12.03.2014, Zagadnienia wydawnicze, prof. Linert
Temat: Geografia i koncentracja produkcji wydawniczej
W latach międzywojennych
W latach międzywojennych (1918-1939) rozmieszczenie centrów edytorskich (grupa
wydawców) w stosunku do czasów XIX stulecia, nie uległo większym zmianom. Przykładowo w 1935
roku aż 7/8 lub 86,9% wszystkich druków ukazało się w Warszawie oraz 4 województwach:
lwowskim, poznańskim, krajowskim wileńskim. (wydawały ok. 87% wszystkich druków) Stosunkowo
dużą rolę odgrywały też województwa: łódzkie, śląskie i pomorskie.(wydawały ok. 2 % wszystkich
tytułów) Znacznie mniejszą rolę pełniło lubelskie, białostockie, kieleckie, wołyńskie i stanisławowskie
(wydawały po kilkadziesiąt tytułów). Znikomą rolę pełniły wojewódzka : poleskie, tarnopolskie i
nowogródzkie (5-13 tytułów).
W porównaniu z okresem zaborów wzrosło jednak znaczenie stolicy: dostarczała ona ponad połowę
tytułów wszystkich książek (51,7%), w tym niemal 2/3 tytułów publikacji literackich. Na drugie
miejsce awansował Lwów (14,2%), a na trzecie – Poznań (8,6%), na czwarte spadł Kraków (8,2%) na
piątym utrzymało się Wilno (4,2%).
Geografia centrów edytorskich
Po II Wojnie Światowej geografa centrów edytorskich uległa – z powodu zmiany granic –
znacznym przeobrażeniom (utrata Lwowa, Wilna i Stanisławowa oraz potrzeba podejmowania
działalności wydawniczej na terenie ziem zachodnich. ) Przejściowo utraciła czołową rolę Warszawa.
W 1945 roku jej udział produkcji wynosił 22,6% ; w 1947 roku już około 41 %. Na znaczeniu zyskał
Kraków, który w 1945 roku wydał około 29% całej produkcji i nieco ponad 17% w 1947 roku. Innymi
ważniejszymi ośrodkami w pierwszych latach Polski Ludowej były: Poznań, Łódź, Katowice, krótko –
Lublin.
Koncentracja produkcji 1947-1953
Koncentracja produkcji utrzymała się na dawnym poziomie. W 1945 roku w pięciu miastach
opublikowano łącznie ponad 85% wszystkich druków, w 1947 roku blisko 91%. Zdominowanie
produkcji wydawniczej przez profesjonalne wydawnictwa państwowe i „spółdzielcze”, z zasady
mieszczące się w stolicy, doprowadziło do tego, że stopniowa zaczęła wzrastać po odbudowie w
latach 50. Rola Warszawy. W 1955 roku na Warszawę przypadało aż 97% wszystkich publikacji.
PRZYPOMNIENIE -
!!1949-55/56 – okres Stalinizmu!!
Decentralizacja produkcji po 1956 roku
Po 1956 roku rozpoczął się proces stopniowej decentralizacji produkcji. Zapoczątkowany on został
decyzją powołania w 1953 roku Wydawnictwa Literackiego w Krakowie. Po przełomie
październikowym powołane zostały kolejno wydawnictwa: Poznańskie (1956), „Śląsk” w Katowicach,,
Łódzkie, Lubelskie, „Pojezierze” w Olsztynie; wszystkie w 1957 r. W efekcie gdy reaktywowano
Wydawnictwo Morskie (Gdańsk, 1957), gdy powstał „Znak” (1959) gdy wzrosła liczba rozsianych po
całym kraju edytorów nieprofesjonalnych, ten monocentryczny (Stalinowski) model został częściowo
rozbity. Co prawda, Warszawa utrzymała pozycję głównego ośrodka wydawniczego, gdyż w latach
1958-1990 ukazało się w stolicy ponad 3/5 wszystkich tytułów, w tym 7/10 tytułów książek
literackich. Niemniej jej udział w produkcji książki wyraźnie się zmniejszył z 90,9% w 1960 roku do
76% w 1985 ale i tak pozostawał wyższy niż w okresie międzywojennym.
Drugie miejsce pod względem liczby wydawanych tytułów lecz z dorobkiem 10-krotnie
mniejszym niż Warszawa zajmował w latach 1958-1986(Polska Ludowa) Kraków, wydający 6,5 % tego
co wydawała Warszawa a następnie kolejno:
Wrocław - (5,5%)
Poznań - (4,8%)
Katowice - (4,5 %)
Łódź - (3 %)
Gdańsk - (2,5 %)
Lublin - (1,8 %)
Układ ten był bardzo stabilny. Jeśli chodzi o produkcję egzemplarzy, to sytuacja uległa okresowym
zmianom (np. w latach osiemdziesiątych wyraźnie spadło znaczenie Krakowa i Gdańska, rosło zaś –
Wrocławia i Łodzi)
!Koncentracja produkcji (ruch wydawniczy) był BARDZO stabilny przez cały okres Polski Ludowej!
Instytucje edytorskie grup narodowościowych
Instytucje edytorskie grup narodowościowych działały na ogół w głównych skupiskach
poszczególnych mniejszości. W okresie międzywojennym (a zapewne i wcześniej) książki żydowskie
(w języku jidysz i hebrajskim) wydawano przede wszystkich w ::
1. Warszawie (w 1935r. stanowiło to 69,8 % ogółu ich tytułów);
2. W województwie wileńskim (6,7%)
Z kolei książki ukraińskie w:
1. Województwie lwowskim (77%)
2. Warszawie (9,9%)
3. Województwie Stanisławowskim (6,3%)
Książki białoruskie niemal w całości wydawano w województwie wileńskim (95,5%);
natomiast niemieckie – w dużej części kierowane do ogólnopolskiego obiegu naukowego – w
województwach:
1. poznańskim (27,5 %)
Krakowskim (18,6 %)
Warszawie (18,6 %)
Lwowskim (13,2 %)
Śląskim (8,4 %) (nie był nigdy pod zaborami)
Po drugiej wojnie światowej w Polsce funkcjonowało jedynie wydawnictwo „Jidisz Buch”
(Warszawa, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce), powołane do życia w 1947 roku i
zlikwidowane drogą administracyjną w końcu lat 60. Publikując rocznie po kilkanaście tytułów.
Dystrybucja książki po 1989 roku
Należy podkreślić, że już w grudniu 1988 roku uchwalone zostały ustawy liberalizujące przepisy o
podejmowaniu prywatnej działalności gospodarczej, w tym wydawniczej. Swoją działalność
rozpoczęły „Respublica” i „Vers”. W lutym 1989 r powstała oficyna „Amber” – pierwsze na polskim
rynku prywatne i legalnie działające wydawnictwo które odniosło komercyjny sukces. W
konsekwencji obraz geografii centrów edytorskich uległ daleko erozji i decentralizacji w latach 90.
Zlikwidowano 3 podstawowe bariery (reglamentowany papier, przymus rejestracji, tzn otrzymania
pozwolenia na prowadzenie działalności oraz cenzura) które istniały od 1947 roku :
- Odstąpiono od koncesjonowania działalności wydawniczej,
- Z dniem 12 maja 1990 roku ostatecznie zniesiono cenzurę,
- Zlikwidowano dotychczasową reglamentację papieru.
Wszystko to spowodowało w latach 90. rozbicie dotychczasowego modelu organizacyjnego i
zaowocowało przede wszystkim gwałtownym przyrostem liczby oficyn wydawniczych.
Pierwsze lata po
Okrągłym Stole
to okres prawdziwego boomu wydawniczego w Polsce.
Powstały tysiące nowych domów wydawniczych. Książka stała się towarem dochodowym. Powieści
popularnych amerykańskich autorów, którzy dotąd nie byli u nas wydawani. Osiągają nakłady 75-300
tys. egzemplarzy. Typowy obraz dla tego okresu to uliczni handlarze (nazywając siebie, ku oburzeniu
księgarzy, bukinistami) sprzedawali książki z ulicznych straganów.
Równocześnie zaczął szwankować dotychczasowy system dystrybucji książki za
pośrednictwem Składnicy Księgarskiej i Domu Książki. Za przełomową datę można uznać dzień 29
grudnia 1992 roku kiedy to są ogłosił upadłość Składnicy. Jej zadłużenie wobec wydawców wynosiło
wówczas 230 miliardów starych złotych (23 miliony nowych złotych). Z rynku zniknęły kolejne
wydawnictwa, nakłady spadły. Prognozy na następne lata nie były optymistyczne. Mówiło się, że
książki są za drogie w stosunku do zarobków polskiego społeczeństwa. Za spadek czytelnictwa winiło
się inflację i kryzys gospodarczy.
Inwestorzy
Jednocześnie u progu lat 90. Na polskim rynku pojawili się znaczący inwestorzy zagraniczni.
Swoje oddziały otworzyli : „Harlequin Enterprises”, i „Egmont”. Udziały w prywatyzowanym
Państwowym Wydawnictwie Naukowym kupiła grupa kapitałowa LCHG. W rynek książki
zainwestowały kolejne duże zachodnie koncerny wydawnicze: „Bertellsmann”, „WoltersKluwer”,
„Hachette”, „Reader`s Digest”. Wydawnictwa z zachodnim kapitałem zaczęły odgrywać coraz
większą rolę. W 1997 roku w pierwszej piątce największych polskich wydawnictw znalazły się 3 z
większościowych udziałem kapitału zagranicznego i odpowiednio w pierwszej 15-tce było ich siedem.
Po trudnych latach 1992-95 zaczął się ponownie dynamiczny rozwój polskiego księgarstwa. W
1997 przychody wydawców ze sprzedaży książek osiągnęły 1,2 miliarda zł.
Rok wcześnie, w 1996 roku zarejestrowanych było już 8400 firm wydawniczych. Jak już
wspominaliśmy, z instytucji państwowych część się usamodzielniła lub sprywatyzowała, część upadła,
a tylko nieliczne zachowały dawny status, a na oficjalny rynek obok zachodnich weszły niektóre firmy
emigracyjne.
Produkcja wydawnicza książek literackich
Dla rozwoju produkcji książek literackich podstawowe znaczenie miały w całym okresie głównie
oficyny profesjonalne, a więc takie, których działalność charakteryzowała się pewną zamierzoną
ciągłością i była ujęta w formy prawne przedsiębiorstwa o zastrzeżonej nazwie. W latach 1928-1935
wydawały one ok. ¾ wszystkich publikacji dzieł literackich. W latach 1973-1990 wydawnictwa tego
rodzaju wydawały nawet ponad 9/10 wszystkich publikacji literackich. Rola osób prywatnych (np.
Autorów, tłumaczy) była niewielka i systematycznie malała, natomiast agendy wydawnicze
rozmaitych instytucji naukowych, politycznych czy społecznych dostarczały przede wszystkim książek
niebeletrystycznych/
W latach 90 – tych warszawa dostarczała już poniżej połowy tytułów wszystkich książek i niespełna
wszystkich ¾ egzemplarzy. Przy czym udziały Krakowa w l 90 wyniósł ok. 14 %, Poznania 7%, gdańska
6% w skali kraju. Co w stosunku do lat wcześniejszych stanowiło mniej więcej dwukrotny wzrost
produkcji tytułów dot. literatury pięknej
Problemy rynku książki po 1989 roku
Przede wszystkie problemem był brak aktów prawnych podstawowych (budowaliśmy nowy system
polityczny) a dokładnie brak informacji o produkcji wydawniczej. Począwszy od 1955 roku rocznie
statystyki dotyczące edytorstwa publikował Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej Statystyka,
budowana na podstawie nadsyłanych do BN przez wydawców egzemplarzy książek. PO 1989 roku
praktyka ta okazała się być niewystarczająca, głównie z tego powody, ze nowe prywatne firmy często
lekceważyły narodowy rejestr publikacji, a ich szefowie proszeni o podanie informacji o działalności
wydawnictwa zasłaniali się błędnie rozumiana tajemnicą handlową. Sytuacja częściowo poprawiła się
po ukazaniu się 6 marca 1997 roku Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki w sprawie wykazu
bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych oraz zasad i trybu ich
przekazywania. W wyniku tego rozporządzenia wydawcy zostali zobligowani do informowania BN o
wysokości swoich nakładów.
Według danych biura ISBN Biblioteki Narodowej zarejestrowanych w lipcu 1998 roku było 11 800
wydawnictw. Przygotowany z kolei przez Centrum Informacji o Książce katalog składowy „Polska
Książka” edycja 1998 informuje, że pod koniec maja 1998 r. było 11 000 odrębnych oficyn, które
zgłosiły swoją działalność. Z tego aktywnych CIoK określił zaledwie 1927. Z tego grona mniej niż 800
uczestniczyło w różnego rodzaju imprezach targowych i kiermaszach. W najbardziej prestiżowych
Międzynarodowych targach Książki w Warszawie w latach 90 co roku brało udział ok. 480 polskich
wydawców.
Geografia centrów wydawniczych pod koniec XX w.
Obliczono, że pod koniec ubiegłego stulecia rozmieszczenie geograficzne działających w kraju
wydawnictw było bardzo nierównomierne.
1. Ponad 43 % z liczbą 2 937 domów wydawniczych, miało swoje siedziby w Warszawie.
2. Drugim największym ośrodkiem edytorskim był Kraków, z liczbą 738 wydawnictw, tj 8,6 % a to
m.in. za sprawą „Znaku”; „Wydawnictwa Literackiego”, „PWM” i „Universitas-u”
3. Równocześnie coraz ważniejszą rolę odgrywało województwo katowickie i poznańskie z liczbami
488 wydawnictw, oba, to jest z udziałem 5,6 %. Poznańskie za sprawą takich wydawnictw jak :
Kurpisz, Podsiedlik-Raniowski i S-ka, Rebis, Zysk – S-ka)
4. Kolejne województwa wrocławskie z liczbą 467 wydawnictw i gdańskie z liczbą 465 wydawnictw,
miały swoje udziały w produkcji książki w wysokości 5,4 %
5. Do liczących zaliczało się także woj. Łódzkie z liczbą 350 wydawnictwami
Domy wydawnicze końca XX i początków XXI w.
Podział na grupy
Grupa pierwsza
. W gronie 12 największych w 1998 roku domów wydawniczych były:
1) „Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne”
2) „Bertelsmann Media „(czyi Świat Książki, GeoCenter, Diogenes)
3) „PWN”
4) „Reader`s Digest”
5) „Kurpisz”
6) „Muza”
7) „Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnict Kartograficznych im. Eugeniusza Romera”
8) „Egmont Polska”
9) „Wydawnictwo ABC”
10) „Prószyński i S-ka”
11) „Amber”
12) „Belona”
Były to duże wydawnictwa których przychody w skali roku wynosiły powyżej 15 milionów złotych.
Do drugiej grupy
– średnich wydawców o przychodach od 1-15 milionów zaliczono w 1998 roku ok.
90 wydawnictw. Tu mamy ogromne zróżnicowanie tematyczne i problemowe wydawanych książek.
a) do tej grupy zaliczono m.in. większość wydawców podręczników: „Juka-91”, „Żak”, „Nowa Era”,
„Polska Oficyna Wydawnicza BGW”, „Wydawnictwo Szkolne PWN” i „Gdańskie Wydawnictwo
Oświatowe”.
b) należeli tu także wydawcy literatury pięknej „Wydawnictwo Dolnośląskie”, „Zysk – S-ka”, „Rebis”,
„Państwowy Instytut Wydawniczy” i „Czytelnik”
c) osobną grupę stanowiły wydawnictwa specjalistyczne : „C.H. Beck”, „Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne”, „Wiedza Powszechna”, „Wydawnictwa naukowo-techniczne”, „Wydawnictwo
Medyczne PZWL” i „Wydawnictwo Komunikacji i Łączności”.
d) Wreszcie ostatnie 2 grupy średniej wielkości wydawnictw tworzyły wydawnictwa dziecięce i
młodzieżowe : „Podsiedlik-Raniowski i S-ka”, „Wilga”, „Nasza Księgarnia”, ”Kama”, „Siedmioróg” oraz
wydawnictwa religijne: „WAM”, „Znak”, „W Drodze”.
Trzecia grupa, tzw. Małych wydawnictw o przychodzie do 1 miliona złotych. Obejmowała w tym
czasie około tysiąca wydawnictw. Były to zarówno oficyny nieznane szerszemu kręgowi czytelników
które rozprowadzały książki głównie w wąskim środowisku (np. część wydawnictw uczelnianych;
wydawnictwa związane z różnymi stowarzyszeniami) jak i takie, które zaistniały na rynku i miały już
ogólnopolską renomę (np. „Słowo/obraz-Terytoria” z Gdańska)
„Nasza Księgarnia” utworzona w 1921 roku!
I wreszcie grupę czwarta
tworzyły wydawnictwa nieaktywne. W tej grupie znajdowali się edytorzy,
którzy publikowali mniej niż 3 tytuły rocznie. Były to najczęściej efemerydy powoływane często dla
wydania 1-2 książek. W tej grupie mieściły się także wydawnictwa powoływane przez autorów
publikujących własnym sumptem. Wiele książek w tej grupie ukazało się bez nadania im numerów
ISBN i dlatego nie zostały one odnotowywane w żadnych katalogach czy statystykach. Grupa
wydawców nieaktywnych była w tym czasie płynna i trudno było oszacować jej rozmiary.
Przypuszczamy, że te ponad 11 tysięcy wydawnictwa zarejestrowanych to liczba całkowicie fikcyjna.