994

25.

Raube S. (red.): Etiudy dla dzieci. z. I. PWM, Kraków 1978

26.

Raube S.(opr.).: Sonatiny. z. I.

27.

Raube S.(red.): Wybór etiud dla dzieci. PWM

28.

Sandor G.: O grze na fortepianie. Gest, dźwięk i wyraz. PWN, Warszawa 1994

29.

Sawicka W., Stempniowa G.: Etiudy. cz. I. PWM, Kraków 1978

30.

Schytte L.: 25 łatwych etiud op. 108, Red. S. Raube. PWM

31.

Wiłkomirska D. (red): Etiudy dla początkujących. PWM, Kraków 1988

32.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Artykulacja_(muzyka)