1

Szkoła Policji w Katowicach

Prawo cywilne cz. II

Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego

oraz zdarzeń cywilnoprawnych

Opracowanie:

nadkom. Piotr Górnik

podkom. Janusz Kaleta

Zakład Służby Kryminalnej

S

Z

K

O

ŁA POL

IC

J

I

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2009

2



Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2009

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

Spis treści

Wykaz ważniejszych skrótów

5

Wstęp

7

1. Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego

9

2. Charakterystyka zdarzenia cywilnoprawnego

10

3. Konsekwencje zdarzeń cywilnoprawnych

11

4. Klasyfikacja zdarzeń cywilnoprawnych

11

5. Elementy zdarzeń cywilnoprawnych

15

Literatura

20

4

5

Wykaz ważniejszych skrótów

art.

artykuł

Dz. U.

Dziennik Ustaw

k.c.

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.k.

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny

(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

s.

strona

n.

następne

6

7

Wstęp

Z sytuacjami uregulowanymi przez prawo cywilne spotykamy się na co dzień.

Również policjanci w trakcie wykonywania codziennych czynności służbowych

bardzo często mają do czynienia z zagadnieniami wchodzącymi w zakres tego prawa.

W związku z tym znajomość zagadnień z zakresu prawa cywilnego pozwoli

funkcjonariuszom Policji lepiej wykonywać czynności służbowe, a także wykorzystać

tę wiedzę w życiu codziennym.

Publikacja ta jest kontynuacją opracowania z zakresu prawa cywilnego,

w którym przedstawiono charakterystykę prawa cywilnego, jego systematykę, zasady

w nim występujące oraz źródła prawa cywilnego.

W skrypcie przedstawione zostały różne podziały zdarzeń cywilnoprawnych,

opierając się przede wszystkim na zdarzeniach cywilnoprawnych wyodrębnionych

przez

Aleksandra Woltera, Jerzego Ignatowicza i Krzysztofa Stefaniuka. W pracy

korzystano z najnowszej literatury z zakresu prawa cywilnego, komentarzy,

orzecznictwa sądów oraz glosów autorytetów prawa cywilnego.

Wskazane jest zapoznanie się przez policjantów z proponowanym

opracowaniem, tym bardziej że w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu

przeznaczona jest niewielka liczba godzin dydaktycznych.

W pracy oparto się o stan prawny na dzień 31 sierpnia 2009 r.

8

9

1. Charakterystyka stosunku cywilnego

W codziennym życiu mamy do czynienia z różnego rodzaju zdarzeniami, wśród

których możemy wyróżnić sytuacje prawnie obojętne oraz sytuacje wiążące się,

poprzez przepisy, z różnorodnymi skutkami normatywnymi. Stosunki społeczne, które

są uregulowane za pomocą norm prawnych nazywamy stosunkami cywilnoprawnymi

1

.

W stosunku cywilnoprawnym możemy wyróżnić następujące elementy:

1)

podmioty stosunku prawnego, między którymi stosunek zachodzi. Zgodnie

z art. 1 k.c. są nimi osoby fizyczne oraz osoby prawne. Uznanie podmiotowości

osób fizycznych i osób prawnych oznacza możność występowania

w charakterze podmiotu praw i obowiązków wynikających ze stosunków

cywilnoprawnych i określamy je jako zdolność prawną. Jednocześnie, poza

ograniczeniami, przyznaje im zdolność do czynności prawnych, a więc

zdolność do nabywania prawa i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności

prawnych;

2)

przedmiot stosunku prawnego, którym jest określone – dozwolone, nakazane

czy zakazane – zachowanie się uczestników stosunku cywilnoprawnego, oparte

o wzorzec postępowania zawarty w normie prawa cywilnego. Jest to wszystko,

na co są skierowane obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku.

Przedmiotem stosunku prawnego jest zawsze zachowanie się człowieka,

a niekiedy również pewien obiekt materialny lub niematerialny, którego to

zachowanie się dotyczy, np. zgodnie z art. 734 k.c. stosunek prawny zlecenia,

z którego dla przyjmującego zlecenie wynika obowiązek dokonania określonej

czynności prawnej dla dającego zlecenie;

3)

treść stosunku prawnego czyli prawa i obowiązki jego stron, a więc podmiotów

tego stosunku. Uprawnienia oznaczają możliwość określonego zachowania się,

obowiązek zaś oznacza powinność nakazanego zachowania się Prawu jednego

1

Por. P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu, Olsztyn 1996, s. 20.

10

podmiotu odpowiada zawsze określony obowiązek innego podmiotu, przy

czym często podmiot mający prawo ma również obowiązek w stosunku do

osoby zobowiązanej. Wzajemne prawa i odpowiadające im obowiązki stanowią

treść stosunku prawnego

2

.

2. Charakterystyka zdarzenia cywilnoprawnego

Ze stosunkiem cywilnoprawnym ścisły związek ma zdarzenie cywilnoprawne.

Wynika on z tego, że powstanie, zmiana lub ustanie każdego stosunku prawnego,

a więc również stosunku cywilnoprawnego, zależne jest od istnienia stanu

faktycznego, z którym dyspozycja normy prawnej łączy skutek. Wszystkie fakty

wiążące się ze skutkami normatywnymi mającymi znaczenie w obszarze stosunków

cywilnoprawnych zaliczamy do zdarzeń cywilnoprawnych

3

. A więc zdarzeniami

cywilnoprawnymi nazywany jedynie takie fakty lub okoliczności, z którymi hipotezy

norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne

4

. Chodzi

więc tutaj o zjawiska realne chociaż mogące wywołać odmienne w swym charakterze

skutki cywilnoprawne, np. ukończenie 18 lat pozwala człowiekowi osiągnąć szerszy

zakres zdolności do czynności prawnych, czy też zapłata należnego odszkodowania

spowoduje wygaśnięcie zobowiązania. Należy pamiętać, że zakres zdarzeń

cywilnoprawnych nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu

prawnego.

Jednocześnie zdarzenie cywilnoprawne, poza wywołaniem skutków w obrębie

prawa cywilnego, może ponadto wywołać konsekwencje w innej gałęzi prawa.

Uszkodzenie ciała jest zdarzeniem cywilnoprawnym mogącym spowodować m.in.

konieczność pokrycia kosztów leczenia (art. 444 k.c.), a jednocześnie jest także

zdarzeniem karnym, gdyż względem sprawcy możliwe jest zastosowanie sankcji

przewidzianej w kodeksie karnym (art. 156 lub 157 k.k.)

5

.

2

Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s. 43 - 44.

3

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione,

Warszawa 2000, s. 114-115.

4

Por. Z. Radwański, Prawo cywilne-część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2003, s. 209.

5

Por. E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005, s. 108-109.

11

3. Konsekwencje zdarzeń cywilnoprawnych

Zdarzenia cywilnoprawne mogą przejawiać się w różnorodny sposób, dlatego

mogą one spowodować:

1)

powstanie stosunku cywilnoprawnego, przy czym należy pamiętać, że każdy

stosunek cywilnoprawny powstaje w wyniku zdarzenia prawnego;

2)

zmianę jego podmiotu (podmiotów) z tym, że nie we wszystkich stosunkach

prawnych zmiana taka jest dopuszczalna;

3)

zmianę treści stosunku cywilnoprawnego. Jeżeli jednak zmiana ta jest tak

doniosła, że powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu danego

stosunku cywilnoprawnego, wówczas należy przyjąć, że w miejsce dawnego

stosunku cywilnoprawnego powstaje nowy;

4)

zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego, przy czym jedynie prawo własności

może utrzymać się dosłownie wieczyście

6

.

Ponadto przepisy prawne przewidują różnorodne inne konsekwencje prawne,

które jednak są funkcjonalnie podporządkowane wspomnianym wyżej skutkom

prawnym i dlatego są brane pod uwagę w procesie stosowania prawa z uwagi na

konieczność rozstrzygnięcia kwestii bezpośrednio dotyczących samego stosunku

cywilnoprawnego

7

.

Należy podkreślić, że w skład stanu faktycznego, od którego norma prawna

uzależnia powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego mogą wchodzić

również elementy, które nie są zdarzeniami prawnymi w podanym wyżej znaczeniu,

np. wpływ na powstanie skutku prawnego mogą mieć pewne stany psychiczne

8

.

4. Klasyfikacje zdarzeń cywilnoprawnych

Nauka stara się uporządkować zdarzenia według pewnych kryteriów. Sposób

przeprowadzania klasyfikacji zdarzeń prawnych nie jest w doktrynie jednolicie

6

Por. Z. Radwański, op. cit., s. 209-210.

7

Tamże, s. 215.

8

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 115.

12

ustalony i możemy się spotkać z różnymi ich podziałami. Różnorodne klasyfikacje

zdarzeń prawnych, dokonywane według tych kryteriów, pozwalają na uzmysłowienie

sobie różnorodności faktów, z którymi normy prawa cywilnego łączą skutki prawne.

Według Aleksandra Lipińskiego zdarzenia prawne dzielą się na:

1)

zachowania się podmiotów prawa, w tym przybierające postać oświadczeń woli

(zgodnych z prawem, bezprawnych);

2)

akty organów państwa zarówno generalne, jak i indywidualne;

3)

upływ czasu;

4)

inne okoliczności.

9

Natomiast według Zbigniewa Szczurka zdarzenia cywilnoprawne możemy

podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1)

zdarzenia niezależne od woli ludzkiej, jak np. pożar nie będący wynikiem

podpalenia, naturalna śmierć człowieka, upływ czasu (zdarzenia te mogą

powodować wyrządzenie szkody i obowiązek wypłaty odszkodowania,

wygaśnięcie określonych stosunków prawnych, przedawnienie roszczeń);

2)

zdarzenia zależne od woli ludzkiej, które mogą polegać na działaniu (czynnym

zachowaniu się), np. na zawarciu umowy, wystawieniu weksla, jak i na

zaniechaniu (biernym zachowaniu), np. niewłączeniu przez kierowcę w nocy

ś

wiateł w samochodzie i spowodowaniu wypadku; zdarzenie to może

powodować obowiązek naprawienia szkody.

Ponadto zdarzenia prawne można podzielić również na:

1)

akty prawne nienormatywne – to akty prawne, do których powstania dochodzi

w trybie wykonywania obowiązujących przepisów. Akty te nie tworzą nowych,

powszechnie obowiązujących reguł postępowania. Nie są one źródłami prawa,

a celem ich jest rozstrzygnięcie konkretnej sytuacji. Są to więc zawsze akty

o charakterze indywidualno – konkretnym;

2)

czyny – są to działania następujące z woli działającego, zmierzające do

wywołania skutków prawnych, jak i czyny dokonywane bez zamiaru

wywołania skutków prawnych, ale skutki takie wywołujące. Czyny można

podzielić na:

9

A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 79.

13

a)

dozwolone – czyny, które nie są przez prawo zabronione i nie są

podejmowane z zamiarem wywołania skutków prawnych, ale skutek taki

wywołują,

b)

niedozwolone (bezprawne) – są to działania obiektywne sprzeczne

z ustanowionymi w przepisach prawa nakazami lub zakazami określonego

zachowania

10

.

Podział zdarzeń cywilnoprawnych przedstawia również Z. Radwański, który

dzieli je na czynności konwencjonalne i inne zdarzenia. Jako podstawę tego podziału

formułuje sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego. Natomiast

jeżeli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego

dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, wtedy chodzi o czynności

konwencjonalne. Ponadto przedstawia typologię zdarzeń prawnych poprzez

wyróżnienie pewnych ich typów ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną

regulację prawną. Na podstawie tego wyróżnia następujące ogólne typy zdarzeń

prawnych:

1)

czynności prawne – jest to skonstruowana przez system prawny czynność

konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje

prawne tego zdarzenia prawnego,

2)

działania prawne zbliżone do czynności prawnych i dlatego wymagające

łącznego rozważenia z czynnościami prawnymi, np. oświadczenia wiedzy lub

przejawy uczuć,

3)

orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,

4)

niewykonywanie uprawnień w określonym czasie

11

.

Inny podział zdarzeń cywilnoprawnych przedstawiają m. in. A. Wolter,

J.

Ignatowicz

i

K.

Stefaniuk.

Wymienieni

dokonują

podziału

zdarzeń

cywilnoprawnych zgodnie ze schematem graficznym, który zostanie omówiony

w dalszej części pracy:

10

Z. Szczurek, op. cit., s. 42.

11

Por. Z. Radwański, op. cit., s. 211-212.

14

Rys. 1. Schemat graficzny klasyfikacji zdarzeń cywilnoprawnych wg A. Woltera,
J. Ignatowicza i K. Stefaniuka

12

12

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 124, E. Gniewek, op. cit., s. 109-111.

ZDARZENIA

CYWILNOPRAWNE

zdarzenia w ścisłym tego słowa

znaczeniu

działania

czyny

czynności zmierzające do

wywołania skutków prawnych

czyny

bezprawne

czyny

zgodne

z prawem

czynności

prawne

(oświadczenia

woli)

akty

administracyjne

orzeczenia

sądowe

kategorie normatywne

obejmujące czyny i zdarzenia

w ścisłym tego słowa

znaczeniu

przejawy woli

podobne do

oświadczeń woli

zawiadomienia

o pewnych

zdarzeniach

czynności

czysto

faktyczne

czyny niedozwolone

bezpodstawne

wzbogacenie

15

5. Elementy zdarzeń cywilnoprawnych

13

Zgodnie z przedstawionym przez A. Woltera, J. Ignatowicza i K. Stefaniuka

schematem, zdarzenia cywilnoprawne można podzielić na:

1)

zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu – są to wszystkie zdarzenia

niezależne od woli ludzkiej, tj. upływ czasu, urodzenie się człowieka, śmierć

człowieka, pożar;

2)

działania – rozumie się przez nie zachowanie człowieka, które jest wynikiem

jego woli. Dlatego zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu

fizycznego nie będzie działaniem, a jedynie zdarzeniem w ścisłym tego słowa

znaczeniu. Jednocześnie należy zaznaczyć, że znaczenie tego terminu

(działanie) nie pokrywa się z potocznym znaczeniem, ponieważ poprzez

działanie rozumie się niekiedy także zaniechanie, czyli powstrzymanie się od

działania

14

.

W grupie działań wyróżniamy dwojakiego rodzaju zachowania się podmiotów

z podziałem na:

1)

czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych – są to zachowania

podmiotów zmierzające bezpośrednio i celowo do wywołania z góry

założonych skutków prawnych;

2)

czyny – w wyniku zachowania podmiotów wystąpienie skutków jest

niezamierzone, np. uszkodzenie lub zniszczenie cudzego przedmiotu uruchomi

odpowiedzialność odszkodowawczą sprawcy, choć zazwyczaj nie zamierzał on

wywoływać tego rodzaju następstw swego działania

15

.

W ramach czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych

wyróżniamy zachowania trojakiego rodzaju:

13

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 115-123.

14

Por.

Tamże, s. 116.

15

E. Gniewek, op. cit., s. 109.

16

1)

oświadczenia woli jako element czynności prawnej – wśród zdarzeń

cywilnoprawnych

czynności

prawne

spełniają

najdonioślejszą

rolę.

Nieodzownym elementem czynności prawnych jest co najmniej jedno

oświadczenie woli. Pojęcie to jest utożsamione z wolą osoby dokonującej

czynności prawnej, wyrażoną przez każde zachowanie się tej osoby, które

ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej

woli w postaci elektronicznej.

16

Oświadczenie woli jest wynikiem procesu

rozpoczynającego się w psychice osoby je składającej. Jednak do wywołania

skutku prawnego konieczne jest wyrażenie woli w postaci jakiegoś zachowania.

W związku z powyższym dane zachowanie się ludzi może być uznane za

oświadczenie woli, jeżeli:

a)

jest na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni można było

ustalić jego sens,

b)

wynikająca z niego decyzja dotyczy spraw normowanych przez prawo

cywilne, a nie prawnie obojętnych,

c)

nie jest spowodowane przymusem fizycznym,

d)

złożone jest na serio.

Oświadczenie woli nie musi być wyraźne, może być dorozumiane;

2)

orzeczenia

sądowe

–

zdarzeniami

cywilnoprawnymi

są

orzeczenia

o charakterze konstytutywnym, a więc te, które statuują nowy stan prawny.

W tej grupie można wyróżnić:

a)

orzeczenia

stwierdzające

obowiązek

złożenia

oświadczenia

woli

zastępujące to oświadczenie – w wypadku uchylenia się podmiotu, na

którym ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli, od jego spełnienia,

sąd na żądanie osoby, której przysługuje roszczenie będące korelatem tego

obowiązku, stwierdza obowiązek złożenia oświadczenia określonej treści,

a z chwilą uprawomocnienia orzeczenie to zastępuje to oświadczenie.

Obowiązek złożenia oświadczenia woli może wynikać z różnych zdarzeń,

z którymi norma prawna wiąże taki skutek, np. może być skutkiem

16

Por. Tamże, s. 113-114.

17

czynności prawnej czy też wynikać z aktu administracyjnego. Należy

pamiętać, że orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli bez względu

na to, czy i jaka forma szczególna wymagana jest z mocy ustawy lub

umowy dla czynności prawnej będącej przedmiotem obowiązku

pozwanego;

b)

orzeczenia wydawane na podstawie szczególnych upoważnień ustawowych

w sprawach określonych w tych przepisach – stosunek prawny może

powstać, ustać lub ulec przekształceniu z mocy orzeczenia sądowego tylko

wtedy, gdy taka kompetencja sądu wynika z uregulowania ustawowego

określającego sytuację, w której sąd na wniosek oznaczonej osoby lub

z urzędu może ukształtować nowy stan prawny. Orzeczenia konstytutywne

wydawane na podstawie szczególnych upoważnień ustawowych pełnią

różną rolę. Szczególne znaczenie niektórych z nich polega na tym, że

skutków prawnych związanych z ich wydaniem nie może wywołać zgodna

decyzja stron stosunku cywilnoprawnego, lecz mogą one nastąpić jedynie

z mocy orzeczenia sądu. Poza tym jednak ustawa przewiduje również

sytuacje, w których wydanie orzeczenia kształtującego określony stosunek

prawny jest swoistą alternatywą dla zgodnych oświadczeń woli stron

danego stosunku prawnego;

3)

akty administracyjne – przez akt administracyjny rozumie się jednostronne

oświadczenie organu administracji publicznej określające władczo, na

podstawie ustawy lub przepisów wydanych z jej upoważnienia, sytuację prawną

konkretnego adresata w konkretnej sprawie. Do zdarzeń cywilnoprawnych

zaliczamy te akty administracyjne, które powodują samodzielnie lub stanowią

przesłankę powstania, zmiany bądź ustania stosunku cywilnoprawnego. Bez

względu na to, że akt administracyjny może wywołać skutki cywilnoprawne lub

stanowić przesłankę powstania takich skutków, a więc, że może być

zdarzeniem cywilnoprawnym, jest on instytucją prawa administracyjnego.

18

Dlatego też przepisy tego prawa regulują podstawy i tryb wydawania aktów

administracyjnych oraz przesłanki ważności i sankcje wadliwości

17

.

Czynami nazywamy te działania, z którymi norma prawna łączy określony

skutek prawny niezależnie od tego, czy wola osoby działającej była skierowana na

wywołanie go. Działania określane mianem czynów dzieli się na:

1)

czyny bezprawne – to wszelkie działania podjęte wbrew zakazowi

wynikającemu z normy prawnej oraz zaniechania wykonania, nałożonego przez

normę w określonych sytuacjach, obowiązku działania, z którymi ustawa wiąże

niekorzystne dla działającego skutki prawne. Do tej kategorii działań należy

zaliczyć czyny niedozwolone, wyraźnie wyodrębnione w art. 415 – 449 k.c.,

a ponadto wszystkie przypadki naruszenia zakazów statuowanych przepisami

prawa cywilnego

18

;

2)

czyny zgodne z prawem – to wszelkie działania, które nie podpadają pod

czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych, ani nie są czynami

bezprawnymi, a wywołują skutki w sferze prawa cywilnego. Czyny te stanowią

zbiór różnorodnych działań, dla których w zasadzie brak jest wspólnych norm

prawnych. W tej grupie wyróżnia się:

a)

przejawy woli podobne do oświadczeń woli – różniące się od oświadczeń

woli tym, że skutek prawny następuje niezależnie od woli działającego, np.

zgodnie z art. 455 k.c. wezwanie dłużnika do wykonania powoduje

wymagalność wierzytelności, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie był

oznaczony, ani nie wynikał z właściwości zobowiązania; w takiej sytuacji

uznanie roszczenia ze strony zobowiązanego przerywa bieg przedawnienia,

b)

zawiadomienia o pewnych zdarzeniach – są to wszystkie działania

wywołujące skutki w prawie cywilnym, np. zgodnie z art. 563 § 1 k.c.

kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, jeżeli

nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca od jej wykrycia,

17

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 119-120.

18

Por. E. Gniewek, op. cit., s. 111.

19

a w wypadku gdy zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte, jeżeli

nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca po upływie czasu,

w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykryć,

c)

czynności czysto faktyczne – czyli czynności zmierzające do osiągnięcia

pewnego skutku pozaprawnego, z którymi ustawa łączy następstwa prawne,

np. zgodnie z art. 183 k.c. i n. k.c. z faktem znalezienia rzeczy wiąże się

wiele praw i obowiązków znalazcy.

19

19

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 122-123.

20

Literatura

1.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93

z późn. zm.).

2.

Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego – Księga pierwsza

– Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.

3.

Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005.

4.

Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys

wykładu, Olsztyn 1996.

5.

Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe,

Zakamycze 2004.

6.

Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań

2002.

7.

Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,

Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.

8.

Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.

9.

Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,

wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.