Andrzej Kozak

TOBRUK ODPOWIADA OGNIEM

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Warszawa 1987

Okładkę projektował: Konstanty M. Sopoćko

Redaktor: Wanda Włoszczak

Redaktor techniczny: Janusz Festur

Korektor: Sławomir Popielecki

OPERACJA „TREACLE”

Kiedy w lipcu 1941 roku generał Claude Auchinleck objął dowodzenie wojskami alianckimi na

Środkowym Wschodzie, sytuacja w tym rejonie była niezwykle skomplikowana. Po nieudanych próbach
powstrzymania agresji hitlerowskiej na Bałkanach istniała groźba, że Niemcy przerzucą swe wojska z Grecji
do Syrii, gdzie od maja działały niemieckie bazy lotnicze. W tym przypadku stacjonujący w Egipcie
Brytyjczycy byliby zaatakowani od wschodu. Tymczasem od zachodu zagrażały Egiptowi poważne siły
niemiecko-włoskie, których dowódcą był Włoch, generał Ettore Bastico, choć faktycznie pierwszy głos
należał do Niemca, generała Erwina Rommla. Nikogo to zresztą nie dziwiło, skoro wojska „osi”
zawdzięczały swe sukcesy w Libii głównie obecności Deutsche Afrika-Korps.

Jeszcze w kwietniu wydawało się, że klęska aliantów na tym froncie jest nieunikniona. Rommel i

Bastico opanowali niemal całą Libię i stanęli na granicy Egiptu. Tu utknęli. Dalszy marsz był niemożliwy ze
względu na brak zaopatrzenia oraz twierdzę Tobruk, w której zamknęło się około 30 tysięcy żołnierzy
alianckich, w tym cała piechota australijskiej 9 dywizji!

W końcu czerwca Anglicy próbowali kontratakować, lecz nie osiągnęli powodzenia. Sukcesem

natomiast zakończyło się natarcie na wschód. Pięciotygodniowa kampania syryjska usunęła z tego rejonu
Niemców oraz kolaborujących z nimi przedstawicieli francuskiego rządu Vichy. Groźba wojny na dwa
fronty została odsunięta. Rommel i Bastico stali jednak nadal u wrót Egiptu. Generał Auchinleck nie mógł
uderzyć, ponieważ brakowało mu ciężkiego sprzętu wojskowego, szczególnie zaś czołgów. Musiał czekać na
dostawy z metropolii.

Do operacji zaczepnej dążył również Rommel, lecz i jemu, jak już wspomnieliśmy, brakowało

zaopatrzenia, a poza tym wciąż bronił się Tobruk — wymarzony port dla konwojów. Ewentualna dostawa
sprzętu z Trypolisu była sprawą ryzykowną, gdyż silny wypad z twierdzy mógł przeciąć linie komunikacyjne
wojsk „osi”.

W tej sytuacji ogromna odpowiedzialność spadła na flotę brytyjską w basenie Morza Śródziemnego. W

tym okresie miała ona do spełnienia dwa zadania: zatapianie transportów nieprzyjaciela oraz niesienie
pomocy Tobrukowi. Marynarka zdała ten egzamin celująco. Doskonale spisali się również obrońcy twierdzy,
ale kilkumiesięczne oblężenie bardzo ich wyczerpało. Ponadto rząd Australii wyraził zdanie, że 9 dywizja
nie może tak długo znajdować się w walce i nalegał na wycofanie jej z pierwszej linii.

Generał Claude Auchinleck zaczął opracowywać ryzykowny plan całkowitej wymiany załogi

tobruckiej. Na początku sierpnia wyruszył do Londynu, by ostatecznie ustalić skład nowej załogi twierdzy.

Polscy żołnierze pojawili się na Bliskim Wschodzie już w 1940 roku. Rozkazem z dnia 2 kwietnia tego

roku powołano do życia Brygadę Strzelców Karpackich (rozlokowano ją w Syrii), której dowódcą
mianowano pułkownika (późniejszego generała) Stanisława Kopańskiego. Weszła ona w skład francuskiej
armii „Lewant”.

Ochotnicy do brygady napływali ze wszystkich stron. Większość przybyła z Rumunii i Węgier, gdzie

znaleźli się po klęsce wrześniowej, byli też przybysze z Francji, krajów arabskich, a nawet
czternastoosobowa grupa z Mandżurii. Czerwcowa klęska Francji zmusiła polską brygadę do przejścia pod
rozkazy Brytyjczyków. Wciąż powiększająca się i reorganizowana BSK pełniła służbę w Palestynie, a
później w okolicach Aleksandrii, w Egipcie.

W związku z nadmierną liczbą polskich oficerów na Środkowym Wschodzie w listopadzie 1940 roku

utworzono dodatkową jednostkę, podległą Kopańskiemu, Legię Oficerską, która po półrocznym szkoleniu
przedstawiała wartość batalionu.

W styczniu 1941 roku BSK została przemianowana na Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich. W

jej skład wchodziły trzy bataliony piechoty, pułk kawalerii zmotoryzowanej, pułk artylerii oraz służby
pomocnicze. Etat brygady obejmował stanowiska dla 310 oficerów oraz 4750 chorążych, podoficerów i
szeregowych.

— Tobruk?
— Tak, Tobruk. — Generał Auchinleck skinął głową. — Właśnie wróciłem z Londynu, gdzie

uzyskałem zgodę generała Sikorskiego na użycie pańskiej brygady, a także Legii Oficerskiej, do zluzowania
części sił australijskich w Tobruku. Co pan na to?

— Zawsze stawiałem dwa warunki — odpowiedział generał Kopański. — Domagałem się zgody

Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na takie czy inne użycie brygady oraz niedzielenia jej na części i

pozostawienie, jeśli to możliwe, wraz z Legią Oficerską pod jednym dowództwem. Oba te warunki zostały
spełnione, nie mam więc żadnych zastrzeżeń.

Obecny przy rozmowie generał Thomas Blamey odetchnął z ulgą. Od dłuższego już czasu jako

naczelny dowódca wojsk australijskich na Środkowym Wschodzie zabiegał o zluzowanie 9 dywizji
walczącej w Tobruku i koncentrację sił australijskich. Irytowało go to, że podległe mu oddziały są rozsiane
po wielu garnizonach i nie stanowią zwartej armii. Do tego dochodziły ponaglające pisma z Canberry, w
których rząd Australii żądał czasowego wycofania swych oddziałów z walki.

— Pozostaje więc — powiedział Auchinleck — omówić szczegóły transportu. Niestety mamy bardzo

mało czasu na przygotowania. Dziś jest piętnasty sierpnia. Między dziewiętnastym a dwudziestym
dziewiątym Polacy muszą być przewiezieni do Tobruku, gdyż w tym właśnie czasie będą bezksiężycowe
noce. Port jest ustawicznie bombardowany i wyładowanie może nastąpić tylko w zupełnych ciemnościach.
Czy w ciągu czterech dni pańscy żołnierze, generale, będą gotowi do drogi?

— Myślę, że tak — odparł Kopański. — Brygada nie jest wprawdzie ześrodkowana, lecz znaczna jej

część pełni służbę w okolicach Aleksandrii. Proszę tylko o to, by Legia Oficerska odpłynęła ostatnim
transportem, gdyż potrzebuje najwięcej czasu na przygotowania.

— Okay! A więc jeszcze dziś rozkazy zostaną wydane. Zajmij się tym, Neil — Auchinleck zwrócił się

do szefa swego sztabu, generała Ritchie. — A pana, generale Kopański, zapraszam na kolację do hotelu
„Mena House”.

Operacja przerzucenia polskiej brygady drogą morską do Tobruku, oznaczona kryptonimem „Treacle”,

objęta była ścisłą tajemnicą. Rejon koncentracji — obóz El Amiriya, otoczono szczelnym kordonem i
nikomu nie wydawano przepustek. Generał Kopański nakazał nawet oględne rozpuszczenie pogłoski o
skierowaniu brygady do Syrii. Żołnierze byli podekscytowani i snuli przeróżne domysły. Iście polska
skłonność do fantazjowania pomieszałaby w głowie każdemu agentowi obcego wywiadu, nawet gdyby taki
przedostał się na teren Transit Camp El Amiriya.

Kolejne dyspozycje potwierdzały wrażenie, że święci się coś poważnego. Żołnierze brygady mieli zdać

do magazynów cały sprzęt z wyjątkiem broni ściśle osobistej i indywidualnego oporządzenia. Resztę, łącznie
z prywatnym bagażem, trzeba było zapakować w worki i oddać do depozytu. Rozkazy mówiły, że w razie
alarmu należy założyć pantofle sportowe na gumowej podeszwie, a buty schować do plecaka. Ci najbardziej
doświadczeni twierdzili, że zwiastuje to podróż morską, gdyż podkute buty ślizgają się po stalowym
pokładzie.

Począwszy od 19 sierpnia grupy liczące od 700 do 800 ludzi opuszczały o świcie obóz i odjeżdżały do

aleksandryjskiego portu, gdzie czekały gotowe do drogi okręty. Najczęściej były to niszczyciele „Hero”,
„Hotspur” i „Nizam” oraz stawiacz min „Latona”. Konwoje odpływały około godziny 9.00, do zmroku były
osłaniane przez samoloty myśliwskie, a czasami towarzyszył im lekki krążownik („Ajax” albo „Phoebe”).
Około 23.00 okręty wpływały do zatoki tobruckiej. Wyładowanie kończono przed północą.

W trakcie operacji „Treacle” przewieziono do Tobruku 6116 żołnierzy (w tym 5165 Polaków) oraz

prawie 1300 ton zaopatrzenia, ewakuowano natomiast 5040 żołnierzy.

Niestety Legia Oficerska nie zdołała przygotować się do przebazowania w wyznaczonym czasie,

zadecydowano więc, że popłynie ona do Tobruku w październiku jako ostatni oddział luzujący starą załogę.

Konwoje transportujące karpacką brygadę miały niebywałe szczęście. Nie wytropiły ich samoloty

Luftwaffe. Tylko ostatni, siódmy, którym płynął dowódca brygady, został zaatakowany.

Dwudziestego dziewiątego sierpnia o godzinie 9.00 generał Stanisław Kopański wszedł na pokład

pięknego, najnowocześniejszego we flocie brytyjskiej stawiacza min „Latona”. Rygorystycznie zastosował
się do zarządzenia, że każdy żołnierz może wziąć tylko plecak z ekwipunkiem osobistym.

Okręty wyszły z portu i płynęły przez jakiś czas w kierunku północnym. Karpatczycy nadal nie znali

celu podróży, toteż zaczęli snuć przeróżne domysły.

— Ki czort? — zastanawiał się jakiś żołnierz. — Chyba nie płyniemy odbijać Grecji!
Po dwóch godzinach wszystko było jasne. Konwój wziął kierunek na zachód. A więc Tobruk. Tę

wiadomość przyjęto spokojnie, nawet z zadowoleniem. Wreszcie będzie okazja stanąć naprzeciw wroga,
który pustoszył ojczyznę, i przypomnieć mu, że żołnierz polski nie złożył broni.

O zmroku okręty zaczęły płynąć zygzakami, by utrudnić ewentualny atak lotnictwa nieprzyjaciela, a

obsługi działek przeciwlotniczych zdwoiły uwagę. Ostrożność ta nie była przesadą. Załogi okrętów
wiedziały, że Niemcy często atakują na podejściu do Tobruku, że wiele jednostek wiozących do twierdzy

zaopatrzenie spoczęło na dnie morza.

Nagle na niebie ukazały się sylwetki Junkersów i niemal w tym samym momencie rozległ się jazgot

karabinów i działek przeciwlotniczych. Samoloty wroga zbliżały się do konwoju, nie mogły jednak wykonać
nalotu, gdyż płynął on pod osłoną własnych myśliwców. Doszło do walki powietrznej, podczas której cztery
samoloty wroga spadły do morza, a pozostałe ratowały się ucieczką. Royal Air Force okupiła to zwycięstwo
stratą jednego myśliwca.

Około 23.00 konwój wpłynął do zatoki. Ponaglani przez marynarzy Polacy schodzili do dużych barek,

które stanowiły rodzaj pomostu lub przewoziły żołnierzy na brzeg, skąd australijscy przewodnicy
pospiesznie prowadzili ich do rejonu tymczasowego zakwaterowania.

Generał Kopański uścisnął rękę swego zastępcy, pułkownika Walentego Peszka, który przybył do

Tobruku pierwszym transportem i teraz wyszedł powitać przełożonego.

— Samochód czeka — poinformował dowódcę. — Jedziemy „do domu”.
Wkrótce przybyli do podziemnego magazynu, który od tej pory miał służyć im za kwaterę. Kiedy

generał siadał na przeznaczonej dla niego leżance, wypełzła spod niej żmija i podnosząc wysoko główkę,
wpatrzyła się w światło świecy. Adiutant dowódcy, podporucznik Orłowski, wydobył bagnet i poćwiartował
gadzinę. Kopański parsknął śmiechem.

— Hrabiowskie safari w Afryce!
Po chwili jednak przestał się śmiać i niespokojnie zajrzał pod łóżko.
— Ciekawe, czy usnę, czy będę czekał na wizytę następnej żmii?

W TOBRUKU

Trzydziestego sierpnia ukazał się rozkaz dowódcy SBSK.

„Żołnierze Brygady Karpackiej!

Na skutek wspólnych zarządzeń władz zwierzchnich, polskich i angielskich, Brygada nasza znalazła się

w twierdzy Tobruk znanej już całemu światu dzięki dzielności jej obrońców.

Dnia 22 sierpnia artyleria polska posłała już swe pociski odwiecznemu i nigdy nieprzejednanemu

wrogowi naszego Narodu, rozpoczynając jako pierwsza spośród oddziałów naszej Brygady walkę z nim na
kontynencie afrykańskim.

Kawaleria Brygady z dniem 29 sierpnia również objęła swój odcinek, a niebawem i piechota Brygady

znajdzie się w bezpośredniej styczności z nieprzyjacielem.

Następuje w życiu Brygady Karpackiej chwila podniosła, chwila zemsty za poniewierkę naszego

Narodu i podkreślenia, że Polska potrafi nadal walczyć o godność wolnego narodu.

Walka wymaga od nas — poza porywem uczucia — hartu, wytrwałości i znajomości rzemiosła.
W stosunku do nieprzyjaciela, zwłaszcza Niemców, mamy prawo być bezwzględnymi, natomiast nie

będziemy nigdy barbarzyńcami.

Musimy okazać się godnymi naszego Narodu i naszych sprzymierzeńców. Niech nasza Brygada ozdobi

nową tradycją bojową polskie sztandary pamiętając słowa »Warszawianki«:

Leć nasz Orle w górnym pędzie.
Sławie, Polsce, światu służ.
Kto przeżyje, wolnym będzie,
A kto poległ — wolnym już!

Dowódca SBSK

Stanisław Kopański

generał brygady”

Żołnierze rwali się do walki. Wszyscy zdawali sobie sprawę, jak trudne czeka ich zadanie, ale gotowi

byli je wykonać. Australijczycy nie szczędzili Polakom cennych wskazówek i nie ukrywali, że warunki życia
w twierdzy są bardzo ciężkie. Ale to karpatczyków nie przerażało. Żaden z nich, żołnierzy brygady, nie
oczekiwał tutaj luksusów. Kilkumiesięczna służba w pustynnych garnizonach wiele ich nauczyła, a teraz
mieli zdać z tej nauki egzamin.

Australijczycy okazali się wspaniałymi towarzyszami broni i niezwykle interesującymi ludźmi.

Luzowanie 9 dywizji przebiegało etapami, stąd przez pewien czas żołnierze przebywali na stanowiskach

razem i mogli dobrze się poznać. Jeden batalion australijski w ogóle nie odpłynął i pod rozkazami generała
Kopańskiego pozostał w twierdzy aż do momentu jej deblokady.

W pierwszych dniach pobytu w Tobruku polscy kwatermistrze zastanawiali się, w jaki sposób rządy obu

krajów rozliczą się za wspólnie zjedzone przez żołnierzy konserwy. Australijczycy takich problemów nie
mieli. Kiedy po pierwszych powitaniach karpatczycy pokazali nowym towarzyszom broni swe pięknie
drukowane „karty zaopatrzenia”, ci tylko wzruszyli ramionami. Wysoki, brodaty artylerzysta wskazał na
puszki z dżemem, serem i kiełbasą.

— Jedzcie i niech wam idzie na zdrowie.
Polacy lekko się speszyli.
— A dla was nie zabraknie?
— Jasne, że nie — odpowiedział brodacz. — Zresztą zaraz zadzwonimy, żeby nam przysłali więcej

prowiantu, bo mamy gości.

— Ale...
— Żadne ale! O co wam chodzi? U nas zaopatrzeniowcami są ludzie, którzy w cywilu zajmowali się

podobnymi sprawami. Otrzymujemy jedzenie, a papierki nas nie interesują.

Takie podejście do sprawy zaimponowało Polakom.
Australijczycy nie tracili humoru, ale to nie zmieniało faktu, że warunki bytowe w Tobruku były bardzo

ciężkie. Żołnierze pierwszej linii tkwili w bunkrach i okopach, inni zadowalali się ziemiankami lub
namiotami.

Sztab polskiej brygady przejął od Australijczyków wielką, podziemną grotę. Sztabowcy mieszkali w

pobliżu pieczary, w maleńkich baraczkach z blachy falistej, a dla generała Kopańskiego i jego najbliższych
współpracowników przeznaczono sztuczny loch na odcinku odwodowym w obrębie Fortu Solaro. Jednak już
pierwsza spędzona tam noc zniechęciła dowódcę do tej bezpiecznej kwatery. Wiatr wciąż nawiewał do
wnętrza wciskający się wszędzie drobniutki piasek, a szczury harcowały bezkarnie po łóżkach i budziły
śpiących. Rankiem generał Kopański przetarł oczy i spojrzał na otrzepujących się z piasku towarzyszy.

— Zarządzam ewakuację — mruknął.
Tego samego dnia przeniósł się wraz z pułkownikiem Peszkiem do jednego ze składanych baraczków.

Wieczorem wydobył z plecaka nabytą przezornie w Aleksandrii moskitierę i owinął nią swoje łóżko.

— Mam nadzieję, że nie będzie smakowała szczurom — powiedział.
I rzeczywiście. Dzięki tej cienkiej siatce szczury, muchy, skorpiony i tarantule miały „wstęp

wzbroniony” do łóżka dowódcy brygady. Podobne „zasieki” przeciw męczącym współlokatorom „budowali”
sobie inni oficerowie.

Na stanowiskach bojowych było znacznie trudniej walczyć z robactwem.
Podchorąży Adolf Bocheński roztasował się ze swoją drużyną w okopach drugiej linii obrony. W

zupełnych ciemnościach żołnierze pozajmowali przypominające kretowiska ziemne nory i zmęczeni
natychmiast zasnęli. Rano podchorąży obudził się i poczuł, że swędzi go całe ciało. Uważnie obejrzał
posłanie.

— Pchły! Wielkie jak konie! — wrzasnął zdumiony.
Z sąsiedniej ziemianki wychylił się któryś ze strzelców.
— Ciekawe, panie podchorąży, czy będziemy im lepiej smakowali niż Australijczycy?
— Mam nadzieję, że nie — odparł Bocheński ze śmiechem. — Ale jeśli okażemy się smaczni, to...

trzeba będzie się przyzwyczaić.

W tym momencie świst pocisku przeszył powietrze i silny wybuch zakłócił ciszę poranka. Żołnierze

przypadli do ziemi.

— Stopięćdziesiątkapiątka — mruknął leżący obok podchorążego strzelec.
Drugi pocisk nie nadleciał. Wróg nie prowadził ostrzału wybranych celów. Był to zwykły ogień

nękajacy. Żołnierze wstali i zaczęli oglądać teren, który miał być miejscem ich walki.

— Jakieś cholerne rumowisko — skonstatował jeden.
— Myślałeś, że planty dla ciebie zbudują? — zażartował drugi.
— Na razie jesteśmy w odwodzie — wtrącił Bocheński — ale nie możemy tak paradować po okolicy,

bo ściągniemy na siebie ogień.

— Skąd oni mogą nas zobaczyć, panie podchorąży — zbagatelizował uwagę Bocheńskiego któryś z

żołnierzy. — Do frontu podobno z pięć kilometrów, a teren płaski.

— A choćby z samolotu. Zresztą chyba słyszałeś, co tu upadło?
— On myślał, że to kucharz z workiem konserw. — wmieszał się oddziałowy dowcipniś.
W tym momencie dało się słyszeć lekkie mruczenie. Żołnierze podnieśli głowy. Na tle nieba zobaczyli

mały, czarny punkt, wokół którego wykwitło kilka obłoczków dymu. Był to niemiecki samolot obserwacyjny

odpędzany przez obronę przeciwlotniczą. Zaczął się kolejny dzień obrony Tobruku.

Tobruk to miasto i port nad Morzem Śródziemnym, w Cyrenajce, czyli północno-wschodniej Libii. Od

granicy z Egiptem dzieli go ok. 150 kilometrów w linii prostej. W latach trzydziestych Włosi wybudowali
fortyfikacje wokół portu, tworząc w ten sposób twierdzę Tobruk. W styczniu 1941 roku, podczas ofensywy
aliantów przeciw wojskom włoskim, Tobruk przeszedł w ręce Brytyjczyków. Już wtedy rdzenna ludność
opuściła zniszczoną mieścinę. Kiedy na pomoc Włochom przybył Deutsche Afrika-Korps oraz generał
Erwin Rommel, który faktycznie przejął dowodzenie nad wojskami włosko-niemieckimi, faszyści wykonali
kontruderzenie i w pierwszych dniach kwietnia zmusili wojska generała Wavella (poprzednika Auchinlecka)
do odwrotu. Pancerne zagony Rommla odrzuciły aliantów aż do granicy egipskiej. Za plecami nacierających
pozostał jednak Tobruk. Między 9 a 11 kwietnia dotarły do niego trzy brygady piechoty należące do
australijskiej 9 dywizji, 18 brygada piechoty (z australijskiej 7 DP), hinduski pułk kawalerii zmotoryzowanej
„Bengal Lancers”, brytyjska 32 brygada pancerna (ok. 130 czołgów) oraz trzy pułki artylerii konnej
(zmotoryzowanej, przygotowanej do działań ruchowych), dwa pułki artylerii polowej, brygada artylerii
przeciwlotniczej, pułk artylerii przeciwpancernej, dywizjon dział 127 mm i batalion ckm. Były to siły
niemałe (w sumie: prawie 30 tys. ludzi), ale w obawie przed okrążeniem w otwartym polu pozostały w
twierdzy i przygotowały się do obrony. Dowódca 9 dywizji, generał Leslie Morshead, najwyższy rangą w
Tobruku, uprzedził swoich żołnierzy:

— Tu nie będzie Dunkierki! Nie może być mowy o wycofaniu się czy poddaniu. W przypadku udanego

szturmu mamy tylko dwa kierunki: do morza lub do nieba.

Rommel początkowo lekceważył obrońców Tobruku. Zdążył nawet zapowiedzieć, że gdy tylko

podciągnie zaopatrzenie, ruszy na Suez. Przed tym jednak musiał zdobyć Tobruk, gdyż do tego portu miało
wspomniane zaopatrzenie dotrzeć.

Czternastego kwietnia nastąpił pierwszy szturm zakończony totalną klęską nacierających. 28 czołgów i

800 żołnierzy nie wróciło do swych okopów.

Początek szturmu nie zapowiadał takiego finału. W pewnej chwili 40 niemieckich wozów bojowych

wraz z osłaniającymi je grenadierami przerwało linię obrony i wjechało w głąb twierdzy. Obrońcy mieli
prawo zwątpić w sens dalszej walki. Jednak Australijczycy, mimo że rozbici i pozbawieni dowódców, nie
stracili głowy. Na Niemców spadł huragan ognia. Po kilku godzinach piechota nieprzyjacielska została
wystrzelana do nogi, a 18 czołgów z najwyższym trudem uciekło drogą, którą przyszły. Bitwa ta miała
miejsce na południowo-zachodnim odcinku pierścienia obronnego, gdzie znajdowało się najeżone bunkrami
wzgórze Medauar. Erwin Rommel widział w opanowaniu wzgórza klucz do Tobruku i 24 kwietnia osobiście
dowodził trzecim szturmem. Wspominał później, że nawet ranni Australijczycy bronili się i trwali na
stanowiskach do ostatniego tchnienia.

Wobec niepowodzeń faszyści na pewien czas wstrzymali ataki. Przerwa w działaniach trwała tydzień. 9

maja Rommel ruszył na Medauar po raz czwarty. Tym razem już bez pomocy Włochów, którzy w
poprzednich szturmach nie wykazali zbyt wielkiej woli walki. Po zaciętych atakach Niemcy zdobyli 16
punktów oporu, w rejonie wzgórza i obsadzili je razem z Włochami. W połowie maja, kiedy Rommel w
zasadzie zaniechał już szturmów, Australijczycy przypuścili kontratak i odbili część pozycji, ale samo
wzgórze pozostało w ręku wroga. Odtąd przylgnęła do niego nazwa „wyłom”.

W odległości kilkuset metrów od „wyłomu” obrońcy wybudowali nową, prowizoryczną linię

fortyfikacji ziemnych (głównie zwykłych okopów) i nie odstąpili dalej ani na krok. Był to najtrudniejszy do
obrony odcinek (30 moździerzy, 109 dział i 430 karabinów maszynowych ziało ogniem ze wzgórza
Medauar) i z tego względu obrońców „wyłomu” wymieniano co kilka dni.

Niemcy i Włosi stracili w kwietniowo-majowych walkach o Medauar 1150 zabitych i rannych oraz

przeszło drugie tyle wziętych do niewoli.

Dowodzący obroną Tobruku generał Leslie Morshead mieszkał w jedynym ocalałym domku poza

miastem, w pobliżu drugiej linii obrony, a sztab dywizji mieścił się w betonowych podziemnych schronach.
Widząc to, generał Stanisław Kopański uznał, iż jego zwierzchnik należy do ludzi odważnych.

Pierwsze spotkanie obu generałów odbyło się następnego dnia po przybyciu Kopańskiego do Tobruku.

Polski dowódca od razu nabrał zaufania do pięćdziesięcioparoletniego, czerstwego i bardzo
zrównoważonego Morsheada. Po dzielnym Australijczyku nie znać było trudów pięciu miesięcy pobytu w
twierdzy i dźwigania odpowiedzialności za jej obronę. Z uśmiechem powitał Kopańskiego i rozłożył na stole
szkic sytuacyjny.

— Bronimy się w półpierścieniu długości pięćdziesięciu kilometrów — wyjaśnił, pochylając się nad

szkicem. — Włosi zbudowali twierdzę bardzo sprytnie. Wykorzystali tak zwane wadi, czyli „suche rzeki”,
jak nazywają puste koryta rzeczne napełniające się wodą tylko podczas wyjątkowo ulewnych deszczów, a
także wszystkie inne nierówności gruntu. Pobudowali betonowe bunkry oraz schrony i wypełnili je amunicją
po dachy. Podejścia do Tobruku są gęsto zaminowane. Wewnątrz również są pola minowe. Tysiące min
pozostało po Włochach... Oto pierwszy pas obrony, „czerwona linia” — zatoczył ręką niewielki łuk. —
Mamy tu samodzielne gniazda oporu połączone rowem przeciwczołgowym. Od trzech do czterech
kilometrów w głąb ciągnie się drugi pas, „niebieska linia”. Tu już nie ma bunkrów; są tylko fortyfikacje
ziemne, które wciąż rozbudowujemy. A w tym miejscu, dwa kilometry od portu, miała być „zielona linia”,
czyli umocnienia osłaniające ewentualną ewakuację. Nie przywiązywałem wagi do tej sprawy, więc nic tutaj
nie wybudowaliśmy. Najciężej jest tu. — Generał wskazał na mapie punkt oznaczony liczbą 209. — To
wzgórze Medauar. Siedzą tam Niemcy, dwa pułki zmotoryzowane. Po bokach mają Włochów z dywizji
„Brescia”. Na tym odcinku ponosimy największe straty. Lżej jest na południu, gdzie stoi włoska dywizja
„Pavia”. Ale właśnie z południa, z lotniska El Adem, najczęściej nadlatują samoloty. Natomiast najłatwiej
jest na odcinku wschodnim. Włosi z dywizji „Bologna” nie dokuczają nam zbytnio. Tak wygląda sytuacja.
Czy ma pan jakieś pytania?

— Nie — odpowiedział generał Kopański. — Studiowałem już szkic obrony ze swoim zastępcą.
— Porozmawiajmy w takim razie o pańskich żołnierzach. Jest ich około pięciu tysięcy. Czy tak?
— Według ostatniego meldunku cztery tysiące siedemset siedemdziesięciu siedmiu szeregowych i

dwustu osiemdziesięciu ośmiu oficerów.

— Wiem, generale, że pańscy ludzie nie są nowicjuszami. Wielu walczyło już z Niemcami, a służba na

pustyni też ich sporo nauczyła. Doszedłem do wniosku, że Polacy, być może, nie potrzebują zaczynać
zaprawy bojowej na najłatwiejszym, wschodnim odcinku, lecz na średnim, południowym. Potem
przeszlibyście na odcinek zachodni.

— Zgadzam się z panem — powiedział generał Kopański.
— A zatem pańska brygada — zadecydował Morshead — spędzi kilka dni w odwodzie, by móc

przygotować swe wejście do pierwszej linii. W tym czasie dowódcy wszystkich szczebli zgłoszą się do
swych australijskich kolegów i zapoznają się z warunkami panującymi na odpowiednich odcinkach. Nie
dotyczy to oczywiście polskiej artylerii i ułanów. Oni już weszli do walki i to na odcinku zachodnim...
Słyszał pan zapewne o tym zabawnym incydencie?

Ów incydent mógł się wydać „zabawny” tylko takim ludziom jak Australijczycy. A było to tak:
Pierwszą polską jednostką, która przybyła do Tobruku, była artyleria. 20 sierpnia skierowano ją na

odcinek zachodni z zadaniem wsparcia tkwiących w okopach żołnierzy australijskich. Artylerzyści ustawiali
działa i dyskutowali z odchodzącymi Brytyjczykami (51 pułk artylerii polowej) o celach wynikających z
planu ognia.

Porucznik Wycisk z 2 dywizjonu z niecierpliwością czekał chwili, kiedy wreszcie będzie mógł odpłacić

Niemcom za swą zniszczoną w kampanii wrześniowej baterię. Obserwując stoki wzgórza Medauar zauważył
jakiś ruch. Szybko trącił siedzącego obok Anglika.

— Hej! Czy to „german”? O, tam!
Anglik ze znudzeniem podniósł wzrok i skinął niedbale głową. Wtedy Wycisk zatarł dłonie, podał

kierunek, odległość, po czym zakomenderował:

— Po cztery, baterią, ognia!
W tym samym momencie dowódca pułku, podpułkownik Stanisław Gliwicz, przejmował szkice

odpowiedzialności ogniowej od pułkownika Tacka. Zaterkotał telefon. Dzwoniono z dowództwa brygady
australijskiej gratulując celności ognia i zarazem nakazując jego przerwanie. Jednocześnie polskie działa
umilkły, gdyż siedzący obok porucznika Wyciska Anglik zorientował się, że pod ostrzałem znajduje się nie
tylko bunkier niemiecki, ale również punkt oporu obsadzony przez Australijczyków. Po prostu Wyciskowi
nie przyszło do głowy, że wrogowie i sprzymierzeńcy są tak blisko siebie. Była to jeszcze jedna
charakterystyczna cecha walk w rejonie wzgórza Medauar, gdzie niektóre pozycje obrońców oddalone były
od linii nieprzyjacielskiej nie więcej niż o sto metrów. Australijczycy potraktowali całe nieporozumienie z
poczuciem humoru, niemniej podpułkownik Gliwicz dał „wycisk” porucznikowi Wyciskowi za samowolę.

W czasie gdy generał Kopański konferował z dowódcą twierdzy, w polskich pododdziałach trwały

ożywione dyskusje pomiędzy żołnierzami oraz pasjonujące, choć męczące ze względu na konieczność
nieustannej gestykulacji, rozmowy z Australijczykami i Brytyjczykami.

Podchorąży Adolf Bocheński, zwany Adziem, uważnie studiował mapę z naniesionymi na nią

stanowiskami obrońców i oblegających. Teren był na ogół płaski, z wyjątkiem odcinka zachodniego Ras el
Medauar. Samo wzgórze miało, według mapy, 685 stóp (ok. 209 m n.p.m.) wysokości. Stojący obok
podchorążego porucznik Maszewski dostrzegł zasępioną minę Bocheńskiego.

— Tak, tak... — westchnął porucznik. — Na tym wzgórzu siedzą Niemcy już trzy miesiące. Mogą stąd

sięgać artylerią głęboko do wnętrza twierdzy. Do tego dochodzą samoloty. Niech pan spojrzy... Naprzeciw
odcinka południowego znajduje się duże pustynne lotnisko El Adem. Zaledwie dwadzieścia kilometrów od
twierdzy. Mniej więcej tyle samo jest do Acromy, gdzie znajduje się drugie nieprzyjacielskie lotnisko. A do
najbliższego lotniska brytyjskiego mamy ponad dwieście kilometrów. Rozumie pan... W powietrzu królują
Niemcy. A jeszcze ten klimat. Dowiedziałem się od jednego Australijczyka, że teoretycznie przydziały wody
wynoszą po półtora litra dziennie, ale praktycznie, czasem wypada po pół litra.

— Człowiek w takim klimacie potrzebuje co najmniej półtora — zauważył podchorąży.
— Zobaczymy, jak to będzie. Może ten Australijczyk chciał nas postraszyć.
— Czy mogę się odmeldować, panie poruczniku?
— Jeszcze jedno. Musimy oszczędzać amunicję, bo transporty do Tobruku dochodzą niezbyt często.

Jest za to cała masa amunicji włoskiej. Mamy uruchamiać wszystkie sprawne a opuszczone przez Włochów
działa, moździerze i kaemy.

Podchorąży Bocheński odmeldował się i ruszył do swojej drużyny. Po drodze zastanawiał się nad

panującą w twierdzy sytuacją. Rozumiał, że służba w oblężonym Tobruku będzie polegała przede wszystkim
na nieustannej gotowości do odparcia ewentualnych uderzeń przeciwnika, ale aby taka gotowość była
skuteczna, trzeba znać każdy ruch oblegających, i to na wszystkich odcinkach. Stąd wynikała konieczność
patrolowania przedpola, wysyłania grup wypadowych w celu zdobycia „języka”, przenikania w głąb linii
nieprzyjaciela. Tego typu akcje można będzie przeprowadzać jedynie w nocy. Dzień należy do wroga
obserwującego twierdzę z samolotów i wzgórza Medauar. I jeszcze jedno przyszło do głowy podchorążemu:
należy się dokładnie zapoznać z różnymi typami min i sposobami ich rozbrajania. Przecież patrole nie będą
mogły chodzić bezpiecznymi ścieżkami, a przedpole jest pełne min.

Polska brygada już od 26 sierpnia zaczęła się zbierać w rejonie fortu Solaro i luzowała stopniowo, w

miarę przybywania, oddziały australijskiej 18 brygady. Karpatczycy przejmowali również uzbrojenie i
pojazdy, a generał Kopański otrzymał od brygadiera bezcenny dar w postaci łóżka polowego. Zadanie
brygady jako odwodu polegało na poprawianiu i ulepszaniu fortyfikacji drugiej linii oraz na wysyłaniu grup
roboczych do prac w porcie, w szpitalach i magazynach.

W drugą rocznicę najazdu hitlerowskiego na Polskę, 1 września, karpacka artyleria od samego rana

rozpoczęła intensywny ostrzał wzgórza Medauar.

— Za tamten wrzesień — mruczeli żołnierze regulując zamki armatohaubic 86,7 mm i haubic 105 mm.
W południe nad twierdzą zaroiło się od bombowców. Przeszło 120 Junkersów i Dornierów atakowało

port i jego okolice. W trakcie nalotu około 30 maszyn odłączyło się od głównej grupy i zbombardowało
rejon fortów Solaro i Pilastrino, gdzie znajdowała się większa część polskiej brygady. Tobrucka obrona
przeciwlotnicza robiła wprawdzie, co mogła, była jednak zbyt słaba, by przerzedzić szeregi napastników. Na
szczęście szkody wyrządzone przez bomby były niewielkie, co wprawiło w zdumienie Polaków. Przecież w
czasie nalotu wybuchy zlewały się w jeden długi, przerażający grzmot, ziemia drżała od detonacji, a czarny
dym przesłaniał niebo. Twierdza była jednak odporna na takie nawałnice ognia.

Następnego dnia w polskich batalionach rozeszła się wieść, że nocą nastąpi luzowanie australijskiej 20

brygady na pierwszej linii.

Czas, w którym znajdowali się w odwodzie, podchorąży Bocheński spędził bardzo pracowicie.

Postanowił — jak mawiali Australijczycy — „zaprzyjaźnić się z minami”. Ale najpierw musiał je poznać. A
któż mógł być lepszym nauczycielem od australijskich saperów? Bocheński nie odstępował jednego z nich
nawet na krok. Kapitan o imieniu John, z zawodu inżynier górniczy, był pasjonatem swojego fachu.

— Głupstwo ten cały angielski regulamin! — tłumaczył z zapałem. — Zawsze musisz mieć przy sobie

dwucalowe gwoździe i drut. Wtedy robisz tak... — John klęknął i zaczął pokazywać, jak się rozbraja minę.
— Najpierw ostrożnie rękami wybierasz piasek dookoła, a kiedy wymacasz kształt, delikatnie opuszkami
palców szukasz zapalnika. Kiedy go znalazłeś, wyjmujesz z kieszeni gwóźdź i wykręcasz zapalnik. Zobacz,
o tak...

— Teraz ja spróbuję — powiedział Bocheński. — A ty patrz i mów, jeśli coś będę robił źle.
Po kilku lekcjach John był zadowolony ze swego ucznia.
— Widzisz, tutaj, w Tobruku, saperem powinien być każdy — mówił. — Zboczysz dwa kroki ze ścieżki

i trafiasz na minę. Nie dalej jak wczoraj wóz z prowiantem wyleciał w powietrze w samym środku twierdzy.

Trzeba diabelnie uważać!

Saperzy karpackiej brygady studiowali więc najwnikliwiej jak mogli typy i rozmieszczenie min. Do ich

zadań należało zaznaczenie taśmami przejść między polami minowymi, zakładanie min na przedpolu, a
także towarzyszenie patrolom nocnym, które często musiały przeczołgać się przez zaminowany teren, by
podejść nieprzyjaciela. Niejeden patrol w ogóle nie wykonałby zadania, gdyby nie ofiarność saperów i ich
zimna krew. Również wewnątrz twierdzy było wiele do zrobienia. Włosi wycofując się pozostawili sporo
min-pułapek, a między liniami obronnymi ciągnęły się pola minowe, które należało jak najlepiej oznakować.

Polscy saperzy przywieźli do Tobruku dwie kompanijne maskotki. Sierżant Wyderko był opiekunem

Tity — suki rasy buldog, która miała wspaniały słuch i zawsze pierwsza dawała znać o zbliżających się
samolotach (odróżniała warkot Junkersów od pracy silników samolotów RAF), a plutonowy Czech troszczył
się o wróbla Kubusia. Kubuś był ptakiem beztroskim, cały dzień latał między żołnierzami, a wieczorem
wracał do swojej klatki. Kiedy ktoś zawołał go po imieniu, przylatywał natychmiast i sadowił się na
wyciągniętej dłoni. Nie pomagał wprawdzie w pracy, ale wywoływał uśmiech na twarzach zmęczonych
żołnierzy.

Do tych oddziałów polskich, które zaraz po przybyciu objęły normalną służbę w twierdzy, należały

grupy transportowe. Rozkazem z dnia 27 sierpnia zorganizowano kolumnę samochodową jako samodzielny
oddział i jeszcze tego samego dnia, o zmroku, wyznaczeni kierowcy odbyli wraz z Australijczykami
„wycieczkę” po twierdzy, aby zapoznać się z siecią dróg i położeniem magazynów. Karpatczycy szybko
zaprzyjaźnili się ze swoimi przewodnikami.

Nieco gorzej układały się początkowo stosunki z Brytyjczykami. Anglicy, którzy, jak powszechnie

wiadomo, słabo orientują się w geografii, nie znali Polaków i przypuszczali, że można z nimi postępować tak
jak z żołnierzami kolonialnymi. W związku z tym często dochodziło do nieprzyjemnych incydentów. Na
przykład w magazynach wojskowych mieli pracować i jedni, i drudzy. To, że mieli pracować, nie oznacza,
że pracowali. Brytyjczycy na ogół stali i przyglądali się spokojnie, jak na Polaków występują siódme poty.
Pewnego razu podchorąży Koszyc, który był tłumaczem na jednym z punktów, podszedł do angielskiego
sierżanta i powiedział:

— Sierżancie, znudziło nam się pracować za was i jeśli nie zaczniecie robić tego, co do was należy, to

my też zostawimy robotę.

— Shit! — burknął sierżant spluwając pogardliwie.
Podchorążego zawiodły nerwy i Anglik oberwał.
Sprawa ta dotarła do dowództwa twierdzy i w związku z tym zostały wydane odpowiednie rozkazy.

Zresztą Brytyjczycy, kiedy lepiej poznali Polaków, zaczęli ich szanować i dalsza współpraca rozwijała się
harmonijnie. Nigdy jednak stosunki z Anglikami nie były tak dobre jak z Australijczykami. Australijczyk, w
gwarze żołnierskiej „Australijec”, pozostał w pamięci karpatczyków jako wysoki facet ze szczerym
uśmiechem na twarzy, przybrany w kapelusz z fantazyjnie zawiniętym rondem, na powitanie klepiący po
plecach z siłą niedźwiedzia. Opromieniony zasłużoną sławą najlepszego żołnierza w Afryce Północnej, był
Australijczyk niezwykle wytrzymały na trudy walki na pustyni, niewiarygodnie odważny i ujmująco
serdeczny w stosunku do tych, których obdarzył przyjaźnią. Polacy zawarli z Australijczykami prawdziwe
braterstwo broni. Obie nacje zaakceptowały się bez zastrzeżeń, jako że jedni i drudzy odznaczali się dużym
indywidualizmem i fantazją, potrafili działać w nieprzewidzianych sytuacjach, wykazując własną inicjatywę,
lubili hazard, brawurę, unikali kunktatorstwa. Australijczycy, podobnie jak Polacy, mieli ambicjonalny
stosunek do każdego zadania, a najbardziej imponowała im odwaga granicząca z zuchwalstwem.

Tak wiele łączyło żołnierzy obu narodów, że często prowadzili ze sobą abstrakcyjne rozmowy o

wspólnej granicy. Co więcej, niektórzy prostoduszni Australijczycy wierzyli, że taka operacja jest możliwa.
A pomysły mieli wprost niesamowite.

Któregoś dnia w schronie zasiadło polsko-australijskie towarzystwo. Wszyscy przynieśli swój przydział

rumu, a obrotni Australijczycy dodatkową flaszkę whisky. Rozpoczęły się opowieści o odległych
ojczyznach. Słuchali Australijczycy o historii polskich powstań narodowych i podziwiali upór Polaków w
dążeniu do niepodległości, a później oni opowiadali o swej olbrzymiej ojczyźnie i o siłach zbrojnych, które
zaczęto tworzyć właściwie dopiero po 3 września 1939, kiedy to Australia wypowiedziała wojnę Niemcom.
Okazało się przy tym, że w Tobruku znajduje się tylko dwóch australijskich żołnierzy zawodowych: szef
sztabu pułkownik Lloyd i jeden z dowódców batalionów. Wszyscy pozostali, wraz z generałem Leslie
Morsheadem, byli ochotnikami.

— Morowy gość ten wasz generał — powiedział jeden z Polaków. — Zamiast wzywać do siebie

dowódców na odprawy, sam wsiada do jeepa i objeżdża pozycje. Nawet w czasie nalotów.

— Wasz generał też tak robi — zauważył brodaty Australijczyk.— Widać nie chce być gorszy od

naszego.

— Morowa z was wiara! Dobraliśmy się!
Australijczycy z samych gestów pojęli, o co chodzi, i żwawo przytaknęli.
— Musimy mieć polsko-australijską granicę! — wykrzyknął brodacz. — Wtedy dopiero będzie się nam

fajnie żyło.

— Ale jak to zrobić? Gdzie Australia, gdzie Polska?
— Co ty się martwisz? Już to nasi ministrowie załatwią! Grunt, że my tego chcemy.
— Albo przeprowadźcie się wszyscy do nas! — wykrzyknął inny. — Miejsca wystarczy.
Jak widać, dla Australijczyków nie było rzeczy niemożliwych.
Wiele można by jeszcze pisać o polsko-australijskiej przyjaźni i bohaterskiej 9 dywizji, która pod

koniec 1942 roku jako ostatnia opuściła kontynent afrykański. Polskie dowództwo w odległym Londynie
doceniło braterstwo broni brygady karpackiej i 9 dywizji. Generałowi Leslie Morsheadowi przyznano
najwyższe odznaczenie bojowe — Order Virtuti Militari. Również w Australii dowiedziano się o przyjaźni
rodaków z Polakami. Jeszcze we wrześniu do Tobruku dotarły paczki z antypodów. Karpatczycy otrzymali w
darze od australijskich organizacji społecznych papierosy, czekoladę, swetry, skarpety oraz bardzo serdeczne
listy.

„SZCZURY TOBRUKU”

Tobruk leży w pobliżu 32 równoleżnika. To mówi samo za siebie. Temperatury w dzień dochodzą tu do

45 stopni w cieniu, a w nocy następuje gwałtowne ochłodzenie. Obszar, na którym wyrosło miasto,
pozbawiony jest wody mimo bliskości Morza Śródziemnego. I jeszcze jedna zmora — hamsiny.

Hamsin to gorący wiatr pustynny niosący drobniutki piasek, który uniemożliwia normalne oddychanie.

Khamsa — po arabsku znaczy pięć. Hamsin może trwać, z woli Allacha, albo 5 godzin, albo 5 dni. W tym
czasie chmura piasku wisi nad pustynią i przesuwa się z monotonnym szmerem. Widziane przez ten tuman
słońce jest najpierw żółte, potem pomarańczowe, wreszcie czerwone. Piasek zgrzyta ludziom w zębach,
zatyka nosy i uszy, blokuje gardła. Porzekadło arabskie mówi, że mąż, który bije żonę podczas hamsinu, nie
ponosi za to winy. Jest to koszmar, zdający się nie mieć końca.

Kiedy wszyscy są niemal u kresu wytrzymałości, niespodziewanie spada cienki, nijaki deszczyk. Piasek

osiada i ludzie z ulgą wdychają bogate w ozon powietrze, czują się jak nowo narodzeni. Ale to trwa krótko.
Wszechobecne słońce szybko wysysa wszelką wilgoć. Samopoczucie znów się pogarsza. Upał, brak wody
do picia, niemożność zmycia wielodniowego brudu, konieczność ciągłej gotowości bojowej — wszystko to
sprawia, że niektórzy, nawet zrównoważeni żołnierze, stają się rozdrażnieni i opryskliwi albo zupełnie
odwrotnie — popadają w depresję, są apatyczni. Francuzi nazywają taki stan „cafard”, czyli chrabąszcz.
Twierdzą, że człowiek czuję się tak, jakby w mózgu bzyczał mu jakiś owad. To tylko jeden z przejawów
oddziaływania pustyni na człowieka. U niektórych załamania nerwowe spowodowane są
wszechogarniającym, monotonnym widokiem piasku; żadnych drzew, krzewów, nawet trawy. Jeszcze inni
odczuwają całkowite zagubienie. Wszystkie strony świata są do siebie podobne. Odległości można
wyznaczać tylko licząc kroki lub czas marszu.

Wojnę na pustyni często porównywano do wojny na morzu. I tu, i tam niezawodne środki transportu

oraz zapas wody pitnej decydują o zwycięstwie niemal w takim samym stopniu jak odwaga żołnierzy.

Brak wody sprawiał najwięcej kłopotów obrońcom Tobruku. Żołnierz mógł przełamywać strach

podczas nalotów i szturmów, mógł zdobywać się na nieprawdopodobne bohaterstwo podczas wypadów na
pozycje wroga, ale nie mógł obejść się bez wody. O zmroku wysyłano więc dyżurnych ze stanowisk
bojowych do punktów wodnych, które jako miejsca o szczególnym znaczeniu były strzeżone przez
żandarmów. Skrupulatnie sprawdzano zaopatrzeniowcom kwity upoważniające do odbioru życiodajnego
płynu i kontrolowano ciężarówki dowożące go w pobliże stanowisk bojowych. Tam już czekali dyżurni.
Niespokojni, snujący przypuszczenia, jaka to będzie woda i ile jej dostaną. Bo gatunków wody było kilka.
Najlepsza — przywożona do Tobruku okrętami — ledwie wystarczała dla szpitali. W samej twierdzy było
kilka źródeł słodkiej wody, ale zostały one zanieczyszczone przez wycofujących się Włochów. Do
eksploatacji nadawał się właściwie tylko zdrój w jarze Wadi Auda. Woda stamtąd zalatywała chlorem, ale i
tak była prawdziwym rarytasem. Do parzenia herbaty używano „wody półsłodkiej”, uzyskiwanej poprzez
destylację wody morskiej. Destylatornie zbudowane „domowym sposobem” były prymitywne i odsalały
wodę tylko z grubsza. Najgorszym gatunkiem była woda czerpana z Morza Śródziemnego. Używano jej w
zasadzie tylko do mycia i prania. Niektórzy próbowali ją pić, ale to była ostateczność grożąca chorobą
żołądka.

Wyżywienie zamkniętego w twierdzy wojska również było poważnym problemem. Podstawę stanowiło

jedzenie z puszek: wołowina, koński gulasz, dżem. Do tego kilka kromek gliniastego, wyjątkowo
niesmacznego chleba. Brakowało przede wszystkim witamin. Brytyjczycy, chcąc zapobiec szerzeniu się
chorób, wprowadzili do jadłospisu tabletki wzmacniające organizm, tzw. Ascorbid Acid. Polscy żołnierze
przyjęli to novum ze sceptycyzmem. Dla nich jedynym wartościowym pożywieniem mógł być kawał mięsa z
kartoflami i kapustą. Niestety, świeżej rąbanki nie było w Tobruku i Polacy musieli przywyknąć do łykania
tabletek. Docenili wartość Ascorbid Acid dopiero wtedy, kiedy zęby przestawały się chwiać i samopoczucie
się poprawiało.

Żywe zwierzęta rzeźne, a konkretnie barany, pojawiły się w Tobruku dość późno, bo dopiero po

zluzowaniu Australijczyków przez brytyjską 70 dywizję, czyli w końcu października. Okazało się wówczas,
że w składzie dywizji jest kompania Hindusów, którym religia zabrania spożywania mięsa konserwowanego.
Zwierzęta muszą być zabite z zachowaniem określonego rytuału. Aby ratować Hindusów przed śmiercią
głodową, przysłano stado baranów.

Kiedy kierowca starszy strzelec Landowski usłyszał beczenie w porcie, nie zdziwił się zbytnio. Jako

żołnierz służby transportowej widział już różne dostawy. Kiedyś nawet wiózł ciężarówką literaturę
pornograficzną. Jednak humor zdecydowanie mu się pogorszył, gdy usłyszał, że to właśnie on ma zawieźć
barany Hindusom.

— Ich szofer gdzieś się zapodział — tłumaczył angielski oficer.
Trudna rada. Landowski z 25 baranami na platformie ruszył przez tobruckie bezdroża na poszukiwanie

hinduskiej kompanii. Z powodu iście egipskich ciemności długo błądził wśród pól minowych, wreszcie trafił
do wyznaczonego rejonu. Hindusi nie wystawili żadnych wart i wszyscy spali. Landowski nacisnął klakson.
Po kilku chwilach wyłoniły się z mroku brodate twarze egzotycznych żołnierzy. Dostojny Hindus z
naszywkami sierżanta rozkazał wrócić swym podwładnym do namiotów.

— Czym mogę służyć? — spytał uprzejmie.
— Przywiozłem dla was barany — odpowiedział Landowski. — Niech je pan, sierżancie, przyjmie i

każe rozładować, bo ja muszę wracać. I tak już jestem diablo spóźniony.

Hindus podrapał się po głowie.
— Jak je wyładujemy, to się rozbiegną po pustyni... Co robić?
— Mam pomysł! — Landowski chciał jak najszybciej pozbyć się kłopotliwego ładunku. —

Przystawimy waszą ciężarówkę do mojej i przepędzimy stado.

— Doskonale! — klasnął w dłonie sierżant i natychmiast gdzieś się ulotnił.
Landowski czekał. Wreszcie Hindus przyprowadził samochód. Kiedy Polak uporał się z ustawieniem

wozów, dochodziła trzecia w nocy. Teraz należało namówić barany, by przeszły na platformę Hindusów.
Niestety, zwierzęta nie reagowały na pokrzykiwania i wymachiwanie rękami. Zaczynało świtać. Zimny pot
oblał kierowcę. Jezu, pomyślał, major Woźniak łeb mi urwie. I wtedy przyszła mu do głowy genialna myśl.
Rzucił się na czworaki i zaczął szczekać niczym rasowy owczarek podhalański. Barany w popłochu ruszyły
ku drugiej platformie. Powstał przy tym harmider, który obudził Hindusów. Brodacze podejrzliwie patrzyli
na Polaka, sądząc zapewne, że mają do czynienia z wariatem. Landowski jednak niczego im nie tłumaczył,
tylko machnął ręki na pożegnanie, wskoczył do szoferki i odjechał.

Przygoda starszego strzelca Landowskiego była bardzo charakterystyczna dla służby w Tobruku, gdzie

wiele zależało od indywidualnej postawy żołnierza. Należało być równie wytrwałym, co pomysłowym.

I jeszcze słów kilka o trudnościach związanych z pobytem w oblężonej twierdzy.
Żołnierze pozostawali na stanowiskach bojowych przez całe tygodnie nie mając możliwości umycia się.

Jedynie oddziały obsadzające odcinki nadmorskie mogły od czasu do czasu skorzystać z dobrodziejstw
kąpieli. W tym celu dostarczano specjalne mydło, które pieniło się w morskiej wodzie. Odporność na brud
była zatem równie ważna, jak odporność na pragnienie i jednostajny jadłospis.

Również wszechobecne insekty i szczury uprzykrzały życie obrońcom twierdzy. Po pewnym czasie

okazało się, że myszy i szczury są gośćmi niezbyt uciążliwymi. Zjadały jakieś resztki i znikały. Niektórzy
żołnierze mieli nawet swoje „oswojone” zwierzątka, które specjalnie dokarmiali. Gorzej było z pchłami,
których całe gromady zagnieździły się w schronach. Trzeba je było tępić specjalnym proszkiem, ale niewiele
to pomagało.

Mimo wszystko prawdziwy wróg był gdzie indziej. Czaił się z bronią w ręku po drugiej stronie „ziemi

niczyjej” i był już mocno zaniepokojony przeciągającym się oblężeniem — ostatecznie Tobruk wiązał
prawie połowę sił faszystowskich w Cyrenajce. Kiedy argumenty ogniowe nie skutkowały, Niemcy i Włosi
starali się skruszyć opór obrońców za pomocą propagandy. Nadawali audycje radiowe po angielsku i zrzucali
z samolotów ulotki. Jedna z takich ulotek była kierowana bezpośrednio do Polaków. „Jeśli chcecie ujrzeć
jeszcze Waszą Ojczyznę — napisano w niej — to złóżcie broń i przechodźcie na stronę niemiecką.
Brytyjczycy każą Wam przelewać krew za swoje własne interesy. Przecież to oni namówili Polskę do walki,

ażeby potem haniebnie ją zdradzić”. Dalej następowało butne zapewnienie: „Wasza walka jest bezcelowa i
beznadziejna. Zwycięstwo Niemców i Włochów jest pewne”. Podobne ulotki przeznaczone były dla
Australijczyków. Wszystkie one wywoływały skutek przeciwny do zamierzonego: obrońcy zwierali swe
szeregi.

Następnie Niemcy próbowali poniżyć obrońców, wykazać im ich braki oraz słabość. 1 września

dokonali nalotu na Tobruk i niemieccy spikerzy radiowi nazwali ten nalot „pamiątkowym”. Miał on
przypomnieć Polakom wrzesień 1939 roku. Skutek był taki, że karpatczycy zapałali chęcią odwetu i
niecierpliwie czekali wejścia do walki.

Najbardziej znanym pomysłem propagandy faszystowskiej było nazywanie obrońców twierdzy

„szczurami Tobruku” lub „samoutrzymującymi się jeńcami”?

— Przez cały dzień siedzą w różnych norach i dziurach — silił się na ironię spiker radiowy — i tylko w

nocy z nich wyłażą. Szukają wtedy wody i czegoś do zgryzienia. Zupełnie jak szczury. Gdyby się wszyscy
poddali, zostawilibyśmy ich na miejscu. Traktujemy ich już teraz jak jeńców, których nie musimy żywić.

Reakcja obrońców zapewne zaskoczyła niemieckich propagandzistów. Australijczycy byli bowiem

bardzo dumni z obydwu tych określeń. Szczególnie przypadło im do gustu miano „szczurów Tobruku”. W
sąsiadującym z Polakami na odcinku Pilastrino batalionie australijskim powstał nawet komitet organizacyjny
związku kombatantów pod nazwą: „Związek Szczurów Tobruku”. Pewien porucznik w rozmowie z
karpatczykami tłumaczył z przekonaniem, że kiedyś w przyszłości fakt należenia do „Związku Szczurów
Tobruku” będzie uważany za wielki zaszczyt.

— Pomyślcie tylko — dowodził Australijczyk. — Stoi pod Tobrukiem Rommel, zwany lisem pustyni, i

nic nie może wskórać. A dlaczego? Bo nie może dać rady nam, szczurom Tobruku.

Polacy i Brytyjczycy również potraktowali nadane im miano jako powód do chluby. Zresztą nazwa ta

została szeroko rozpropagowana także przez brytyjskie środki masowego przekazu oraz nieco
zmodyfikowana. W przeszło rok później, gdy alianci pobili Rommla pod El Alamein, pojawiły się hasła
angielskiej propagandy: „El Alamein — Desert Rats” („szczury pustyni”).

NA ODCINKU POŁUDNIOWYM

W nocy z 2 na 3 września rozpoczęło się luzowanie australijskiej 20 brygady na odcinku południowym.

Jako pierwszy przejął pozycje na przednim skraju obrony 3 batalion pod dowództwem majora Józefa Sokola,
obsadzając 22 stałe gniazda oporu na dziewięciokilometrowym pododcinku El Adem (Polaków miał
wspierać ogniem 107 królewski pułk artylerii konnej — Royal Horse Artillery Regiment), a następnej nocy 2
batalion pod dowództwem majora Tytusa Brzosko zajął 28 gniazd oporu na pododcinku Pilastrino (sięgał aż
do „wyłomu”). 2 batalion miały wspierać działa 1 pułku artylerii konnej dowodzonej przez podpułkownika
Williamsa (pułk ten pomny swej niemal 150-letniej tradycji prezentował się wzorowo pod każdym
względem). Do pierwszej linii wszedł również dywizjon przeciwpancerny podpułkownika Antoniego
Cieszkowskiego. Natomiast 1 batalion piechoty, pod dowództwem majora Stanisława Kopcia, zluzował
Australijczyków w odwodzie.

Wiadomości na temat przeciwnika otrzymali Polacy dosyć skąpe. Obrońcy odcinka południowego

wiedzieli, że stoi przed nimi włoska 17 dywizja piechoty „Pavia”, która nie zachowuje się zbyt agresywnie.
Wysunięte umocnienia Włochów oddalone były od przedniego skraju obrony o 2—3 kilometry, natomiast
główna pozycja nieprzyjaciela (przed lotniskiem El Adem) o 5—7 kilometrów. W tej sytuacji zagrożenie dla
obrońców stanowił jedynie ostrzał artyleryjski i samoloty bombowe. Za dnia tkwili więc alianci w schronach
i bacznie obserwowali przedpole. Odcinek ożywał dopiero w nocy. Na przedpolu pojawiały się placówki
obserwacyjne, a patrole i grupy wypadowe wyruszały ku umocnieniom nieprzyjaciela.

Pojedynki artyleryjskie oraz wyprawy nocnych patroli to najbardziej charakterystyczne przejawy służby

na pierwszej linii. Włosi nie próbowali szturmów i wydawało się, że pragną, by ich zostawić w całkowitym
spokoju. Jednak dowództwo twierdzy zaczęło nalegać, aby patrole działały aktywniej. Od paru miesięcy nie
wzięto jeńców i znany był tylko bardzo ogólny zarys pozycji przeciwnika.

Kiedy podchorąży Adolf Bocheński znalazł się na pododcinku Pilastrino, natychmiast zaproponował

swemu dowódcy plutonu, że poprowadzi patrol nocny. Porucznikowi Maszewskiemu projekt się podobał,
poszli więc obaj do dowódcy kompanii kapitana Gębskiego, by omówić sprawę.

— Bardzo dobrze — pochwalił podwładnych kapitan. — Zadaniem patrolu będzie sprawdzenie przejść

przez pola minowe, pomiar kątów kierunkowych oraz, jeśli okaże się to możliwe, rozejrzenie się w
umocnieniach nieprzyjaciela i stwierdzenie, jakie wojska są przed nami. To ostatnie jest o tyle ważne, że
dowództwo podejrzewa, iż Niemcy szykują się do zluzowania Włochów.

— Rozumiem, panie kapitanie — rzekł Bocheński — ilu ludzi mogę wziąć ze sobą?
— Trzech. Kogo pan wybierze?
— Przede wszystkim Wasyla Walchnowskiego. Widzi w nocy jak kot. Myślę, że przyda się też ten stary

wyjadacz z Legii Cudzoziemskiej, który pali się do wyjścia z okopu. Mam również jednego, który bardzo
interesuje się minami. Niech zdobywa doświadczenie.

— W porządku. Niech pan tylko nie zapomni, że do waszych obowiązków należy również

likwidowanie drobnych patroli nieprzyjaciela. Oczywiście nie namawiam pana do zbytniego ryzyka.
Głównym zadaniem jest rozpoznanie.

— Tak jest, panie kapitanie — odparł Bocheński uradowany takim obrotem sprawy; jego marzenie, by

nocą podkraść się pod linie nieprzyjaciela, miało się spełnić.

Wyruszyli 3 września zaraz po zapadnięciu zmroku. Szli według busoli. Podchorąży liczył kroki i

kontrolował kierunek marszu. Wkrótce stanęli na brzegu pola minowego. Bocheński wzorem swego
australijskiego nauczyciela osunął się na czworaki i obmacując teren przed sobą wolno posuwał się do
przodu. Początkowo prawie nic nie widzieli, po pewnym jednak czasie dostrzegli kawałek białej taśmy
wyznaczającej przejście przez pole minowe. Teraz było im łatwiej, ale nie cieszyli się długo z tego
udogodnienia. Biała taśma wiła się zakosami i w pewnej chwili stracili ją z oczu. Musieli zaufać swoim
saperskim umiejętnościom. Podchorąży rozbroił kilka min nie zaniedbując wskazań zarówno
regulaminowych, jak i tych udzielonych przez inżyniera Johna, po czym uniósł się i wykonał kilka
niezgrabnych przysiadów. Zaniepokoiło to strzelców.

— Co jest, panie podchorąży?
— Nic — odparł Adzio — Zesztywniały mi nogi od chodzenia na czworakach. A teraz trzeba będzie

posuwać się bezszelestnie. Wyszliśmy na „ziemię niczyją”.

— Daleko ich pole minowe? — spytał szeptem były legionista.
— Myślę, że jakieś pięćset metrów, ale wcześniej mogą być pojedyncze miny.
Umilkli i ruszyli dalej, licząc kroki. Od północnego zachodu dobiegał huk wystrzałów. To wzgórze

Medauar dawało znać o sobie. Musi tam być gorąco, pomyślał Bocheński. Spojrzał na zegarek. Było już po
jedenastej. Od czasu do czasu spoza chmur wyłaniał się księżyc i wtedy stawało się jasno jak w dzień. Miało
to dobre i złe strony. Przy blasku księżyca marsz był łatwiejszy, ale nieprzyjaciel mógł przecież dostrzec
posuwające się cztery sylwetki.

Doszli do włoskiego pola minowego. Bocheński szeptem rozkazał swym ludziom, by obserwowali

okolicę, a sam zabrał się do rozminowywania przejścia. Pracował przeszło pół godziny i gdy już zbliżał się
do przewidywanego końca, nagle usłyszał przed sobą szmery. Dał znak idącym za nim żołnierzom.
Przywarli do ziemi. Z bliskiej odległości dobiegł ich okrzyk:

— Chi va la?
Podchorąży zacisnął rękę na pistolecie maszynowym. Kątem oka dostrzegł, jak legionista przygotowuje

granat.

— Amico! — rozległ się inny głos.
— Parola?!
— Taranto!
Bocheński dostrzegł z przodu jarzący się punkcik. Widocznie Włoch palił papierosa. Wartownik też to

zobaczył, bo wybuchnął:

— E vietato fumare! Porca miseria...
Nie grzeszący ostrożnością i dyscypliną Włoch odpowiedział chichotem i zaczął tłumaczyć

wartownikowi, że „Inglezi” są przecież daleko. Po paru minutach rozmowa ucichła.

Do Bocheńskiego podczołgał się legionista.
— Panie podchorąży! Może capniemy tego makaroniarza! Sam pcha się nam w ręce!
— Nie możemy — szepnął Adzio po chwili namysłu. — Jesteśmy jeszcze na polu minowym i nie

wiemy, jak daleko do głównej linii Włochów. A jeśli jest ich kilku?

— Niech ja skonam, panie podchorąży! Taka okazja się nie powtórzy — nalegał żołnierz.
Bocheński nie zdążył odpowiedzieć, bo w tym właśnie momencie zaświstały pociski i ziemia zadrżała

od wybuchu. W odległości około 200 metrów usłyszeli krzyk, a potem nawoływania:

— Sanitario! Sanitario!
Z prawej strony wzbiła się w niebo rakieta, która wolno spadając oświetliła dużą przestrzeń. W jej

blasku Adolf zobaczył gęstą linię drutów kolczastych. A zatem znajdowali się tuż przed zasadniczą pozycją
nieprzyjaciela. Nękający ogień artylerii w Tobruku pobudził czujność Włochów. Było oczywiste, że patrol
musi jak najprędzej wracać. Rozległa się długa seria z karabinu maszynowego. Widocznie jakiś Włoch
chciał sobie dodać animuszu, bo nie mógł widzieć Polaków rozciągniętych płasko na ziemi. Kanonada

wzmagała się. Strzelały już nie tylko kaemy, lecz i moździerze oraz działka przeciwpancerne. W pewnym
momencie Bocheński dostrzegł jasną plamę lecącą tuż nad ziemią w ich kierunku. Było to niesamowite.
Torpeda naziemna, czy co, pomyślał zdziwiony. Przywarł głową do piasku. Kiedy znów popatrzył na dziwne
zjawisko, zrozumiał, że to złudzenie wywołane przez perspektywę oraz płaski tor pocisku. To strzelały
włoskie przeciwpancerne działka typu „Breda”.

Podchorąży dał sygnał do odwrotu. Szli, przypadając do ziemi, gdy rakiety oświetlały teren. Wydostali

się wreszcie z pola minowego. Teraz zaczęli biec. Bocheński, który osłaniał odwrót, kilka razy przystawał i
sprawdzał kierunek. W pewnym momencie zrozumiał, że posuwają się wzdłuż frontu. Niewiele brakowało, a
zabłądziliby. Na szczęście nie zboczyli zbytnio z drogi i dwadzieścia minut później byli już w swoim
oddziale. Wszyscy zdrowi i zadowoleni. Podchorąży Bocheński podsumował rezultaty patrolu: zdołali
potwierdzić tożsamość przeciwnika, rozpoznali przedpole i pola minowe oraz — najważniejsze — zdobyli
doświadczenie. Miał ogromną ochotę to swoje doświadczenie wykorzystać i obiecywał sobie, że już
następnej nocy pójdzie na nowy patrol. Jednak porucznik Maszewski nie zgodził się.

— Czy to nie przesada? — zapytał. — Co noc na patrol?
— W takim razie jutro, panie poruczniku — nalegał Adolf.
— Dobrze... Porozmawiam z kapitanem.
Drugi patrol Bocheńskiego na przedpole przebiegał znacznie sprawniej i przyniósł nowe doświadczenia.

Zwiadowcy wrócili bez żadnych strat, mimo że zostali ostrzelani przez Włochów podczas powrotu.
Podchorąży postanowił organizować tego typu „wycieczki” tak często, jak to będzie możliwe, i stale
zmieniać skład grup, by w ten sposób przeszkolić jak najwięcej ludzi w plutonie. Doszedł też do wniosku, że
powinni wyruszać przed kolacją i jeść dopiero po powrocie. Chodziło nie tylko o komplikacje na wypadek
rany brzucha. Adolf zauważył, że niektórzy żołnierze są po jedzeniu senni i ociężali. Sam nigdy się nie
przejadał, lecz wielu strzelców pochłaniało na kolację spore porcje wołowiny.

Generał Stanisław Kopański żywo interesował się działalnością patroli. Zdawał sobie sprawę, jak ważną

spełniają rolę i jakie niebezpieczeństwa im grożą. Nalegał więc, aby biorący w nich udział żołnierze byli
dobrze przygotowani, a ich powrót był osłaniany przez artylerię. Zalecił też, by prowadzący patrole nie
składali zaraz po powrocie wyczerpujących meldunków, lecz tylko krótkie, ustne raporty. Dopiero po
zjedzeniu posiłku i wypoczęciu mieli oni przygotowywać pełne relacje. Generał rozumiał, że patrole
wyczerpywały żołnierzy fizycznie i psychicznie. Wróg ukryty za polami minowymi, zasiekami z drutu
kolczastego i fortyfikacjami był w nocy bardzo czujny, a na pustyni każdy szmer słychać z dużej odległości,
musieli więc karpatczycy zachowywać niezwykłą ostrożność. Specyficzna jest też widoczność. W czasie
nocy bezksiężycowych ziemię ogarniają „egipskie ciemności”, trudno dostrzec własną rękę, natomiast noce
księżycowe są jasne i widne. W takich warunkach zdobycie jeńca, o którego prosił Morshead, graniczyło
wręcz z cudem. Inne zadania były również trudne i niebezpieczne, jednak Polacy codziennie dawali
przykłady ofiarności i odwagi. Między kompaniami wytworzyła się swoista rywalizacja patrolowa. Prym
wiódł w niej podchorąży Bocheński z 2 batalionu, który niemal co drugą noc wychodził na przedpole. Mimo
iż wyprawy poza pierwszą linię obrony organizowano każdej nocy, żaden z wrześniowych patroli nie
przyprowadził jeńca. Rozpoznano natomiast dokładnie kształt i układ pozycji nieprzyjaciela.

Szczęśliwie się złożyło, że w pierwszym tygodniu służby brygady karpackiej na odcinku południowym

żaden uczestnik patrolu nie zginął, choć Włosi otwierali ogień natychmiast po usłyszeniu najdrobniejszego
szmeru na przedpolu. Dobrze to świadczyło o organizacji i prowadzeniu wypadów.

Dziesiątego września patrol wysyłała kompania kapitana Gębskiego. Dowodzić miał podchorąży

Bocheński, a w skład grupy zwiadowców wchodził między innymi strzelec Jan Erdman. Z samego rana do
kapitana Gębskiego zgłosił się młodziutki podchorąży Zbigniew Pieniążek z artylerii z prośbą o zgodę na
ochotniczy udział w wyprawie. Dowódca nie wyraził sprzeciwu. Zbyszek był serdecznym przyjacielem
Adzia Bocheńskiego, ten jednak bardzo niechętnie brał go ze sobą. Nie chciał narażać zaledwie
dziewiętnastoletniego chłopca.

Ostatnie przygotowania. Oddawanie do przechowania dokumentów, listów, fotografii. Powtórzenie

zadania patrolu: rozbroić szerokie przejście przez włoskie pole minowe, dotrzeć do dwóch wysuniętych
betonowychi bunkrów, zarzucić je granatami i, jeśli okaże się to możliwe, wziąć jeńca. Przy okazji
sprowokować milczące, czyli nie wykryte przez obserwatorów, stanowiska do otwarcia ognia.

Następują instrukcje szczegółowe, przypomnienie zasad ostrożności, sprawdzenie broni i wreszcie

rozkaz wymarszu.

Pojedynczo wyszli na pogrążone w mroku przedpole. Specjalnie na tę okazję włożone gumowe obuwie

tłumiło odgłos kroków, ale czasami słychać było szczęk broni lub stuk potrąconego kamienia. Szli według
ustalonego kąta kierunkowego. Minęli własne zasieki, zeszli w dół. Po chwili Adzio ostrzegł:

— Uwaga! Pole minowe.

Bocheński, który początkowo starał się trzymać blisko Zbyszka, teraz stracił go z oczu, gdyz zajął się

szukaniem bezpiecznego przejścia. Po kilku minutach znaleźli się na „ziemi niczyjej”. Przyspieszają kroku.
Mija pół godziny. Teraz zbliżają się do włoskiego pola minowego, w którym również trzeba wykonać
przejście. Włosi są bardzo blisko. Czasami słychać odgłosy ich rozmów. Nagle w odległości pięćdziesięciu
metrów wzbiła się w niebo rakieta. Pustynię zalało ostre światło. Patrol przypadł do ziemi, starając się
wcisnąć w nierówności terenu. Światło powoli gasło. Znów zapadła ciemność. Podnieśli się. Ruszyli,
zachowując jak największą ostrożność. Każdy z nich rozumiał, że jeżeli oni słyszą Włochów, to i do tamtych
dochodzą odgłosy z przedpola. Jeszcze chwila i powinni dotrzeć do drutów kolczastych. Bocheński sięgnął
po nożyce do cięcia drutów. Gdyby się okazało, że zasieki są zbyt gęste, by można je było poprzecinać, mieli
ze sobą tzw. bungalowy, czyli tyczki z ładunkami trotylu używane z powodzeniem przez Australijczyków do
wysadzania wąskich pasów zasieków. Oczywiście mogli je zastosować tylko wtedy, gdyby zaraz po
wybuchu była możliwość wskoczenia do nieprzyjacielskiego okopu. Bocheński widział już przed sobą linię
drutów kolczastych i miał zamiar przystąpić do ich rozcinania.

I nagle, zupełnie niespodziewanie, tuż za nim rozległ się głośny szczęk, potem łomot padającego

człowieka i donośny brzęk, jaki wydaje tocząca się po kamieniach puszka. Włoskie pozycje ożyły. W jednej
chwili rozpętało się istne piekło. Pomarańczowe paciorki pocisków przelatywały tuż obok głów leżących na
ziemi Polaków. A oni czekali na moment, w którym będą mogli odskoczyć do tyłu. Włosi wystrzelili rakiety.
Bocheński liczył, że kiedy zgasną, zapanuje chwila ciemności. Czuł łomotanie serca. Wiedział, że ta krótka
chwila to ich jedyna szansa. Odczekał jeszcze kilka sekund i poderwał się, dając sygnał do odwrotu. Jeden
długi skok i znów przypadli do ziemi. Bocheński, ciężko dysząc, nasłuchiwał, czy przez huk wystrzałów nie
przebija się krzyk trafionego żołnierza. Na razie szczęście im dopisywało. Kolejny kilkudziesięciometrowy
skok. Ogień nieprzyjaciela jakby słabł i tracił kierunek. Nagle do uszu Bocheńskiego dotarł urwany, pełen
bólu okrzyk.

— Czy ktoś ranny? — zawołał z cicha Adolf.
— Tutaj! — rozległ się głos Erdmana.
Adzio podbiegł do dwóch sylwetek, z których jedna leżała nieruchomo.
— Kto to? — spytał, choć przeczuwał odpowiedź.
— Zbyszek Pieniążek.
Znów zagwizdały pociski, lecz Adolf nie zwracał na nie uwagi. Próbował podźwignąć przyjaciela i

wtedy poczuł bezwład śmiertelnie ranionego człowieka. Poszukał pulsu na przegubach rąk. Nie znalazł.
Wstał. Wspólnie z Erdmanem zrobili prowizoryczne nosze — rozciągnęli kombinezon na dwóch karabinach
— ułożyli na nich Zbyszka i chwycili za kolby i lufy. Adolf z tyłu, przy głowie, Erdman w przodzie. Ruszyli.
Kilka razy strzelający na oślep Włosi omal ich nie trafili. Musieli wówczas padać na ziemię i przeczekiwać.
Szli zataczając się i potykając. Bocheński czuł przejmujący ból w rękach i kręgosłupie, ale nie zgodził się,
by któryś z kolegów go zastąpił przy noszach. Czuł się odpowiedzialny za śmierć przyjaciela. Czynił sobie
wyrzuty, że zgodził się go zabrać na tę niebezpieczną wyprawę. W końcu uprzytomnił sobie, że strata kolegi
sprawiła, iż zapomniał o swoich obowiązkach. Co dzieje się z pozostałymi żołnierzami patrolu, zaniepokoił
się. Czy nie zabłądzili, czy trafią do przejścia przez pole minowe?

Rozejrzał się niespokojnie. Byli wszyscy. Czekali na nich przed polem minowym. Teraz już bez

przeszkód dotarli do okopów.

Śmierć podchorążego Zbigniewa Pieniążka wywołała głęboki żal w brygadzie. Należał on do lubianych

i cenionych żołnierzy, poza tym był pierwszym, który poległ w Tobruku w akcji bojowej. Ci, którzy zginęli
przed nim, stracili życie od bomb, pocisków artyleryjskich oraz min.

Żołnierz-poeta, Marian Hemar, zadedykował mu wzruszający wiersz zatytułowany „Virtuti Militari”:
(...) Nie zmarło mi się — rzekł żołnierz,
Stojący przed nieba bramą,
Poległem na polu bitwy,
To przecież nie to samo.
Nie zawołałem: Mamo!
Nie czułem strachu ni męki,
Nic nie bolało — tylko
Karabin wypadł mi z ręki (...)
Rozkazem dowódcy SBSK sierżant podchorąży Zbigniew Pieniążek został pośmiertnie mianowany

podporucznikiem oraz odznaczony Krzyżem Walecznych i Orderem Virtuti Militari. Spoczywa na cmentarzu
wojskowym w Tobruku (grób 742).

Piętnastego września do oblężonej twierdzy dotarła z Londynu depesza Naczelnego Wodza (L. 4524 z 6

września):

„Z wielką radością dowiedziałem się, że brygada dotarła szczęśliwie oraz bez strat do miejsca postoju.

Podejmujecie wię walkę zbrojną z faszyzmem związanym na śmierć i życie ze zwyrodniałym hitleryzmem.
Pan Generał przypomni żołnierzom moją uprzednią depeszę, w której stwierdziłem, że faszyzm włoski jako
wróg Wielkiej Brytanii jest wrogiem Polski, o której Mussolini powiedział, że jest ona na zawsze skończona.
Bić się będziecie, jak na żołnierzy przystało, o nową, wolną i sprawiedliwa Polskę, która powstania z
całkowitej przebudowy powojennego świata, z krwi i ofiary bohaterskiego Narodu.

(—) Sikorski, generał Broni”

Tego samego dnia podchorąży Bocheński wyruszył na kolejną akcję bojową. Chodziło o zniszczenie

włoskiej wieży obserwacyjnej. Od dłuższego czasu artylerzyści mierzyli w ten punkt, lecz wieża wciąż była
nietknięta. Tymczasem Włosi, dość zresztą przypadkowo, trafili w wieżę tobrucką. Obrońcy codziennie
podpierali ją belkami, by wróg nie zorientował się, jaki odniósł sukces, i marzyli o rewanżu. W tej sytuacji
zniszczenie nieprzyjacielskiego punktu obserwacyjnego miało podwójne znaczenie: czysto wojskowe,
utrudnienie wglądu w pozycje polskie, i psychologiczne.

Podczas poprzednich akcji zwiadowczych podchorąży Bocheński stwierdził, że Włosi nie wystawiają w

nocy wart przy wieży, wobec czego postanowił ją spalić. Początkowo zamierzał wyruszyć samotnie, lecz gdy
wyjawił swój plan żołnierzom, strzelec Jakubas zawołał:

— Ale mnie to pan podchorąży musi wziąć! Przecież tego wszystkiego, co trzeba zabrać, pan nie

udźwignie!

Kilku innych również chciało wziąć udział w tej akcji, lecz Bocheński się nie zgodził.
— Nie wolno nikogo niepotrzebnie narażać. Dwóch ludzi do przeniesienia materiału wystarczy. A

podpalić może jeden.

Wiadomość o projekcie Bocheńskiego dotarła do sąsiednich plutonów i wywołała sensację. Kiedy Adolf

poszedł do porucznika Maszewskiego, by uzyskać zgodę na akcję, spotkał się ze sprzeciwem.

— To szaleństwo! — stwierdził dowódca plutonu.
— Ale jakie ogromne korzyści! — argumentował podchorąży.
Porucznik podrapał się w głowę, wreszcie rzekł:
— Mogę się zgodzić na patrol wywiadowczy. Pański projekt ma najwyżej pięćdziesiąt procent szans

powodzenia, może nawet mniej. Jako dowódca nie mogę aprobować takich planów, choć między nami
mówiąc, ten bardzo mi się podoba. Oficjalnie idzie więc pan na patrol, a ja o niczym nie wiem. Zgoda?

— Tak jest, panie poruczniku. Dziękuję! — odparł zadowolony Bocheński.
Cały pluton pomagał w przygotowaniach do wyprawy, która była wyjątkowo niebezpieczna. Wszyscy

zdawali sobie sprawę, że śmiałkowie zdołają wrócić z niej tylko wtedy, jeśli nie zostaną oświetleni przez
płonącą wieżę. Należało więc przygotować odpowiednio długi lont. Ustalono, że musi on się tlić przez około
dziesięć minut.

Po zapadnięciu zmroku wyruszyli. Bocheński niósł olbrzymi zwój lontu, busolę i karabin. Strzelec

Jakubas był obładowany ładunkami z prochem i benzyną. Miał też pistolet automatyczny typu „Thompson”.

Poczta pantoflowa rozniosła wieść o tej akcji po całym odcinku. Bocheński uważał, że nie może

sprawić żołnierzom zawodu, toteż kilkakrotnie sprawdzał kąty kierunkowe oraz liczył kroki. Po przejściu
półtora kilometra położył się na piasku i zaczął manipulować busolą, aby skorygować kierunek marszu. Po
chwili poszli dalej. Po pewnym czasie podchorąży poczuł dziwny niepokój. Przez moment nie mógł sobie
uświadomić, czym jest on wywołany, wreszcie zrozumiał. Zgubił lont. Teraz pamiętał dokładnie, jak to się
stało. Kiedy obliczał kierunek, odłożył lont na bok i zapomniał zabrać. Trzeba wracać. Nie mógł sobie
jednak przypomnieć, ile kroków dzieli ich od tamtego miejsca. Trudno. Muszą szukać zguby. Wrócili i
zaczęli macać ziemię metr po metrze. Dookoła panowały zupełne ciemności i mogli liczyć tylko na
szczęśliwy traf. Minęła godzina. Strzelec Jakubas pierwszy się zniechęcił.

— Chyba wrócimy! Nie będziemy przecież zapałkami podpalać prochu.
— Nie możemy tak po prostu wrócić — oświadczył zrozpaczony Adolf.
— A co mamy robić? — nie ustępował Jakubas. — Nie mamy innego wyjścia. Z zapałkami pchać się

na wieżę? O sto kroków od Włochów? Nie ma frajerów!

Podchorąży milczał i Jakubasowi zrobiło się jakoś nieprzyjemnie. Nie chciał przecież urazić Adolfa.
— Mam pomysł —- powiedział, aby zatrzeć wrażenie poprzednich słów. — Nie nasza wina, że ten

przeklęty lont gdzieś się zapodział. Każdemu to mogło się zdarzyć. O tylu sprawach trzeba myśleć.
Rachować kroki, patrzeć na busolę, uważać na miny, w głowie się od tego może zakręcić. Pójdziemy kiedy
indziej i spalimy tę wieżę, a teraz podsuniemy się trochę dalej, puścimy kilka serii, „makarony” zaczną

strzelać jak zwariowane, a my powiemy naszym, że spotkaliśmy ich patrol i nie było rady.

Bocheńskiemu pomysł towarzysza nie przypadł do gustu, więc wziął tobół z paliwem i oświadczył, że

idzie do wieży.

— Wy, Jakubas, możecie wracać.
— Niech się dzieje co chce — odparł ponuro strzelec. — Ja też idę.
Podchorąży zaczął perswadować, że w nowej sytuacji do podpalenia wystarczy jeden człowiek, ale

Jakubas się uparł.

— Ja pana podchorążego bardzo szanuję, ale słuchać nie mogę. Ja swoją ambicję też mam.
Adolf wzruszył ramionami i ruszyli w drogę. Mieli szczęście i dosyć szybko trafili do włoskiej wieży.

Jakubas rozmieścił materiał łatwo palny, a Bocheński oblał go benzyną. Ponieważ nie mieli lontu, rozsypali
proch tworząc w ten sposób krótką ścieżkę. Nadeszła decydująca chwila. Jakubas przyłożył płonącą zapałkę
do ścieżki prochowej i kiedy na ziemi zamigotał nikły płomyk, uskoczył do tyłu. Pędził ile sił w nogach w
kierunku własnej linii, a za nim gnał Bocheński. Nagle zrobiło się jasno jak w dzień. Wieża płonęła.
Jednocześnie cała linia włoska zagrzmiała setkami wystrzałów. Następnego dnia Anglicy obliczyli, że do
Bocheńskiego i Jakubasa strzelało ponad pięćdziesięciu włoskich żołnierzy, wysyłając około 2000 pocisków.
Żaden z nich jednak nie trafił do celu. Był to niemal cud. Co prawda obaj nigdy w życiu tak szybko nie
biegli i to mogło tłumaczyć ten niezwykły fakt. Dali popis sprintu, którego nie powstydziłby się nawet
dowódca plutonu, Antoni Maszewski, przedwojenny mistrz Polski w biegu na 400 m przez płotki.

W okopach polskich przyjęto Bocheńskiego i Jakubasa owacyjnie. Obaj znaleźli się też na pierwszej

liście odznaczonych Krzyżami Walecznych za walki w Tobruku. Uzasadnienie odznaczenia dla
Bocheńskiego brzmiało:

„Sierżant podchorąży rezerwy Bocheński Adolf, 1909/5708/III z drugiego batalionu.
Dnia 10 września w czasie patrolu bojowego, pod ogniem ckm i moździerzy, zabrał ze strzelcem

Erdmanem z pola minowego zabitego podchorążego Pieniążka i wyniósł go, dołączając do reszty patrolu.
Wykazał wiele zimnej krwi, odwagi i koleżeństwa.

Dnia 15 września wspólnie ze strzelcem Jakubasem podpalił w odległości 150 m od nieprzyjaciela,

mimo krzyżowego ognia moździerzy, działek i ckm, nieprzyjacielską wieżę obserwacyjną. Wykazał duże
opanowanie i odwagę. Bierze udział w każdym patrolu, odznacza się niebywałą odwagą i pogardą śmierci”.

Akcje, w których brał udział podchorąży Bocheński, nie były rzecz jasna jedynymi, jakie na odcinku

południowym przeprowadzili Polacy. 10 września, kiedy to zginął podchorąży Pieniążek, w kierunku na El
Adem wyruszył patrol z 3 kompanii 3 batalionu. Żołnierze pod dowództwem podporucznika Kromkaya
wniknęli w ugrupowanie nieprzyjacielskie, obrzucili stanowiska włoskie granatami i wycofali się bez strat
własnych. Walki na przedpolu stoczyły również wysłane przez 3 batalion patrole pod dowództwem
podporucznika Cyryla Krasnodębskiego (22 września), podporucznika Władysława Niechaja (25 września)
oraz niezwykle pomysłowego i uwielbiającego brawurę podporucznika Antoniego Ruschilla (29 września).
Ruschill przeniknął przez pierwszą linię Włochów i zaatakował jedno z ich gniazd oporu od tyłu. Wywołał w
szeregach wroga ogromne zamieszanie — nieprzyjaciel wykonał nawet artyleryjski ogień zaporowy.

Pod koniec września dużą aktywność wykazywał odwodowy 1 batalion. Warte odnotowania są dwie

większe wyprawy, którymi dowodzili: podporucznik Jan Wierusz-Kowalski (22 września) oraz kapitan
Stanisław Trondowski (26 września).

Patrole z polskich batalionów umożliwiły rozpoznanie kształtu i układu pozycji przeciwnika, nie udało

się im jednak schwytać jeńca. Włosi byli bardzo ostrożni i nie wychodzili na przedpole.

Między 19 a 27 września do twierdzy przybyły pierwsze oddziały brytyjskiej 70 dywizji: 16 brygada

piechoty, 1 batalion Durcham Light Infantry, część szkockiego batalionu Black Watch oraz uzupełnienia dla
32 brygady pancernej, natomiast odpłynęła australijska 24 brygada. W ten sposób zrealizowano pierwszą
część operacji „Supercharge” („doładowanie”), której celem było przerzucenie 70 dywizji do Tobruku. W
twierdzy pojawił się również pułkownik Adam Epler, dowódca polskiej Legii Oficerskiej, wraz z grupą
kwatermistrzów.

Nowym dowódcą artylerii tobruckiej i jednocześnie zastępcą dowódcy twierdzy został Anglik,

brygadier Martin, zmieniając na tych stanowiskach brygadiera Freyberga.

Generał Sir Leslie Morshead udał się na kilka dni do Kairu na rozmowy z Auchinleckiem oraz dowódcą

formującej się właśnie 8 armii, generałem Sir Alan Cunninghamem. Po powrocie zaprosił do siebie generała
Kopańskiego i brygadiera Martina. Był w znakomitym humorze.

— Sza! Panowie. Ścisła tajemnica wojskowa. Jeśli wszystko dobrze pójdzie, już w listopadzie skończy

się oblężenie. W Kairze dowiedziałem się, że w końcu listopada ruszy wielka ofensywa sprzymierzonych.
Na razie nikomu ani słowa, sami rozumiecie...

Następnie dowódcy omówili sprawę zluzowania oddziałów australijskich na odcinku zachodnim,

zwanym Ras el Medauar. Był to najważniejszy i najtrudniejszy odcinek obrony. Jego długość wynosiła około
20 kilometrów, a obsadzało go 5 batalionów z szóstym w odwodzie, nie licząc artylerii, co stanowiło
przeszło połowę sił użytych na całej pierwszej linii. Nadmorską część tego odcinka już 29 sierpnia przejął
polski pułk kawalerii zmotoryzowanej, a i artyleria brygady działała na Ras el Medauar od chwili swego
przybycia do Tobruku. Teraz do boju miały wejść trzy bataliony polskiej piechoty, ale brygadzie wciąż
brakowało dwóch batalionów do pełnego obsadzenia odcinka. Zadecydowano, że tymczasowo pod rozkazy
generała Kopańskiego oddany będzie brytyjski 1 batalion Durcham Light Infantry oraz kompania A ze
szkockiego 2 batalionu Black Watch. Generał Morshead wydał rozkaz, by SBSK przekazała swe
dotychczasowe pozycje Australijczykom, po czym przeszła na trzy dni do odwodu, aby uzupełnić
zaopatrzenie i odpocząć.

Już 29 września wieczorem na odcinki Pilastrino i El Adem przybyli Australijczycy. Schron kapitana

Aleksandra Zająca miał przejąć pewien major, który dostrzegłszy na ścianie duży szkic z zaznaczonymi
pozycjami własnymi i nieprzyjacielskimi natychmiast zaproponował:

— Daję butelkę dobrej whisky i dwa swetry za tę mapę!
Kapitan Zając milczał zdumiony. Nie rozumiał, o co Australijczykowi chodzi, gdyż nie miał zamiaru

zabierać szkicu. Major, uznawszy to za próbę targu, szybko dodał:

— I galon świeżej wody!
Tym razem kapitan, urzeczony wzmianką o świeżej wodzie, szybko skinął głową na znak zgody.
Nie tylko rysowanie szkiców szło Australijczykom opornie. Do robót ziemnych również nie mieli

zacięcia. Polacy, obejmując po nich stanowiska, z reguły musieli je pogłębiać i umacniać. Tak było 3
września na odcinku południowym i miesiąc później w rejonie Ras el Medauar.

MEDAUAR

Odcinek zachodni składał się z trzech pododcinków: nadmorskiego, ciągnącego się od wybrzeża do

szosy na Dernę, środkowego, między szosą a skrajem „wyłomu”, i trzeciego, najtrudniejszego, obejmującego
sam „wyłom”, czyli rejon wzgórza ,Medauar.

Pododcinek nadmorski, najdalej wysunięty na północ, uważany był za „najprzyjemniejszy”, i to nie

tylko ze względu na możliwość kąpieli morskich. Przy budowie jego fortyfikacji wykorzystano głęboki jar
Wadi es Sehel, którego strome ściany stanowiły przeszkodę niedostępną dla czołgów i trudną do sforsowania
przez piechotę. Przeciwnik był poza zasięgiem broni ręcznej, toteż do strzelaniny dochodziło tylko w czasie
patroli i wypadów. Obrońcy byli narażeni jedynie na bomby lotnicze i ostrzał artyleryjski, ale przed nimi
chroniły stałe umocnienia, przeważnie wykute w skale. Cierniem w oku obrońców tego pododcinka było
wzgórze 69 Twin Pimples (Bliźniacze Krosty — nazwa pochodziła od usytuowanych tam dwóch grobowców
arabskich), które znajdowało się w ręku wroga i stanowiło doskonały punkt obserwacyjny. Stamtąd też
najczęściej strzelała artyleria i odzywały się moździerze.

Pododcinek drugi nie miał tak potężnej przeszkody naturalnej, jaką był jar Wadi es Sehel. Jar ten

wrzynał się wprawdzie w skarpę po drugiej stronie szosy na Dernę, tworząc w tym miejscu dziurę
wykorzystaną przy budowie bastionu S19, dalej na południe jednak zanikał. Podobnie jak na pododcinku
nadmorskim i tutaj obrońcom w zasadzie zagrażała tylko artyleria. Jedynie na styku z „wyłomem”, w rejonie
bunkrów S8 i S9, ogień z broni maszynowej mógł być skuteczny, gdyż zaledwie kilkaset metrów dalej
znajdowało się opanowane przez Niemców gniazdo S7. Włosi, jak już wspomniano, mogli używać jedynie
artylerii. Najczęściej strzelali z okolic wzniesienia 149 White Knoll (Biały Kopiec) oddalonego o przeszło
półtora kilometra od umocnień tobruckich.

Trzecim pododcinkiem był „wyłom”, czyli wzgórze 209 Medauar, na którego zboczach 9 maja Niemcy

zdobyli 16 stałych gniazd oporu. Australijczycy, wyparci z bunkrów, zalegli w okopach i prowizorycznych
schronach, w niektórych punktach odległych od stanowisk wroga zaledwie o 80 metrów.

Kiedy generał Stanisław Kopański zapoznał się z sytuacją w „wyłomie”, zwrócił szczególną uwagę na

„narożniki” trzeciego pododcinka. Tutaj odległości między walczącymi stronami były najmniejsze, a co za
tym idzie straty najwyższe. Najdalej wysuniętym na południe punktem nieprzyjaciela był bunkier R7, a tuż
obok niego stały bunkry: R8, R9 i R10, pozostające w rękach obrońców. Kolejny bunkier R11 należał już
taktycznie do pododcinka Pilastrino. Przeanalizowawszy dokładnie położenie walczących stron, dowódca
SBSK zwrócił się do generała Morsheada z propozycją rozszerzenia odcinka zachodniego o 4 dalsze gniazda
oporu. Chodziło o to, by powiększonego w ten sposób „narożnika” bronił cały batalion.

— Jeśli pan się zgodzi, będę zupełnie spokojny o Medauar — meldował Kopański.
Dowódca twierdzy nie protestował, nie sprzeciwił się również brygadier Martin.

W nocy z 2 na 3 października polska piechota wzmocniona Brytyjczykami zluzowała Australijczyków

na odcinku zachodnim. Dotychczasowi obrońcy pozostawili na miejscu ciężki sprzęt — zabrali jedynie
rynsztunek osobisty — udzielili też wielu wskazówek swoim następcom.

Kiedy żołnierze 2 batalionu dotarli do stanowisk w południowej części „wyłomu”, Australijczycy byli

już spakowani, a twarze ich promieniały radością.

— Pozycja jest doskonała — mówili. — Strat prawie nie mieliśmy, choć okładali nas ogniem od rana do

siódmej wieczór i jeszcze czasami po dziewiątej trzydzieści.

— A co między siódmą a dziewiątą trzydzieści? — spytał któryś z Polaków.
— Dwie, trzy godziny ciszy na kolację.
— Żartujesz chyba? — Karpatczykom nie mieściło się to w głowach.
— Mówię poważnie — odparł Australijczyk. — Te ponad dwie godziny to rodzaj zawieszenia broni —

wyjaśnił, widząc zdumione miny Polaków. — W nocy nic nie widać na dwa kroki, a za dnia nikt nie może
wychylić nosa z okopów. Gdyby nie było tego krótkiego rozejmu, oblężeni i oblegający pomarliby z głodu i
pragnienia, nie można by było odtransportować rannych i ściągnąć poległych z przedpola.

— A skąd wiadomo, że się zaczyna lub kończy rozejm?
— Któraś ze stron strzela w górę parę serii świetlnymi pociskami.
— I nikt nie naruszył tego rozejmu?
— Nikt, bo jest dla wszystkich korzystny. Ale chłopaki z pododcinka nadmorskiego mają jeszcze lepiej.

Oni tam w każdą niedzielę mają „zawieszenie broni”.

W tym momencie zaterkotał niemiecki karabin maszynowy. Serie zabrzmiały jakoś dziwnie.
— God save the king! — powiedział Australijczyk.
Okazało się, że Niemiec wystukiwał na cekaemie rytm hymnu brytyjskiego. W Polakach drgnęła żyłka

współzawodnictwa.

— My im damy koncert! — obiecali.
I rzeczywiście. Po kilku dniach wygrywali całe melodie, korzystając z tego, że różne karabiny

wydawały odgłosy o różnym tonie.

Czwartego października generał Stanisław Kopański wysłał z twierdzy radiodepeszę do Naczelnego

Wodza do Londynu, w której informował:

„Melduję, że w dniu 3 października objąłem dowództwo największego i najpoważniejszego odcinka

obrony Tobruku, jedynego, na którym oprócz Włochów walczą Niemcy. Odcinek obsadzony jest przez
całość wojsk Brygady, wzmocnionej oddziałami brytyjskimi. Z jednej strony jest to dowód zaufania do
Brygady, z drugiej jednak.pociągnie za sobą znaczne zwiększenie strat, gdyż warunki walki na tym odcinku
przypominają ciężkie odcinki frontu z ubiegłej wojny. Jeśli Pan Generał uważa za konieczne, by Brygada
jako jednostka wojskowa o ustalonej tradycji podtrzymywała wielokrotnie ciągłość wysiłku zbrojnego Polski
na Środkowym Wschodzie, proszę o przyspieszenie nadesłania tutaj dwóch tysięcy młodych i zdrowych
szeregowych z ZSRR lub innego kraju”.

Ponieważ pułk kawalerii zmotoryzowanej najlepiej znał odcinek zachodni, generał Kopański postanowił

właśnie ułanów skierować do pierwszych działań wypadowych. Akcje te zapoczątkował duży wypad,
którego celem było opanowanie Twin Pimples. Jak wielką wagę przywiązywało dowództwo do tej akcji,
świadczy fakt, że na czele grupy wypadowej stanął sam dowódca pułku, major Władysław Bobiński, a
wsparcia udzieliła mu artyleria, stawiając silną zaporę ogniową. Niestety, kiedy Bobiński ze swymi ludźmi
zbliżył się do przeciwnika, skonstatował, że ogień artylerii nie zdołał zdezorganizować jego systemu
obronnego. W tej sytuacji jedynym rozsądnym rozwiązaniem byj powrót na własne pozycje.

W ciągu dwóch kolejnych nocy: z 11 na 12 i z 12 na 13 października, silne grupy w kierunku na północ

od Twin Pimples poprowadził znany z odwagi i elegancji rotmistrz Antoni Smodlibowski. Dowodzony przez
niego szwadron zdziesiątkował nieprzyjacielską kompanię i wziął trzech jeńców.

Wkrótce do nocnych akcji włączyły się pozostałe polskie pododdziały. I znów w okopach opowiadano

sobie o wyczynach podchorążego Bocheńskiego. Otóż którejś nocy wyszedł on z patrolem na rozpoznanie i
kiedy znaleźli się na przedpolu, Niemcy obłożyli ich ogniem z cekaemów. Żołnierze zalegli w terenie. Nie
mogli ani iść naprzód, ani się wycofać. W pewnym momencie Bocheński uniósł głowę, potem klęknął i
zawołał:

— Stwierdzam, że dzisiaj nader celnie strzelają!
Żołnierze parsknęli śmiechem i po chwili skokami wycofali się do własnych okopów.
— Po co to zrobiłeś? — pytał później Bocheńskiego podchorąży Ochnio. — Czyżbyś zupełnie nie bał

się śmierci?

— Musiałem tak postąpić — tłumaczył Adzio. — Byłem najstarszy stopniem, a chłopcom trzeba było

dodać odwagi. A co do strachu, to owszem, odczuwam, ale wierzę w przeznaczenie.

Zdarzało się, że w biały dzień, gdy nieprzyjacielska artyleria ostrzeliwała pozycje 2 batalionu,

Bocheński wychodził ze schronu w biało-niebieskiej pidżamie i stalowym hełmie na głowie i golił się
spokojnie.

— Bocheński znów wyszedł się golić — informowali się żołnierze w okopach. — Ani mu ręka drgnie!
Podchorąży Ochnio znów pytał:
— Dlaczego się niepotrzebnie narażasz?
— To wcale nie jest niepotrzebne. Wychodzę, żeby dodać chłopcom otuchy. — Bocheński przytaczał

swoje racje. — Żeby nie myśleli, że tu jest strasznie.

— A po co wobec tego ten hełm?
— Dla przykładu, żeby wiedzieli, że trzeba być ostrożnym.

Obsadzenie przez polską piechotę Ras el Medauar, gdzie można było stanąć oko w oko ze

znienawidzonymi Niemcami, spowodowało, że wielu żołnierzy służby transportowej pragnęło przejść na
linię. Liczba podań z prośbą o przeniesienie była tak duża, że dowódca Oddziału Transportowego, major Jan
Woźniak, wydał rozkaz następującej treści:

„W ostatnich dniach otrzymuję od żołnierzy służby transportowej prośby o przeniesienie do linii. Objaw

ten świadczy dobrze o wysokim duchu naszego wojska i pragnieniu walki z wrogiem z karabinem w ręku.
Niemniej jednak — ze względu na ważne zadania, jakie służba transportowa musi wykonać dla prowadzenia
wojny — wniosków tych nie mogę i nie będę uwzględniać. Dzisiejsza wojna pochłania dużo materiału i
wymaga szybkiego transportu. Pracę tę muszą wykonywać dobrzy i dzielni kierowcy, gdyż sprzętu jest mało
i trzeba go oszczędzać. Z drugiej strony praca kierowcy odbywać się musi w ogniu bomb lotnika
nieprzyjacielskiego i artylerii. Zasługa kierowcy w tej wojnie jest wielka. Każdy kierowca może być
spokojny o ocenę swej pracy —- jest ona co najmniej równa pracy żołnierza na froncie. Niemożliwością jest
prowadzić dziś wojnę bez transportu samochodowego (...)”.

Z podobnymi kłopotami borykał się dowódca brygady. 11 października wydał on rozkaz 107,

skierowany do rannych i chorych, w którym zakazywał im ucieczek ze szpitali. W tym miejscu wypada
nadmienić, że te „dezercje” były nie tylko dowodem ducha bojowego karpatczyków. Otóż niemieccy lotnicy
nie honorowali znaku czerwonego krzyża i żołnierze bezpieczniej czuli się w oddziale niż na szpitalnym
łóżku.

W październiku miała zakończyć się wymiana załogi Tobruku. Do twierdzy przybyły pozostałe oddziały

brytyjskiej 70 dywizji z jej dowódcą generałem Richardem Mackenzie Scobie, pojawił się także ochotniczy
batalion czechosłowacki pod dowództwem pułkownika Klapalka. 15 października czekano już tylko na
polską Legię Oficerską, która tego dnia wypłynęła z Aleksandrii. Dotychczas wszystkie jednostki docierały
do Tobruku bez specjalnych problemów, nikt więc nie przypuszczał, że pojawią się one w czasie tego
ostatniego transportu. Tymczasem składający się z 4 okrętów konwój około godziny 20.00 został
zaatakowany przez lotnictwo. Stawiacz min „Latona” — chluba marynarki brytyjskiej — poszedł na dno, a
kontrtorpedowiec, którym płynęła Legia, doznał uszkodzenia sterów. Jednocześnie rozpoczął się nalot na
port tobrucki. W tej sytuacji konwój zawrócono do Aleksandrii i zadecydowano, że luzowanie załogi
australijskiej jest zakończone. Generał R. M. Scobie przejął funkcję dowódcy twierdzy od generała L.
Morsheada.

Przed odjazdem Morshead przekazał na ręce generała Kopańskiego następujące oświadczenie:
„My z australijskiej 9 dywizji pozdrawiamy towarzyszy broni z Samodzielnej Brygady Strzelców

Karpackich i nigdy nie zapomnimy współdziałania w obronie Tobruku. Podziwiamy cnoty żołnierskie i
wojskową postawę Waszych Oddziałów, widząc w tym przejaw niezłomnego ducha, którego żaden
nieprzyjaciel nie może złamać. Współpraca była przyjemna i zharmonizowana, a nasi żołnierze, pomimo
braku wspólnego języka, stanowili jednolitą całość.

Trudno jest zrywać więzy, które choć niedawno zadzierzgnięte, są tak silne, ale jesteśmy przekonani, że

nasi pobratymcy z 70 dywizji czują na równi z nami podziw i cześć dla Was wszystkich.

Proszę przekazać wszystkim Pańskim podwładnym najserdeczniejsze życzenia na przyszłość i naszą

wiarę w ostateczne zwycięstwo. Proszę w imieniu australijskiej 9 dywizji przekazać życzenia powodzenia
SBSK i zapewnić Ją, że jesteśmy zawsze zainteresowani Jej wyczynami”.

W ten sposób żegnali się Australijczycy przed odjazdem na zasłużony odpoczynek po półrocznych

krwawych walkach. Nie wszyscy jednak mogli odpłynąć. W związku z tym, iż Legia Oficerska do Tobruku
nie dotarła, zostawiono w twierdzy batalion II/13 i oddano go, podobnie jak batalion czechosłowacki, pod
rozkazy generała Kopańskiego.

Rozkazem operacyjnym z dnia 18 października została ostatecznie uregulowana organizacja obrony na

Ras el Medauar. Pododcinek nadmorski został obsadzony przez batalion australijski, jego sąsiadem był
batalion czechosłowacki, wzmocniony początkowo, z powodu braku rozeznania co do jego wartości
bojowej, częścią 3 batalionu karpackiego, a zasadnicze siły 3 batalionu (dca mjr Józef Sokol) broniły
północnej części „wyłomu”. Środek „wyłomu” zajął pułk kawalerii zmotoryzowanej (dca mjr Władysław
Bobiński), zaś południową część oraz 7 bunkrów na skraju odcinka zachodniego 2 batalion (dca mjr Tytus
Brzosko); te dwa ostatnie pododcinki zostały wzmocnione dwiema brytyjskimi kompaniami ckm. W
odwodzie pozostał 1 batalion (dca mjr Kopeć). Wsparcie ogniowe całego odcinka zapewniała polska
artyleria pod dowództwem pułkownika Stanisława Gliwicza. 1 dywizjon majora Możdżenia działał na
wprost „wyłomu”, 4 dywizjon kapitana Branickiego wspierał odcinek czeski, zaś na odcinku nadmorskim
czuwał 3 dywizjon majora Sikorskiego. Dwa samodzielne plutony haubic i jeden samodzielny pluton
ciężkich armat stanowiły grupę ogólnego działania, której najważniejszym zadaniem było wzmocnienie
ognia na „wyłom”. Ponadto na skarpie Pilastrino i po obu stronach szosy derneńskiej rozlokował się
dywizjon przeciwpancerny pod dowództwem podpułkownika Cieszkowskiego.

Warto podkreślić, że polska artyleria, adaptując do swych potrzeb sprzęt włoski i niemiecki, zdołała

przeszło dwukrotnie zwiększyć stan posiadania (z 21 do 52 dział).

Artylerzyści z 3 dywizjonu, stacjonujący naprzeciw Twin Pimples, znaleźli któregoś dnia cztery

zardzewiałe włoskie haubice kalibru 120 mm. Żadna z nich nie miała przyrządów celowniczych i Anglicy
uznali, że uruchomienie ich jest sprawą nierealną. A Polacy? Czyścili, smarowali, dokręcali, wreszcie
doprowadzili do tego, że haubice, zwane przez nich pieszczotliwie „ciotkami”, nabrały wyglądu sprzętu
wojskowego. Żołnierze znaleźli gdzieś włoskie tabele strzelnicze, a z magazynów przytaszczyli mocno
podejrzane ze względu na wiek pięćdziesięciokilogramowe pociski. Przygotowania do pierwszego wystrzału
zajęły prawie tydzień. Mimo iż obsługa składała się z największych ryzykantów w oddziale, pierwszy strzał
postanowiono oddać za pomocą sznura, zza skały, gdyż obawiano się, że działo może nie wytrzymać
eksperymentu i „rozpuknie” się w kawałki. Podchorąży Tadeusz Budzich, znany wiercipięta, uczestnik wielu
patroli, wycelował w okolice Twin Pimples i ukryty za skałą podał komendę: „Pal!”. Zamkowy pociągnął za
sznur przytwierdzony do urządzenia spustowego „ciotki”. Haubica stęknęła, z zamka posypały się iskry, a z
lufy wraz z czarnym dymem wyleciał ogromny pocisk. Gdzieś w jarach rozległ się huk eksplozji.

— Do diabła, nie widziałem wybuchu — powiedział Budzich.— Skrócić o sto jardów i jeszcze raz!
„Ciotka” wypluła kolejny pocisk. Tym razem wybuch był widoczny, ale jednocześnie podniósł się krzyk

na stanowiskach obsadzonych przez Czechów. Co za idiota strzela do swoich!

Budzich roześmiał się i wydał kolejną, niezupełnie zgodną z regulaminem, komendę:
— Już wiem! Dajcie teraz trzy tysiące jardów dalej! Skutek murowany.
Trzeci pocisk eksplodował sto metrów przed wzgórzem Twin Pimples. Niestety, haubica nie

wytrzymała. Lufa oderwała się od łoża i spadła na piasek. Na szczęście pozostałe „ciotki” okazały się
wytrzymalsze. Każda z nich oddała ponad setkę strzałów. Wprawdzie nie wszystkie stare pociski wybuchały,
ale i tak haubice narobiły sporo zamieszania na pozycjach wroga.

Naprzeciwko karpatczyków, na odcinku od wybrzeża do „wyłomu”, znajdowała się włoska 27 dywizja

„Brescia”, a samego wzgórza 209 Medauar strzegli Niemcy — dwa pułki zmotoryzowane z 21 dywizji. W
drugiej połowie października nieprzyjaciel wprowadził do działań na tym kierunku 7 pułk włoskich
„bersaglierów”. Na południe od „wyłomu” rozlokowała się 17 dywizja „Pavia”.

Obrońcy Tobmku nie darzyli Włochów uczuciem nienawiści. Wiedzieli, że nie walczą oni zbyt chętnie,

co więcej, włoscy jeńcy zeznawali, że w ich szeregach panuje przekonanie o całkowitym bezsensie wojny w
Afryce. Tylko niewielu z nich podzielało imperialistyczne rojenia Mussoliniego. Inaczej rzecz się miała w
przypadku Niemców. Ci byli butni i pewni zwycięstwa, uważali, że nikt się nie oprze ich potężnym armiom,
które właśnie teraz, latem 1941 roku, odnosiły największe sukcesy w Europie. Od 22 czerwca trwała
ofensywa na froncie wschodnim i Niemcy zbliżali się do Leningradu, Moskwy oraz Półwyspu Krymskiego.
Propaganda hitlerowska informowała o nowych sukcesach, wyprzedzając nawet rzeczywiste zdobycze.
Komunikaty, mające na celu załamanie przeciwników faszyzmu na całym świecie, informowały o oblężeniu
Moskwy i zdobyciu portów nad Morzem Czarnym. Dlatego też przyjemne i podnoszące na duchu były
wymiany depesz z pozdrowieniami między Tobrukiem a Odessą oraz Sewastopolem. Nastrój bojowy wśród
Polaków podniosły również wiadomości o powstającej na terenie ZSRR armii polskiej.

Przez cały październik dni na Ras el Medauar były do siebie podobne, chociaż w trzeciej dekadzie dało

się odczuć wzmożenie bombardowań i aktywności artylerii przeciwnika. Były to ciężkie dni, gdyż
nieprzyjaciel miał przytłaczającą przewagę ogniową. Według danych zebranych przez Australijczyków
dywizja „Brescia” dysponowała na swym odcinku 20 działami polowymi, 8 przeciwlotniczymi, 12

przeciwpancernymi, 44 moździerzami 45 mm, 12 moździerzami 81 mm oraz trzema setkami sztuk broni
maszynowej różnych typów. Natomiast Niemcy mieli w „wyłomie” 36 armat, 27 dział przeciwpancernych,
40 dział przeciwlotniczych, 30 moździerzy i przeszło 400 karabinów maszynowych (w tym 110 ckm). Warto
dodać, że wśród niemieckich dział przeciwlotniczych były również ciężkie o kalibrze 88 mm, które mogły
służyć do zwalczania czołgów i innych celów naziemnych.

Przeciwnik reagował ogniem na najmniejszy ruch w dzień i najsłabsze światełko w nocy. Dlatego

ogromne znaczenie miało staranne maskowanie. Żołnierze pod osłoną ciemności kopali nowe stanowiska i
prowadzili ogień przez rozwieszone koce, aby błysk wystrzałów nie zdradzał położenia wojsk.

Zaopatrzenie w wodę i żywność było nadal niewystarczające. Zdarzały się przypadki ciężkich

dolegliwości żołądkowych, a nawet szkorbutu. Okazało się, że tabletki Ascorbid Acid stosowane przez
dłuższy czas nie są w stanie zastąpić witamin w naturalnej postaci. Stomatolog w tobruckim szpitalu miał
coraz więcej pacjentów, którym jednak niewiele mógł pomóc. Jedynie radykalna zmiana wyżywienia mogła
uratować cierpiących na szkorbut od całkowitej utraty uzębienia i innych następstw tej strasznej choroby. W
tej sytuacji wszyscy z utęsknieniem czekali na ofensywę brytyjską i odblokowanie Tobruku.

W najtrudniejszych warunkach żyli obrońcy „wyłomu”. Przez cały dzień, a czasem i w nocy, znajdowali

się pod ogniem z dział, moździerzy i karabinów maszynowych. Posiłek i wodę dostarczano im raz na dobę.
Wyjść z okopu mogli tylko podczas tradycyjnego wieczornego zawieszenia broni, a i wtedy nie było czasu
na odpoczynek, bo należało wzmocnić przedpiersie, ewakuować rannych, dostarczyć prowiant. Nocą
również musieli czuwać, a kiedy mogli położyć się spać, pchły dopadały ich i gryzły bezlitośnie.

W południowym narożniku „wyłomu” szczególnie dawał się we znaki Polakom bunkier R7, betonowa

budowla najeżona bronią maszynową, i kilka usytuowanych obok niego gniazd satelitarnych. Na przeciw R7
tkwił zagrzebany w okopach 3 pluton. W całej brygadzie krążyły pogłoski, ze dowódca plutonu i kilku
żołnierzy opanowani byli obsesją na punkcie zniszczenia R7. Wertowali oni włoskie plany umocnień i szkice
sytuacyjne, zapisywali grube bruliony wariantami akcji. Przełożeni poważnie niepokoili się o zdrowie
psychiczne tych żołnierzy.

Znużenie i wyczerpanie nerwowe dokuczało wszystkim, ale obrońcy przezwyciężali je, gdyż wiedzieli,

że ich podstawowym obowiązkiem jest uważna obserwacja przedpola. Żaden ruch na pozycjach
nieprzyjaciela nie mógł ujść uwagi obserwatorów. Rozpoznanie prowadzono w sposób ciągły, starając się
zebrać jak najwięcej informacji o przeciwniku. Informacje te opracowywali i przekazywali. dowództwu
oficerowie wywiadowczy. Jednym z nich był podporucznik Mieczysław Sawicki, który kierował
pięcioosobową sekcją wywiadowczą 2 batalionu. Obok dziennej obserwacji przeciwnika do zadań sekcji
należała organizacja nocnych patroli rozpoznawczych. Podporucznik Sawicki na podstawie meldunków
dowódców patroli stale uzupełniał szkic sytuacyjny odcinka. Aby informacje były jak najpełniejsze, przed
wyruszeniem patroli na rozpoznanie wydawał im szczegółowe dyspozycje. Oto autentyczna dyspozycja z
notatnika podporucznika Sawickiego: „Kompania 1. Patrol rozpoznawczy nr. 1. Rozpoznać rejon punktu
39957, 42567. Chcę wiedzieć, czy w tym rejonie znajduje się skrzyżowanie pól minowych. Rozpoznać
kierunek pól, rodzaj min, liczbę rzędów i oznaczenia. Jeśli skrzyżowanie jest ubezpieczone przez npla, podać
rejon ubezpieczenia”.

Kiedy w końcu października patrole zameldowały o pojawieniu się przed pozycjami nieprzyjacielskimi

małych piramidek z kamieni, podporucznik Sawicki zdecydował się na tzw. solo-patrol. Chciał osobiście
zobaczyć i, być może, ustalić, w jakim celu wróg poukładał te kupki kamieni. Wyposażony w busolę,
notatnik, lornetkę, dwa granaty i rewolwer zaraz po zmroku wyruszył z gniazda R9. Po kilku minutach
marszu trafił na pierwszy punkt orientacyjny. Był nim szkielet wielbłąda. Dalsza droga wiodła do przejścia
między polami minowymi. Wreszcie oczom porucznika ukazała się pierwsza piramidka. Sawicki, po
rozpoznaniu terenu, zlokalizował sześć kamiennych kupek. Trzy przed i trzy za polem minowym
nieprzyjaciela. Niektóre z nich od strony Niemców były pomalowane na biało. Po powrocie do okopu
podporucznik naniósł punkty, w których znajdowały się piramidki, na mapę. Okazało się, że jeśli połączy się
je liniami ciągłymi, to przedłużenia tych linii przechodzą przez pozostające w rękach obrońców gniazda R9 i
R13. Krótko mówiąc, za pomocą owych kupek kamieni nieprzyjaciel wyznaczył sobie dozory ogniowe.

Rodporucznik Sawicki jeszcze kilkakrotnie wychodził samotnie na przedpole, choć dowódca batalionu,

major Tytus Brzosko, niechętnie wyrażał na to zgodę. Którejś nocy Sawicki postanowił przenieść kilka
piramidek na odległość 50 kroków. Była to robota żmudna i podporucznik zaczął się zastanawiać, czy nie
jest to daremny trud. Kiedy tak stał i dumał, zaledwie kilkanaście metrów od niego pojawił się silny patrol
włoski. Sawicki przypadł do ziemi i zawadził hełmem o drut kolczasty. Rozległ się zgrzyt. Zamykający
pochód Włoch odwrócił głowę, ale nie zwolnił kroku. Może myślał, że się przesłyszał, a może nie chciał
mieć do czynienia z obrońcami Tobruku. Po tym incydencie porucznik bez. chwili zwłoki wrócił do okopu.

Patrole wychodziły na przedpole każdej nocy, lecz tylko nieliczne przeżywały emocje, które były

szczegółowo omawiane i komentowane przez obrońców. Jednym z najgłośniejszych był wyczyn
podporucznika Antoniego Ruschilla z 2 kompanii 3 batalionu. Otóż w nocy z 30 na 31 października
poprowadził on patrol na zachód od północnego narożnika „wyłomu”, w kierunku na White Knoll. Kiedy
karpatczycy byli już blisko linii nieprzyjacielskiej i wykonali rutynowe obserwacje, Ruschill odesłał
żołnierzy do okopów, a sam — ubrany w kombinezon bez oznak — przeszedł na stronę włoską. Tam owinął
sobie głowę bandażem i wobec Włochów udawał rannego Niemca, a wobec Niemców Włocha. Podstęp udał
się. Ruschill obejrzał pobliskie punkty ogniowe, posłuchał rozmów (znał nieźle zarówno włoski, jak i
niemiecki), a następnej nocy wrócił do oddziału. Akcja ta nie była uzgodniona z przełożonymi, więc
wywołała sporo zamieszania. Dowódca batalionu — major Józef Sokol, oraz generał Kopański za
niesubordynację ukarali Ruschilla aresztem, zawieszając jednak wykonanie kary na czas nieokreślony, a za
odwagę otrzymał Krzyż Walecznych. Gdy wieść o jego wyczynie obiegła twierdzę, został zaproszony do
dowództwa na podwieczorek.. Powiadano, że później nieco się puszył i zadzierał nosa, ale wybaczano mu,
gdyż przyjemnie było patrzeć, jak Anglicy i Australijczycy za głowy się chwytali słuchając o wyczynie
Polaka.

Eskapada Ruschilla zdobyła sobie duży rozgłos, ale generał Kopański nisko oceniał wartość informacji

zdobytych przez podporucznika.

— Gdyby poszedł odpowiednio poinstruowany, na pewno dokonałby znacznie więcej — stwierdził

polski dowódca, choć zdawał sobie sprawę, że Ruschillowi trudno by było uzyskać zgodę przełożonych na tę
akcję.

Polacy już dość długo przebywali w Tobruku, a ciągle aktualna była sprawa schwytania jeńca.

Oblegający, szczególnie Włosi, unikali wysyłania patroli i czujnie obserwowali przedpole ze swych
stanowisk ogniowych. Polacy liczyli jednak na łut szczęścia. Każdej nocy na „ziemię niczyją” wysyłali
czujki, które czekały w zasadzkach na nieprzyjaciela. Wreszcie w nocy z 1 na 2 listopada ich cierpliwość
została nagrodzona.

Tej nocy żołnierze 3 batalionu przyczajeni w rejonie White Knoll usłyszeli kroki od strony stanowisk

włoskich. Nie było w tym nic nadzwyczajnego, gdyż już nieraz Polacy obserwowali włoskie „patrole”,
wychodzące na 10 najdalej 20 metrów od własnych okopów i szybko do nich wracające. Jednak tym razem
było inaczej. Kilku Włochów odeszło nieco dalej niż zazwyczaj od swoich stanowisk. Kiedy przechodzili
obok polskiej czujki, jeden z Polaków, kucharz kompanijny strzelec Kazimierz Tomaszewicz, z racji swego
wileńskiego akcentu zwany „Kaziukiem”, skoczył na dowódcę włoskiego patrolu i powalił go na ziemię.
Pozostali Włosi w popłochu uciekli do okopów.

Generał Kopański został obudzony w środku nocy nie tylko dlatego, że wzięcie jeńca było wydarzeniem

od dawna oczekiwanym, ale przede wszystkim z tego względu, że „Kaziuk” sam odprowadził pojmanego
Włocha do sztabu i chciał koniecznie osobiście przekazać go dowódcy brygady.

Jeńcem okazał się podchorąży książę Colonna. Zeznał on, że Rommel przygotowuje natarcie na Tobruk

i, jak głoszą nieoficjalne wieści, ma to nastąpić między 15 a 20 listopada. Była to informacja bardzo istotna,
gdyż natarcie to mogło oznaczać ogólną ofensywę nieprzyjaciela w Cyrenajce oraz zamiar uderzenia na
Egipt. Dowódca twierdzy, generał R. M. Scobie, po wysłuchaniu tych zaskakujących wiadomości zaczął
nalegać, aby jego podwładni jak najszybciej schwytali kolejnych jeńców. Był przy tym nieco zdenerwowany,
gdyż wiedział, że na przełom listopada i grudnia planowana jest ofensywa brytyjska i uderzenie Rommla
mogłoby zaskoczyć szykującą się do tej operacji 8 armię generała Cunninghama, a tym samym Niemcy
przejęliby inicjatywę strategiczną.

Tymczasem generał Rommel również był zniecierpliwiony przedłużającym się oblężeniem Tobruku i

zatrzymaniem ofensywy na Egipt. Jego przełożeni w Rzymie i w Berlinie nie obiecywali żadnych posiłków,
gdyż priorytetowe znaczenie miał front wschodni, marynarka włoska została przez Royal Navy zapędzona
do portów i nie mogła w żaden sposób zagrozić brytyjskiej żegludze na Morzu Śródziemnym, jedynie
samoloty atakowały konwoje podążające do Egiptu oraz zaopatrujące Tobruk. Zwiększająca się liczba tych
konwojów niepokoiła „lisa pustyni”. Przypuszczał, że Anglicy przysyłają Auchinleckowi broń pancerną,
która dotychczas stanowiła o przewadze Afrika-Korps w Afryce Północnej. W tej sytuacji osobiście udał się
do Rzymu, by uzyskać ostateczną zgodę na szturm generalny i podjęcie ofensywy. Przed wyjazdem wydał
rozkaz operacyjny (26 X), w którym zalecił wznowienie działań zaczepnych przeciw Tobrukowi.

Plan, który Rommel miał przedstawić w Rzymie, wyglądał następująco: uderzyć siłami dwóch

niemieckich dywizji na wschodni odcinek obrony twierdzy, pozostawiając Włochom zadanie wiązania
ogniem obsady pozostałych odcinków, i po pokonaniu Anglików wziąć w kleszcze polską brygadę. Rommel
chciał bezpośrednio po zdobyciu Tobruku rozpocząć ofensywę na Egipt, chociaż w październiku tylko jeden
włoski konwój z zaopatrzeniem dotarł do Trypolisu.

Generał Scobie dał znać do Aleksandrii o możliwości szturmu i wznowienia ofensywy przez Rommla,

lecz nie mógł przekazać żadnych konkretnych informacji. Okazało się jednak, że Claude Auchinleck docenia
powagę sytuacji i czyni wszystko, by przyspieszyć gotowość 8 armii do działań. Od obrońców Tobruku
wymagał jednak wzmożenia działalności bojowej, co miało utrudniać przegrupowanie sił nieprzyjaciela.
Ponadto przewidział dla nich ważne zadanie już w trakcie ofensywy.

Dwudziestego ósmego października generał Scobie zorganizował odprawę brygadierów, podczas której

poinformował zebranych o planowanym wyjściu załogi naprzeciw 8 armii. Należało w tym celu
skoncentrować odpowiednie siły na odcinku wschodnim. Aby zmylić czujność wroga, Scobie zalecił
aktywizację działań na odcinku zachodnim i zachodniej części odcinka południowego. Oprócz tego nie
przestawała być aktualna sprawa zdobycia jeńców, którzy by udzielili informacji o stanie przygotowań
Rommla do ofensywy.

Dowódca twierdzy zaplanował na 6 listopada szczególną akcję. Chodziło o wielką demonstrację

artyleryjską na pododcinku Medauar, wykonaną siłami pierwszego regimentu Royal Horse Artillery oraz
karpackiego pułku artylerii. Generał Scobie liczył na to, że akcja będzie pożyteczną zaprawą bojową dla
brytyjskich artylerzystów, którzy mieli wyjść z twierdzy i ruszyć na spotkanie 8 armii, a jednocześnie
stworzy zaporę ogniową, pod osłoną której silny oddział (np. jedna kompania) opanowałby kilka stanowisk
nieprzyjacielskich i wziął jeńców.

Plan zorganizowania grupy wypadowej został dość sceptycznie przyjęty przez generała Kopańskiego.
— Nie mogę wziąć odpowiedzialności za bezpieczeństwo kompanii wysłanej za zaporę ogniową —

stwierdził dowódca karpatczyków. — Zapora ta będzie gęsta, lecz wąska i grupa wypadowa dostanie się pod
boczny ogień z gniazd nie obezwładnionych przez artylerię. Poza tym nie wierzę, aby ogień zaporowy
zniszczył całkowicie zasieki i miny. Wreszcie, niezwykle trudne byłoby wycofanie całej kompanii po
wykonaniu zadania. Jeżeli pan sobie tego życzy, generale — kontynuował Kopański — to mogę za zaporę
wysłać mały patrol bojowy, najwyżej w sile drużyny, a i to pod warunkiem, że artyleria skończy ostrzał po
zmroku, by moi ludzie mogli się wycofać.

Generał Scobie kiwał głową, ale nie wyglądał na przekonanego. Ostatecznie nie wydał kategorycznego

rozkazu wprowadzenia do walki kompanii. Być może w tym przypadku zadecydował autorytet osobisty
Stanisława Kopańskiego, gdyż dowódca brytyjskiej 23 brygady obsadzającej odcinek południowy, brygadier
Cook, otrzymał wyraźny rozkaz, by przy następnym „występie gościnnym” pierwszego regimentu
Królewskiej Artylerii Konnej (10 XI) wysłał grupę w sile kompanii.

Szóstego listopada dowódca artylerii konnej, pułkownik Williams, zameldował się u podpułkownika

Stanisława Gliwicza, któremu w dniu tym miał podlegać bezpośrednio. Pierwszy regiment był najstarszym
tego typu pułkiem w armii brytyjskiej i w związku z tym miał ogromne tradycje bojowe.

W czasie pierwszego spotkania z Gliwiczem pułkownik Williams przypomniał, że jego oddział zetknął

się już z Polakami w bitwie pod Lipskiem w 1813 roku, kiedy to ostrzeliwał kawalerię księcia Józefa
Poniatowskiego osłaniającą odwrót Napoleona.

— Teraz, po stu dwudziestu ośmiu latach, jestem dumny — powiedział Williams — że mój pułk może

walczyć ze wspólnym wrogiem pod rozkazami polskiego dowódcy.

Podczas tej, rozmowy Williams poprosił Gliwicza, aby ten, dla upamiętnienia historycznego spotkania,

przyjął raport i dokonał inspekcji pułku. Dowódca wyraził zgodę i dokonał przeglądu jednostki. Działa,
jaszcze i ciągniki lśniły czystością. Nawet obsługa, choć warunki tobruckie nie sprzyjały toalecie,
prezentowała się wzorowo.

Następnie odbyła się najformalniejsza parada baterii „chestnut”, czyli kasztanowatej (ta nazwa,

podobnie jak nazwa pułku, była pozostałością po konnym transporcie, który jeszcze przed wojną zamieniono
na mechaniczny). Wywarła ona na podpułkowniku Gliwiczu tak duże wrażenie, że zdjął z czapki orzełka i
podarował go działonowemu pierwszego działa. Opowiadano później, że Anglicy przymocowali tego
orzełka do łuski pierwszego wystrzelonego 6 listopada pocisku, a po odblokowaniu Tobruku owa łuska wraz
z orzełkiem odesłana została do pułkowego muzeum w Woolwich.

Gliwicz i Williams bardzo starannie opracowali plan ognia artylerii. Wzgórze Medauar miało być

pokryte wałem ogniowym o szerokości 1000 metrów, przesuwającym się od czołowych pozycji
nieprzyjacielskich po stokach wzgórza do jego wierzchołka. Poza tym pułk angielski miał kilkakrotnie
zmienię pozycję, co stanowiło przygotowanie do czekających go w przyszłości zadań ruchowych.
Jednocześnie z ostrzałem Medauaru 3 dywizjon karpacki na odcinku nadmorskim miał pokryć ogniem
wzgórze 89 Twin Pimples.

O godzinie 17.25 artyleria, składająca się z 56 dział (40 polskich i 16 angielskich), skierowała swe lufy

na znienawidzone wzgórze Medauar. Rozpoczął się najmilszy dla ucha żołnierskiego koncert: własne działa
ostrzeliwały nieprzyjaciela. Wzgórze, pokryte wybuchami, sprawiało wrażenie wielkiej, ciemnoszarej
chmury, w kierunku której szybowały żółte i pomarańczowe kule. Deszcz ognia i żelaza sypał się na pozycje

wroga przez dwie godziny. Alianci wystrzelili około 4000 pocisków.

Generał Kopański, obserwujący poczynania artylerzystów ze swego stanowiska dowodzenia, podziwiał

fascynujące zjawiska świetlne i jednocześnie oceniał akcję z wojskowego punktu widzenia. Jego zdaniem
akcja ta była przeprowadzona wzorowo, co niewątpliwie wpłynęło korzystnie na morale obrońców.
Przesuwający się miarowo wał ogniowy musiał wyrządzić spore straty nieprzyjacielowi, jednak, jak
wcześniej przewidział Kopański, nie zniszczył wszystkich zasieków z drutu kolczastego przed gniazdami
wroga, nie zmusił też do milczenia niemieckiej i włoskiej artylerii. Nieprzyjaciel, obawiając się widocznie
wypadu z twierdzy, dość szybko uruchomił sieć zapór ogniowych oraz ogni zapobiegawczych z broni
maszynowej. W tej sytuacji zadanie grupy wypadowej (pochwycenie jeńca lub dokładna identyfikacja
oddziałów na wzgórzu) było właściwie nie do wykonania. Mimo to wytypowana drużyna szykowała się do
drogi. Została ona podzielona na dwa patrole, z których każdy składał się z dowódcy, dwóch saperów i
pięciu strzelców. Dowódca patrolu nr 1, plutonowy podchorąży Iwanejko, dowodził całością.

O godzinie 18.20, wykorzystując chwilową przerwę w nieprzyjacielskiej zaporze ogniowej, patrole

wyszły z okopu. Polacy szybko przebiegli przez „ziemię niczyją”. Przed nimi zamajaczyły włoskie zasieki.
Mimo dużej liczby lejów po wybuchach pocisków artyleryjskich przejście było niemożliwe. Plutonowy
podchorąży Iwanejko kazał przygotować nożyce do cięcia drutów. Polecił również saperom sprawdzić teren
przed zasiekami, a sam zaczął przysłuchiwać się głosom dobiegającym z odległego o kilkadziesiąt metrów
gniazda. W pewnym momencie wyłowił wołanie:

— Carlo, come...
A więc Włosi, pomyślał. W tym momencie odczołgał się do niego saper, kapral Włoch.
— Pięć rzędów min. Mogliśmy się nieźle nadziać.
— Długo trzeba czekać?
— Jeszcze chwilę, Kolorz już tam pracuje. Lecę mu pomóc.
Po kilku minutach przejścia były gotowe. Iwanejko dał sygnał i żołnierze przystąpili do cięcia drutów.

Nagle tuż nad nimi rozbłysły rakiety i zaterkotał włoski karabin maszynowy, omiatając długą serią teren, w
którym zalegli Polacy. Na szczęście nikt nie został trafiony. Karpatczycy mogli powrócić do przerwanego
zajęcia. W pewnym momencie obserwujący włoskie stanowiska podchorąży Iwanejko zauważył silny,
złożony z dwudziestu kilku ludzi, oddział, posuwający się chyłkiem w ich kierunku.

— Uwaga! — syknął. — Idą Włosi! Nie strzelać bez rozkazu!
Druty jeszcze nie były przecięte, więc dowódca patrolu postanowił przyjąć walkę, rezygnując tym

samym z dotarcia do okopów wroga. Kiedy Włosi znajdowali się około 10 metrów od zasieków (15—20
metrów od Polaków), podchorąży uniósł się i rzucił granat. Jednocześnie zerwał się starszy strzelec
Kornatowski i otworzył ogień z Thompsona. Nieprzyjaciel był całkowicie zaskoczony. Nie zdążył nawet
odpowiedzieć ogniem, gdyż został wręcz zasypany gradem pocisków z broni maszynowej i granatów. Musiał
przy tym ponieść poważne straty. Jednak sytuacja Polaków również nie napawała optymizmem, gdyż
zaalarmowane gniazda włoskie otworzyły zmasowany ogień w kierunku patrolu.

— Uwaga! Odskakujemy w tył! — krzyknął Iwanejko.
Patrol wycofywał się skokami wśród gwiżdżących tuż obok pocisków. Nikomu jednak nic złego się nie

stało i ostatni karpatczyk wskoczył do okopu o godziniie 19.22.

Jeszcze tego samego dnia oficer wywiadu 2 batalionu, podporucznik Sawicki, przygotował szczegółowy

raport, w którym podkreślił odwagę uczestników patrolu oraz talent dowódczy podchorążego Iwanejki.

Nazajutrz, podczas omawiania akcji w dowództwie twierdzy, generał Scobie stwierdził, że generał

Kopański nie miał racji, że cała kompania lepiej wykonałaby zadanie.

— Nadal jestem innego zdania — odpowiedział polski dowódca. — Ale jeśli koniecznie trzeba

schwytać jeńca, to brygada karpacka zobowiązuje się dostarczyć go w ciągu tygodnia.

Po twarzach Anglików przemknęły uśmieszki. Zapewne uznali deklarację Kopańskiego za fanfaronadę.
Tymczasem generał wraz z pułkownikiem Peszkiem udał się do dowództwa 2 batalionu, by z majorem

Tytusem Brzosko i innymi oficerami omówić sprawę wzięcia jeńca „polskim sposobem”. Najwięcej w tej
sprawie miał do powiedzenia podporucznik Mieczysław Sawicki, on też przedstawił kilka interesujących
koncepcji działania grupy wypadowej. Po dość długiej dyskusji zebrani zaakceptowali jedną z nich. Ustalono
wówczas, że celem wypadu będzie stanowisko usytuowane naprzeciw 4 kompanii, a akcja zostanie
przeprowadzona w nocy z 10 na 11 listopada. Datę tę przyjęto między innymi dlatego, że w tym samym
terminie na odcinku południowym pod osłoną ruchomej zapory artyleryjskiej miała wyprawić się po jeńca
kompania brytyjska. W tym przypadku nie chodziło rzecz jasna o rywalizację z Anglikami, ale przede
wszystkim o zdezorientowanie przeciwnika.

Porucznik Sawicki postanowił jak najdokładniej określić drogi dojścia i wycofania się żołnierzy w

czasie planowanej akcji, toteż 7 listopada udał się z patrolem na rekonesans. W wyprawie tej towarzyszyli

mu czterej najmłodsi ochotnicy, z których jeden obchodził tego dnia osiemnaste urodziny. Młodzi żołnierze
spisywali się doskonale, nadrabiając brak doświadczenia entuzjazmem i karnością.

Następnej nocy na rozpoznanie wyruszył patrol podporucznika Józefa Michałowskiego. W trakcie

wykonywania zadania Polacy zostali zauważeni i ostrzelani z broni maszynowej. Na szczęście opanowany i
odważny dowódca wyprowadził żołnierzy spod ognia i obyło się bez strat.

Ponieważ patrol Michałowskiego nie wykonał postawionego mu zadania, następnej nocy (z 9 na 10 XI)

podporucznik Sawicki znów wyszedł na zwiad. Towarzyszyło mu dwóch ochotników. Dojście do zasieków
nieprzyjaciela zajęło Polakom sporo czasu, gdyż po drodze trafili na dwa druty alarmowe, które musieli
zniszczyć. Kiedy znaleźli się w pobliżu pozycji wroga, doszli do wniosku, że Włosi czują się bezpiecznie w
swym dobrze umocnionym gnieździe, które w dodatku znajdowało się w pobliżu dwóch betonowych
bunkrów. Do ich uszu dochodziły głośne rozmowy i szczęk naczyń. Nie widać też było obserwatorów
przedpola. Sawicki notował w pamięci te szczegóły, gdy nagle, z tyłu, rozległ się silny wybuch. Włosi
umilkli. Zapadła pełna napięcia cisza, w której słychać było wyraźnie jęki rannych, dochodzące od strony
polskich okopów. Nie ulegało wątpliwości, że wybuchła tam mina.

W tym momencie chmury odsłoniły księżyc. Nad patrolem Sawickiego, znajdującym się około 30

metrów od wrogiego gniazda zawisło ogromne niebezpieczeństwo. Jedyną szansą wyjścia cało z opresji było
ponowne zachmurzenie. Leżeli bez ruchu i obserwowali rozjaśnione niebo. Po kilkunastu minutach nieduża
chmura zasłoniła na chwilę księżyc. Na dany znak żołnierze zerwali się i biegiem dopadli pola minowego.
Odnaleźli przejście i wycofali się do własnych okopów. Tam dowiedzieli się, że wybuch miny nastąpił
podczas przegrupowywania 2 i 4 kompanii. Jeden żołnierz zginął, a czterech było rannych.

Dzień 10 listopada minął na końcowych przygotowaniach do wyprawy po jeńca. Zgodnie z

wcześniejszymi ustaleniami patrol bojowy został podzielony na dwie grupy. Pierwszą — uderzeniową —
prowadził podporucznik Józef Michałowski, drugą — ubezpieczającą — podporucznik Mieczysław Sawicki.
Obaj oficerowie bardzo dobrze znali teren i mieli do dyspozycji czternastu specjalnie dobranych,
zaprawionych w służbie patrolowej, żołnierzy. Byli to: plutonowy Franciszek Górny, plutonowy Stanisław
Dubnik, strzelcy — Stanisław Walerysiak, Florian Dąbrowski, Kazimierz Jeziorski, Roman Kobylański,
Zenon Kurowski, Teodor Łukianowicz, Władysław Majka, Roman Przystajko, Roman Taubert, Wacław
Woźniak, Bronisław Zinkowski — oraz saperzy — kapral Ludwik Listwan i strzelec Stanisław Dębski.

Przed wyjściem odbyła się odprawa u majora Tytusa Brzosko. Sprawdzono oporządzenie oraz

znajomość zadania, które w zasadzie sprowadzało się do jednego zdania dowódcy batalionu:

— Podejść cicho, zaskoczyć i pochwycić jeńca!
— Thompsony przestrzelane, granaty sprawdzone, żadnych papierów nikt nie ma — meldowali

dowódcy grup.

— To w drogę!
Wyruszyli w kilka minut po godzinie 20.00. Zapadły już nocne ciemności i trzeba było bardzo uważać,

by nie zboczyć z obranego kierunku. Po 20 minutach marszu grupa ubezpieczająca oddzieliła się od reszty;
skręciła nieco w lewo (na południowy zachód). Znajdowali się teraz tuż przed polem minowym przeciwnika
i dwaj saperzy zaczęli je rozbrajać. Zrobili przejście ponad dwumetrowej szerokości i oznaczyli je taśmą.
Dalej patrol posuwał się na kolanach. Słyszeli już rozmowy „makaronów” i szczęk narzędzi — Włosi
pogłębiali rów dobiegowy do stanowiska. Podporucznik Michałowski postanowił zaatakować tych, którzy
zajęci byli kopaniem rowu. Karpatczycy utworzyli tyralierę i powoli podczołgiwali się do pozycji wroga.
Kiedy byli w odległości 25 metrów; dowódca dał znak. Kilka granatów pomknęło w kierunku gniazda ckm,
zaterkotały pistolety maszynowe. Polacy runęli do przodu. Zaskoczenie Włochów było zupełne.
„Bersaglierzy” wystrzelili zaledwie kilka razy i już mieli przed sobą polskich żołnierzy z bagnetami w
rękach. Podporucznik Michałowski wpadł na jakiegoś Włocha, przytknął mu rewolwer do głowy i ryknął:

— Alto in mani!
Wprawdzie należało powiedzieć: „mani in alto”, ale przerażony Włoch i tak zrozumiał. Podniósł ręce,

wybałuszył oczy, usiadł z wrażenia i powtarzał:

— Si, si, signore...
Jeszcze moment i wszyscy Włosi leżeli pokotem na ziemi, udając nieboszczyków. Michałowski

roześmiał się cicho z tego dziecinnego zachowania wrogów i nie protestował, kiedy jeden z jego
podwładnych za pomocą kłucia bagnetem w tylną część ciała „przywrócił życie” kilku „poległym”.
Dowódca dał sygnał zbiórki, gdyż czas już był najwyższy, by szybko i sprawnie się wycofać. Patrol otoczył
czterech jeńców i ruszył ku przejściu w polu minowym. Od strony innych stanowisk nieprzyjaciela
poszybowały w górę rakiety, szczeknął też krótką serią ckm. Włosi nie widzieli jednak celu i prowadzili
ogień „na ślepo”.

Podporucznik Michałowski z bijącym sercem liczył swoich żołnierzy. Łukianowicz i Taubert byli ranni

odłamkami granatów. Pierwszy mocno krwawił i nie mógł iść o własnych siłach, drugi, mimo że również
mocno poharatany, trzymał się lepiej. Ale jednego strzelca brakowało.

— Kogo nie ma?
— Woźniaka!
— Trzeba szukać!
— To szaleństwo — zaoponował plutonowy Górny. — Włosi już ochłonęli i zaczynają gęsto strzelać.

Wykończą nas, zanim trafimy do tego okopu. Nic nie poradzimy! Jeżeli Woźniak żyje, to może sam wróci.

Rzeczywiście, powrót do włoskiego stanowiska byłby szaleństwem, gdyż ogień wzmagał się z minuty

na minutę. Ruszyli biegiem. Przy polu minowym do ludzi Michałowskiego dołączyła grupa Sawickiego.
Część pomagała rannym i prowadziła jeńców, a część osłaniała tyły. Jednemu Włochowi wciąż, chyba ze
strachu, plątały się nogi. Plutonowy Górny położył mu dłoń na ramieniu i powiedział:

— Bono Polacco.
Włoch kiwnął głową i dalej szedł już znacznie pewniej.
Tymczasem podporucznik Sawicki, który z kilkoma ludźmi osłaniał wycofującą się grupę, zobaczył

sylwetki żołnierzy nadchodzących od strony pola minowego. Wśród obrońców Tobruku obowiązywała
zasada, że w takich sytuacjach dowódcy patrolu podchodzili do siebie w celu identyfikacji, a reszta patrolu
padała na ziemię. Tak stało się i teraz. Podporucznik zbliżył się do zamarłej w bezruchu grupy i wtedy
rozpoznał nieprzyjacielski mundur. Natychmiast nacisnął język spustowy rewolweru, ale usłyszał tylko
metaliczny szczęk. Magazynek był pusty. W tym momencie Niemiec strzelił. Sawicki poczuł na twarzy
gorący podmuch i na chwilę stracił przytomność. Kiedy ją odzyskał, pochylali się nad nim jego żołnierze.

— Jest pan ranny, poruczniku?
— Chyba nie...
— Dlaczego pan nie padł albo nie odskoczył w bok? Przecież dostalibyśmy go naszymi Thompsonami...
Sawicki wiedział, że strzelec ma rację, i wstyd mu było, że nie zareagował prawidłowo. Na szczęście

wszystko skończyło się dobrze i ludzie Sawickiego dołączyli do wycofującego się patrolu. Znajdowali się
zupełnie blisko własnych pozycji, kiedy Włosi zaczęli koncentrować ogień. Ale im pociski wroga nie mogły
już zagrażać. Jeszcze moment i bezpieczni znaleźli się we własnych okopach, gdzie czekał już na nich
strzelec Woźniak w towarzystwie jeńca.

— Jak granaty zaczęły wybuchać — opowiadał podekscytowany — wygarnąłem z rowu najbliższego

Włocha i pognałem z powrotem. Ciemno było jak diabli i chyba się zgubiłem, ale na szczęście „Italiańcowi”
spieszyło się do niewoli i wyprowadził mnie na przejście między polami minowymi... A jak się po drodze
wywaliłem, to mnie podniósł i jeszcze poganiał, żeby szybciej iść!

A zatem akcja zakończyła się sukcesem. Pięciu jeńców, w tym dowódca plutonu „bersaglierów”, i spore

straty zadane wrogowi miały swoją wymowę. Polacy mogli być dumni, tym bardziej że przeforsowana przez
generała Scobie koncepcja wzięcia jeńca pod osłoną zapory artyleryjskiej (kompania brygadiera Cooka)
okazała się niewypałem. Atakujący na odcinku południowym Brytyjczycy dostali się pod skrzydłowy ogień
broni maszynowej i moździerzy i ponieśli spore straty.

Jedenastego listopada w Tobruku panował względny spokój. Przyprowadzeni przez Polaków jeńcy byli

„maglowani” w dowództwie twierdzy, a uzyskane od nich informacje określono jako „ważne”.

Tymczasem karpatczycy skromnie, ale uroczyście, obchodzili Święto Niepodległości. W

okolicznościowym rozkazie dowódcy brygady czytano między innymi: „Święto 11 listopada jest rocznicą
zwycięstwa nad Niemcami i wskrzeszenia Państwa Polskiego w 1918 roku. W tym dniu patrzymy w
przyszłość z wiarą i przekonaniem, że za rok święto to będziemy obchodzili w Polsce po nowym
zwycięstwie nad tym samym przeciwnikiem, z poczuciem, że wszyscy do jego obalenia się przyczyniliśmy”.

Podobne okolicznościowe rozkazy wydali również dowódcy batalionów i służb. Jednak największe

zainteresowanie wzbudził piękny, serdeczny list od dowódcy batalionu czechosłowackiego, pułkownika
Klapalka:

„Nasza stara legenda mówi o tym, jak umierający książę słowiański, Świętopełk, podał swym trzem

synom wiązkę rózeg, ażeby ją przełamali. Żaden z nich nie mógł tego zrobić. Dopiero pojedyncze rózgi
zostały złamane bez wysiłku.

— Jeżeli będziecie zgodni, żaden wróg nie będzie w stanie was przemóc, a jeśli się poróżnicie,

będziecie tak samo łatwo złamani jak pojedyncze rózgi. Oto dziedzictwo moje.

Bieg ostatnich lat, niestety, potwierdzał prawdziwość tej starej legendy. Nasz wspólny, odwieczny wróg

złamał nas i zniewolił. Jednak duch słowiański nie został złamany i zgodnie z naszą wspólną pieśnią
narodową żyć będzie na wieki. Znaleźliśmy się w obcym środowisku, gdzie podobieństwo naszej mowy i
naszych zwyczajów ukazuje się w sposób szczególnie widoczny i na pewno ma wpływ na naszą dzisiejszą
współpracę. Jednakowe cierpienia i ból, walka i cel złączyły nas w jednym szeregu.

Z okazji Waszego Święta Narodowego, my — Czechosłowacy, mamy jedno życzenie: abyśmy zgodni,

złączeni i niezłomni, jak ta wiązka prętów, kroczyli naprzeciw szczęśliwej przyszłości naszych obu
słowiańskich, bratnich narodów. Niechaj Tobruk i Libia staną się dla naszych wrogów drugim Grunwaldem!

Dowódca Czechosłowackiego Batalionu

/—/ Klapalek, pułkownik”.

Serdeczne słowa słowiańskiego sojusznika krążyły w odpisach od plutonu do plutonu. Wielu żołnierzy

zdawało sobie sprawę, jak głęboko prawdziwa jest stara czeska legenda. Niejeden wspomniał rok 1939,
kiedy to Polska skłócona była ze swymi słowiańskimi sąsiadami, a sprzymierzeńców szukała daleko od
swoich granic.

NACZELNY WÓDZ

Dwunastego listopada generał Scobie powiadomił generała Kopańskiego, że nazajutrz, w późnych

godzinach wieczornych, do Tobruku ma przybyć Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych, premier rządu
emigracyjnego, generał broni Władysław Sikorski. Jednocześnie dowódca twierdzy zastrzegł, że nie może
się zgodzić, by wizyta Naczelnego Wodza trwała dłużej niż 24 godziny. Chodziło mu przede wszystkim o
bezpieczeństwo dostojnego gościa. Scobie spodziewał się, że lada dzień ruszy ofensywa 8 armii, a wtedy
działania bojowe na lądzie, morzu i w powietrzu ulegną znacznemu nasileniu.

Ustalono, że Sikorskiego powitają na tobruckim molo generał Kopański i zastępca dowódcy twierdzy,

brygadier Martin. W sztabie brygady opracowano schematyczny program pobytu Naczelnego Wodza. Nikt
nawet nie wyobrażał sobie, że generał może inspekcjonować bataliony pierwszej linii. Zastanawiano się, czy
wystarczająco bezpieczne byłyby nocne odwiedziny w oddziałach odwodowych.

Trzynastego listopada, po zapadnięciu zmroku, generał Kopański udał się do portu. Około godziny

23.45 z ciemności wyłonił się kontrtorpedowiec „Kipling”, z którego wkrótce rzucono cumy przy molo.
Kopański z Martinem weszli na pokład okrętu. W obszernej mesie do zejścia na ląd przygotowywali się,
oprócz Sikorskiego, szef Sztabu Naczelnego Wodza, generał Tadeusz Klimecki, podpułkownik
dyplomowany Michał Protasewicz, adiutant porucznik Janusz Tyszkiewicz, Józef Retinger (były chargé
d'affaires ambasady w Moskwie) oraz stale towarzyszący generałowi Brytyjczyk, major Victor Casalet.
Generał Kopański zameldował się Naczelnemu Wodzowi i, ku swemu zdumieniu, został powitany dość
chłodno. Nie dał jednak poznać po sobie urazy, co przyszło mu dość łatwo, gdyż premier szybko zmienił
temat i wyraził życzenie natychmiastowego udania się na pierwszą linię obrony. Dowódca karpatczyków z
trudem przekonał go, by odłożyć inspekcję do dnia następnego.

Kopański i Sikorski przejechali samochodem na plac im. Benito Mussoliniego w porcie tobruckim. Tam

czekali na ludzi z otoczenia premiera. Kopański, zbulwersowany cierpkimi aluzjami Naczelnego Wodza,
które padły z jego ust przy powitaniu, zapytał o ich powód.

— Porozmawiamy o tym jutro — odpowiedział Sikorski.
Zapadło kłopotliwe milczenie, które wreszcie przerwał Kopański. Próbował zacząć rozmowę od

stwierdzenia, że jego zdaniem generał Anders jest najlepszym kandydatem na stanowisko
głównodowodzącego polską armią w ZSRR. Po tych słowach Sikorski zerknął bystro na swego rozmówcę.

— Cieszę się, generale, że aprobuje pan mój wybór — powiedział głosem, w którym brzmiały nutki

ironii.

Kopański pojął, że nie trafił na miły temat. Jednak niewiele z tego rozumiał. Był doskonałym

żołnierzem i światłym człowiekiem, ale przebywając od trzech miesięcy w izolowanej twierdzy niuansów
politycznych nie pojmował. Obce mu były „tarcia” pomiędzy Sikorskim a Andersem. Nie wiedział też o
innych kłopotach premiera, o kłopotach, których przysparzali mu pogrobowcy sanacji.

W końcu tę nie klejącą się rozmowę przerwało nadejście „świty” Naczelnego Wodza. Gospodarz

zaprowadził swych gości do kasyna sztabu brygady (czyli małego baraczku) na kolację składającą się z
konserwowej wołowiny na gorąco, suchego chleba i herbaty (oczywiście ze słonawej wody). Podczas
posiłku generał Sikorski porzucił swą charakterystyczną majestatyczność i „przyjęcie” upłynęło w
koleżeńskiej atmosferze.

Po kolacji goście udali się do przeznaczonych dla nich kwater. Naczelnemu Wodzowi odstąpił swój

sztabowy baraczek major Zaremba, a generałowi Klimeckiemu oddał swą pryczę pułkownik Peszek. W ten
sposób generał Kopański nocował razem z szefem sztabu Naczelnego Wodza i mógł wypytać go o istotę
kwaśnego humoru Sikorskiego.

— Przypuszczam — powiedział Klimecki — że powodem są różne plotki polityczne, które wódz mógł

usłyszeć w Egipcie. Jednak nie sądzę, by dotyczyło to bezpośrednio brygady. Nic pewnego jednak nie mogę
powiedzieć, gdyż staram się nie angażować w tego typu sprawy.

Jednocześnie Klimecki uspokoił Kopańskiego co do oceny brygady przez premiera. Już 9 listopada

przygotowany był rozkaz Naczelnego Wodza do żołnierzy SBSK, w którym później czytano:

„Z waszego trudu i z waszego potu, jak i z waszej żołnierskiej krwi (...) wykwitnie owoc naszej

wolności. Serca waszych ujarzmionych braci zaczęły znowu bić mocniej, gdyż — jak pisał poeta — »znowu
o Polakach tak na świecie głośno«”.

Następnego dnia o godzinie 7.30, gdy Kopański się ubierał, przybył goniec z wezwaniem od

Naczelnego Wodza. Dowódca karpatczyków szybko dokończył sznurowanie butów i już po chwili meldował
się w sąsiednim baraczku.

— Czy z Tobruku można wysłać depeszę do Churchilla? — zapytał Sikorski.
— Sądzę, że można. Trzeba jednak skorzystać z pośrednictwa sztabu Auchinlecka w Kairze —

odpowiedział Kopański.

Wtedy Sikorski wziął ze stołu zapisaną kartkę i podał ją dowódcy SBSK.
— Niech pan to przeczyta i wyrazi swoją opinię — powiedział.
Był to polski tekst przygotowanej depeszy, która brzmiała następująco:
„Jako świadek bezpośredni wspaniałej, bo wytrwałej i konsekwentnej pracy wojennej, jaką pełnią

ofiarnie Marynarka Jego Królewskiej Mości i RAF, stwierdziwszy w Tobruku twardą, nacechowaną
spokojem prawdziwie angielskim obronę tej niezdobytej twierdzy, przesyłam Panu, Panie Premierze, wyrazy
niezłomnej wiary w pełne zwycięstwo obozu demokracji, walczącego pod przewodnictwem Wielkiej
Brytanii i Pańskim stanowczym i przewidującym kierownictwem. Tobruk stał się symbolem wolności, która
jest jedyna i niepodzielna. Jestem dumny, że żołnierz polski broni tej twierdzy pospołu z żołnierzami
imperium i że pod dowództwem generała Kopańskiego walczy batalion australijski oraz czeski. Braterstwo
broni narodów, utrwalone na polu bitwy, przetrwa zwycięsko nie tylko wojnę, ale i stworzy warunki
sprawiedliwego dla wszystkich narodów i trwałego pokoju”.

Kopański po przeczytaniu depeszy nieco się zafrasował:
— Wytrzymujemy ostrzał artyleryjski i bombardowania, wysyłamy nocne patrole, ale obecna załoga nie

miała okazji wykazać się „twardością” obrony, gdyż wróg po prostu nie nacierał — powiedział, patrząc
generałowi prosto w oczy. — Dlatego też nie wiem, czy w wypadku silnego szturmu twierdza okazałaby się
„niezdobytą”.

Na te słowa Naczelny Wódz uśmiechnął się, poklepał Kopańskiego po ramieniu i rzekł:
— Od razu widać, że nie jest pan dyplomatą, generale.
Po śniadaniu i zapoznaniu się z pracą sztabu brygady generał Sikorski wyraził kategoryczne życzenie

wizytowania oddziałów. Kopański uznał, że sprzeciw nic nie da, zawiózł więc gości w rejon odwodu
drugiego batalionu, na punkt obserwacyjny Bianca, leżący naprzeciwko pododcinka Medauar. Naczelny
Wódz rozmawiał z uczestnikami głośnego wypadu nocnego z 10 na 11 listopada i osobiście przypinał
Krzyże Walecznych. Dekorowani przez szefa rządu żołnierze byli niezwykle wzruszeni.

Drugim oddziałem, w którym złożył wizytę generał Sikorski, był karpacki pułk kawalerii

zmotoryzowanej. Generał Kopański już całkiem poważnie niepokoił się o bezpieczeństwo gości, gdyż
stamtąd do pierwszej linii obrony było zaledwie kilka kilometrów, nie zakłócał jednak żadnymi uwagami
miłej uroczystości, jaką była dekoracja rotmistrza Antoniego Smodlibowskiego Orderem Virtuti Militari.

Po powrocie w rejon sztabu brygady generał Sikorski udekorował jeszcze Krzyżami Walecznych

dowódców batalionów pozostających pod rozkazami Kopańskiego: dowódcę batalionu australijskiego —
podpułkownika Burrowsa, oraz czechosłowackiego — pułkownika Klapalka.

Po południu odbyła się inspekcja 3 dywizjonu artylerii, któremu premier przyznał prawo do czarno-

czerwonych proporczyków artylerii konnej i tradycji bojowych tego rodzaju broni.

Następnie Naczelny Wódz udał się na spotkanie z generałem R.M. Scobie. Po okraszonej wzajemnymi

komplementami rozmowie i wypiciu tradycyjnej popołudniowej herbaty u dowódcy twierdzy goście udali
się na cmentarz wojskowy, aby złożyć hołd poległym karpatczykom. Żałobna lista zawierała już
kilkadziesiąt nazwisk, ale nadal straty SBSK były stosunkowo małe.

Zaczynał już zapadać zmrok, kiedy generał Sikorski kategorycznie oświadczył, że wybiera się na

pierwszą linię walki. Oponentów nie słuchał. Ruszyły więc samochody z wygaszonymi światłami w
kierunku Medauaru. W czasie drogi Kopański i Klimecki przekonywali Naczelnego Wodza, że jeśli nie
zrezygnuje on z tej wyprawy, nie może być mowy o terminowym wypłynięciu z Tobruku. Na wysokości
odwodów 3 batalionu Sikorski uznał argumenty generałów i pozwolił zatrzymać samochody. Ponieważ
zapadł już zmrok, można było zarządzić zbiórkę 3 kompanii, stojącej w odwodzie. Naczelny Wódz
przemówił do żołnierzy, a następnie rozmawiał z nimi przechodząc wzdłuż szeregów. Tak dobiegała końca

bezprecedensowa inspekcja szefa rządu w oblężonej twierdzy.

W drodze do portu generał Sikorski oficjalnie powiadomił Kopańskiego o planowanym przekształceniu

SBSK w dwubrygadową dywizję. Miało to nastąpić za kilka miesięcy, po przybyciu na Bliski Wschód
oddziałów sformowanych w ZSRR. Na stanowisko dowódcy dywizji generał przewidywał, oczywiście,
Kopańskiego.

Było już po północy, gdy kontrtorpedowiec z Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych na pokładzie

wypłynął z tobruckiego portu.

O tym, jakie wrażenie wydarła karpacka brygada na generale Sikorskim, niech świadczy rozkaz do

żołnierzy SBSK napisany tuż przed odjazdem:

„Wiedziałem dobrze, że Wy, żołnierze, wierzyliście zawsze niezłomnie w Polskę. Na pierwszy rozkaz

mój, jako Naczelnego Wodza, podjęliście walkę o wyswobodzenie ojczyzny na równie trudnym, jak ważnym
posterunku. Dzisiaj stwierdziłem naocznie, że jesteście wzorem siły wytrwania, wzorem patriotyzmu i
ofiarności żołnierskiej. Znosicie swobodnie wszystkie trudy i znoje. Wierzcie więc, że nadejdzie dzień
zapłaty i dzień kary dla wroga. A będzie to zarazem dzień wolności i szczęścia dla nas i naszych Rodaków.

Tobruk 14 XI 1941

Sikorski, gen. broni, Naczelny Wódz”.

Bardziej bezpośrednia, choć podobna w treści, była depesza Sikorskiego wysłana 16 XI na ręce generała

Kopańskiego:

„Generale, oficerowie, podoficerowie i szeregowcy Brygady Strzelców Karpackich! Dzień, który

spędziłem wśród Was w Tobruku, pozostanie na zawsze wyryty w mej pamięci jako jeden z najpiękniejszych
dni mojego życia. Głębokie wywarła na mnie wrażenie tężyzna ducha Brygady i ofiarność, jaką okazuje
każdy żołnierz na tym eksponowanym odcinku frontu. Jestem dumny z Was, Strzelcy Karpaccy, Polska jest
dumna z Was, Jej synów, którzy oddają dla Niej swe życie. W imieniu naszej ukochanej Ojczyzny dziękuję i
życzę Wam dalszych wawrzynów. Niechaj wszystko, co dobre, będzie z Wami, dopóki nie nadejdzie wielkie
to nasze szczęście i chwała, kiedy połączymy się z naszym bohaterskim Narodem na Wolnej Polskiej
Ziemi”.

Wizyta Naczelnego Wodza PSZ w Tobruku wywarła ogromne wrażenie na wszystkich żołnierzach w

oblężonej twierdzy. Polacy byli dumni, że mają dowódcę, który stara się dotrzeć jak najbliżej pola walki i
wykazuje niewzruszoną odwagę.

Przybycie Sikorskiego do Tobruku i jego zachowanie wobec żołnierzy związało uczuciowo

karpatczyków z Naczelnym Wodzem. Na zawsze pozostał w ich pamięci.

OPERACJA „CRUSADER”

W dniu, który generał Władysław Sikorski spędził w tobruckiej twierdzy, rzeczywisty wódz wojsk „osi”

w Afryce Północnej, generał Erwin Rommel, odleciał do Rzymu, by uzyskać od przełożonych z Berlina i od
włoskiego Comando Supremo zgodę na szturm Tobruku i ofensywę w Cyrenajce. Zaraz po przybyciu
spotkał się z generałem Alfredem Jodlem, który zakomunikował mu, że Berlin zaakceptował jego plany. Ale
opór stawili Włosi. Obawiali się oni, że uwikłani w bitwę o Tobruk przeoczą uderzenie Brytyjczyków, które
wydawało się nieuniknione. W Egipcie działało wielu włoskich agentów i coraz częściej donosili oni swoim
przełożonym w Rzymie o pospiesznych przygotowaniach 8 armii. Rommel wierzył jednak w swoją gwiazdę
i przeforsował koncepcję uderzenia na Tobruk. Przekonywał, że zdąży uporać się z twierdzą, zanim
Cunningham będzie gotów.

Piętnastego listopada Deutsche Afrika-Korps otrzymał rozkaz przeformowania. Datę szturmu na

angielskie pozycje na odcinku wschodnim ustalono na 25 listopada (brano także pod uwagę 19 XI).

Tymczasem Brytyjczycy przyspieszyli koncentrację 8 armii o prawie dwa tygodnie i 17 listopada przed

północą wszystkie oddziały stanęły na pozycjach wyjściowych. Wojska inżynieryjne podciągnęły wodociąg
daleko w pustynię, a do osłony zmobilizowano 520 samolotów (Western Desert Air Force). Sama 8 armia
składała się z dwóch korpusów (13KA i 30KA) oraz odwodu dowódcy armii. Anglicy dysponowali w
przybliżeniu 660 czołgami.

Dowództwo brytyjskie oceniło, że siły niemiecko-włoskie są mniej więcej równe. Wprawdzie wojska

„osi” miały tylko 340 samolotów i 500 czołgów, lecz wielkie przestrzenie i manewrowy charakter działań
ograniczał rolę lotnictwa, a niemiecka broń pancerna była nowocześniejsza od angielskiej. Mówiono nawet,
że Rommel ma minimalną przewagę w czołgach.

Siedemnastego listopada w okolicach Tobruku miały miejsce dwa niezwykłe wydarzenia, choć

charakter ich był zupełnie różny. Pierwsze z nich to lądowanie angielskich komandosów koło lotniska El
Adem, gdzie miał kwaterę Rommel. Chodziło zapewne o zamach na dowódcę wojsk „osi”. Niestety,
komandosi nie wykonali zadania, gdyż generał był jeszcze w Rzymie.

Drugie wydarzenie było dziełem przyrody. O zmroku zaczął padać deszcz. Wielu żołnierzy odetchnęło z

ulgą, gdyż mogli zrezygnować z dalekiej wyprawy do Water Point i nałapać deszczówki. Jednak wkrótce
ulewa stała się groźna. Stanowiska bojowe napełniały się wodą. Początkowo sięgała ona żołnierzom do
kolan, potem do pasa, wreszcie musieli opuścić rowy, by uniknąć utonięcia. Włosi początkowo oddali kilka
chaotycznych serii, lecz szybko umilkli. Widocznie im również żywioł dawał się we znaki.

Jak już wspominaliśmy, fortyfikacje Tobruku oparte były o tzw. wadi, czyli wyschnięte koryta rzeczne,

napełniające się wodą tylko podczas obfitych opadów. Tak się stało i teraz. Wadi zamieniły się w szumiące
rwące z ogromną prędkością potoki. Intensywność deszczu była tak duża, że woda, nie mieszcząc się w
korytach „rzek”, zalewała przyległy teren.

Żołnierze broniący „wyłomu” znaleźli się w szczególnie trudnej sytuacji. Ich okopy usytuowane były u

podnóży wzniesienia, mogli więc ewakuować się tylko do przodu, gdyż za nimi, od strony twierdzy,
powstało głębokie jezioro.

Niewiele lepiej było na innych odcinkach. Jar Wadi es Sehel, w pobliżu stanowisk czechosłowackich,

równie szybko napełnił się wodą rwącą w kierunku morza. Dwaj Czesi, powracający z patrolu, wpadli do
owej rzeki i zostali uniesieni aż do morza. Jeden z nich, niestety, utonął.

O świcie większość Polaków znajdowała się poza okopami. Najcięższe chwile przeżyli wówczas

obrońcy pododcinka Medauar, którzy wystawieni byli na bezpośredni ogień wroga. Na szczęście
nieprzyjaciel nie strzelał. Po pewnym czasie na wzgórzu zamajaczyły sylwetki Włochów tak samo
przemoczonych jak Polacy. Żołnierze przyglądali się sobie ze zdziwieniem. Podchorąży Krupski wspominał
później, że dopiero wtedy pierwszy raz zobaczył na własne oczy, jak blisko siebie są strony walczące.
Niektórzy Włosi stali zaledwie 80 metrów od Polaków.

„Bersaglierzy” zaproponowali całodzienne zawieszenie broni, na które karpatczycy skwapliwie

przystali. Mogli wreszcie podnieść się z ziemi i zająć wyżymaniem mundurów, czyszczeniem broni, a przede
wszystkim doprowadzeniem do porządku stanowisk bojowych. Była to ciężka praca, gdyż część okopów
wypełniało błoto, a nasypy zniknęły. Cały dzień w pocie czoła czyścili Polacy rowy, a w nocy wykopali
nowe „milczące stanowiska”.

Dziewiętnastego listopada zawieszenie broni się skończyło. Niewielu jeszcze wtedy wiedziało, że od

przeszło 24 godzin trwa już brytyjska ofensywa w Cyrenajce.

Osiemnastego listopada o świcie oddziały 13 i 30 korpusów odebrały hasło „Jam”, będące sygnałem do

natarcia.

Przez pierwsze trzy dni operacji Brytyjczycy w zasadzie nie natrafili na silniejszy opór, Rommel, który

osiemnastego wieczorem powrócił z Rzymu, nie chciał wierzyć, że ma do czynienia z generalną ofensywą.
Sądził, że chodzi tu o rozpoznanie walką lub chęć opanowania terenów przygranicznych na wybrzeżu, i nie
odwołał szturmu Tobruku. Dopiero kiedy 13 korpus odciął twierdzę Bardija, a 30 korpus forsownym
marszem przez pustynię dotarł do lotniska Sidi Rezegh, Rommel docenił powagę sytuacji i wydał rozkaz
koncentracji Afrika-Korps.

Dwudziestego listopada sytuacja wyglądała następująco: część sił 13 korpusu otoczyła usytuowaną na

wybrzeżu Bardiję, część walczyła o Sidi Omar, a reszta podążała na zachód, ku Tobrukowi. Należąca do 30
korpusu 7 dywizja pancerna, wspomagana przez 22 brygadę gwardii, zajęła Sidi Rezegh odległe zaledwie 20
km od przedniego skraju obrony w Tobruku. Natomiast bardziej na południe, pod Bir El-Gubi, znajdowała
się południowoafrykańska 1 dywizja piechoty, której część maszerowała ku Sidi Rezegh.

Dowódca 30 korpusu, generał Norrie, przypuszczał, że następnego dnia powinien osiągnąć Tobruk. W

tej sytuacji zażądał przewidzianego w planach współdziałania załogi twierdzy.

Dwudziestego listopada o godzinie 17.30 generał Scobie otrzymał hasło „Pop”. Oznaczało to, że 14

brygada piechoty i 32 brygada pancerna uderzą na odcinku wschodnim, aby wyjść naprzeciw 30 korpusowi
pod Sidi Rezegh. Bezpośrednio przed tym uderzeniem brygada karpacka miała wysłać do walki na odcinku
zachodnim kilka silnych grup wypadowych. Chodziło o to, aby odwrócić uwagę nieprzyjaciela od
właściwego kierunku natarcia.

Pierwszą grupę poprowadził kapitan Jandzis. W jej skład wchodziła 4 kompania 1 batalionu,

wzmocniona spieszonym plutonem ułanów, a zadanie polegało na przeniknięciu przez linię włoską i
zaatakowaniu od tyłu pozycji nieprzyjaciela usytuowanej ok. 2 km na południe od wzgórza Twin Pimples.
Akcja i odwrót miały być osłaniane przez artylerię polską wzmocnioną znanym z „gościnnych występów”
pułkiem Królewskiej Artylerii Konnej.

Oddział wyruszył o północy. Do przejścia miał nieco ponad 2000 metrów, a czasu — dwie i pół

godziny. O 2.30 artyleria miała rozpocząć ostrzał stanowisk nieprzyjaciela. Ponadto na godzinę 3.00
zaplanowany był podobny wypad na odcinku południowym i od tego momentu część artylerii przechodziła
pod rozkazy brygadiera Cooka, dowódcy odcinka. W tej sytuacji synchronizacja działań nabierała
pierwszorzędnego znaczenia. Błąd mógł oznaczać ogromne straty. Tymczasem od godziny 0.20, kiedy to
grupa wypadowa przekroczyła położony na przedpolu jar Bu Isa, brak było jakichkolwiek wiadomości od
kapitana Jandzisa.

Dowódca brygady oraz dowodzący artylerią podpułkownik Gliwicz byli zaniepokojeni, gdyż nie

wiedzieli, czy wszystko przebiega zgodnie z harmonogramem. O godzinie 2.30 postanowili nie wydawać
jeszcze rozkazu rozpoczęcia ognia. Na punkcie dowodzenia zaterkotał telefon.

— Dlaczego Polacy nie otwierają ognia? — pytał brygadier Martin, zwierzchnik tobruckiej artylerii.
— Zadecydowaliśmy, że zaczniemy o drugiej pięćdziesiąt —- odpowiedział Gliwicz.
— Wie pan, że później będzie to w ogóle niemożliwe?
— Tak jest.
— To powodzenia.
Nastąpiło teraz 20 minut nerwowego oczekiwania. Mocno przeżywali te chwile niepewności generał

Kopański, podpułkownik Gliwicz i dowódca 1 batalionu, major Kopeć.

O godzinie 2.50 huknęło przeszło 50 dział. Na Twin Pimples, White Knoll i inne stanowiska włoskie

runęła lawina ognia. Po dziesięciu minutach artylerzyści brytyjscy odeszli na odcinek południowy, ale
większość polskich dział, nie biorąca udziału w osłonie wypadu angielskiego, strzelała do rana.

Tymczasem oddział wypadowy kapitana Jandzisa miał rzeczywiście kilkunastominutowe opóźnienie.

Dowódca liczył, że zostanie ono nadrobione, ale w połowie drogi, którą wyznaczał wrak samolotu, okazało
się, że nadal brakuje im czasu. Łącznik artyleryjski, ogniomistrz podchorąży Budzich, proponował
zameldowanie o tym Gliwiczowi za pomocą radia, jednak Jandzis wolał nie ryzykować. Obawiał się, że
meldunek może być przechwycony przez nasłuch nieprzyjaciela. Szli więc dalej, zachowując szczególną
ostrożność, gdyż musieli prześliznąć się pomiędzy wzgórzami Twin Pimples a pozycją przeznaczoną do
zaatakowania, oznaczoną na planie taktycznym mianem „wioska”. Włosi z oddalonego o przeszło kilometr
Twin Pimples często wystrzeliwali rakiety, więc niezauważone przejście całej kompanii było sztuką nie lada.
A jednak udało się. Jandzis nerwowo spoglądał na zegarek. Zbliżała się 2.30, a oni jeszcze nie rozwinęli się
do natarcia.

Wreszcie oddział przedostał się na tyły „wioski”. Znajdowali się teraz dokładnie pomiędzy trzema

stanowiskami wroga. Błyskawicznie utworzyli szyk bojowy. Była godzina 2.50. Właśnie zaczęli się
zastanawiać, co z artylerią, gdy od strony Tobruku rozległ się grzmot dział. Dziesiątki pomarańczowych
punktów pomknęło ku wrogim pozycjom. O dogodniejszym momencie do ataku nie mogli nawet marzyć.
Kapitan Jandzis dał sygnał i karpatczycy runęli na Włochów. Zaterkotały pistolety maszynowe, błysnęły
wybuchy granatów. Nieprzyjaciel był kompletnie zaskoczony i niemal nie stawiał oporu. Sąsiednie
stanowiska nie przyszły z pomocą zaatakowanym, gdyż celny ogień artylerii przydusił ich załogi do ziemi.
Po krótkiej potyczce w „wiosce” nie było ani jednego zdolnego do walki Włocha. Oddział wypadowy
rozpoczął odwrót uprowadzając ze sobą jeńca. Straty własne były stosunkowo niewielkie: dwóch poległych i
kilku lekko rannych.

Akcja ta postawiła na nogi całą dywizję „Brescia”. Włosi, sądząc, że rozpoczął się szturm, wykonali

ognie zaporowe. Wymiana strzałów trwała do rana. O świcie od wschodu rozległa się potężna kanonada. To
ruszyło główne uderzenie z Tobruku. W pierwszym rzucie atakował szkocki batalion „Black Watch”. Przy
dźwiękach kobzy Szkoci, mimo dotkliwych strat, przełamali pozycje dywizji „Bologna” i ruszyli w kierunku
skarpy El-Duda, którą z drugiej strony zaatakowała 7 dywizja pancerna z 30 korpusu.

Siły wysłane z Tobruku (14 BP i 32 BPanc) wykonały wyłom szerokości prawie 2 km i głębokości

niemal 4 km, lecz do skarpy nie dotarły. Powstrzymana została również 7 dywizja. Rezpoczęła się
kilkudniowa krwawa bitwa czołgów wokół El-Duda i pod Sidi Rezegh. Zachowujący się dotychczas dość
biernie generał Rommel obronę El-Duda od strony twierdzy pozostawił dywizjom „Bologna” i „Pavia”, zaś
na 7 dywizję pancerną uderzył z dwóch stron — 21 dywizja pancerna i włoska dywizja pancerna „Ariete”
zaatakowały od południowego zachodu, a 15 dywizja pancerna i 90 dywizja zmotoryzowana od wschodu.
Żołnierze 7 DP nie byli w stanie powstrzymać mającego zdecydowaną przewagę wroga. Nie pomogło też
wzmocnienie w postaci południowoafrykańskiej 1 dywizji piechoty. 30 korpus armijny został odrzucony na
południe. Dwie jego brygady praktycznie przestały istnieć. Rommel triumfował.

Dwudziestego trzeciego listopada sytuacja 8 armii była krytyczna. 13 korpus wciąż prowadził walki w

rejonie przygranicznym, a 30 korpus, zdekoncentrowany i mocno osłabiony, nie miał sił, by kontratakować.
Dość bierne dowodzenie armią przez generała Cunninghama spowodowało, że Anglicy nie wiedzieli, co

mają robić. Zapanował chaos, który pogłębił się jeszcze, kiedy Rommel wykonał siłami 15 dywizji pancernej
rajd na tyły brytyjskich korpusów. Tego było dla Cunninghama za wiele. Ocenił sytuację jako beznadziejną
— postanowił przerwać ofensywę i wycofać wszystkie jednostki do Egiptu. Na to jednak nie zgodził się
głównodowodzący wojskami brytyjskimi na Środkowym Wschodzie, generał Claude Auchinleck. 26
listopada odwołał on Cunninghama ze stanowiska i powierzył je generałowi Neilowi Ritchie.

Auchinleck był realistą. Wiedział o tym, że 8 armia znajduje się w trudnej sytuacji, ale zdawał też sobie

sprawę, że wojska dowodzone przez Rommla są osłabione i mają trudności z zaopatrzeniem. Liczył na to, że
sprawne dowództwo może przywrócić w szeregach brytyjskich porządek i zmienić losy kampanii. Niestety,
zawiódł się. Ritchie okazał się równie bezradny jak Cunningham. Nie zdołał opanować rozgardiaszu i
bałaganu. Oddziały brytyjskie i niemieckie często, szczególnie nocą, nie mogły się rozpoznać. Zdarzało się,
że biwakowały o kilkaset metrów od siebie nic o tym nie wiedząc. Były też przypadki, że Anglik regulował
ruch na skrzyżowaniu pustynnych szlaków, którymi podążały oddziały niemieckie.

Tymczasem Rommel przeświadczony, że utrzymanie wyłomu na wschodzie absorbuje poważne siły z

twierdzy, postanowił uderzyć na odcinek zachodni. 25 listopada o godzinie 9.00, po dwugodzinnym
przygotowaniu artyleryjskim, ruszyło natarcie z rejonu White Knoll, a więc na pozycje 3 batalionu SBSK.
Atakowali Niemcy z 202 batalionu alpejskiego, wspierani przez Włochów. Nie zaszli jednak daleko.
Przyduszeni do ziemi ogniem artylerii i ostrzelani z broni maszynowej wycofali się ponosząc spore straty.

Tego samego dnia dał o sobie znać 13 korpus armijny. Należąca do niego nowozelandzka 2 dywizja

uderzyła od północnego wschodu na Sidi Rezegh i odzyskała pozycje utracone przed dwoma dniami przez
30 korpus. Następnego dnia Nowozelandczycy kontynuowali marsz w kierunku Tobruku, rozbijając włoską
dywizję „Bologna”. Wreszcie o świcie 27 listopada doszło do połączenia z obrońcami twierdzy pod El-Duda.
Utworzony został w ten sposób korytarz łączący załogę twierdzy z 13 korpusem.

Teraz Rommel rzucił wszystkie siły, by przerwać ów korytarz. Przez 3 dni jego wojska nacierały

bezskutecznie, ale 1 grudnia potężne uderzenie czołgów rozbiło dywizję nowozelandzką.

Korytarz został przecięty, ale dowódca twierdzy, generał Scobie, miał wyraźne rozkazy, by za wszelką

cenę utrzymać pozycje wysunięte na wschód. Wymagało to znacznego wzmocnienia 32 brygady pancernej i
14 brygady piechoty, które walczyły tam od dziesięciu dni. Oczywiście, można to było uzyskać jedynie
poprzez osłabienie innych odcinków. Stopniowo, jeszcze przed przerwaniem korytarza, z Medauar odszedł
jeden dywizjon artylerii, potem batalion australijski, a następnie karpacki dywizjon przeciwpancerny. Po
klęsce Nowozelandczyków na odcinek wschodni odmaszerował sąsiadujący z Polakami od południa
angielski batalion „Borders”. W ten sposób osłabiona odejściem dwóch dywizjonów i batalionu
australijskiego brygada musiała rozszerzyć broniony przez siebie odcinek o dalszych kilka kilometrów. 3
grudnia karpatczycy i Czesi obsadzali ponad połowę obwodu twierdzy. Nie mogło być już mowy o
oddziałach odwodowych. Wszyscy znajdowali się na pierwszej linii. Wyczerpanie fizyczne coraz bardziej
dawało się żołnierzom we znaki. Do tego dochodził niepokój o losy bitwy na wschód od Tobruku.

Tymczasem Rommel, który w pierwszych dniach grudnia wydawał się być panem sytuacji, stracił nagle

impet. Jego zagony pancerne utknęły w miejscu z powodu braku paliwa i amunicji.

Jednocześnie 30 korpus otrząsnął się po porażce i 4 grudnia wykonał uderzenie w kierunku zachodnim.

Głównym siłom Rommla, zgrupowanym między Tobrukiem a 30 korpusem, było coraz ciaśniej. Obawiając
się rozcięcia swych sił, „lis pustyni” wycofał się na zachód, zwijając tym samym oblężenie Tobruku od
wschodu i od południa. 6 grudnia oddziały 30 korpusu armijnego spotkały się z obrońcami twierdzy pod Sidi
Rezegh.

Tymczasem do Rommla przybył z Rzymu feldmarszałek Albert Kesselring. Przywiózł on rozkazy

włoskiego dowództwa, zgodnie z którymi Cyrenajka winna być utrzymana za wszelką cenę, a dwie dywizje
włoskie miały nadal pozostać na zachodnim i południowo-zachodnim odcinku obrony Tobruku. Rommel
uznał ten drugi rozkaz za bezsensowny, gdyż zamierzał bronić się wszystkimi siłami nieco dalej na zachód,
pod Gazalą. Na razie jednak nie protestował.

Od 4 grudnia ciężar walk znów przesuwał się na zachód. 30 korpus armijny kontynuował swój marsz i 7

grudnia osiągnął lotnisko El Adem. Należało teraz zbadać, jakiego przeciwnika Brytyjczycy mają przed
sobą. Zadanie to powierzono brygadzie karpackiej, która otrzymała rozkaz nasilenia działalności wypadowej
i pochwycenia jeńców. Generał Kopański uznał, że najlepiej zadanie to wykona 2 batalion, zaprawiony w
bojach o Medauar i znany ze śmiałych akcji wypadowych. Zasugerował też majorowi Tytusowi Brzosko, by
zorganizował wypad w sile kompanii na południowy narożnik „wyłomu”. Major wysłuchał spokojnie
przełożonego, ale zdając sobie sprawę, że ze względu na zły stan fizyczny żołnierzy żadna kompania nie
wykona samodzielnie taktego zadania, ograniczył liczebność grupy wypadowej do dwóch plutonów i
nakazał staranne dobranie uczestników. Trzon grupy mieli stanowić żołnierze 4 kompanii wsławionej
wieloma patrolami, dowodzenie plutonami powierzono znanym zwiadowcom podporucznikowi Sawickiemu

i podporucznikowi Zgole, który miał być także dowódcą całości. W składzie grupy wypadowej nie mogło
oczywiście zabraknąć plutonowego Górnego, obserwatora artyleryjskiego ogniomistrza podchorążego
Budzicha oraz sierżanta podchorążego Bocheńskiego, który miał na swym koncie udział w 49 patrolach, co
było absolutnym rekordem. 8 grudnia Bocheńskiego czekał „wypad jubileuszowy”.

Tego dnia, po południu, dowiedział się Adzio, że ma wybrać ze swego plutonu dziewięciu ludzi i przed

godziną 21.00 zgłosić się z nimi do podporucznika Sawickiego. Wśród wybranych był oczywiście, widzący
w nocy jak kot, Wasyl Walchnowski, który pokazywał drogę, gdy w absolutnych ciemnościach udali się na
miejsce zbiórki w bunkrze R9.

O wyznaczonej godzinie Bocheński zameldował swoje przybycie, po czym wycofał się do

pomieszczenia, w którym oczekiwali pozostali uczestnicy wypadu, gdyż odpowiedzialny za organizację
akcji porucznik Maszewski prowadził jeszcze odprawę dla dowódców plutonów.

Obiektem ataku miało być gniazdo nieprzyjacielskie położone na zachód od R9, a celem głównym —

wzięcie jeńców. Karpatczycy zamierzali uderzyć na wroga z dwóch kierunków w momencie, który dowódcy
oceniający na miejscu sytuację uznają za najodpowiedniejszy. Oderwanie się od nieprzyjaciela miał
umożliwić ogień artylerii skierowany na sąsiednie stanowiska. Jednocześnie maksymalne nasilenie ostrzału
artyleryjskiego oznaczało rozkaz powrotu.

Po naradzie z porucznikiem Maszewskim Zgoła i Sawicki udali się do swych plutonów i przeprowadzili

krótkie odprawy. Doświadczonym zwiadowcom nie trzeba było tłumaczyć spraw oczywistych, więc wkrótce
oba plutony wyszły na przedpole. Tu rozłączyły się.

Podporucznik Sawicki szedł na czele oddziału, mając obok siebie podchorążego Bocheńskiego, który

pełnił funkcję jego zastępcy. Wokół panowały nieprzeniknione ciemności, co w gruncie rzeczy cieszyło
zwiadowców, gdyż mogli dość swobodnie posuwać się do przodu. Tylko od czasu do czasu, gdy
wystrzeliwane przez Włochów rakiety rozświetlały niebo, pluton musiał przypadać do ziemi.

Nagle spoza chmur wyłonił się księżyc i oblał pustynię bladą poświatą.
— Psiakrew — mruknął Sawicki. — Daleko jeszcze?
— Jesteśmy mniej więcej w połowie drogi — wyjaśnił Bocheński, którego tradycyjną funkcją było

liczenie kroków. — Może dalej pójdziemy na czworakach? I tak zaraz powinno być pole minowe.

— Zgoda.
Podporucznik Sawicki cofnął się, by wydać rozkaz żołnierzom, a Bocheński przesunął się do przodu i

zaczął delikatnie obmacywać ziemię. W pewnym momencie jego ręka trafiła na rozpulchnioną glebę.
Delikatnie odgarnął piasek i wyczuł kształt miny. Kilka sprawnych ruchów i zapalnik został wykręcony. Z
tyłu zamajaczyły sylwetki żołnierzy.

— Panie poruczniku — szepnął Adzio — doszliśmy do pola minowego.
— Pionierzy do przodu! Zróbcie przejście!
Sawicki z trzema pionierami zaczął rozbrajać miny na szerokości około 4 metrów. Praca ta zajęła im

sporo czasu, gdyż miny były zakładane dość dawno i miejsca, w których leżały, nie wyróżniały się w terenie.
Następnie Sawicki i Bocheński oznaczyli przejście białą taśmą, by bez trudu znaleźć je w drodze powrotnej.
Wreszcie ruszyli dalej. Zaraz za polem minowym musieli pokonać niski, lecz dość szeroki pas drutów
kolczastych. Sawicki z niepokojem dostrzegł, że niektórzy żołnierze przechodzą przez przeszkodę prawie
wyprostowani.

Nagle zaterkotał włoski karabin maszynowy. Czyżby Włosi odkryli patrol? Ale nie, po chwili w

okopach wroga znów panowała cisza. Żołnierze błyskawicznie utworzyli tyralierę, ale w tym samym
momencie ponownie rozległy się strzały. Ogień przybierał na sile. Mimo to dowódca grupy uznał, że
przeciwnik nie widzi ani ich, ani plutonu podporucznika Zgoły, że strzela „na ślepo”. Sytuacja nie była
jednak dobra, gdyż nie wszyscy żołnierze zdołali już sforsować zaporę z drutów kolczastych. W pewnym
momencie chaotyczne serie włoskich karabinów maszynowych omiotły teren, na którym zalegli Polacy.
Rozległ się jęk. To strzelec Grześlak został trafiony kilkoma pociskami. I wtedy, zupełnie nieoczekiwanie,
odezwała się polska artyleria. Widocznie dowództwo uznało, że plutony już wykonały atak lub załamały się
pod ogniem.

— Do diabła — syknął Sawicki. — Po co oni strzelają?! W ten sposób nie zaskoczymy wroga.
Natężenie ognia artyleryjskiego wzrastało i można je było uznać za sygnał do odwrotu. Do

podporucznika podczołgał się jeden z pionierów.

— Panie poruczniku, trzeba się wycofać! Zaraz tu będzie piekło! Wszyscy zginiemy!
— Wracać na posterunek przy polu minowym! — warknął Sawicki i dał znak do ataku.
Przebiegli kilka metrów, jednak od pozycji włoskiej dzielił ich jeszcze jeden drut kolczasty. Podchorąży

Bocheński sięgnął do kieszeni po nożyce do cięcia drutów, ale okazało się, że zaczepiły się o coś i nie może
ich wydobyć. Niemal w tym samym momencie Włosi wystrzelili rakiety i w ich świetle zdenerwowany

Bocheński dostrzegł, że zasieki są niskie, że można je przeskoczyć. Poderwał się i wykonał długi skok. Za
nim poszedł Sawicki i kilku innych żołnierzy. Przed nimi wybuchały ciskane przez wroga granaty, lecz na
szczęście miały one mały promień rażenia. Przywarli do ziemi.

Podporucznik Sawicki czekał na moment względnego spokoju, a kiedy ten nastąpił, rzucił granatem i z

okrzykiem: „Naprzód!”, ruszył do przodu. Bocheński chciał pójść w jego ślady, ale nagle poczuł ostry ból w
ramieniu i w prawej nodze. Zatoczył się, upadł, na chwilę stracił przytomność. Tymczasem Sawicki dobiegł
do okopu, potknął się na nasypie, przekoziołkował i wpadł między Włochów. Jeden z nich chwycił go za
gardło — tego wyrżnął rewolwerem w szczękę, drugi wskoczył mu na plecy, a przed sobą zobaczył
uniesiony bagnet. Na szczęście wciąż miał w ręku odbezpieczony rewolwer. Strzelił dwukrotnie. Tymczasem
do okopu wskakiwali pozostali Polacy. Rozgorzała walka na bagnety, kolby i pięści. Nie wiadomo, jak
potoczyłyby się jej losy, gdyby nagle nie pojawił się podporucznik Zgoła ze swoimi ludźmi. To przesądziło o
wyniku zmagań. Już po chwili obydwa plutony wycofały się, uprowadzając ze sobą pięciu jeńców.

Sawicki obszedł zdobytą pozycję dokoła, by sprawdzić, czy żaden z karpatczyków nie został w okopie,

a potem ruszył spiesznie, by dogonić grupę. Przy drutach spotkał dwóch żołnierzy pochylonych nad
śmiertelnie rannym strzelcem Grześlakiem. Ściągnął kombinezon, na tych prowizorycznych noszach ułożyli
rannego i podążyli ku własnym okopom. Po paru minutach, kulejąc, dogonił ich podchorąży Bocheński.
Chciał pomóc, lecz przeliczył się z siłami.

— To tylko draśnięcie — tłumaczył.
— Dobrze, dobrze... Biegnij do przodu i obejmij dowództwo — polecił Sawicki, który w ciemnościach

nie widział, jak poważne są rany Bocheńskiego.

Adzio próbował wykonać rozkaz, ale po kilkunastu krokach musiał stanąć. Ból był coraz dotkliwszy, sił

ubywało. Żeby tylko nie stracić przytomności, myślał podchorąży. Trzeba się jakoś dowlec do okopu...

Nagle w ciemnościach zamajaczyła sylwetka jakiegoś żołnierza. To Jan Erdman znalazł bardzo już

osłabionego kolegę.

Odwrót patrolu nie należał do łatwych. Włosi pokryli gęstym ogniem teren przed polskimi pozycjami i

żołnierze z grupy wypadowej musieli sporym łukiem obejść pole ostrzału.

Podporucznik Sawicki i plutonowy Górny, gdy ich zmieniono przy noszach, wysunęli się do przodu, by

znaleźć przejście przez własne pole minowe i zasieki. Naraz w pobliżu wybuchły dwa pociski artyleryjskie.
Sawicki runął odrzucony podmuchem. Kiedy podniósł głowę, w miejscu, w którym przed chwilą stał Górny,
dostrzegł tylko rozerwany but. Przygnębiony ruszył ku okopom. Przed pierwszym polskim bunkrem
dostrzegł siedzącego żołnierza. Toż to Górny! Padli sobie w ramiona.

— Myślałem, że pan zginął, poruczniku, i że został po panu tylko but! — zawołał Górny.
— Też widziałem ten but, tylko myślałem, że... — śmiał się Sawicki.
Powoli do okopu docierali pozostali uczestnicy wypadu. Jako jeden z ostatnich dowlókł się,

podtrzymywany przez Erdmana, podchorąży Bocheński. Jubileuszowy patrol nie był dla niego szczęśliwy.

Bilans wypadu z 8 grudnia wyglądał następująco: zginął strzelec Grześlak, a rany odnieśli podchorąży

Bocheński i podchorąży Szulc-Krzyżanowski. Przyprowadzono pięciu jeńców, którzy zeznali, że słyszeli o
planowanych zmianach w ugrupowaniu własnych wojsk, ale terminu tego przegrupowania nie znali.
Przypuszczają, że nastąpi to wkrótce.

Już 9 grudnia, około południa, obserwatorzy zameldowali generałowi Kopańskiemu, że elementy

dywizji „Trento” na południowo-zachodnim pododcinku opuściły swe pozycje. Patrole z 1 i 2 batalionu,
wysłane w tamtym kierunku, zajęły skarpę Carmusa i dwa okoliczne wzgórza. W tej sytuacji1 1 batalion
mógł zejść z odcinka i zasilić pozostałe bataliony.

Generał Kopański w porozumieniu z dowództwem brytyjskim zadecydował, że 1 i 3 bataliony uderzą w

kierunku na White Knoll i w ten sposób odetną wrogie oddziały obsadzające „wyłom”. W nocy z 9 na 10
grudnia patrole 3 batalionu opanowały wzgórze White Knoll, stwierdzając przy tym, że główne siły włoskie
opuściły pozycje, pozostawiając na stanowiskach jedynie nieliczne oddziały osłonowe. W nowej sytuacji
generał Kopański rozkazał 2 batalionowi uderzyć na wzgórze Medauar.

Natarcie, poprzedzone przygotowaniem artyleryjskim, zakończyło się sukcesem. Jeszcze w nocy Polacy

zdobyli szereg bunkrów, a między nimi znienawidzony R7. Jednocześnie 3 batalion kontynuował atak na
„wyłom” od strony White Knoll, czyli od północy. Włosi, obawiając się, że Polacy odetną im drogę odwrotu,
nie opierali się zbyt długo. Rankiem, 10 grudnia, cały odcinek Medauar był w rękach karpatczyków. O
godzinie 10.00 na szczycie wzgórza 209 załopotała biało-czerwona flaga.

Zdobycie Medauar kosztowało polską brygadę 5 zabitych i 22 rannych, a flaga na szczycie wzgórza

była symbolem zakończenia oblężenia Tobruku i jednocześnie wymownym akcentem polskiego udziału w
obronie twierdzy.

Generał Kopański za uchodzącym nieprzyjacielem wysłał wydzielony oddział pościgowy. Było to

znakomite posunięcie. Polacy podążając na zachód, wzdłuż szosy Tobruk—Derna, dotarli do rejonu Gazali
w chwili, gdy przeciwnik nie miał tam jeszcze zorganizowanej obrony. Niestety, grupa karpacka była zbyt
słaba, by podjąć walkę z przeważającymi siłami wroga, a wsparcia ze strony Brytyjczyków nie otrzymała.
Dowódca oddziału pościgowego, major Bobiński, na polecenie generała Kopańskiego wrócił do twierdzy.

Dziesiątego grudnia wydawało się, że brygada karpacka odejdzie na zasłużony odpoczynek. Jednak

stało się inaczej. Następnego dnia generał Kopański otrzymał nowe instrukcje. Brygada przechodziła pod
rozkazy dowódcy 13 korpusu armijnego, generała Gotta, i miała przygotować się do działań manewrowych
na pustyni.

Tak więc „epopeja tobrucka” zakończyła się dla SBSK po 110 dniach udziału w obronie. Brygadę

czekały nowe zadania w bitwie pod Gazalą.

Kiedy jesienią 1941 roku karpatczycy tkwili w okopach i twardo bronili twierdzy, na murach

okupowanej Warszawy pojawiły się napisy: „Tobruk walczy”. Nazwa libijskiego miasta symbolizowała
wówczas walkę żołnierza polskiego, gdyż brygada karpacka była wtedy jedynym lądowym oddziałem
polskiej regularnej armii walczącej z Niemcami.

Polakom w kraju, którzy codziennie musieli znosić hitlerowski terror, nazwa ta dodawała otuchy.
Pewnego dnia zdarzyło się, że szmatławy dziennik „Die Woche”, ukazujący się również w Generalnym

Gubernatorstwie, zamieścił zdjęcie mające obrazować nędzę obrońców Tobruku. Widać na nim było punkt
wodny. I oto, ku zdumieniu Niemców, Polacy wykupili ten jeden numer w ciągu kilku godzin! Dostrzegli
bowiem na obudowie studni napis: „Woda do picia”, w języku polskim.

Każde doniesienie z frontu północnoafrykańskiego było żywo dyskutowane, a wspaniała postawa

Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich spowodowała, że słowo „Tobruk”, wypisywane na murach
Warszawy, stało się symbolem nieugiętej walki Polaków z hitlerowskim najeźdźcą.