Kształtowanie i nabywanie systemu językowego u dzieci czyli jak

stymulować rozwój mowy

Autor: Ilona Godoj

31.03.2010.

Zmieniony 01.04.2010.

Dla większości z nas mowa jest czynnością tak oczywistą, że nie zastanawiamy się wcale nad jej

znaczeniem. Ale czy moglibyśmy wyobrazić sobie nasze życie bez zdolności językowego porozumiewania

się…?

Umiejętność językowa jest elementem bardzo ważnym w sprawnym funkcjonowaniu społecznym i

nauczaniu szkolnym. Wszyscy wiemy, jak wielkim ułatwieniem dla człowieka, w każdym okresie jego

życia, jest umiejętność poprawnego, swobodnego i poprawnego sposobu wypowiadania swoich myśli.

Ułatwia to kontakty z rówieśnikami, kontakty zawodowe i towarzyskie, niekiedy decyduje o przyszłej

pracy a nawet o powodzeniu życiowym człowieka.

Uczenie się mówienia jest ważnym „skokiem intelektualnym” w życiu jednostki, otwiera

ono przed dzieckiem nowy świat, świat pytań, rozumowania, komunikacji społecznej i opinii, które nadają

ogromnego przyspieszenia wszystkim innym rodzajom uczenia się.

Dziecko ucząc się języka, poznaje umowę społeczną, która połączyła znaczeniem sekwencję dźwięków

(formę językową) z oznaczaną przez nią rzeczą, zjawiskiem, relacją (treścią). W trakcie swych

doświadczeń językowych i pozajęzykowych dziecko dowiaduje się, co ludzie mają na myśli, gdy mówią,

np. kura itp.1

Czym jest kompetencja językowa a czym kompetencja komunikacyjna?

Jak pisze językoznawca S. Grabias „Aby człowiek mógł bez przeszkód uczestniczyć w komunikacji

językowej, musi mieć do dyspozycji pewnego rodzaju kompetencje oraz pewnego typu sprawności

[…]. Owe kompetencje i sprawności stanowią dwie strony tego samego zjawiska.2

Innymi słowy można powiedzieć, że komunikacja stanie się możliwa, gdy człowiek posiada kompetencje,

które są wiedzą oraz sprawności, które przyjmują postać realizujących umiejętności i nie ujawniają się

bez nabytej wcześniej kompetencji.

Zdaniem S. Grabiasa, komunikację językową warunkują trzy typy kompetencji:

Kompetencja językowa - to nieuświadomiona wiedza tkwiąca w umyśle człowieka, na temat budowania

sensownych i gramatycznie poprawnych zdań. Warunkuje ją opanowanie systemu (kodu) językowego na

jego trzech poziomach: fonologicznym, morfologicznym i składniowym. Kompetencja językowa jest

zatem znajomością systemu językowego.

Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Innymi

słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto

mówi, co mówi i do kogo mówi.

Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk.

Wiedza ta powstaje przy udziale języka.

Warunkiem opanowania kompetencji komunikacyjnej, jak i kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie

odpowiednią kompetencja językową. Brak tychże kompetencji prowadzi do ograniczonych wypowiedzi. O

nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności biologiczne (percepcja

słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne) i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność

systemowa - budowa poprawnych zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność

posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych).3

Pamiętajmy również, że formowanie języka w umyśle człowieka wspiera się na filarach poznawczych

jakimi są:

motoryka oraz sprawność manualna i oralna

spostrzeganie wzrokowe

spostrzeganie słuchowe

zabawa

zachowania społeczne;

Brak jednej z tych umiejętności na danym etapie zamienia warunki rozwoju pozostałych funkcji, czasem

nawet uniemożliwia ich dalszy rozwój a tym samym wpływa na rozwój mowy4.

Jak przebiega rozwój mowy dziecka?

Rozwój języka rozpoczyna się z chwilą narodzin, a nawet wcześniej, jeżeli weźmiemy pod uwagę

konieczne uwarunkowania genetyczne oraz pierwsze doświadczenia słuchowe i czuciowe płodu. Od

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24

pierwszych prób ssania i pierwszego wydanego (najczęściej w postaci krzyku) dźwięku, rozpoczyna się

dla dziecka długa i skomplikowana droga prowadząca do zdobycia narzędzia, pozwalającego poznawać

otaczającą je rzeczywistość (bliższą i dalszą), wychodzić w relacje z innymi ludźmi oraz czerpać ze źródeł

kultury.5

Poniższe okresy w rozwoju mowy tzn. “kamienie milowe” przedstawiają niektóre

umiejętności określające postępy dziecka, gdy uczy się ono porozumiewać.

Wiek dziecka

Słyszenie i rozumienie

Nadawanie i mowa

Od 0 do 3 miesiąca życia

Reaguje na głośne dźwięki.

Wycisza się lub śmieje, gdy do niego mówimy.

Przerywa płacz, słysząc nasz glos.

Wzmaga lub przerywa ssanie, gdy usłyszy dźwięki.

Głuży – wydaje dźwięki przypominające dźwięki.

Radośnie piszczy, słysząc znane dźwięki.

Używa krzyku i płaczu do sygnalizowania swoich potrzeb.

Inaczej płacze przy przemoczeniu inaczej – gdy jest głodne itp.

Około 4 – 5 miesiąc życia

Odwraca głowę, szukając źródła dźwięku.

Reaguje na zmianę tonu naszego głosu.

Zwraca uwagę na zabawki, które wydają dźwięki.

Reaguje na muzykę.

Gaworzy, powtarza ciągi sylab i dźwięków własnych oraz zasłyszanych z otoczenia.

Zagadywane – gaworzy, uśmiecha się, porusza rękami i nogami.

Około 7 – 12 miesiąc życia

Odwraca się i patrzy w kierunku źródła dźwięku.

Skupia uwagę, gdy do niego mówimy.

Pytany: „Gdzie mama?”, „Gdzie tata?”’ „Gdzie

lampa?”, - wskazuje palcem.

Chce uczestniczyć w prostych zabaw typu: „Idzie rak”, „Ważyła sroczka” itp.

Zachęcane – wykonuje proste polecenia np. „Daj...”

Próbuje naśladować nasze ruchy.

Intensywnie gaworzy np. : „ma-ma-ma”, „na-na-na”, „da-da-

da”, „ta-ta-ta”.

Używa dźwięków, by zwrócić na siebie uwagę.

Wykorzystuje dźwięki i mimikę, by spytać lub poprosić o coś.

Mogą pojawić się pierwsze słowa typu „mama”, „tata”,

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24

„baba”.

Pierwsze słowa nie muszą być kojarzone z konkretnym przedmiotem.

Od 12 miesiąca życia do 2 roku życia

Poproszone – wskazuje poprawnie niektóre części ciała.

Wykonuje najprostsze polecenia, np. „daj buzi”, „zrób pa pa”.

Słucha z zainteresowaniem prostych piosenek, wierszyków, krótkich opowiadań.

Potrafi wskazać często nazywane przez nas przedmioty.

Zamiast słów stosuje wyrazy dźwiękonaśladowcze: „bach”. „hau”,

„brr”.

Powtarza wielokrotnie wyrazy zasłyszane z otoczenia tzw. echolalie.

Zaczyna łączyć dwa wyrazy, pojawiają się wyrażenia typu: „nie chcę”. „mama

daj”.

Wymawia samogłoski: a, u, i, o, e, y oraz spółgłoski: m, b, p, t, d, n, ł, j.

Upraszcza – może wymawiać początki lub końce słowa.

Ma coraz bogatszy słownik.

2 – 3 rok życia

Rozróżnia przeciwieństwa: „chodź – stój”, „nie ma – jest”.

Wykonuje bardziej złożone instrukcje np. „weź misia i chodź do mamy”.

Wskazuje części ciała.

Nazywa większość przedmiotów znanych z otoczenia – może popełnić przy tym błędy typu:

„ludź” zamiast „człowiek”.

Wymawia poprawnie coraz więcej głosek: k, g, l.

Trudne głoski może zastępować łatwiejszymi np.: zamiast „szalik” powie

„salik” lub „sialik”, zamiast „ryba” powie „lyba”

lub „jiyba”.

Pyta: „co to?”, stosuje przeczenia, np.: „nie ma mamy”, zaczyna używać

liczby mnogiej.

Pytane podaje swoje imię.

3 – 4 rok życia

Reaguje na głos a innego pokoju i komunikaty z radia lub z telewizji.

Potrafi odróżnić wymowę prawidłową od zniekształconej np.: „sanki” –

„sianki”.

Jest rozumiane przez osoby obce.

Buduje coraz dłuższe zdania.

Coraz więcej pyta. Odpowiada na proste pytania: „kto?”, „co?”,

„gdzie?”, „z kim?”, „z czym”?.

Często upraszcza najtrudniejsze głoski: sz, ż, cz, dż, r.

Zwykle mówi płynnie, czasem mogą pojawić się zawahania, powtórzenia dźwięków, sylab, wyrazów,

przeciągania głosek, tzw. rozwojowa niepłynność mowy.

4 – 5 rok życia

Z uwaga słucha prostego opowiadania i odpowiada na pytania związane z treścią.

Rozumie komunikaty wypowiadane przez obce osoby.

Zadaje bardzo dużo pytań.

Może wymawiać najtrudniejsze głoski; sz, ż, cz, dż, r.

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24

Buduje bogate zdania – używa coraz więcej przymiotników.

Potrafi opowiedzieć prostą historyjkę.

Stosuje podstawowe reguły gramatyczne, choć czasem je jeszcze myli,

5 – 6 rok życia

Rozumie trudniejsze instrukcje np.: „klaśnij w dłonie, a potem połóż ręce na kolanach”.

Potrafi wysłuchać dłuższego opowiadania, bajkę, rozumie morał.

Rozumie określenia typu: „pod”, „na”, „obok”.

Prawidłowo interpretuje znaki symboliczne np.: „kółko i trójkącik - to będą znaki

drogowe!”.

Mowa jest wyraźna i poprawna, prawidłowo wymawia wszystkie głoski języka polskiego.

Poprawnie buduje zdania – stosuje reguły gramatyczne.

Potrafi odpowiedzieć na bardziej złożone pytania, opowiada używając zdań złożonych.

Potrafi opowiedzieć, co widzi na ilustracji, opowiada bajki.

Potrafi porozmawiać z osobą obcą, nie odbiegając od tematu.

Używa słów określających stosunki przestrzenne i nazywa podstawowe figury geometryczne.

Opracowanie: dr Iwony Michalak – Widery, Katarzyny Węsierskiej

Jak stymulować umiejętności językowe i komunikacyjne u dzieci?

W ostatnich latach z niepokojem obserwuje się stopniowe obniżanie umiejętności językowych u dzieci.

Faktem jest, że współczesne dzieci od najmłodszych lat pozostają pod ogromnym wpływem telewizji.

Przez to wychowują się one w coraz uboższym językowo środowisku. Współcześni rodzice niekiedy nie

mają czasu na rozmowę lub przeczytanie dziecku wieczorem nawet jednej bajki. Szkoda, ponieważ

kontakt z żywym słowem zastąpiła dziś telewizja czy komputer, której dominującym elementem jest

obraz. Efektem tego jest coraz gorsza znajomość języka, który jest przecież narzędziem myślenia. Jeżeli

dziecko ma trudności z językowym porozumiewaniem się, to również jego myślenie jest zaburzone. To z

kolei może spowodować, że pojawiają się trudności w szkole, a także w późniejszym życiu.

Dzieci przestają przejawiać chęć porozumiewania się, przyzwyczajają się do tego, że można być biernym,

że nie trzeba odpowiadać, a jeśli się chce, to można nawet i nie słuchać, kiedy ktoś do nich mówi.

Praca nad językiem i procesami poznawczymi dziecka wymaga systematycznych ćwiczeń w zakresie

poprawnej artykulacji, doskonalenia form gramatycznych, konstrukcji składniowych i wielu innych.

Ćwiczenia te - ze względu na psychologiczne aspekty rozwoju dziecka – powinny mieć charakter

zabawy i powinny wiązać się z działaniem dziecka.

Jak można wspomagać rozwój kompetencji językowej u dziecka:

1.Usprawnienie wymowy dziecka poprzez:

ćwiczenia (zabawy) oddechowe – mają na celu m.in.: kształtowanie oddychania brzuszno-

przeponowego, wydłużanie fazy wydechowej, niwelowanie napięcia mięśniowego;

ćwiczenia doskonalące aparat artykulacyjny (gimnastyka języka, warg, policzków, podniebienia

miękkiego) – mają na celu doskonalenie sprawności mięśni biorących udział w procesie artykulacji-

czasami się zdarza, że gimnastyka narządów mowy wystarcza do zlikwidowania prostych wad wymowy;

ćwiczenia fonacyjne i głosowe (np. śpiewanie: głośno – cicho albo nisko - wysoko, mówienie:

głośno – szeptem), mają na celu wykształcenie u dzieci odpowiedniej wysokości, nastawienia, siły

głosu w czasie mówienia;

ćwiczenia słuchowe i słuchu fonematycznego – mają na celu m.in. doskonalenie rozpoznawania

dźwięków, rozwijanie zdolności różnicowania głosek opozycyjnych np. b-p oraz doskonalenie procesów

analizy i syntezy słuchowej.

2. Rozwijanie słownika poprzez:

poznawanie słów i ich znaczeń w relacjach z innymi słowami (nazwy przedmiotów, zjawisk, osób, nazwy

czynności oraz nazwy własności);

opowiadanie, opisywanie przedmiotów, zjawisk, osób itp.;

poznawanie słów przeciwstawnych (np. krótki – długi, mały duży);

poznawanie słów pozostających w relacji nadrzędności – podrzędności , tworzenie kategoryzacji

(np. pies – zwierzę, róża  kwiat);

poznawanie wyrazów wieloznacznych używanych do określania konkretnych przedmiotów (np. zamek

– budowla, błyskawiczny, do drzwi);

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24

poznawanie wyrazów o znaczeniach metaforycznych (np. pracowity jak mrówka, szybki jak błyskawica);

poznawanie wyrazów bliskoznacznych (np. duży – ogromny, wielki);

uczenie się na pamięć prostych wierszy, rymowanek, wyliczanek i piosenek – nie wzbogaca zasób

słownika, ćwiczy artykulacją ale również ćwiczy pamięć.

tworzenie rymów, rymowanek, wyliczanek – pomagają dzieciom odkrywać dźwiękową strukturę

słowa, rytm i melodię (płotek- kotek itp.);

rozwiązywanie zagadek słownych, słuchowych, prostych rebusów itp.

tworzenie rodziny wyrazów – ( np. mama, mamusia, mateńka, matka);

3.Doskonalenie poprawności gramatycznej wypowiedzi:

używanie odpowiednich form gramatycznych wyrazów należących do podstawowych części mowy (np.

mówimy „fruwają dwa motyle”, a nie „fruwają dwa motyl”);

łączenie wyrazów w wypowiedzi (np. sarenka – brązowa, płochliwa, miła, skacząca itp.);

rozwijanie zdania prostego (próby przekazania wielu różnych informacji o opisywanym obiekcie, np.

kubek mamy – duży czerwony kubek mamy stoi na stole obok wazonu);

Natomiast rozwijając kompetencję komunikacyjną dziecka, powinno dążyć się m.in. do:

1.Rozwijania umiejętności słuchania utworów literackich i tworzenia opowiadań poprzez:

słuchanie wierszy, bajek, baśni, legend ludowych, realistycznych i fantastycznych opowiadań;

porządkowanie zdarzeń według relacji czasowych i przyczynowo – skutkowych, zwracanie uwagi

na zakończenie akcji;

zwrócenie uwagi na charakterystyczne zwroty używane na rozpoczęcie i zakończenie opowiadania

(„Dawno, dawno temu…”’ „Był sobie raz...”, „I żyli

długo i szczęśliwie...”) - stosowanie ich we własnych opowiadaniach, opowiadanie o przeczytanej

książeczce, oglądanym filmie, spektaklu teatralnym, ciekawym zdarzeniu itp.

2.Rozwijania umiejętności prowadzenia rozmowy poprzez:

przysłuchiwanie się dialogom prezentowanym przez rodzica czy nauczyciela w teatrzyku kukiełkowym,

podczas opowiadania, w rozmowie z osobą dorosłą;

przyjmowanie właściwej pozycji ciała w czasie rozmowy: zachowanie właściwej odległości między

partnerami rozmowy, zwracanie się twarzą w kierunku dziecka, aktywne słuchanie rozmówcy,

podtrzymywanie tematu rozmowy, próby argumentowania, wyjaśniania, zadawanie pytań otwartych i

udzielanie odpowiedzi, które nie są ogólnikowe;

używanie różnych charakterystycznych zwrotów na rozpoczęcie i zakończenie rozmowy, poznawanie i

stosowanie zwrotów służących argumentowaniu (np. tak, bo...), przekonywaniu (np. posłuchaj,

rozumiesz?);

próbowanie umiejętności prowadzenia rozmowy w zabawach w role, własnych inscenizacjach, w

sytuacjach proponowanych przez rodziców, nauczycieli z użyciem środków pozawerbalnych (miny,

gesty);

Kształtowanie się i rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem społecznym. Częste kontakty werbalne

dziecka z otoczeniem przyśpieszają ten rozwój, doskonaląc mowę, bogacąc słownictwo, ucząc

prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i

rytmem mowy. Jednocześnie stwierdza się, że w przypadku zaniedbań środowiskowych, braku wzorców

do naśladowania lub istnienia wzoru nieprawidłowego u dzieci może nastąpić opóźnienie rozwoju mowy

lub zaburzania mowy.6

Uwagi końcowe

To, jak dziecko mówi, wpływa na psychiczne i społeczne jego przystosowania, na osiągnięcia szkolne,

wpływa na samoocenę, pozwala dziecku oddziaływać na myśli i uczucia innych ludzi. Uczenie się mowy to

proces długi i skomplikowany. Należy wykorzystać to, że dzieci chętnie bawią się wyrazami, rymują,

przekręcają, przestawiają, próbują niejako w zabawie stwierdzić, jak daleko sięga nasza wolność w

używaniu języka i gdzie zaczyna się konieczność podporządkowania się regułom językowym.

Należy również pamiętać, że każde zakłócenie kształtowania się etapów rozwoju dziecka wpływa na

tempo i jakość nabywania systemu językowego. Nie powinno się lekceważyć najdrobniejszych nawet

przejawów opóźnień w każdej sferze, bowiem mają one wpływ na rozwój kompetencji językowej, która

warunkuje rozwój intelektualny dziecka.

Wybrane propozycje książek, które mogą pomóc rozwijać mowę dziecka:

1.Marta Bogdanowicz (opracowanie) - Rymowanki-przytulanki. HARMONIA.

2.Jagoda Cieszyńska, Kocham czytać - Pakiet 18 zeszytów, Wydawnictwo Edukacyjne..

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24

3.Jagoda Cieszyńska, Marta Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna. Wydawnictwo Edukacyjne

2008.

4.Beata Dawczak, Izabela Spychał, Gadające zwierzątka.

5.Agnieszka Frączek, Dranie w tranie, czyli wiersze trudne niesłychanie, Literatura.

6.Agnieszka Frączek, Berek literek czyli psoty od A do Z, Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski

7.Anna Franek, Marzena Regiel, Zabawy rozwijające mowę Twojego dziecka, Harmonia 2009.

8.Izabela Jackowska, Iwona Rutkowska-Błachowiak , Dudni, stuka czy puka? Ćwiczenia słuchowe i

dźwiękonaśladowcze wspomagające prawidłowy rozwój mowy dziecka.

9.M. Kielar–Turska – Rozwijanie kompetencji komunikacyjnej dzieci. W.O.M. Kraków.

10.Bolesław Kołodziejski, Utulanki - czyli piosenki na dziecięce masażyki (z płytą CD), HARMONIA.

11.I Iwona Michalak-Widera, Aby nasze dzieci mówiły pięknie, Unikat-2.

12.Iwona Michalak-Widera , Śmieszne minki dla chłopczyka i dziewczynki, Unikat-2.

13.wona Michalak-Widera, Katarzyna Węsierska, Będę wielkim mówcą. Poziom I - Zabawy buzi i języka

dla każdego smyka.

14.Iwona Michalak-Widera, Odgłosy zwierząt. Książeczki rozwijająca mowę malucha, część 1 i 2.

15.Elżbieta Maria Minczakiewicz, Rysowane wierszyki i zagadki w rozwijaniu aktywności dialogowo-

komunikacyjnej i zabawowej u dzieci o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach rozwoju, Impuls.

16.Maria Molicka, Bajkoterapia, O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina.

17.Anna Ożyńska-Zborowska, Antologia literatury dla najmłodszych.

18.Agata Półtorak, Bee, mee i kukuryku, GWP .

19.Agata Półtorak, Szmatki z tęczowej szufladki - wierszyki do masażyków i zabaw paluszkowych GWP.

20.Poznaję słowa i dzwięki. Aksjomat.

21.Małgorzata Rocławska-Daniluk, zabawy usprawniające buzię i język dziecka, Glottispol 2006.

22.Iwona Rutkowska-Błachowiak, Gimnastyka buzi na wesoło. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych dla

dzieci, Bonami.

23.Krzysztof Sąsiadek, Zabawy paluszkowe, Media Rodzina.

24.Ewa Małgorzata Skorek, Księga zagadek Oficyna Wydawnicza Impuls

25.Ewa Małgorzata Skorek, Rysowane wierszyki, Oficyna Wydawnicza Impuls.

26.Dagmara Śmiałkowska, Wędrówka przez słówka. Antologia twórczości dla dzieci.

27.Ewa Słodownik-Rycaj, Gry Sudecka zabawy językowe,Żak 2001.

28.Ewa Sujecka Rysowane wierszyki dla najmłodszej publiki, Harmonia,

29.E. Sachajska , Uczymy poprawnej wymowy. WSiP Warszawa 1987.

30.Małgorzata Strzałkowska, Wierszyki łamiące języki oraz inne książeczki.

31.Justyna Winiarska Wiersze na cztery łapy i ogon, Impuls.

32.POCZYTAJ MI, MAMO, wybór tekstów Wendy Cooling, IMPULS 2006.

33.Przez zabawę do nauki mówienia, czytania i pisania, P.W.D. APEL.

34.100 BAJECZEK KOŁYSANECZEK, IMPULS 2010.

35.Wojciech Widłak, Pan Kuleczka, Media Rodzina.

36.Zabawy fundaMentalne (od 0 do 6 lat).

37.Jan Brzechwa, Julian Tuwin, Danuta Wawiłow, i inni autorzy – Wiersze.

Inne propozycje

1.Marta Bogdanowicz , W co się bawić z dziećmi? - Piosenki i zabawy wspomagające rozwój dziecka.

Harmonia.

2.Co to? Kto to? Ćwiczenia i zabawy z dźwiękiem, Seventh Sea.

3.Miś i Margolcia – ulubione piosenki dla dzieci CD.

4.Kołysanki Mini Mini, Grzegorz Turnau Magda Umer Kołysanki – utulanki.

5. Maria Tomaszewska, PLĄSY Z DŁUGĄ BRODĄ - Piosenki dla dzieci śpiewane od pokoleń, Harmonia.

6.Zwierzaki – zabawy z obrazem i dźwiękiem. Seventh Sea.

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:24