Brown Lester R Gospodarka ekologiczna na miarę Ziemi

Gospodarka

ekologiczna

Rogerowi i Vicki Santom,

którzy podzielaj¹ t¹ wizjê

RACE

ESTERA

R. B

ROWNA

OPUBLIKOWANE

PRZEZ

WYDAWNICTWO

W.W. N

ORTON

State of the World – raporty z lat 1984–2001 (wspó³autor)
Vital Signs – raporty z lat 1992–2001 (wspó³autor)
Beyond Malthus (wspó³autor razem z Gary’m Gardnerem i Brianem

Halweilem)

The World Watch Reader 1998 (wspó³redaktor)
Tough Choices
Who Will Feed China?
Full House (wspó³autor razem z Halem Kane’em)
The World Watch Reader 1991 (redaktor)
Saving the Planet (wspó³autor razem z Christopherem Flavinem i Sandr¹ Postel)
Building a Sustainable Society
Running on Empty (wspó³autor razem z Colinem Normanem

i Christopherem Flavinem)

The Twenty-Ninth Day
In the Human Interest

Misj¹ Instytutu Polityki na rzecz Ziemi (Earth Policy Institute) jest zarysowa-

nie wizji gospodarki ekologicznej i dróg wiod¹cych do jej urzeczywistnienia. Jest
on otwarty na wspó³pracê z mediami i stara siê dotrzeæ do decydentów wszystkich
szczebli – od sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych do
poszczególnych konsumentów. Trzy g³ówne publikacje Instytutu to: Gospodarka
ekologiczna, czterostronicowe opracowania w ramach periodyka „Earth Policy
Alerts” oraz równie krótkie aktualnoœci z gospodarki ekologicznej z cyklu „Eco-
Economy Updates”, odnotowuj¹ce najwa¿niejsze osi¹gniêcia albo pora¿ki w bu-
dowaniu gospodarki ekologicznej. Wszystkie te publikacje mo¿na œci¹gn¹æ bez-
p³atnie z Internetu z witryny Instytutu:

<www.earth-policy.org>

Lester R. Brown

Gospodarka ekologiczna

na miarê Ziemi

Z angielskiego prze³o¿y³ Eugeniusz Mo¿ejko

Ksi¹¿ka i Wiedza

Tytu³ orygina³u: Eco-economy. Building an Economy for the Earth

Ok³adkê i strony tytu³owe projektowali

EJKO

ERZY

OZWADOWSKI

Redaktor

NNA

IKLEWSKA

Redaktor techniczny

ANNA

ODA

Korekta

ESPÓ

Tytu³ dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

„Ksi¹¿ka i Wiedza”, Warszawa 2003

Wydanie pierwsze

Obj. ark. druk. 20,25

Druk i oprawa:

Poznañskie Zak³ady Graficzne S.A.

Poznañ, ul. P. Wawrzyniaka 39

Trzynaœcie tysiêcy szeœæset osiemdziesi¹ta czwarta publikacja „KiW”

ISBN 83-05-13281-1

Spis treœci

Podziêkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

CZÊŒÆ I

. GOSPODARKA A ZIEMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

OZDZIA

£ 1.

KONOMIA

EKOLOGIA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Samoniszcz¹ca siê gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Nauki z przesz³oœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Przyk³ad Chin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Przyspieszenie rytmu historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Restrukturyzacja albo zag³ada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

CZÊŒÆ II

. ZAK£ÓCONE STOSUNKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

OZDZIA

£ 2.

ZNAKI

NAPIÊÆ

KLIMAT

WODA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Coraz wy¿sza temperatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Coraz mniej lodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Coraz wy¿szy poziom mórz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Coraz potê¿niejsze burze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Coraz mniej wody w rzekach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Coraz dalej do wód gruntowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Przysz³oœæ bez wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

OZDZIA

£ 3.

ZNAKI

NAPIÊÆ

BAZA

BIOLOGICZNA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Przetrzebione ³owiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Kurcz¹ca siê powierzchnia lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Wypasione pastwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Grunty zagro¿one erozj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Wymieraj¹ce gatunki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Niespodzianki synergii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

CZÊŒÆ III

. NOWA GOSPODARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

OZDZIA

£ 4.

ZYM

JEST

GOSPODARKA

EKOLOGICZNA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Ekologia przed ekonomi¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Gigantyczne przedsiêwziêcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Kierunki przebudowy gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Nowe ga³êzie przemys³u, nowe miejsca pracy . . . . . . . . . . . . 99
Historyczna okazja dla inwestorów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

OZDZIA

£ 5.

UDOWANIE

GOSPODARKI

WODOROWO

SOLARNEJ

. . . . . . . . . . . . . 110

Podstawy efektywnoœci energetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Ujarzmianie si³y wiatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Elektrycznoœæ ze S³oñca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Ciep³o z g³êbi Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Gaz ziemny: paliwo okresu przejœciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Na drodze do gospodarki wodorowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

OZDZIA

£ 6.

ROJEKTOWANIE

NOWEJ

GOSPODARKI

MATERIA

OWEJ

. . . . . . . . . 134

Produkty jednorazowego u¿ytku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Materia³y a œrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Truj¹ce brzemiê Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Rola recyklingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Podstawy nowej gospodarki materia³owej . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

OZDZIA

£ 7.

AKARMIÆ

WSZYSTKICH

SYTA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Stan faktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Jak zwiêkszyæ produktywnoœæ ziemi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Jak zwiêkszyæ produktywnoœæ wody? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Restrukturyzacja produkcji protein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Zarys strategii walki z g³odem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

OZDZIA

£ 8.

HRONIÆ

PRODUKTY

LEŒNE

FUNKCJE

LASÓW

. . . . . . . . . . . . . . 181

Opa³, tarcica i papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Funkcje lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Zrównowa¿ona gospodarka leœna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Zmniejszyæ obci¹¿enia lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Znaczenie plantacji leœnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Uzdrowiæ Ziemiê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Spis treœci

OZDZIA

£ 9.

APROJEKTOWAÆ

MIASTO

DLA

LUDZI

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

Cz³owiek miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Samochód a rozrost terytorialny miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Urbanizacja a oty³oœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Kolej i rower w mieœcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Planowanie miast dla ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

CZÊŒÆ IV

. JAK OSI¥GN¥Æ CEL? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

OZDZIA

£ 10. P

RZEZ

ZMNIEJSZENIE

DZIETNOŒCI

STABILIZACJI

DEMOGRAFICZNEJ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Ucieczka do przodu albo katastrofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Za³amanie w Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Nadrobiæ zaniedbania w planowaniu rodziny . . . . . . . . . . . . . . 232
Rola edukacji kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
O przydatnoœci seriali i sitcomów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Poprzestaæ na dwojgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

OZDZIA

£ 11. N

ARZÊDZIA

PRZEBUDOWY

GOSPODARKI

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

Podatkowy ster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Przebudowa systemów podatkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Przesuwanie subsydiów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Ekoetykiety, czyli g³osowanie portfelami . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Kwoty i limity produkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Zjednywanie poparcia dla restrukturyzacji podatków . . . . . . 262

OZDZIA

£ 12. J

PRZYSPIESZYÆ

PRZEBUDOWÊ

? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Przywództwo ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Nowe obowi¹zki pañstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Nowa rola mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Poparcie kó³ gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Organizacje spo³eczne i jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Przekroczyæ próg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Czy mamy doœæ czasu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Wykaz tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Wykaz wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Podziêkowania

Ka¿dy, kto pisze ksi¹¿kê, ma d³ug wdziêcznoœci wobec wielu ludzi – za pomoc

w badaniach, sugestie merytoryczne, recenzje, przygotowanie tekstu do druku. Moje
zobowi¹zania wobec wydawnictwa W. W. Norton & Company s¹ starej daty. Zesta-
wiaj¹c na stronie przedtytu³owej listê moich publikacji, uœwiadomi³em sobie, ¿e
Norton wyda³ 38 ksi¹¿ek, których jestem autorem, wspó³autorem lub wspó³redak-
torem, m.in. 18 raportów z serii State of the World, 10 raportów z cyklu Vital Signs.

W czasach, kiedy mo¿na nas³uchaæ siê horrorów opowiadanych przez autorów

o wspó³pracy z wydawcami, wydaje siê, ¿e moje ma³¿eñstwo z Nortonem musia³o
byæ zawarte chyba w niebie. Te niezwykle dobrze uk³adaj¹ce siê dla mnie ju¿ od
blisko 30 lat stosunki zosta³y zapocz¹tkowane, kiedy prezesem wydawnictwa by³
George Brockway, który poœredniczy³ w naszych kontaktach, zast¹piony póŸniej
przez Ivê Ashner, a teraz przez Amy Cherry. Pracuj¹c nad niniejsz¹ ksi¹¿k¹, ko-
rzysta³em te¿ z pomocy Lucindy Bartley z pionu redakcyjnego oraz pracowni-
ków dzia³u produkcyjnego kierowanego przez Andrew Marasiê, który skierowa³
ksi¹¿kê na szybk¹ œcie¿kê wydawnicz¹. Wspó³praca z nimi wszystkimi by³a dla
mnie przyjemnoœci¹.

Pisanie Gospodarki ekologicznej, które zbieg³o siê w czasie z zak³adaniem In-

stytutu Polityki na rzecz Ziemi (Earth Policy Institute) w tym samym roku, by³oby
niemo¿liwe bez pomocy mojej asystentki, wspó³pracuj¹cej ze mn¹ od 15 lat, Reah
Janise Kauffman. Jako wiceprezes Instytutu Polityki na rzecz Ziemi wziê³a na sie-
bie dopilnowanie mnóstwa spraw zwi¹zanych z jego organizacj¹, poczynaj¹c od
zaprojektowania i wyposa¿enia pomieszczeñ po wspó³pracê z projektantami witry-
ny internetowej. Dziêki temu, ¿e przejê³a odpowiedzialnoœæ za za³atwienie wszyst-
kich tych kwestii, mog³em skoncentrowaæ siê na ksi¹¿ce.

Od samego pocz¹tku pracuj¹c z nies³abn¹cym zapa³em nad przygoto-

waniem tej ksi¹¿ki, Reah Janise spisa³a ca³y tekst z taœmy magnetofonowej,
na któr¹ go nagra³em. Przepisuj¹c, niejednokrotnie go równoczeœnie
redagowa³a. Ponadto sczyta³a trzy kolejne wersje poprawionego wydruku,
dziel¹c siê za ka¿dym razem u¿ytecznymi uwagami i pomagaj¹c w
nanoszeniu poprawek.

Janet Larsen, która rok wczeœniej ukoñczy³a Wydzia³ Systemów Ziemi na Uni-

wersytecie Stanforda, od samego pocz¹tku pomaga³a w zbieraniu materia³ów. Zg³a-
sza³a tak¿e krytyczne uwagi w trakcie opracowywania tekstu, pomagaj¹c mi w prze-
myœleniu wielu analizowanych w nim zagadnieñ. Poza pilnoœci¹ i kompetencj¹
wnios³a do dzie³a dojrza³oœæ s¹dów, na której mog³em polegaæ.

Shane Ratterman zosta³ cz³onkiem zespo³u Instytutu Polityki na rzecz Ziemi w

sam¹ porê, aby pomóc w nadzorowaniu instalacji systemu komputerowego. W trakcie
realizacji projektu tej publikacji pomaga³ zarówno w zbieraniu materia³ów, jak i w
poprawianiu tekstu, kiedy zbli¿aliœmy siê do fina³u.

Niniejsza ksi¹¿ka powsta³a dziêki nowym wspó³pracownikom, jak Janet i Sha-

ne, oraz kilku starym przyjacio³om. Wykaz moich ksi¹¿ek, które w ci¹gu ostatnich
20 lat redagowa³a Linda Starke, obejmuje prawie wszystkie pozycje opublikowane
przez Nortona. Linda wnios³a doœwiadczenie i dyscyplinê tak¿e w wydanie Gospo-
darki ekologicznej. Poza wiedz¹ edytorsk¹ nieoceniona okaza³a siê jej znajomoœæ
problematyki ochrony przyrody.

Maggie Powel jestem wdziêczny nie tylko za ogromny wysi³ek zwi¹zany z

opracowaniem technicznym ksi¹¿ki, lecz tak¿e za to, ¿e chcia³a wykonaæ tê pracê w
bardzo krótkim czasie. Skorzysta³em z jej wieloletniego doœwiadczenia w tej dzie-
dzinie.

Informacji na najró¿niejsze tematy dostarczy³o wiele osób, wœród nich: Earle

Amey (U.S. Geological Survey), Donald Bleiwas (U.S. Geological Survey), Eileen
Claussen (Oœrodek Badañ nad Globalnymi Zmianami Klimatycznymi im. J. Pew),
Richard Dirks (Krajowy Oœrodek Badañ Atmosfery), Daniel Edelstein (U.S. Geo-
logical Survey), Robert Engleman (Miêdzynarodowa Akcja na rzecz Kontroli Uro-
dzeñ), Ned Habich (Departament Spraw Wewnêtrznych), William Heenan (Instytut
Recyklingu Stali), Jeffrey Kenworthy (Uniwersytet Murdocha w Australii), Rattan
Lal (Uniwersytet Ohio), Bill Liefert (Departament Rolnictwa), Paul Maycock (PV
Energy Systems), Iris Perticone (Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Geotermiczne),
Patricia Plunkert (U.S. Geological Survey), Brian Reaves (Departament Sprawie-
dliwoœci), Karyn Sawyer (Krajowy Oœrodek Badañ Atmosfery), Robert Sohlberg
(Uniwersytet Maryland), Karen Stanecki (Biuro Spisów Ludnoœciowych Stanów

Podziêkowania

Zjednoczonych), Randall Swisher (Amerykañskie Stowarzyszenie
Energetyki Wiatrowej), Kenneth Visser (Departament Spraw Wewnêtrz-
nych) oraz Hania Zlotnik (United Nations Population Division). W trakcie
pisania ksi¹¿ki u¿ytecznych informacji dostarcza³o mi wielu kolegów z
Worldwatch Institute, w szczególnoœci zaœ: Lori Brown, Seth Dunn, Chri-
stopher Flavin, Gary Gardner, Brian Halweil, Anne Platt McGinn, Lisa
Mastny, Ashley Mattoon, Danielle Nierenberg, Michael Renner i Molly
O’Meara Sheehan.

Jestem bardzo wdziêczny za informacje i wnikliwoœæ moich kolegów z World-

watch Institute, z których prac korzysta³em. Czêstotliwoœæ, z jak¹ cytowa³em ich w
tej ksi¹¿ce, daje pojêcie o jakoœci i zakresie wieloletnich badañ prowadzonych w
Instytucie. Nie muszê dodawaæ, ¿e pisz¹c tê ksi¹¿kê, korzysta³em ze swojej wielo-
letniej pracy w Worldwatch Institute.

Ze wzglêdu na szeroki zakres tematyczny wk³ad recenzentów w powstanie

Gospodarki ekologicznej by³ wiêkszy ni¿ w przypadku innych ksi¹¿ek. Na jej osta-
tecznym kszta³cie odcisnê³o siê wieloletnie doœwiadczenie cz³onka zarz¹du Instytutu
Polityki na rzecz Ziemi Williama Mansfielda, wyniesione z wielu lat pracy w Progra-
mie Ochrony Œrodowiska NZ (U.N. Environment Programme); czytaj¹c tekst we wszyst-
kich etapach jego opracowania, pomóg³ on w nadaniu mu ostatecznego kszta³tu. Inny
cz³onek zarz¹du Instytutu Judy Gradwohl oceni³a go w koñcowej fazie opracowa-
nia z punktu widzenia biologa i kustosza Smithsonian Institution. Scott McVay,
prezes Chautauqua Institution i cz³onek zarz¹du Instytutu, a tak¿e entuzjastyczny
zwolennik tej ksi¹¿ki, recenzowa³ drug¹ wersjê tekstu.

Toby Clark wykorzysta³ doœwiadczenie w kierowaniu polityk¹ ekologiczn¹,

zdobyte podczas pracy w Agencji Ochrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych (U.S.
Environmental Protection Agency) oraz w Radzie do spraw Jakoœci Œrodowiska
(Council on Environmental Quality), przekazuj¹c kilkustronicowe szczegó³owe uwa-
gi dotycz¹ce ostatniej wersji tekstu. Szczególnie cenne by³y spostrze¿enia dotycz¹-
ce wzajemnych zale¿noœci miêdzy ekonomi¹ a ekologi¹.

Maureen Kuwano Hinkle, która przepracowa³a 18 lat jako lobbystka na rzecz

rolnictwa w Stowarzyszeniu im. Audubona (Audubon Society), przeczyta³a drug¹ i
ostatni¹ wersjê tekstu, zg³aszaj¹c uwagi pomocne w dalszej pracy.

Kilka rozdzia³ów recenzowa³a moja kole¿anka Dianne Saenz, rzecznik

naszego Instytutu Polityki na rzecz Ziemi. Liz Abbett, konsultantka do
spraw ochrony œrodowiska na Uniwersytecie Cornella, w³¹czy³a siê do
wspó³pracy latem i wnios³a wiele cennych uwag do dwóch kolejnych wersji
ksi¹¿ki, a tak¿e sugestii dotycz¹cych jej kompozycji. Liz Johnson, nasza

Podziêkowania

archiwistka oraz Millicent Johnson, dyrektor dzia³u sprzeda¿y, pomaga³y
w zbieraniu materia³ów do ksi¹¿ki.

Do osób, które zapozna³y siê z tekstem i zg³osi³y do niego uwagi nale¿¹:

Carl Haub (Population Reference Bureau), Ashley Mattoon (Worldwatch
Institute), Sandra Postel (Global Water Policy Project), Mohan Wali
(Uniwersytet Ohio) oraz John Young – konsultant do spraw gospodarki
materia³owej. Wszystkim recenzentom serdecznie dziêkujê. Jednoczeœnie
za ostateczny rezultat pracy odpowiedzialnoœæ ponoszê ja sam.

Wreszcie, jestem zobowi¹zany Rogerowi i Vicki Santom, którzy przy-

znali hojny grant na pokrycie kosztów organizacji Instytutu Polityki na
rzecz Ziemi, dziêki czemu mog³em skoncentrowaæ siê na pisaniu tej ksi¹¿ki
w ci¹gu pierwszych miesiêcy jego dzia³alnoœci.

Lester R. Brown

Podziêkowania

Przedmowa

Pomys³ napisania niniejszej ksi¹¿ki przyszed³ mi do g³owy nieco ponad rok

temu, wkrótce po rezygnacji ze stanowiska prezesa i objêciu funkcji przewodnicz¹-
cego rady nadzorczej Worldwatch Institute, który za³o¿y³em w 1974 r. W nowej
roli, maj¹c wiêcej czasu na przemyœlenia, uœwiadomi³em sobie jeszcze jaœniej trzy
rzeczy. Po pierwsze ¿e przegrywamy wojnê o uratowanie naszej planety. Po drugie
¿e musimy mieæ wyobra¿enie, jak mia³aby wygl¹daæ gospodarka nieniszcz¹ca œro-
dowiska – gospodarka ekologiczna. Po trzecie ¿e potrzebujemy nowego typu insty-
tucji badawczej, takiej, która nakreœli nie tylko wizjê gospodarki ekologicznej, ale
bêdzie czêsto oceniaæ postêp na drodze do urzeczywistnienia tej wizji.

Kiedy przed blisko 30 laty Worldwatch Institute rozpoczyna³ pracê, martwili-

œmy siê ubytkiem powierzchni lasów, pustynnieniem, erozj¹ gruntów, pogarsza-
niem siê stanu pastwisk i wymieraniem gatunków. Dopiero zaczynaliœmy siê mar-
twiæ trzebieniem ³owisk. Teraz powodów do niepokoju jest o wiele wiêcej; chodzi o
wzrost nasycenia atmosfery dwutlenkiem wêgla, obni¿anie siê poziomu wód grun-
towych, ocieplenie klimatu, wysychanie rzek, powstawanie „dziury” ozonowej w
stratosferze, katastrofalne burze, topnienie lodowców, podnoszenie siê poziomu mórz
oraz zamieranie raf koralowych.

W ostatniej æwierci ubieg³ego wieku wygraliœmy wiele bitew, ale rozziew miêdzy

tym, co musimy zrobiæ, ¿eby zatrzymaæ dewastacjê naszej planety, a tym, co robimy,
powiêksza siê. W jakiœ sposób musimy odwróciæ tê tendencjê.

Obecnie nie ma wspólnej wizji nawet w œrodowisku ekologów, a tym

bardziej w ca³ym spo³eczeñstwie. Je¿eli nie zdo³amy uzgodniæ, dok¹d
mamy iœæ, to dojdziemy donik¹d. Celem niniejszej ksi¹¿ki jest zarysowanie
koncepcji gospodarki ekologicznej. Pocieszaj¹ce jest to, ¿e kiedy
organizowa³em Worldwatch Institute, wiedzia³em, ¿e zbudowanie gospodarki
dostosowanej do mo¿liwoœci œrodowiska jest prawdopodobne, ale mia³em
tylko ogólne pojêcie, jak mia³aby ona wygl¹daæ. Dzisiaj mo¿na z jak¹œ doz¹
pewnoœci opisaæ nie tylko to, czym ma byæ, ale te¿ jak ma funkcjonowaæ
gospodarka zrównowa¿ona ekologicznie. Blisko 30 lat temu nowoczesna energetyka
wiatrowa jeszcze nie istnia³a. Teraz œwiat ma za sob¹ dekadê jej fenomenalnego wzro-
stu w tempie 24% rocznie.

Dziêki danym zbieranym w Departamencie Energetyki wiemy ju¿, ¿e mo¿liwa

do zagospodarowania energia wiatrów wiej¹cych w Pó³nocnej Dakocie, Kansas i
Teksasie wystarczy³aby na zaspokojenie ca³ego zapotrzebowania Stanów Zjedno-
czonych na energiê elektryczn¹. Przewidywano, ¿e produkcja elektrycznoœci gene-
rowana si³¹ wiatru mia³a wzrosn¹æ w 2001 r. o 60%. Niski koszt elektrycznoœci
generowanej przez turbiny wiatrowe daje mo¿liwoœæ produkowania (drog¹ elek-
trolizy wody) wodoru – idealnego paliwa do napêdzania silników opartych na
ogniwach paliwowych, nad którymi pracuje obecnie ka¿dy wiêkszy koncern samo-
chodowy.

W Europie turbiny wiatrowe obecnie zastêpuj¹ kopalnie wêgla. W Danii, gdzie

zakazano budowy elektrowni wêglowych, uzyskuje siê obecnie z wiatru 15% ener-
gii elektrycznej. W niektórych miejscowoœciach w pó³nocnych Niemczech z tego
Ÿród³a pochodzi 75% zu¿ywanego pr¹du.

Kilkadziesi¹t lat temu wiedzieliœmy, ¿e ogniwa krzemowe mog¹ przetwarzaæ

œwiat³o s³oneczne w elektrycznoœæ, ale upowszechnienie opracowanych w Japonii
materia³ów do krycia dachów, dziêki którym staj¹ siê one elektrowniami zaopa-
truj¹cymi budynki, jest jeszcze kwesti¹ przysz³oœci. Ogniwa s³oneczne zaopatruj¹
w pr¹d elektryczny na ca³ym œwiecie niewiele ponad 1 mln gospodarstw domo-
wych.

Najwiêksze koncerny zaanga¿owa³y siê ju¿ w realizacjê kompleksowych pro-

gramów wtórnego wykorzystania materia³ów w obiegu zamkniêtym. Firmy STMi-
croelectronics we W³oszech orat Interface, czo³owy producent wyk³adzin przemy-
s³owych w Stanach Zjednoczonych, stawiaj¹ sobie za cel zmniejszenie emisji zwi¹z-
ków wêgla do zera. Shell Hydrogen oraz DaimlerChrysler realizuj¹ z Islandi¹ pro-
gram przestawienia gospodarki tego kraju, jako pierwszej na œwiecie, na zasilanie
energi¹ wodorow¹.

Przedmowa

Zastanawiaj¹c siê nad tym problemem, doszed³em do wniosku, ¿e aby

to wszystko osi¹gn¹æ, musi powstaæ nowy typ instytutu badawczego. W
maju 2000 r. zatem podj¹³em decyzjê o za³o¿eniu wraz z Reah Janise
Kauffman i Janet Larsen Instytutu Polityki na rzecz Ziemi.
Rozpoczêliœmy od wydania Gospodarki ekologicznej. Zaczêliœmy tak¿e
publikowanie w ramach periodyka „Earth Policy Alerts” czterostronico-
wych opracowañ na takie tematy, jak rozwój energetyki wiatrowej na œwie-
cie czy burze piaskowe nawiedzaj¹ce pó³nocno-zachodnie Chiny. Te opra-
cowania naœwietlaj¹ tendencje rozwojowe wp³ywaj¹ce na budowê gospo-
darki ekologicznej.

Wiem, ¿e nikt nie ma wiedzy niezbêdnej do napisania pracy o tak rozleg³ej

tematyce. Z pewnoœci¹ nie mam jej i ja, ale ktoœ musi spróbowaæ. Ka¿dy rozdzia³
móg³by byæ odrêbn¹ ksi¹¿k¹. W rzeczywistoœci nawet treœæ ka¿dego podrozdzia-
³u jest tematem oddzielnych publikacji. Poza rozleg³oœci¹ tematyki nie jest ³atwa
tak¿e analiza integruj¹ca ró¿ne ga³êzie wiedzy, szczególnie jeœli chodzi o ekologiê i
ekonomiê – dwie dyscypliny, które opieraj¹ siê na przeciwstawnych za³o¿eniach.

Ludzie wydaj¹ siê spragnieni wizji, wyobra¿enia o tym, w jaki sposób mo-

¿emy zapobiec degradacji œrodowiska naturalnego Ziemi. Jest coraz wiêcej chêt-
nych do anga¿owania siê w realizacjê tego celu. Kiedy wyg³aszam w ró¿nych
krajach odczyty o stanie œwiata, s³uchacze najczêœciej pytaj¹ o to, co mog¹ w tej
sprawie zrobiæ. Ludzie uœwiadamiaj¹ sobie koniecznoœæ podjêcia dzia³añ i s¹
gotowi siê w nie w³¹czyæ. Zawsze odpowiadam na to, ¿e musimy zmieniæ styl
¿ycia, od czêstszego korzystania z roweru ni¿ z samochodu po oddawanie na ma-
kulaturê gazet. Ale tylko to nie wystarczy. Musimy zmieniæ system. Aby tego
dokonaæ, trzeba zrestrukturyzowaæ system podatkowy, obni¿yæ stawki podatku
dochodowego i podwy¿szyæ opodatkowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowi-
ska, tak aby ceny odzwierciedla³y koszty ekologiczne. Ktokolwiek chce zapo-
biec degradacji Ziemi, powinien dzia³aæ na rzecz restrukturyzacji systemu po-
datkowego.

Niniejsza ksi¹¿ka nie jest ostatnim s³owem. Jest to praca ci¹g³a. Bêdziemy na-

dal rozwijaæ jej tematykê, aktualizowaæ dane i pog³êbiaæ analizê. Natomiast wszyst-
kich czytelników zainteresowanych periodykiem „Earth Policy Alerts” zapraszamy
do odwiedzenia naszej strony internetowej pod adresem <www.earth-policy.org>,
gdzie mo¿na zamówiæ kolejne jego numery.

Naszym celem jest, aby niniejsza ksi¹¿ka ukaza³a siê w ka¿dym wa¿-

niejszym jêzyku œwiata. Poza edycj¹ amerykañsk¹ uka¿e siê wydanie dla
Wielkiej Brytanii i Wspólnoty Narodów, które powinno dotrzeæ do ca³ej

Przedmowa

reszty œwiata anglojêzycznego. W Azji Wschodniej przygotowuje siê
t³umaczenia w jêzykach chiñskim, japoñskim i koreañskim. Pracujemy
nad przek³adami w³oskim i portugalskim. Wiemy tak¿e, ¿e cz³onek zarz¹du
Instytutu Polityki na rzecz Ziemi Hamid Taravaty z Iranu planuje edycjê
persk¹.

Niniejsz¹ ksi¹¿kê mo¿na œci¹gn¹æ bezp³atnie z naszej witryny interneto-

wej. Zgodê na przedruk ca³oœci albo czêœci tekstu mo¿na otrzymaæ od Reah
Janise Kauffman, pisz¹c na adres <rjkauffman@earth-policy.org> albo wy-
sy³aj¹c fax lub e-mail.

Chêtnie widzimy wk³ad czytelników w analizê omawianych problemów. Je¿eli

macie Pañstwo jakieœ przemyœlenia albo nowe publikacje czy artyku³y, którymi
chcielibyœcie siê z nami podzieliæ, bêdziemy radzi z nich skorzystaæ.

Lester R. Brown

Earth Policy Institute
1350 Connecticut Ave., NW
Suite 403
Washington, DC 0 20036

telefon: 202.496.9290
fax: 202.496.9325
e-mail: epi@earth-policy.org
Internet: www.earth-policy.org

Przedmowa

ZÊŒÆ

GOSPODARKA A ZIEMIA

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 1

KONOMIA

EKOLOGIA

W 1543 r. polski astronom Miko³aj Kopernik wyda³ drukiem dzie³o De revolu-

tionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), w którym podwa¿y³ po-
gl¹d, ¿e S³oñce obraca siê wokó³ Ziemi, i dowodzi³, ¿e to Ziemia obraca siê wokó³
S³oñca. Proponuj¹c nowy model systemu s³onecznego, zapocz¹tkowa³ szerok¹ dys-
kusjê miêdzy uczonymi, teologami i przedstawicielami innych dyscyplin. Przedsta-
wiana przez niego alternatywa w stosunku do wczeœniejszego modelu ptolemej-
skiego, który stawia³ Ziemiê w centrum wszechœwiata, zrewolucjonizowa³a myœle-
nie, prowadz¹c do ukszta³towania nowego pogl¹du na œwiat

Dzisiaj potrzebujemy podobnego przewrotu w naszym widzeniu œwiata, w poj-

mowaniu zale¿noœci Ziemi od gospodarki. W tym przypadku pytanie dotyczy nie
tego, która sfera niebieska obraca siê wokó³ której, ale czy œrodowisko jest czêœci¹
gospodarki, czy te¿ gospodarka jest czêœci¹ œrodowiska. Ekonomiœci patrz¹ na œro-
dowisko naturalne jako na dzia³ gospodarki, ekologowie zaœ przeciwnie – uwa¿aj¹
gospodarkê za czêœæ œrodowiska.

Pogl¹dy ekonomistów zaciemniaj¹ próby zrozumienia wspó³czesnego œwiata,

podobnie jak pogl¹d Ptolemeusza na temat systemu s³onecznego. Doprowadzi³o to
do ukszta³towania gospodarki niezsynchronizowanej z ekosystemami, od których
zale¿y.

Teorie ekonomiczne i wskaŸniki gospodarcze nie ukazuj¹, w jaki sposób go-

spodarka zak³óca i niszczy ekosystemy. Teoria ekonomii nie wyjaœnia, dlaczego
topniej¹ lody Morza Arktycznego. Nie objaœnia, dlaczego ³¹ki w pó³nocno-zachod-
nich Chinach zamieniaj¹ siê w pustyniê, dlaczego rafy koralowe na po³udniowym
Pacyfiku obumieraj¹, albo dlaczego rybo³ówstwo dorsza na Nowej Fundlandii

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

upad³o. Nie t³umaczy, dlaczego wkraczamy w fazê najbardziej masowego, od czasu
zag³ady dinozaurów sprzed 65 mln lat, wymierania gatunków roœlin i zwierz¹t. Jed-
nak¿e ekonomia jest niezbêdna do mierzenia kosztów tego nieumiarkowania dla
spo³eczeñstwa.

Dowodów na to, ¿e gospodarka pozostaje w konflikcie z ekosystemami, dostar-

czaj¹ codzienne doniesienia o upadaj¹cym rybo³ówstwie, kurcz¹cych siê obszarach
lasów, erozji gruntów, pogarszaj¹cej siê jakoœci pastwisk, postêpuj¹cym pustynnie-
niu, rosn¹cym nasyceniu atmosfery dwutlenkiem wêgla (CO

), obni¿aj¹cym siê

poziomie wód gruntowych, wzroœcie temperatury, niszcz¹cych burzach, topniej¹-
cych lodowcach, rosn¹cym poziomie wód morskich, umieraj¹cych rafach koralo-
wych i gin¹cych gatunkach.

Z tymi zjawiskami, œwiadcz¹cymi o coraz bardziej zak³óconych zale¿noœciach

miêdzy gospodark¹ a ekosystemami, wi¹¿¹ siê coraz wiêksze koszty ekonomiczne.
W jakimœ punkcie mog¹ one wzi¹æ górê nad globalnymi si³ami rozwoju i prowa-
dziæ do upadku ekonomicznego. Wyzwaniem dla naszego pokolenia jest odwróce-
nie tych tendencji, zanim degradacja œrodowiska doprowadzi do d³ugofalowego
zahamowania rozwoju gospodarczego, jak to siê zdarzy³o wielu wczeœniejszym
cywilizacjom.

Te coraz wyraŸniej widoczne tendencje wskazuj¹, ¿e jeœli funkcjonowanie pod-

systemu – gospodarki – jest niezgodne z potrzeb¹ zachowania nadrzêdnego syste-
mu – ekosystemów, to w ostatecznym rachunku ucierpi¹ oba. Im rozleglejsze s¹
zwi¹zki gospodarki z ekosystemami i im mocniejsz¹ presjê wywiera ona na ograni-
czone zasoby natury, tym bardziej destrukcyjna oka¿e siê ta niezgodnoœæ.

Gospodarka nieniszcz¹ca œrodowiska naturalnego – ekogospodarka – wymaga,

aby zasady ekologiczne stanowi³y ramy, w których powinna mieœciæ siê polityka
gospodarcza, i by ekonomiœci i ekologowie wspólnie podjêli pracê nad kszta³towa-
niem nowej gospodarki. Ekologowie rozumiej¹, ¿e wszelka dzia³alnoœæ gospodarcza,
ba – ca³e ¿ycie – zale¿y od ekosystemów, tj. od zbiorowiska poszczególnych gatun-
ków ¿yj¹cych razem, oddzia³uj¹cych na siebie nawzajem i na ich otoczenie fizyczne.
Te miliony gatunków egzystuj¹ we wzajemnej równowadze, powi¹zane ³añcuchami
pokarmowymi, cyklami obiegu substancji od¿ywczych, obiegiem hydrologicznym i
warunkami klimatycznymi. Ekonomiœci wiedz¹, jak prze³o¿yæ cele na politykê go-
spodarcz¹. Ekonomiœci i ekologowie, pracuj¹c razem, mog¹ zaprojektowaæ i zbudo-
waæ tak¹ gospodarkê, która sprosta wymogom zrównowa¿onego rozwoju.

Tak jak uœwiadomienie sobie, ¿e Ziemia nie jest œrodkiem systemu s³onecznego

zapocz¹tkowa³o nowy etap rozwoju astronomii, fizyki i pokrewnych nauk, podob-
nie uznanie, ¿e gospodarka nie jest podstaw¹ naszego œwiata mo¿e stworzyæ warun-

ki zrównowa¿onego rozwoju gospodarczego i poprawy warunków egzystencji ludz-
kiej. Wraz z pojawieniem siê rewolucyjnej teorii Kopernika zaistnia³y dwa ró¿ne
pogl¹dy na œwiat. Ci, którzy nadal wyznawali œwiatopogl¹d ptolemejski, widzieli
jeden œwiat, a ci, co przyjêli pogl¹d Kopernika – ca³kiem inny. Z tak¹ sam¹ sytuacj¹
mamy do czynienia dzisiaj: inny œwiat widz¹ ekonomiœci, a inny ekologowie.

Ró¿nice wystêpuj¹ce miêdzy ekologi¹ a ekonomi¹ maj¹ fundamentalny cha-

rakter. Na przyk³ad ekologowie martwi¹ siê o granice rozwoju, podczas gdy ekono-
miœci maj¹ sk³onnoœæ do niedostrzegania tego rodzaju ograniczeñ. Ekologowie, sto-
suj¹cy miary natury, myœl¹ w kategoriach cykli rozwojowych, podczas gdy ekono-
miœci maj¹ sk³onnoœæ do przedstawiania zjawisk w postaci prostych i krzywych.
Ekonomiœci niezachwianie wierz¹ w rynek, natomiast ekologowie czêsto nie doce-
niaj¹ si³ rynkowych, jak na to zas³uguj¹.

Z nastaniem nowego wieku trudno sobie wyobraziæ wiêkszy rozziew miêdzy

widzeniem œwiata przez ekonomistów i przez ekologów. Ekonomiœci zwracaj¹ uwagê
na bezprecedensowy wzrost gospodarki œwiatowej, handlu miêdzynarodowego i
inwestycji, wierz¹c, ¿e to w³aœnie gwarantuje pomyœln¹ przysz³oœæ. Wskazuj¹ z
nieuzasadnion¹ dum¹, ¿e gospodarka œwiatowa wzros³a w latach 1950–2000 sied-
miokrotnie, zwiêkszaj¹c produkcjê dóbr i us³ug z 6 bln dol. do 43 bln dol., co do-
prowadzi³o do wzrostu poziomu ¿ycia, o jakim nie mo¿na by³o marzyæ w przesz³o-
œci. Te same fakty uœwiadamiaj¹ ekologom, ¿e ów wzrost zosta³ okupiony kosztem
zu¿ycia wielkich iloœci paliw kopalnych po sztucznie zani¿onych cenach, co dopro-
wadzi³o do zaburzeñ klimatycznych. Patrz¹ oni perspektywicznie, dostrzegaj¹c na-
silaj¹ce siê ocieplenie klimatu, coraz bardziej niszcz¹ce burze, topniej¹ce góry lo-
dowe i podnosz¹cy siê poziom mórz, który bêdzie poch³aniaæ coraz wiêksze po³a-
cie l¹dów, gdy w tym samym czasie liczba ludnoœci bêdzie ros³a. Podczas gdy eko-
nomiœci notuj¹ burzliwy wzrost wskaŸników, ekologowie ostrzegaj¹, ¿e gospodar-
ka zmienia klimat ze skutkami, których nikt nie potrafi przewidzieæ

Ekonomiœci zwracaj¹ uwagê, ¿e od dwóch dziesiêcioleci na rynkach zbo¿o-

wych utrzymuj¹ siê najni¿sze ceny – nieomylny znak, ¿e rozwój produkcji wyprze-
dza efektywny popyt na zbo¿e i ¿e w przewidywalnej przysz³oœci nie nale¿y siê
spodziewaæ ograniczenia poda¿y. Tymczasem ekologowie rejestruj¹ opadanie po-
ziomu wód w g³ównych krajach produkuj¹cych zbo¿e i stwierdzaj¹, ¿e 480 mln
ludzi spoœród 6,1 mld ludnoœci œwiata ¿ywi siê zbo¿em wyprodukowanym dziêki
nadmiernej eksploatacji zasobów wodnych. Niepokoj¹ ich skutki wyczerpania tych
zasobów na potrzeby produkcji ¿ywnoœci

Ekonomiœci opieraj¹ swoje decyzje na wskazaniach rynku. Szanuj¹ rynek, po-

niewa¿ decyduje on o alokacji zasobów o wiele trafniej, ni¿ potrafi³by to zrobiæ

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

jakikolwiek centralny planista (o czym, ogromnym kosztem, przekonali siê Sowie-
ci). Ekologowie podchodz¹ do rynku z mniejszym respektem, poniewa¿ zdaj¹ sobie
sprawê, ¿e nie mówi on ca³ej prawdy. Na przyk³ad klienci kupuj¹cy benzynê p³ac¹
za wydobycie ropy naftowej, jej rafinacjê, a nastêpnie dostawê benzyny do lokal-
nej stacji, ale nie pokrywaj¹ kosztów leczenia chorób uk³adu oddechowego po-
wodowanych zanieczyszczeniem powietrza czy szkód wywo³anych zmianami kli-
matycznymi.

Ekologowie doceniaj¹ rekordowy wzrost gospodarczy w ostatnich dziesiêcio-

leciach, ale widz¹ tak¿e, ¿e rozwój gospodarczy coraz wyraŸniej popada w konflikt
z zasilaj¹cymi go ekosystemami, gdy¿ szybko wyczerpuje naturalne zasoby Ziemi,
kieruj¹c gospodarkê œwiatow¹ na ekologiczne manowce, co musi nieuchronnie do-
prowadziæ do zapaœci ekonomicznej. Widz¹ oni koniecznoœæ generalnej restruktu-
ryzacji gospodarki, tak aby zazêbia³a siê z ekosystemami. Wiedz¹, ¿e trwa³a równo-
waga miêdzy gospodark¹ a ekosystemami ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania
postêpu ekonomicznego.

Stworzyliœmy gospodarkê, która nie mo¿e zapewniæ d³ugofalowego postêpu i

nie doprowadzi nas tam, gdzie chcemy dojœæ. Tak jak Kopernik po wielu latach
obserwowania nieba i matematycznych obliczeñ skonstruowa³ nowy model astro-
nomiczny œwiata, tak my – po kilku dekadach obserwacji i analiz œrodowiska natu-
ralnego – musimy ukszta³towaæ nowy ekonomiczny pogl¹d na œwiat. Chocia¿ myœl,
¿e ekonomia musi siê zintegrowaæ z ekologi¹, mo¿e siê wydaæ zbyt radykalna, mno¿¹
siê dowody na to, ¿e jest to jedyne podejœcie respektuj¹ce rzeczywistoœæ. Kiedy
fakty nie potwierdzaj¹ teorii, czas zmieniæ teoriê; filozof nauki Thomas Kuhn nazy-
wa to zmian¹ paradygmatu. Je¿eli gospodarka jest podsystemem ekosystemów, to
jedyn¹ sensown¹ koncepcj¹ polityki gospodarczej jest ta, która respektuje zasady
ekologii

Jest pocieszaj¹ce, ¿e œwiadomoœæ ekologiczna ekonomistów wzrasta, ¿e uznaj¹

oni organiczn¹ zale¿noœæ gospodarki od ekosystemów. Na przyk³ad oko³o 2,5 tys.
ekonomistów, wœród nich 8 laureatów Nagrody Nobla, popar³o projekt wprowadze-
nia tzw. podatku wêglowego, maj¹cy przyczyniæ siê do ustabilizowania klimatu.
Coraz wiêcej ekonomistów poszukuje metod odczytywania wskazañ rynku, które
odzwierciedla³yby tak¿e prawdê ekologiczn¹. Tê upowszechniaj¹c¹ siê œwiadomoœæ
obrazuje szybki rozrost Miêdzynarodowego Towarzystwa Ekonomii Ekologicznej
(International Society of Ecological Economics), które liczy ju¿ 1,2 tys. cz³onków i
ma oddzia³y w Australii, Nowej Zelandii, Brazylii, Kanadzie, Indiach, Rosji, Chi-
nach i ca³ej Europie. Jego celem jest integracja badañ ekonomicznych i ekologicz-
nych w interdyscyplinê maj¹c¹ na celu budowê zrównowa¿onego œwiata

AMONISZCZ

SIÊ

GOSPODARKA

WskaŸniki ekonomiczne z ostatniego pó³wiecza œwiadcz¹, ¿e dokona³ siê god-

ny uznania postêp. Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej, w latach 1950–2000 globalna pro-
dukcja wzros³a siedmiokrotnie. Handel miêdzynarodowy rós³ nawet szybciej. In-
deks Dow Jonesa, szeroko stosowany wskaŸnik wartoœci akcji znajduj¹cych siê w
obrocie na Nowojorskiej Gie³dzie Papierów Wartoœciowych, zwiêkszy³ siê z 3 tys.
pkt. w 1990 r. do 11 tys. pkt. w 2000 r. W tej sytuacji trudno by³o nie byæ optymist¹,
snuj¹c d³ugofalowe prognozy rozwoju gospodarczego w XXI w.

Ale jest to trudne tylko dopóty, dopóki nie przyjrzymy siê wskaŸnikom ekolo-

gicznym. Dos³ownie ka¿dy globalny miernik wskazywa³ na zmiany w z³ym kierun-
ku. Polityka, która zapewni³a nadzwyczajne tempo wzrostu gospodarki œwiatowej,
równoczeœnie zniszczy³a jej systemy zasilania. Wed³ug ka¿dej miary ekologicznej
by³a to polityka chybiona. •le zarz¹dzana gospodarka doprowadzi³a do niszczenia
lasów, ³¹k, ³owisk, gruntów uprawnych – 4 ekosystemów, które dostarczaj¹ nam
¿ywnoœci i wszystkich surowców, z wyj¹tkiem mineralnych.

Chocia¿ wielu z nas ¿yje w zurbanizowanym, nasyconym wysok¹ technik¹ oto-

czeniu, jesteœmy równie zale¿ni od œrodowiska naturalnego jak nasi przodkowie my-
œliwi i zbieracze. Ujmuj¹c pojêcie ekosystemów w terminach ekonomicznych, mo¿na
powiedzieæ, ¿e system naturalny, taki jak ³owiska, funkcjonuje podobnie jak fundacja.
Tak d³ugo przynosi ona zysk, jak d³ugo istnieje. Jeœli jej kapita³ zmniejsza siê, to i
dochody malej¹. Kiedy kapita³ zostaje ca³kowicie wyczerpany, tracimy te¿ zyski, jakie
on przynosi³. Tak siê te¿ dzieje z ekosystemami. Gdy po³owy przekrocz¹ odtwarzal-
n¹ wydajnoœæ ³owisk, zasoby rybne kurcz¹ siê. Wreszcie zostaj¹ ca³kowicie wy-
czerpane i rybo³ówstwo upada. Dochody p³yn¹ce z fundacji tak¿e znikaj¹.

Wkraczaj¹c w XXI w., nasza gospodarka powoli niszczy swoje systemy zasila-

nia, zu¿ywaj¹c zasoby fundacji sk³adaj¹ce siê na kapita³ natury. Absorpcja rozwija-
j¹cej siê gospodarki, w jej istniej¹cej strukturze, przekracza odtwarzaln¹ wydajnoœæ
ekosystemów. Co najmniej

czêœæ gruntów uprawnych traci warstwê próchnicy w

takim tempie, ¿e zagra¿a to ich d³ugofalowej produktywnoœci. Po³owa pastwisk
naszego globu jest nadmiernie eksploatowana i zmienia siê w pustynie. Od pocz¹t-
ków rozwoju rolnictwa powierzchnia lasów skurczy³a siê blisko o po³owê i zmniej-
sza siê nadal. Dwie trzecie ³owisk oceanicznych s¹ obecnie eksploatowane na gra-
nicy albo ponad granicê ich wydajnoœci; przekraczanie limitów po³owowych jest
dziœ regu³¹, a nie wyj¹tkiem. Nadmierne pompowanie wód gruntowych w rejonach
produkcji ¿ywnoœci jest powszechn¹ praktyk¹

W wielu rejonach œwiata erozja gruntów pod wp³ywem wiatrów i wody wy-

przedza tempo tworzenia siê nowej warstwy próchnicy, powoduj¹c ich stopniowe

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

wyja³owienie. D¹¿¹c do ograniczenia tego zjawiska, Stany Zjednoczone zaczê³y
wy³¹czaæ z uprawy najbardziej nara¿one na erozjê grunty, które wczeœniej, w d¹¿e-
niu do zwiêkszenia produkcji ¿ywnoœci, pilnie zaorywano. Zaczê³o siê to w 1985 r.
wraz z uruchomieniem Programu Ochrony Zasobów, w ramach którego zap³acono
farmerom za pozostawienie od³ogiem 15 mln hektarów gruntów – z grubsza

ziem uprawnych w Ameryce; zanim zd¹¿y³y przekszta³ciæ siê w nieu¿ytki, prze-
mieniono je na powrót w ³¹ki i lasy

W krajach, w których nie ma takich programów, farmerów zmusza siê do opusz-

czania wysoce zerodowanej ziemi, która utraci³a du¿¹ czêœæ próchnicy. Nigeria co
roku traci ponad 500 km

produktywnych gruntów zmieniaj¹cych siê w pustynie.

W Kazachstanie, gdzie w latach piêædziesi¹tych realizowano program zagospoda-
rowania ziem dziewiczych, od 1980 r. po³owa gruntów uprawnych zosta³a opusz-
czona z powodu obni¿enia siê ich wydajnoœci na skutek erozji. Doprowadzi³o to do
spadku zbiorów pszenicy w tym kraju z 13 mln ton w 1980 r. do 8 mln ton w 2000 r.;
równa siê to stracie 900 mln dol. rocznie

Pastwiska, które dostarczaj¹ wiêkszej czêœci œwiatowej produkcji protein zwie-

rzêcych, tak¿e s¹ nara¿one na nadmiern¹ eksploatacjê. Wraz ze wzrostem liczby
ludnoœci roœnie te¿ pog³owie zwierz¹t hodowlanych. Przy 180 mln ludzi staraj¹-
cych siê utrzymaæ z hodowli 3,3 mld sztuk byd³a, owiec i kóz pastwiska ulegaj¹
kompletnej dewastacji. W wyniku nadmiernego rozrostu stad, pastwiska niszczej¹
przede wszystkim w Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Azji Œrodkowej, pó³nocnej
czêœci subkontynentu indyjskiego i wiêkszej czêœci pó³nocno-zachodnich Chin. Wy-
pasanie zbyt wielkiej liczby zwierz¹t jest g³ówn¹ przyczyn¹ pustynnienia produk-
tywnych ziem. W Afryce roczne straty w produkcji zwierzêcej powodowane de-
gradacj¹ pastwisk ocenia siê na 7 mld dol., co prawie równa siê wysokoœci produktu
krajowego brutto Etiopii

W Chinach efektem forsownej uprawy i wypasania dla zaspokojenia szybko

rosn¹cego zapotrzebowania na ¿ywnoœæ jest pustynnienie terenów, przypominaj¹ce
amerykañski Dust Bowl z lat trzydziestych (zob. rozdzia³ 3) tylko na wiêksz¹ skalê.
W rozpaczliwym d¹¿eniu do utrzymania samowystarczalnoœci w zakresie produk-
cji zbo¿a w Chinach zaorano du¿e przestrzenie na pó³nocnym zachodzie kraju, w
du¿ej czêœci wysoce podatne na erozjê (z tego powodu nie powinny by³y byæ prze-
znaczane pod uprawê)

W miarê wzrostu zapotrzebowania na produkty zwierzêce – miêso, skórê, we³-

nê – w Chinach zwiêksza³a siê liczebnoœæ stad, znacznie przewy¿szaj¹c pog³owie
zwierz¹t hodowlanych w Stanach Zjednoczonych, dysponuj¹cych porównywaln¹
powierzchni¹ wypasów. Poza stratami powodowanymi bezpoœrednio nadmiern¹ eks-

ploatacj¹ gruntów i pastwisk pó³nocna czêœæ Chin dos³ownie wysycha z powodu
wyczerpywania siê formacji wodonoœnych

Kumulacja tych czynników prowadzi do powstawania burz piaskowych na nie-

spotykan¹ wczeœniej skalê. Ogromne jêzory piasku wêdruj¹ce na wschód docieraj¹
do miast pó³nocno-wschodnich Chin, zas³aniaj¹c s³oñce i ograniczaj¹c widocznoœæ.
Wschodnie wiatry nios¹ ze sob¹ drobiny ziemi z pó³nocno-zachodnich Chin a¿ na
Pó³wysep Koreañski i do Japonii, gdzie ludzie stale skar¿¹ siê na zas³aniaj¹ce œwia-
t³o chmury py³u, który wszêdzie osiada. Je¿eli Chiny nie bêd¹ w stanie zahamowaæ
sta³ego wzrostu powierzchni upraw i ograniczyæ liczebnoœci stad na ³¹kach, co le¿y
u podstaw zjawiska burz piaskowych, to nale¿y siê obawiaæ, ¿e mo¿e to pobudziæ
ludnoœæ do masowych migracji do i tak przeludnionych miast pó³nocno-wschod-
nich regionów, a w konsekwencji zagroziæ przysz³oœci gospodarczej tego kraju

Œwiat cierpi tak¿e na deficyt wody. Nadmierne pompowanie wody z formacji wo-

donoœnych, powszechne obecnie na wszystkich kontynentach, doprowadzi³o do obni-
¿enia poziomu wód gruntowych, poniewa¿ ubytki wody przewy¿szaj¹ tempo ich uzu-
pe³niania z opadów. Problemy z nawadnianiem s¹ tak stare, jak samo nawadnianie, ale
mowa tu o nowym zagro¿eniu, które pojawi³o siê w ci¹gu ostatniego æwieræwiecza
wraz z konstrukcj¹ pomp dieslowskich i potê¿nych pomp o napêdzie elektrycznym.

Poziom wód obni¿a siê na skutek sta³ego zwiêkszania produkcji ¿ywnoœci przez

trzech g³ównych producentów – Chiny, Indie i Stany Zjednoczone. Wody gruntowe
na Równinie Pó³nocnochiñskiej, która ma 25-procentowy udzia³ w zbiorach zbo¿a
w Chinach, obni¿aj¹ siê po oko³o 1,5 m rocznie. To samo dzieje siê w wiêkszoœci
rejonów Indii, szczególnie w Pend¿abie, spichlerzu zbo¿owym tego kraju. W Sta-
nach Zjednoczonych poziom wód gruntowych obni¿a siê w po³udniowych stanach
Wielkich Równin, gdzie uprawia siê zbo¿e, co prowadzi do kurczenia siê powierzchni
nawadnianych gruntów

Odprowadzanie wody z rzek na potrzeby irygacji i miast jest tak¿e nadmierne,

tak ¿e w niektórych rzekach pozostaje jej niewiele albo zgo³a nic. Kolorado, g³ów-
na rzeka w po³udniowo-zachodnich stanach USA, rzadko obecnie dociera do mo-
rza. ¯ó³ta Rzeka, kolebka chiñskiej cywilizacji, w niektórych porach roku wysy-
cha, a przy niskich poziomach wody pozbawia rolników mo¿liwoœci nawadniania
ich pól. Indus i Ganges podczas suszy ledwie dop³ywaj¹ do morza. Z Nilu niewiele
wody trafia do Morza Œródziemnego o ka¿dej porze roku. Wysychanie rzek zak³óca
symbiotyczny zwi¹zek miêdzy oceanami a kontynentami. Dziêki oceanom konty-
nenty nawadniane s¹ za poœrednictwem nasyconych wilgoci¹ mas powietrza prze-
suwaj¹cych siê w g³¹b l¹dów, a kontynenty z kolei zasilaj¹ oceany w sk³adniki
od¿ywcze, które niesie ze sob¹ sp³ywaj¹ca z nich woda

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Ekonomiczna eksploatacja lasów jest tak¿e nadmierna. Drzewa wycina siê i pali w

tempie szybszym, ni¿ lasy s¹ w stanie zregenerowaæ siê lub zostaæ nasadzone. Nad-
mierne rozszerzanie powierzchni uprawnej jest powszechne w wielu regionach, w
tym w Azji Po³udniowo-Wschodniej, Afryce Zachodniej, brazylijskiej Amazonii.
Na ca³ym globie powierzchnia zalesiona kurczy siê o ponad 9 mln hektarów rocz-
nie; jest to obszar równy powierzchni Portugalii

Poza wypieraniem przez uprawy niektóre lasy deszczowe s¹ niszczone przez

po¿ary. Zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, ale porêby i osiedla, które powstaj¹ w
pobli¿u prowadz¹cych do nich dróg, rozcz³onkowa³y je i doprowadzi³y do ich wy-
suszenia do tego stopnia, ¿e zapalaj¹ siê one z ³atwoœci¹, czêsto od piorunu albo
podpalane przez niezwa¿aj¹cych na nic spragnionych ziemi plantatorów, farmerów
i w³aœcicieli rancz.

PóŸnym latem 1997 r., w czasie suszy wywo³anej pr¹dem El Ni

o, wypalily siê

lasy deszczowe na Borneo i Sumatrze. Ten po¿ar sta³ siê g³oœny z powodu rozsnu-
waj¹cego siê na setki kilometrów dymu, który sta³ siê plag¹ dla ludzi nie tylko w
Indonezji, lecz tak¿e w Malezji, Singapurze, Wietnamie, Tajlandii i na Filipinach.
Jak donoszono, z powodu dymu w tym rejonie musiano odwo³aæ 1,1 tys. rejsów
samolotów pasa¿erskich. Kierowcy jeŸdzili w ci¹gu dnia z zapalonymi œwiat³ami,
staraj¹c siê odnaleŸæ drogê wœród gêstego dymu. Miliony ludzi z powodu smogu
cierpia³o na ró¿ne dolegliwoœci

Deforestacja mo¿e du¿o kosztowaæ. Rekordowo katastrofalne powodzie w ba-

senie rzeki Jangcy w lecie 1998 r. wygna³y z domów 120 mln ludzi. Chocia¿ po-
cz¹tkowo by³a mowa o klêsce ¿ywio³owej, nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przyczyni³o
siê do niej wytrzebienie w tym rejonie 85% pierwotnego obszaru lasów, tak i¿ po-
zosta³o niewiele poszycia roœlinnego zdolnego wch³on¹æ ulewne deszcze

Trzebienie lasów ogranicza tak¿e cyrkulacjê wód wewn¹trz l¹du, powoduj¹c

zmniejszenie opadów w g³êbi kontynentów. Kiedy deszcz pada na zdrow¹ gêstwinê
lasów, oko³o

º opadów sp³ywa z powrotem do morza, natomiast æ paruje albo

bezpoœrednio, albo drog¹ transpiracji poprzez liœcie. Gdy ziemia zostaje oczyszczo-
na pod uprawê albo pastwiska, albo po prostu lasy wycina siê dla pozyskania drew-
na, te proporcje uk³adaj¹ siê odwrotnie –

æ wody wraca do morza, a º paruje,

w³¹czaj¹c siê do obiegu na l¹dzie. Wraz z postêpem zniszczenia naturalny system
nawadniania obszarów l¹dowych wielkich kontynentów, takich jak Afryka i Azja,
s³abnie

Dowody nieumiarkowanych potrzeb ludzkich daj¹ siê zauwa¿yæ tak¿e w przy-

padku oceanów. Wzrost zapotrzebowania na proteiny w ci¹gu kilku ostatnich dzie-
siêcioleci by³ wy¿szy ni¿ zrównowa¿ona wydajnoœæ ³owisk. Obecnie

³owisk oce-

anicznych eksploatuje siê na granicy albo ponad granice ich zrównowa¿onej wy-
dajnoœci. Na wielu nie ma ju¿ co ³owiæ. W 1992 r. bogate ³owiska dorsza Nowej
Fundlandii, które dostarcza³y ryb przez kilka stuleci, nagle wyczerpa³y siê, co kosz-
towa³o Kanadyjczyków zlikwidowanie 40 tys. miejsc pracy. Mimo wprowadzenia
zakazu po³owów, obowi¹zuj¹cego ju¿ prawie 10 lat, na odrodzenie rybo³ówstwa w
tym rejonie trzeba bêdzie jeszcze poczekaæ

Dalej na po³udnie podobny upadek spotka³ ³owiska w amerykañskiej Zatoce

Chesapeake. Sto lat wczeœniej te niezwykle bogate wody dostarcza³y ponad 45 tys.
ton ostryg rocznie. W 1999 r. z³owiono ich zaledwie niespe³na 1,5 tys. Taki sam los
spotka³ spustoszone przez rabunkow¹ eksploatacjê ³owiska w Zatoce Syjamskiej;
od 1963 r. ich wydajnoœæ zmniejszy³a siê o 80%, sk³aniaj¹c tajlandzkie minister-
stwo rybo³ówstwa do zakazu po³owów na obszarach tych wód

Œwiat traci tak¿e swoj¹ biologiczn¹ ró¿norodnoœæ, gdy¿ poszczególne gatunki

roœlin i zwierz¹t gin¹ szybciej, ni¿ rozwijaj¹ siê nowe. To biologiczne zubo¿enie
Ziemi jest wynikiem niszczenia œrodowiska, zanieczyszczeñ, zmian klimatycznych
oraz ³owiectwa. Ka¿de nowe wydanie przez Œwiatow¹ Uniê Ochrony Przyrody
(World Conservation Union – IUCN)* Czerwonej listy zagro¿onych gatunków (Red
List of Threatened Species) przynosi dowody na to, ¿e przybli¿amy

siê do fazy ich

masowego wymierania.

Wed³ug najnowszych ocen, opublikowanych przez IUCN w 2000 r., 1 na 8

spoœród 9946 ¿yj¹cych na œwiecie gatunków ptaków jest zagro¿ony, podobnie jak
1 na 4 spoœród 4763 gatunków ssaków i prawie

wszystkich 25 tys. gatunków

ryb

Niektóre kraje ju¿ ponios³y wielkie straty. Na przyk³ad Australia straci³a w

ci¹gu ostatnich dwóch wieków 16 ze 140 gatunków ssaków. W dorzeczu Kolorado,
w po³udniowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych 29 z 50 ¿yj¹cych gatunków ryb
zanik³o, czêœciowo dlatego, ¿e ich rzeczne œrodowisko wysch³o. Wymar³ych gatun-
ków nie mo¿na przywróciæ do ¿ycia. Jak g³osi popularne powiedzenie: „Wymiera
siê raz na zawsze”

Korzyœci wynikaj¹ce z ró¿norodnoœci form ¿ycia na Ziemi s¹ niezliczone. Po-

legaj¹ one nie tylko na tym, ¿e poszczególne gatunki podtrzymuj¹ okreœlone eko-
systemy, do których nale¿¹; przynosz¹ te¿ korzyœci ekonomiczne, takie jak dostar-
czanie substancji leczniczych i plazmy zarodkowej. Wraz ze zmniejszaniem siê ró¿-
norodnoœci, kurczy siê apteka natury, pozbawiaj¹c przysz³e pokolenia mo¿liwoœci
nowych odkryæ.

Ekonomia a ekologia

* Pe³na nazwa: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources [przyp. t³um.].

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Rozwijaj¹ca siê dzia³alnoœæ gospodarcza przyczyni³a siê do niedoborów w eko-

systemach, zak³ócaj¹c równoczeœnie naturalne stosunki równowagi w innych dzie-
dzinach. W wyniku ogromnego wzrostu iloœci spalanych paliw kopalnych, poczy-
naj¹c od 1950 r., emisja dwutlenku wêgla przekroczy³a zdolnoœæ jego absorpcji
przez ekosystemy. Wzrost nasycenia atmosfery CO

jest, zdaniem meteorologów,

przyczyn¹ wzrostu temperatury Ziemi. Czternaœcie najcieplejszych lat, licz¹c od
1866 r., odk¹d notuje siê to zjawisko, wyst¹pi³o po 1980 r.

Jednym ze skutków wzrostu temperatury jest zwiêkszenie liczby niszczyciel-

skich burz. W grudniu 1999 r. trzy potê¿ne nawa³nice powali³y we Francji miliony
drzew, niektóre licz¹ce setki lat. Tysi¹ce budynków uleg³o zburzeniu. Te zawieru-
chy, najgwa³towniejsze, jakie dot¹d notowano we Francji, wyrz¹dzi³y szkody prze-
kraczaj¹ce 10 mld dol. – 170 dol. na g³owê mieszkañca tego kraju. W ten sposób
natura pobiera³a w³asny podatek od spalania paliw kopalnych

W paŸdzierniku 1998 r. huragan Mitch – jedna z potê¿niejszych burz, jakie

nadci¹gnê³y znad Atlantyku – przetoczy³ siê nad Karaibami i zatrzyma³ siê na kilka
dni na wybrze¿u Ameryki Œrodkowej. W tym czasie dzia³a³ jak gigantyczna pompa
czerpi¹ca wodê z oceanu i polewaj¹ca ni¹ l¹d. Na niektóre rejony Hondurasu w
ci¹gu kilku dni spad³o po 2 m deszczu. Huragan by³ tak potê¿ny i tak wielkie
iloœci wody rozla³ w Ameryce Œrodkowej, ¿e zmieni³ ukszta³towanie terenu, prze-
mieniaj¹c góry i wzniesienia w wielkie strumienie b³ota, które poch³ania³y ca³e
wioski, pozbawiaj¹c ¿ycia oko³o 10 tys. ludzi. Zniszczeniu uleg³y

zbiorów. W

niektórych rejonach ogromne strumienie rw¹cej wody ca³kowicie zmy³y warstwê
próchnicy, tak ¿e ziemia nie bêdzie siê nadawa³a pod uprawê do koñca naszych
dni

Ogólny bilans strat spowodowanych huraganem by³ pora¿aj¹cy. Zniszczenia

dróg, mostów, budynków i innych obiektów infrastruktury cofnê³y rozwój Hondu-
rasu i Nikaragui o dziesiêciolecia. Szacowane na 8,5 mld dol. szkody w tym regio-
nie by³y prawie równe produktowi krajowemu brutto obu tych krajów ³¹cznie

Liczba klêsk naturalnych roœnie. Munich Re, jedno z najwiêkszych towarzystw

reasekuracyjnych œwiata, poinformowa³o, ¿e w latach dziewiêædziesi¹tych zdarzy-
³o siê trzy razy wiêcej wielkich klêsk ¿ywio³owych ni¿ w latach szeœædziesi¹tych.
Straty materialne zwiêkszy³y siê oœmiokrotnie. Wyp³aty odszkodowañ powiêkszy-
³y siê piêtnastokrotnie. Chocia¿ w klasyfikacji Munich Re nie rozró¿nia siê klêsk
¿ywio³owych od tych spowodowanych przez cz³owieka, wiêksz¹ czêœæ tego wzro-
stu mo¿na przypisaæ tym pierwszym, w szczególnoœci burzom, suszom i ¿ywio³o-
wo wybuchaj¹cym po¿arom, do czego bezpoœrednio przyczynia siê ludzka dzia³al-
noœæ

Ubezpieczyciele doskonale wiedz¹, ¿e nawet nieznaczna zmiana klimatu mo¿e

prowadziæ do skokowego wzrostu szkodowoœci. Na przyk³ad 10-procentowy wzrost
szybkoœci wiatru mo¿e podwoiæ szkody, które powoduje burza. Koszty uporania siê
ze skutkami podwy¿szaj¹cego siê poziomu mórz pod wp³ywem nieznacznego wzro-
stu temperatury ³atwo mog¹ przekroczyæ mo¿liwoœci gospodarek wielu krajów

Andrew Dlugolecki, cz³onek wy¿szego kierownictwa najwiêkszej brytyjskiej

grupy ubezpieczeniowej CGNU*, poinformowa³, ¿e szkody maj¹tkowe w skali œwia-
towej rosn¹ w tempie 10% rocznie. S¹dzi on, ¿e ekonomiczny uszczerbek powodo-
wany zmianami klimatycznymi dopiero zaczynamy odczuwaæ. Przy obecnym tempie
wzrostu oko³o 2065 r. wielkoœæ szkód przewy¿szy przewidywany produkt œwiatowy.
Na d³ugo przed tym, zauwa¿a Dlugolecki, œwiat stanie w obliczu bankructwa

Chyba najbardziej niepokoj¹cym skutkiem ocieplenia klimatu jest topnienie

lodów. W ci¹gu ostatnich 35 lat pokrywa lodowa Morza Arktycznego zmniejszy³a
siê o 42%. Wed³ug studium norweskich uczonych za 50 lat na Morzu Arktycznym
w porze letniej nie bêdzie wcale lodu. Wielu naukowców przyjê³o ze zdumieniem
wiadomoœæ, ¿e jakiœ lodo³amacz natrafi³ w po³owie sierpnia 2000 r. na biegunie
pó³nocnym na otwarte morze

Topienie pokrywy lodowej Morza Arktycznego nie wp³ywa na podniesienie siê

poziomu mórz, poniewa¿ jest ona i tak pogr¹¿ona w oceanie. Ale pokrywa lodowa
Grenlandii te¿ zaczyna siê topiæ. Grenlandia jest trzy razy wiêksza ni¿ Teksas, gru-
boœæ pokrywy lodowej zaœ w niektórych rejonach siêga tam 2 km. Jak zauwa¿ono w
artykule zamieszczonym w „Science”, gdyby ca³a pokrywa lodowa Grenlandii mia³a
siê stopiæ, podwy¿szy³oby to poziom wód o oko³o 7 m, zatapiaj¹c przybrze¿ne mia-
sta œwiata i azjatyckie rejony uprawy ry¿u w rozlewiskach rzek. Wzrost poziomu
morza nawet o 1 m spowodowa³by zatopienie po³owy pól ry¿owych w Banglade-
szu. Przyczyni³by siê tak¿e do spadku produkcji ¿ywnoœci poni¿ej poziomu umo¿-
liwiaj¹cego prze¿ycie milionom ludzi

Z pocz¹tkiem XXI w. ludzkoœæ znalaz³a siê w kleszczach postêpuj¹cego pu-

stynnienia l¹dów i rosn¹cego poziomu mórz. Te same si³y, które cywilizacja stwo-
rzy³a, zmuszaj¹ j¹ do cofania siê. Przy sta³ym wzroœcie liczby ludnoœci nadaj¹ce siê
do zamieszkania obszary naszej planety kurcz¹ siê.

Poza zmianami klimatycznymi materialne skutki zniszczenia i zachwiania rów-

nowagi œrodowiska – wyczerpuj¹ce siê ³owiska, opuszczone pola, kurcz¹ce siê ob-
szary lasów – mia³y charakter miejscowy. Jeœli jednak lokalne szkody bêd¹ siê ku-

Ekonomia a ekologia

* Grupa ubezpieczeniowa CGNU powsta³a z po³¹czenia Commercial Union i General Accident od 1 lipca

2002 r. wystêpuje pod nazw¹ Aviva plc [przyp. t³um.].

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

mulowaæ, ostatecznie odbije siê to na rozwoju gospodarczym w skali globalnej. W
warunkach coraz œciœlej zintegrowanej gospodarki œwiatowej zaburzenia w lokal-
nych ekosystemach mog¹ mieæ globalne skutki.

AUKI

PRZESZ

OŒCI

Joseph Tainter, opisuj¹c w The Collapse of Complex Civilizations upadek daw-

nych cywilizacji, zastanawia siê nad przyczynami, które do tego doprowadzi³y. Czy
by³a to degradacja œrodowiska, zmiany klimatyczne, konflikty spo³eczne, najazdy
obcych? A mo¿e – dodaje – „...dzia³a tutaj jakaœ tajemnicza wewnêtrzna dynamika
wzrostu i upadku cywilizacji?”

Ukazuj¹c kontrast miêdzy kwitn¹cymi niegdyœ cywilizacjami a zapuszczeniem

obszarów, które zajmowa³y, cytuje on archeologa Roberta McAdamsa, opisuj¹cego
terytoria zajmowane przez star¹ cywilizacjê sumeryjsk¹ w rozlewiskach doliny Eu-
fratu – teraz puste, opuszczone, nienadaj¹ce siê do uprawy. Adams opisuje „...pl¹ta-
ninê diun, grobli od dawna nieczynnych kana³ów i rumowisk dawnych osiedli, któ-
re tworz¹ p³aski, bezkszta³tny krajobraz. Wegetacja jest sk¹pa, a wiele rejonów jest
jej ca³kowicie pozbawionych. A jednak w pewnym okresie znajdowa³o siê tu cen-
trum najstarszej oœwieconej, zurbanizowanej cywilizacji œwiata”

Sumeryjska cywilizacja czwartego tysi¹clecia przed Chrystusem nale¿a³a do

najœwietniejszych, góruj¹c ponad wszystkim, co istnia³o wczeœniej. S³u¿¹cy jej sys-
tem nawodnieñ, zbudowany wed³ug skomplikowanych projektów in¿ynieryjnych,
by³ podstaw¹ wysoce wydajnego rolnictwa, pozwala³ rolnikom produkowaæ nad-
wy¿ki ¿ywnoœci, które umo¿liwi³y rozwój pierwszych miast. Zarz¹dzanie tym sys-
temem wymaga³o rozwiniêtej organizacji spo³ecznej, prawdopodobnie bardziej
skomplikowanej ni¿ jakakolwiek z mog¹cych istnieæ przedtem. Sumerowie jako
pierwsi zaczêli budowaæ miasta i pos³ugiwaæ siê pismem; by³o to pismo klinowe.
Byli chyba z tego tak dumni, jak my jesteœmy dzisiaj dumni z Internetu

By³a do nadzwyczajna cywilizacja, ale przy budowie systemu irygacyjnego

pope³niono b³¹d, który mia³, koniec koñców, doprowadziæ do upadku gospodarki
rolnej. Woda zatrzymywana przez tamy by³a kierowana na pola uprawne, przyczy-
niaj¹c siê do podniesienia plonów. Czêœæ tej wody wch³ania³y uprawy, czêœæ paro-
wa³a, a czêœæ przes¹cza³a siê w g³¹b ziemi. Z up³ywem czasu doprowadzi³o to do
podniesienia lustra wody, które powoli zbli¿a³o siê do powierzchni gruntu. Kiedy
znalaz³o siê zaledwie kilkadziesi¹t centymetrów od niej, zaczê³o hamowaæ wzrost
g³êbiej ukorzenionych upraw. Trochê póŸniej, kiedy wodê dzieli³o od powierzchni
ziemi ju¿ tylko kilkanaœcie centymetrów, zaczê³a ona parowaæ do atmosfery. Tym-

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czasem zawarta w niej sól pozostawa³a. Z biegiem czasu nagromadzenie soli zmniej-
szy³o produktywnoœæ gruntów. B³¹d prowadz¹cy do zniszczenia œrodowiska pole-
ga³ na tym, ¿e nie zaprojektowano sposobu drena¿u wody przesi¹kaj¹cej w g³¹b
ziemi

Pierwsz¹ reakcj¹ Sumerów na obni¿aj¹ce siê zbiory pszenicy by³o przerzucenie

siê na uprawê jêczmienia, który lepiej znosi zasolenie gruntu. Jednak w koñcu i
plony jêczmienia zmala³y. Tak niedostatek ¿ywnoœci podminowa³ podstawy wiel-
kiej cywilizacji

Odpowiednikiem cywilizacji Sumerów w Nowym Œwiecie by³a cywilizacja

Majów, która rozwinê³a siê na nizinach dzisiejszej Gwatemali. Kwit³a ona od 250 r.
n.e. do upadku w 900 r. n.e. Podobnie jak Sumerowie, Majowie stworzyli rozwiniê-
te, wysoce produktywne rolnictwo, uprawiaj¹c tarasowe poletka otoczone kana³a-
mi doprowadzaj¹cymi wodê

Podobnie jak w przypadku Sumerów, zag³ada Majów by³a najwidoczniej zwi¹-

zana ze spadkiem produkcji ¿ywnoœci. Przyczyn¹ upadku cywilizacji by³y defore-
stacja i erozja gruntów, które zniszczy³y podstawy rolnictwa. Niedostatek ¿ywno-
œci móg³ potem doprowadziæ do konfliktu spo³ecznego miêdzy ró¿nymi miastami
Majów, rywalizuj¹cymi o dostêp do jej zasobów

W póŸniejszych wiekach istnienia cywilizacji Majów na Wyspie Wielkanocnej

na po³udniowym Pacyfiku rozwija³o siê nowe spo³eczeñstwo. Wyspa ta, o powierzch-
ni 162,5 km

le¿y w odleg³oœci oko³o 3,2 tys. km na zachód od Ameryki Po³udnio-

wej i 2,2 tys. km od wyspy Pitcairn, najbli¿szego zamieszka³ego obszaru. Cywiliza-
cja ta, zapocz¹tkowana oko³o 400 r., kwit³a na tej wulkanicznej wyspie dziêki uro-
dzajnym glebom pokrytym bujn¹ roœlinnoœci¹, z drzewami wyrastaj¹cymi na 25 m
wysokoœci i pniami o 2-metrowej œrednicy. Znaleziska archeologiczne wskazuj¹, ¿e
jej mieszkañcy ¿ywili siê g³ównie produktami morza. Podstaw¹ wy¿ywienia by³y
delfiny, które mo¿na by³o upolowaæ jedynie z dalekomorskich ³odzi za pomoc¹
harpuna, poniewa¿ nie pojawia³y siê one w wiêkszej liczbie w pobli¿u l¹du

Cywilizacja Wyspy Wielkanocnej kwit³a przez kilka stuleci, a jej populacja

ros³a, osi¹gaj¹c, wed³ug szacunków, 20 tys. Wraz ze stopniowym wzrostem liczby
ludnoœci wycinka lasów przekroczy³a zdolnoœæ ich regeneracji, a¿ w koñcu zabra-
k³o wielkich drzew dostarczaj¹cych materia³u do budowy mocnych ³odzi oceanicz-
nych, uniemo¿liwiaj¹c wyspiarzom wyprawy na po³owy delfinów. Prowadzi³o to
do drastycznego ograniczenia mo¿liwoœci zaopatrywania wyspy w produkty mo-
rza. Z wykopalisk archeologicznych wynika, ¿e w pewnym okresie koœci ludzkie
wymiesza³y siê tam ze szcz¹tkami delfinów, co sugeruje, ¿e zdesperowana ludnoœæ
posuwa³a siê do kanibalizmu. Dzisiaj na wyspie mieszka oko³o 3 tys. osób

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Wymieni³em zaledwie trzy dawne cywilizacje, które zanik³y, poniewa¿ najwi-

doczniej wkroczy³y w pewnym okresie na drogê rozwoju gospodarki, której œrodo-
wisko nie by³o w stanie podtrzymaæ. My te¿ kroczymy tak¹ drog¹. Nasz¹ cywiliza-
cjê móg³by doprowadziæ do ruiny ka¿dy ze znanych nam sposobów niszczenia œro-
dowiska. Podobnie jak system nawadniania bêd¹cy podstaw¹ gospodarki sumeryj-
skiej okaza³ siê wadliwie zaprojektowany, tak samo u³omny jest system energetycz-
ny, na którym opiera siê nasza nowoczesna gospodarka. Powoduje on wzrost nasy-
cenia atmosfery dwutlenkiem wêgla, co prowadzi do zmiany klimatu Ziemi. Nieza-
le¿nie od tego, czy chodzi o zasolenie pól w kraju Sumerów, erozjê ziemi Majów
czy utratê mo¿liwoœci po³owów na dalekich morzach przez mieszkañców Wyspy
Wielkanocnej, upadek dawnych cywilizacji zawsze wydaje siê zwi¹zany z ograni-
czeniem mo¿liwoœci wy¿ywienia. Dzisiejszy przyrost ludnoœci globu o 80 mln rocz-
nie, w czasie gdy poziom wód gruntowych opada, zwiastuje, ¿e problem wy¿ywie-
nia mo¿e znów okazaæ siê s³abym ogniwem wiêzi ³¹cz¹cych œrodowisko z gospo-
dark¹

Sumerowie nie wiedzieli o istnieniu Nowego Œwiata, a tym bardziej nie mogli

sobie wyobra¿aæ, ¿e stanie siê on kiedyœ podstaw¹ kwitn¹cych cywilizacji, np. Ma-
jów. Majom natomiast nie œni³o siê, ¿e istnieje Wyspa Wielkanocna. Ka¿da z tych
cywilizacji upad³a w izolacji, bez wp³ywu na pozosta³e. Jednak dzisiaj, w warun-
kach zintegrowanej gospodarki œwiatowej, katastrofa w jednym kraju czy regionie
odbije siê na nas wszystkich. Dewaluacja waluty któregoœ kraju rozwijaj¹cego siê,
jak Indonezja, mo¿e za poœrednictwem Wall Street wywo³aæ szok na drugim krañcu
œwiata. Bez odpowiedzi pozostaje pytanie dotycz¹ce losu owych dawnych cywili-
zacji: czy zna³y one przyczyny swojego upadku? Czy Sumerowie rozumieli, ¿e
rosn¹ce zasolenie gruntów zmniejsza zbiory pszenicy? Je¿eli wiedzieli, to czy byli
niezdolni podj¹æ kroki niezbêdne do zahamowania spadku poziomu wód grunto-
wych, zupe³nie tak samo jak my dzisiaj daremnie staramy siê doprowadziæ do zmniej-
szenia emisji dwutlenku wêgla?

RZYK

HIN

Nap³yw szokuj¹cych informacji z Chin pomaga zrozumieæ, dlaczego nasza go-

spodarka nie mo¿e nas doprowadziæ tam, dok¹d zmierzamy. Chiny s¹ nie tylko
krajem najludniejszym na œwiecie, licz¹cym prawie 1,3 mld mieszkañców, ale od
1980 r. tak¿e najszybciej rozwijaj¹cym siê pañstwem, którego gospodarka wzros³a
od tego czasu czterokrotnie. Na przyk³adzie Chin mo¿emy jasno zobaczyæ, co siê
dzieje, kiedy poziom ¿ycia masy ubogich ludzi nagle zaczyna wzrastaæ

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Równolegle do wzrostu dochodów w Chinach zwiêkszy³a siê konsumpcja. Pod

wzglêdem spo¿ycia wieprzowiny na g³owê mieszkañca Chiñczycy doœcignêli ju¿
Amerykanów, a obecnie koncentruj¹ wysi³ki na zwiêkszaniu produkcji wo³owiny.
Jej rosn¹ce spo¿ycie w Chinach do œredniego poziomu spo¿ycia Amerykanina wy-
maga³oby dostarczenia na rynek dodatkowych 49 mln ton tego miêsa. Jeœli taki
przyrost miano by uzyskaæ na sposób amerykañski, zak³adaj¹c wielkie farmy ho-
dowlane, to na wy¿ywienie zwierz¹t trzeba by przeznaczyæ 343 mln ton ziarna
rocznie, a wiêc iloœæ równ¹ ca³kowitym zbiorom zbo¿a w USA

Kiedy presja populacji na zasoby ziemi ros³a w analogicznym stadium rozwoju

Japonii, Japoñczycy siêgnêli po proteiny zwierzêce z zasobów morskich. W 1998 r.
spo¿ycie produktów morza w Japonii wynios³o prawie 10 mln ton. Gdyby Chiny, z
dziesiêciokrotnie liczniejsz¹ populacj¹, chcia³y pójœæ t¹ sam¹ drog¹, musia³yby skon-
sumowaæ w ci¹gu roku 100 mln ton produktów morza – tyle, ile wynosz¹ œwiatowe
po³owy ryb

W 1994 r. rz¹d chiñski zdecydowa³, ¿e kraj bêdzie rozwija³ system transporto-

wy, którego podstaw¹ jest samochód, i ¿e przemys³ samochodowy bêdzie jednym z
motorów przysz³ego rozwoju gospodarczego. Pekin wezwa³ g³ównych producen-
tów samochodów, jak Volkswagen, General Motors i Toyota do inwestowania w
Chinach. Jednak¿e jeœli zamiar budowania systemu transportu samochodowego mia³-
by siê urzeczywistniæ i w gara¿ach Chiñczyków znalaz³oby siê po jednym czy dwa
samochody, a zu¿ycie benzyny ros³o w takim tempie jak w Stanach Zjednoczonych,
to Chiny potrzebowa³yby 80 mln bary³ek ropy naftowej dziennie – wiêcej ni¿ obec-
nie produkuje œwiat (74 mln bary³ek). Pod budowê niezbêdnych dróg, parkingów
musia³yby przeznaczyæ 16 mln hektarów ziemi, co równa siê po³owie powierzchni
(31 mln hektarów) znajduj¹cej siê pod upraw¹ ry¿u – g³ównego zbo¿a konsumpcyj-
nego – którego zbiory wynosz¹ obecnie 132 mln ton rocznie

Podobnie jest z papierem. Postêpuj¹ca modernizacja Chin prowadzi do wzrostu

zu¿ycia tego produktu. Wynosi ono 35 kg na 1 mieszkañca i jeœliby mia³o wzrosn¹æ
do 342 kg jak w USA, to Chiny potrzebowa³yby wiêcej papieru, ni¿ go produkuje
obecnie ca³y œwiat. Poch³onê³oby to lasy ca³ego globu

Jak widzimy, zachodniego modelu rozwoju nie da siê zastosowaæ w Chinach po

prostu dlatego, ¿e nie dysponujemy zasobami wystarczaj¹cymi do jego zasilania.
Jeœli Chiny maj¹ kroczyæ obecn¹ drog¹ rozwoju gospodarczego, to na pokrycie
rosn¹cego zapotrzebowania na zbo¿e nie wystarcz¹ globalne zasoby ziemi i wody.
Tak¿e gospodarka energetyczna oparta na paliwach kopalnych nie zapewni im nie-
zbêdnej energii, dlatego, ¿e przewidywana œwiatowa produkcja ropy naftowej wzro-
œnie w nadchodz¹cych latach niewiele ponad obecny poziom. Pomijaj¹c problem

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

dostêpnoœci istniej¹cych zasobów ropy, trzeba mieæ œwiadomoœæ, ¿e jeœli emisja
dwutlenku wêgla na g³owê mieszkañca Chin mia³aby kiedykolwiek osi¹gn¹æ po-
ziom amerykañski, tylko to zwiêkszy³oby jego globaln¹ emisjê oko³o dwóch razy,
przyspieszaj¹c wzrost nasycenia atmosfery ziemskiej CO

Chiny stoj¹ w obliczu gigantycznego wyzwania, jakim jest opracowanie strate-

gii rozwoju uwzglêdniaj¹cej liczebnoœæ populacji. Chocia¿ dysponuj¹ one prawie
takim samym area³em ziemi jak Stany Zjednoczone, to wiêkszoœæ licz¹cej 1,3 mld
ludnoœci tego kraju ¿yje w 1500-kilometrowym paœmie ci¹gn¹cym siê wzd³u¿
wschodniego i po³udniowego wybrze¿a. Analogiczny wzrost gêstoœci zaludnienia
w Stanach Zjednoczonych wymaga³by st³oczenia czterokrotnie wiêkszej liczby
mieszkañców, ni¿ licz¹ USA w rejonie na wschód od Missisipi

Warto zwróciæ uwagê, ¿e przejêcie zachodniego modelu gospodarczego przez

Chiny spotyka siê tam z oporem wewnêtrznym. Grupa wybitnych naukowców, wœród
nich wielu cz³onków Chiñskiej Akademii Nauk, og³osi³a Bia³¹ Ksiêgê, kwestionu-
j¹c decyzjê rz¹du postawienia na rozwój systemu transportu samochodowego. Wska-
zuj¹ oni, ¿e Chiny nie maj¹ doœæ ziemi, by wy¿ywiæ ludnoœæ i równoczeœnie zbudo-
waæ drogi, autostrady i parkingi dla samochodów. Zwracaj¹ tak¿e uwagê na siln¹
zale¿noœæ od importu ropy naftowej, której kraj bêdzie potrzebowa³, groŸbê zanie-
czyszczenia powietrza oraz korki na drogach, które bêd¹ siê tworzyæ, je¿eli bêdzie
siê iœæ œladem USA

Je¿eli oparta na paliwach sta³ych, nakierowana na rozwój transportu samocho-

dowego, marnotrawna gospodarka nie sprawdzi siê w Chinach, to nie bêdzie ona
funkcjonowaæ tak¿e w Indiach z ich miliardow¹ ludnoœci¹. Nie sprawdzi siê te¿ w
odniesieniu do pozosta³ych 2 mld mieszkañców rozwijaj¹cego siê œwiata. Zwa¿yw-
szy, ¿e ekosystemy s¹ wspólne, a gospodarka coraz bardziej zintegrowana, model
ten nie bêdzie w ostatecznym rachunku funkcjonowaæ tak¿e w krajach uprzemys³o-
wionych.

Przyk³ad Chin wskazuje, ¿e œwiat nie mo¿e na d³u¿sz¹ metê iœæ obran¹ drog¹.

Uzmys³awia on piln¹ koniecznoœæ restrukturyzacji globalnej gospodarki, zbudowa-
nia nowej – gospodarki na miarê Ziemi.

RZYSPIESZENIE

RYTMU

HISTORII

Tempo zmian, w czêœci napêdzanych innowacjami technicznymi, ulega nad-

zwyczajnemu przyspieszeniu. Bill Joy, wspó³za³o¿yciel i g³ówny specjalista w Sun
Microsystems, ostrzeg³ w artykule opublikowanym na pocz¹tku 2000 r. w mie-
siêczniku „Wired”, ¿e szybki postêp w robotyce, in¿ynierii genetycznej i nanotech-

nice mo¿e zaowocowaæ potencjalnie nierozwi¹zywalnymi problemami. Jest on szcze-
gólnie zaniepokojony tym, ¿e coraz wiêksza zale¿noœæ cz³owieka od coraz inteli-
gentniejszych komputerów umo¿liwi im któregoœ dnia zapanowanie nad nim

Szybki postêp techniczny przyspiesza bieg historii, utrudniaj¹c instytucjom spo-

³ecznym skuteczne zapanowanie nad ni¹. To samo mo¿na powiedzieæ o przyroœcie
ludnoœci œwiata szybszym ni¿ wzrost gospodarczy i coraz czêœciej ujawniaj¹cych
siê sprzecznoœciach miêdzy wzrostem gospodarki a ograniczeniami ekosystemów.
Obecne tempo zmian nie ma precedensu.

Do niedawna przyrost liczby ludnoœci by³ na tyle powolny, ¿e nie by³o powodu

do powa¿niejszego niepokoju. Jednak od 1950 r. przyby³o na œwiecie wiêcej ludzi
ni¿ w ci¹gu minionych 4 mln lat, kiedy nasi najdawniejsi przodkowie przyjêli po-
stawê wyprostowan¹. Rozwój ekonomiczny w dawnych czasach by³ równie powol-
ny. Aby to zilustrowaæ, mo¿na przytoczyæ fakt, ¿e wzrost gospodarki œwiatowej w
2000 r. by³ wiêkszy ni¿ w ca³ym XIX w.

Przez wiêksz¹ czêœæ historii ludzkoœci wzrost liczby ludnoœci, dochodów i roz-

wój nowej techniki by³y tak powolne, ¿e za ¿ycia jednego pokolenia wrêcz niedo-
strzegalne. Wzrost zbiorów zbo¿a z 1,1 tony z hektara w 1950 r. do 2,8 tony z
hektara w 2000 r. przewy¿sza przyrost osi¹gniêty w ci¹gu minionych 11 tys. lat,
licz¹c od pocz¹tków rolnictwa do 1950 r.

Obecny wzrost liczby ludnoœci nie ma precedensu. Przez wiêksz¹ czêœæ naszej

egzystencji jako gatunku liczebnoœæ populacji mierzy³o siê w tysi¹cach. Dzisiaj
miar¹ s¹ miliardy. Ewolucja przygotowa³a nas do radzenia sobie z wieloma zagro-
¿eniami, ale chyba nie z groŸb¹, jak¹ stanowimy sami dla siebie wskutek niekontro-
lowanego mno¿enia siê.

Gospodarka œwiatowa rozwija siê teraz jeszcze szybciej. W porównaniu z sied-

miokrotnym wzrostem œwiatowej produkcji dóbr i us³ug od 1950 r. wszystko, co
osi¹gnêliœmy we wczeœniejszej historii, wydaje siê drobnym okruchem. W pocz¹tko-
wych fazach rewolucji przemys³owej wzrost gospodarczy rzadko przekracza³ 1–2%
rocznie. Kraje rozwijaj¹ce siê, które siê teraz industrializuj¹, osi¹gaj¹ o wiele szybsze
tempo rozwoju ni¿ dawniej dlatego, ¿e nie musz¹ tworzyæ nowej techniki niezbêd-
nej w nowoczesnym industrialnym spo³eczeñstwie, takiej jak elektrownie, samo-
chody i lodówki. Mog¹ zwyczajnie korzystaæ z doœwiadczeñ i osi¹gniêæ technicz-
nych poprzedników

Lepiej rozwiniête instytucje finansowe pozwalaj¹ dzisiaj spo³eczeñstwom ³a-

twiej ni¿ w przesz³oœci mobilizowaæ kapita³ na inwestycje. Dziêki temu kraje, które
z powodzeniem przesz³y okres uprzemys³owienia pod koniec XX w., dokona³y tego
w rekordowym tempie. Na przyk³ad od 1990 r. wzrost gospodarczy krajów rozwi-

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

jaj¹cych siê Azji Wschodniej wynosi³ œrednio 7% rocznie i by³ o wiele szybszy ni¿
w krajach uprzemys³owionych kiedykolwiek wczeœniej

Innym przyk³adem szybkich zmian mo¿e byæ to, ¿e od 1974 r. zidentyfikowano

oko³o 28 nowych chorób zakaŸnych, poczynaj¹c od HIV, który zabi³ 22 mln ludzi,
po chorobê Creutzfeldta-Jakoba – ludzk¹ odmianê g¹bczastego zwyrodnienia mó-
zgu u byd³a („choroby szalonych krów” – BSE), stwierdzon¹ w prawie 100 przy-
padkach. Niektóre czynniki chorobotwórcze s¹ nowe, inne – wystêpuj¹ce w niektó-
rych odleg³ych rejonach – zosta³y rozwleczone po ca³ym œwiecie na skutek nowo-
czesnych œrodków transportu

Przyspieszenie rytmu historii przejawia siê tak¿e zderzeniem rosn¹cych ludz-

kich potrzeb z naturalnymi ograniczeniami Ziemi. Przywódcy polityczni zajmuj¹
siê teraz przewa¿nie skutkami opisanych wy¿ej zderzeñ – upadkiem rybo³ówstwa,
obni¿aniem siê poziomu wód gruntowych, trudnoœciami ¿ywnoœciowymi i coraz
wiêkszymi zniszczeniami powodowanymi przez burze, a na dodatek stale wzbiera-
j¹c¹ fal¹ uchodŸstwa oraz wielu innymi zjawiskami wywo³anymi przekroczeniem
granic wydolnoœci natury. Przyspieszenie zmian stworzy³o now¹ sytuacjê, w której
jednostki i spo³eczeñstwa, dawniej rzadko podlegaj¹ce gwa³townym zmianom, te-
raz zmieniaj¹ siê nieustannie. Reaguj¹ nie tylko na potrzeby wzrostu, ale te¿ na jego
skutki.

Podstawowym pytaniem jest, czy przyspieszenie zmian, bêd¹cych integraln¹

czêœci¹ nowoczesnego stylu ¿ycia, nie zaczyna przekraczaæ mo¿liwoœci naszych
instytucji spo³ecznych do sprostania im. Zmiany sprawiaj¹ szczególn¹ trudnoœæ
instytucjom zajmuj¹cym siê problematyk¹ miêdzynarodow¹ albo globaln¹, jeœli
bowiem maj¹ przynieœæ oczekiwany efekt, to wymagaj¹ skoordynowanych,
wspólnych dzia³añ wielu krajów o zró¿nicowanej kulturze. Na przyk³ad utrzy-
manie obecnego poziomu dalekomorskich po³owów ryb mog³oby byæ mo¿liwe
tylko wtedy, gdyby zainteresowane kraje zdo³a³y zawrzeæ wiele porozumieñ o
ograniczeniu po³owów na poszczególnych ³owiskach. Rodzi siê tak¿e pytanie –
czy rz¹dy, wspó³pracuj¹c w skali globalnej, s¹ w stanie dzia³aæ dostatecznie szyb-
ko, aby ustabilizowaæ klimat, zanim jego zmiany doprowadz¹ do zahamowa-
nia rozwoju?

Problemem jest nie to, czy wiemy, co trzeba zrobiæ, albo czy dysponujemy

niezbêdnymi do tego œrodkami technicznymi. Jest nim pytanie, czy nasze instytucje
spo³eczne s¹ zdolne przeprowadziæ to w czasie, jaki jeszcze nam pozosta³. Jak napi-
sa³ H. G. Wells w Historii œwiata, „Historia ludzkoœci staje siê coraz bardziej wyœci-
giem edukacji z katastrof¹”

ESTRUKTURYZACJA

ALBO

ZAG

ADA

Niezale¿nie od tego, czy badamy œrodowiskowe przyczyny schy³ku wczeœniej-

szych cywilizacji, czy zastanawiamy siê, w jaki sposób zastosowanie zachodniego
modelu rozwoju przemys³owego w Chinach wp³ynie na ekosystemy, staje siê oczy-
wiste, ¿e model ten nie jest w stanie zapewniæ trwa³ego postêpu gospodarczego. W
naszych krótkowzrocznych staraniach o podtrzymanie wzrostu gospodarki œwiato-
wej w jej obecnej strukturze trwonimy kapita³ Ziemi. Przez d³ugi czas martwiliœmy
siê deficytami gospodarczymi, tymczasem na d³ug¹ metê naszej przysz³oœci gospo-
darczej zagra¿aj¹ deficyty ekologiczne. Deficyt ekonomiczny to jest to, co po¿y-
czamy od siebie, natomiast deficyt ekologiczny oznacza to, czego pozbawiamy przy-
sz³e pokolenia

Herman E. Daly, intelektualny ojciec szybko rozwijaj¹cej siê ekonomii ekolo-

gicznej, zauwa¿a, ¿e œwiat „...przeszed³ z ery, w której czynnikiem ograniczaj¹cym
rozwój gospodarczy by³ kapita³ wytworzony przez cz³owieka (era »pustego œwia-
ta«), do ery, w której tym czynnikiem sta³ siê coraz szczuplejszy kapita³ natury (era
»pe³nego œwiata«). Kiedy by³o nas ma³o w stosunku do wielkoœci planety, mieliœmy
do czynienia z niedostatkiem kapita³u ludzkiego. Kapita³ natury wystêpowa³ w ob-
fitoœci. Teraz to siê zmieni³o. Wraz z ci¹g³ym rozwojem przedsiêbiorczoœci produk-
ty i funkcje ekosystemów s¹ coraz trudniej dostêpne, a czynnikiem ograniczaj¹cym
staje siê w coraz wiêkszym stopniu kapita³ natury, podczas gdy kapita³ ludzki jest
coraz ³atwiej dostêpny

Warunkiem przebudowy rujnuj¹cej œrodowisko gospodarki w tak¹, która mo¿e

staæ siê trwa³ym noœnikiem postêpu, jest dokonanie kopernikañskiego przewrotu w
naszej œwiadomoœci ekonomicznej, uznanie, ¿e gospodarka jest czêœci¹ ekosystemów i
mo¿e zapewniæ postêp jedynie wtedy, gdy zostanie przekszta³cona tak, ¿e bêdzie z
tym systemem zgodna. Kardynalnym wyzwaniem dla naszego pokolenia jest stwo-
rzenie gospodarki ekologicznej nieniszcz¹cej œrodowiska. Zrestrukturyzowana go-
spodarka mo¿e zostaæ zintegrowana z ekosystemami tak, ¿e bêdzie stabilizowaæ
ich wzajemne zale¿noœci, a postêp ekonomiczny bêdzie nadal mo¿liwy.

Niestety, wspó³czesna ekonomia nie daje teoretycznych podstaw do budowy

takiej gospodarki, która powinna byæ budowana ze zrozumieniem podstawowych
pojêæ ekologicznych, takich jak zrównowa¿ona wydajnoœæ, trwa³a produktywnoœæ,
cykle obiegu substancji od¿ywczych, cykl hydrologiczny oraz systemy klimatycz-
ne. Planiœci musz¹ tak¿e wiedzieæ, ¿e systemy naturalne dostarczaj¹ nie tylko dóbr,
lecz tak¿e us³ug – czêsto cenniejszych ni¿ dobra.

Wiemy, o jak¹ transformacjê nam chodzi. W najwiêkszym uproszczeniu mo¿na

powiedzieæ, ¿e oparta na paliwach kopalnych, stawiaj¹ca na rozwój motoryzacji,

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

marnotrawna gospodarka nie mo¿e rozwijaæ siê w dotychczasowych warunkach.
Alternatyw¹ mo¿e byæ gospodarka oparta na energii s³onecznej i wodorowej, na
komunikacji miejskiej wykorzystuj¹cej nowoczesne systemy publicznego transpor-
tu szynowego, preferuj¹cej raczej rowery ni¿ samochody, a tak¿e na komplekso-
wym wykorzystaniu odpadów i surowców wtórnych. Musimy te¿ jak najszybciej
ustabilizowaæ liczbê ludnoœci.

W jaki sposób mo¿emy doprowadziæ do tak g³êbokiej restrukturyzacji gospo-

darki, jeœli wszyscy decydenci – przywódcy polityczni, planiœci w przedsiêbior-
stwach, bankierzy, a tak¿e konsumenci – kieruj¹ siê sygna³ami rynku, a nie wymo-
gami ekologicznej równowagi? Jak w³¹czymy œwiadomoœæ ekologiczn¹ w procesy
podejmowania decyzji ekonomicznych? Czy jest mo¿liwe, aby wszyscy decydenci
myœleli ekologicznie, aby zdawali sobie sprawê z ekologicznych konsekwencji swo-
ich decyzji? OdpowiedŸ powinna brzmieæ „nie”. Mo¿e siê to okazaæ po prostu nie-
mo¿liwe.

Ale mo¿e jest inna, prostsza droga do naszego celu. Osoby podejmuj¹ce decy-

zje ekonomiczne opieraj¹ siê na sygna³ach rynku. Problem polega na tym, ¿e rynek
czêsto nie mówi prawdy o œrodowisku. Z regu³y zani¿a wycenê produktów i us³ug,
nie uwzglêdniaj¹c kosztów ekologicznych.

Porównajmy np. cenê energii elektrycznej produkowanej si³ami wiatru i wy-

twarzanej w elektrowni wêglowej. W cenie energii elektrycznej generowanej si³¹
wiatru zawarte s¹ koszty wyprodukowania turbiny, jej zainstalowania i konserwacji
oraz dostarczania elektrycznoœci odbiorcom. Cena energii ze spalania wêgla obej-
muje koszty budowy elektrowni, wydobycia wêgla, jego transportu do elektrowni i
dostarczania energii odbiorcom. Tym, czego siê w tym rachunku nie uwzglêdnia, s¹
zamiany klimatyczne spowodowane emisj¹ produktów spalania wêgla – coraz bar-
dziej niszczycielskie burze, topnienie lodów, podnosz¹cy siê poziom mórz czy re-
kordowe upa³y. Nie uwzglêdnia siê tak¿e szkód, jakie wyrz¹dzaj¹ kwaœne desz-
cze w jeziorach i lasach, albo kosztów leczenia chorób uk³adu oddechowego
powodowanych zanieczyszczeniem powietrza. W ten sposób rynkowe koszty elek-
trycznoœci uzyskanej ze spalania wêgla ogromnie zani¿aj¹ jej koszt dla spo³eczeñ-
stwa.

Jednym ze sposobów wybrniêcia z tej sytuacji mog³aby byæ wspó³praca ekolo-

gów i ekonomistów przy obliczaniu kosztów zmian klimatycznych, skutków kwa-
œnych deszczów i zanieczyszczenia atmosfery. Te koszty mog³yby potem zostaæ
zrekompensowane podatkiem od produkcji energii ze spalania wêgla wliczonego w
cenê odzwierciedlaj¹c¹ ca³kowity koszt wykorzystania tego paliwa. Taka procedu-
ra powszechnie stosowana zapewni³aby, ¿e wszyscy decydenci – rz¹dy i poszcze-

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

gólni konsumenci – otrzymywaliby informacje niezbêdne do podjêcia m¹drzejszych
i ekologicznie odpowiedzialnych decyzji.

Teraz ju¿ wiemy, jak restrukturyzowaæ gospodarkê œwiatow¹, ¿eby przywróciæ

zrównowa¿one stosunki miêdzy gospodark¹ a ekosystemami, które s¹ jej podstaw¹.
Kiedy pomaga³em w tworzeniu koncepcji zrównowa¿onego pod wzglêdem ekolo-
gicznym rozwoju gospodarczego w nowo utworzonym Worldwatch Institute, mia-
³em tylko ogólne pojêcie, na czym ma polegaæ nowa gospodarka. Obecnie mo¿emy
zapoznaæ siê z ni¹ o wiele dok³adniej.

Jesteœmy w stanie zbudowaæ gospodarkê ekologiczn¹, pos³uguj¹c siê istniej¹-

cymi œrodkami technicznymi. By³aby ona ekonomicznie racjonalna, je¿eli zmusili-
byœmy rynek do mówienia prawdy o rzeczywistych kosztach wytwarzania produk-
tów i us³ug, które kupujemy.

Problem polega nie na tym, ile bêdzie kosztowaæ przeprowadzenie takiej trans-

formacji, ale ile bêdzie nas kosztowaæ jej zaniechanie.

ÿystein Dahle, emerytowa-

ny wiceprezes Esso odpowiedzialny za sektor Norwegii i Morza Pó³nocnego, stwier-
dzi³: „Socjalizm upad³, poniewa¿ nie pozwala³ cenom mówiæ prawdy ekonomicz-
nej. Kapitalizm mo¿e upaœæ, poniewa¿ nie pozwala cenom mówiæ prawdy ekolo-
gicznej”

Niniejsza ksi¹¿ka stawia sobie trzy cele. Pierwszy – to wykazanie, ¿e nie mamy

innego wyjœcia prócz restrukturyzacji gospodarki, jeœli chcemy, aby postêp ekono-
miczny w nadchodz¹cych dziesiêcioleciach by³ nadal mo¿liwy. Drugi – to przedsta-
wienie nie tylko ogólnych zarysów ekogospodarki, ale tak¿e niektórych szczegó-
³ów jej struktury. I trzeci – to zarysowanie strategii przejœcia od jednego do drugie-
go typu gospodarki w czasie, który mamy jeszcze do dyspozycji.

Budowanie ekogospodarki jest zadaniem poci¹gaj¹cym i wielce obiecuj¹cym.

Wskazuje, ¿e mo¿emy ¿yæ w œwiecie, w którym Ÿród³em energii bêdzie wiatr za-
miast wêgla, w którym przemys³ wtórnego przetwarzania surowców zastêpuje gór-
nictwo i w którym miasta s¹ projektowane dla ludzi, a nie dla samochodów. I chyba
najwa¿niejsze – wszyscy bêdziemy czerpali zadowolenie z budowy gospodarki zdol-
nej do podtrzymania egzystencji przysz³ych pokoleñ zamiast podkopywania jej
podstaw.

Ekonomia a ekologia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ZÊŒÆ

ZAK£ÓCONE STOSUNKI

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 2

ZNAKI

NAPIÊÆ

KLIMAT

WODA

Dziewiêtnastego sierpnia 2000 r. „New York Times” doniós³, ¿e jakiœ lodo³a-

macz dotar³ do bieguna pó³nocnego, aby niespodziewanie odkryæ, i¿ ten zamarzniê-
ty punkt Ziemi okazuje siê otwartym morzem. Dla pokolenia, które wzros³o, czyta-
j¹c poruszaj¹ce relacje badaczy, np. Amerykanina Richarda Byrda, o tym, jak w
walce z k¹saj¹cym zimnem, lodem i œniegiem próbowano zdobyæ biegun pó³nocny,
to nowe odkrycie by³o du¿ym szokiem

W czasie licznych wczeœniejszych wypraw na biegun pó³nocny pasa¿erowie

statków mogli opuszczaæ pok³ad i fotografowaæ krajobraz, stoj¹c na lodzie. Tym
razem dla odbycia sesji zdjêciowej statek musia³ pop³yn¹æ kilka mil dalej, ¿eby
natrafiæ na lód dostatecznie gruby. Gdyby badacze sprzed 100 czy wiêcej lat chcie-
li dotrzeæ na biegun pó³nocny w lecie 2000 r., musieliby przebyæ kilka ostatnich
kilometrów wp³aw. Media donosz¹ce o topniej¹cych lodach zwykle skupiaj¹ uwa-
gê na konkretnych lodowcach lub górach lodowych, tymczasem lód topi siê niemal
wszêdzie. Nie mo¿e to zaskakiwaæ, zwa¿ywszy, ¿e 14 najcieplejszych lat na Ziemi,
licz¹c od rekordowo upalnego roku 1866, przypad³o po 1980 r.

Tematem czêsto pojawiaj¹cym siê w wiadomoœciach dnia jest te¿ brak wody. Nie-

które z najwiêkszych rzek œwiata zaczynaj¹ wysychaæ, tak ¿e nawet nie docieraj¹ do
mórz. Nale¿y do nich Kolorado, g³ówna rzeka po³udniowo-zachodnich Stanów Zjed-
noczonych. W Chinach ¯ó³ta Rzeka, jedna z dwóch najwiêkszych na pó³nocnych
krañcach tego kraju, w niektórych porach roku nie dociera ju¿ do morza. W Azji
Œrodkowej Amu-daria niekiedy nie dop³ywa do Jeziora Aralskiego, poniewa¿

jej zaso-

by wodne zosta³y wyczerpane na potrzeby nawadniania w jej górnym biegu

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

•ród³a wody wyczerpuj¹ siê na wszystkich kontynentach. Wraz ze wzrostem

zaludnienia i dochodów ludnoœci zapotrzebowanie na wodê w wielu krajach prze-
wy¿sza jej poda¿. Zasobniejsi w gotówkê dr¹¿¹ g³êbsze studnie, spychaj¹c wodê w
dó³. Stawia to w trudnym po³o¿eniu tych, których nie staæ na pog³êbianie studni. W
przysz³oœci sytuacja mo¿e siê okazaæ o wiele bardziej k³opotliwa, poniewa¿ 3,2 mld
ludzi, o które oko³o 2050 r. powiêkszy siê liczba mieszkañców globu, urodzi siê w
krajach ju¿ obecnie odczuwaj¹cych niedostatek wody. Zwa¿ywszy, ¿e 40% œwiato-
wej produkcji ¿ywnoœci pochodzi z gruntów nawadnianych, brak wody bezpoœred-
nio zagra¿a bezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu œwiata. Jeœli w przysz³oœci staniemy
w obliczu braku wody, to zabraknie nam równie¿ ¿ywnoœci

ORAZ

SZA

TEMPERATURA

Od pocz¹tków rolnictwa klimat na Ziemi by³ wyj¹tkowo stabilny. Teraz tempe-

ratura globu roœnie, najwidoczniej pod wp³ywem efektu cieplarnianego – ocieple-
nia powodowanego zwiêkszaj¹c¹ siê koncentracj¹ w atmosferze gazów poch³ania-
j¹cych ciep³o, g³ównie dwutlenku wêgla.

S¹ dwie przyczyny tej zwiêkszaj¹cej siê koncentracji CO

: spalanie paliw ko-

palnych oraz deforestacja. Co roku w trakcie spalania kopalnych noœników ener-
gii do atmosfery dostaje siê ponad 6 mld ton wêgla (pierwiastkowego). Oceny
emisji wêgla netto w wyniku deforestacji s¹ bardzo ró¿ne, ale oscyluj¹ wokó³ 1,5
mld ton rocznie

Wyzwalanie dwutlenku wêgla z tych dwóch Ÿróde³ ogromnie przewy¿sza zdol-

noœæ natury do jego wch³aniania. Kiedy w 1760 r. rozpoczê³a siê rewolucja przemy-
s³owa, emisja wêgla (pierwiastkowego) jako produktu spalania paliw kopalnych
by³a nieznaczna. Natomiast oko³o 1950 r. osi¹gnê³a 1,6 mld ton w skali roku, a wiêc
poziom, który ju¿ wtedy powa¿nie zwiêkszy³ nasycenie atmosfery CO

. W 2000 r.

wzros³a do 6,3 mld ton (zob. wykres 2.1). Ten czterokrotny wzrost od 1950 r. jest
g³ówn¹ przyczyn¹ efektu cieplarnianego, który powoduje wzrost temperatury na
Ziemi

Wielkoœæ emisji wêgla (pierwiastkowego) z poszczególnych rodzajów paliw

kopalnych jest ró¿na. Spalanie wêgla kamiennego wyzwala wiêcej wêgla na jed-
nostkê wyprodukowanej energii ni¿ spalanie ropy naftowej, a spalanie ropy nafto-
wej wiêcej ni¿ spalanie gazu ziemnego. Armia 532 mln po¿eraj¹cych benzynê sa-
mochodów, jakie kr¹¿¹ na œwiecie, w po³¹czeniu z tysi¹cami opalanych wêglem
elektrowni jest motorem, który dos³ownie napêdza obserwowane zmiany kli-
matyczne

W dodatku œwiat traci³ w ostatnich latach 9 mln hektarów lasów rocznie. Lasy

z ³atwoœci¹ poch³aniaj¹ 20 razy wiêcej wêgla (pierwiastkowego) na hektar ni¿ pola
uprawne. Jeœliby siê uda³o wyeliminowaæ ubytek powierzchni lasów netto, przy-
najmniej to jedno Ÿród³o koncentracji wêgla przesta³oby istnieæ. Istotnie, na pó³kuli
pó³nocnej powierzchnia zalesiona wzrasta o 3,6 mln hektarów rocznie. Wielkim
wyzwaniem jest natomiast zatrzymanie i odwrócenie procesu deforestacji w kra-
jach rozwijaj¹cych siê

Na pocz¹tku rewolucji przemys³owej w 1760 r. koncentracjê dwutlenku wêgla

w atmosferze oceniano na 280 cz¹steczek na milion. W 2000 r. zwiêkszy³a siê ona
do 370 cz¹steczek na milion, co oznacza wzrost o 32% w stosunku do poziomu z
epoki przedindustrialnej (zob. wykres 2.2.). Przyrost CO

w atmosferze w la-

tach 1960–2000 o 54 cz¹steczki na milion okaza³ siê daleko wiêkszy ni¿ w latach
1760–1960 (36 cz¹steczek na milion)

Od 1959 r., kiedy zaczêto przeprowadzaæ coroczne pomiary, koncentracja CO

w atmosferze zwiêksza³a siê z ka¿dym rokiem; jest to teraz naj³atwiej przewidy-
walny wskaŸnik zmian w stanie œrodowiska. Z podrêczników fizyki mo¿emy siê
dowiedzieæ, ¿e gdy poziom CO

w atmosferze roœnie, to zwiêksza siê tak¿e tempe-

ratura Ziemi i dok³adnie tak siê dzieje. Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej ,14 najcieplej-
szych lat od ostatniego rekordu zdarzy³y siê po roku 1980. W ci¹gu trzech ostatnich
dziesiêcioleci œrednia temperatura na Ziemi wzros³a z 13,99°C (lata 1969–1971) do
14,43°C (lata 1998–2000), co oznacza przyrost o 0,44°C

Oznaki napiêæ: klimat i woda

Wykres 2.1. Wydzielanie zwi¹zków wêgla przy spalaniu paliw kopalnych

na œwiecie w latach 1900–2000

•ród³o: zob. przypis 6

mld ton

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Gwa³towny wzrost temperatury na Ziemi od 1980 r. wyraŸnie widaæ na wykre-

sie 2.3. Temperatura nie tylko szybko roœnie, ale – jak siê przewiduje – bêdzie ros³a
jeszcze szybciej w tym stuleciu. Jeœli w koñcu ubieg³ego wieku koncentracja CO

atmosferze rzeczywiœcie zwiêkszy³a siê dwukrotnie w stosunku do ery przedindu-
strialnej, osi¹gaj¹c poziom 560 cz¹steczek na milion, to temperatura powinna by³a
wzrosn¹æ o 1,4–5,8°C. Rosn¹ca temperatura zwiêksza gwa³townoœæ zaburzeñ kli-
matycznych, jak rekordowe upa³y, topnienie lodów, podwy¿szanie siê poziomu mórz
i coraz potê¿niejsze burze

Przewidywany wzrost temperatury nie bêdzie rozk³ada³ siê równomiernie; bê-

dzie wiêkszy na l¹dach, a mniejszy na oceanach, bêdzie tak¿e wiêkszy w rejonach
po³o¿onych bli¿ej biegunów ni¿ w strefie równikowej. Najwiêksze skoki tempera-
tury mog¹ wyst¹piæ w rejonach po³o¿onych w g³êbi l¹dów pó³kuli pó³nocnej. Przed-
smakiem tego, co ma nadejœæ, by³a fala upa³ów w Chicago w lipcu 1995 r., kiedy
temperatura w ci¹gu 5 kolejnych dni osi¹ga³a 38–41°C. Chocia¿ Chicago jest no-
woczesnym miastem przemys³owym, w którym szeroko stosuje siê klimatyza-
cjê, ta fala upa³ów poci¹gnê³a za sob¹ ponad 500 ofiar œmiertelnych. A poniewa¿
miasto le¿y w centrum amerykañskiego zag³êbia zbo¿owego Corn Belt, upa³ ten
przyczyni³ siê tak¿e do zmniejszenia zbiorów zbo¿a w 1995 r. o oko³o 15%, czyli o
3 mld dol.

Wykres 2.2. Koncentracja dwutlenku wêgla w atmosferze w latach 1760–2000

•ród³o: zob. przypis 9

liczba cz¹steczek na milion

ORAZ

MNIEJ

LODU

Topnienie lodu jest jednym z najbardziej widocznych przejawów ocieplenia

klimatu Ziemi. Dowody na to, ¿e lodowce górskie topi¹ siê, przybieraj¹ czasem
osobliwe formy. Pod koniec 1991 r. turyœci w po³udniowo-zachodnich Alpach na-
trafili przy granicy austriacko-w³oskiej na stercz¹ce z lodowca nienaruszone cia³o
mê¿czyzny. Ponad 5 tys. lat temu najprawdopodobniej zaskoczy³a go burza i szyb-
ko przykry³a œniegiem i lodem, dziêki czemu jego cia³o zachowa³o siê nadzwyczaj
dobrze. W 1999 r. w topniej¹cym lodowcu na terytorium Jukonu w zachodniej Kana-
dzie znaleziono inne cia³o. Jak wtedy zauwa¿y³em, nasi przodkowie wychylaj¹ siê
z lodów, ostrzegaj¹c: klimat na Ziemi ociepla siê

Szybko topniej¹ lody na Morzu Arktycznym. Jeszcze w 1960 r. pokrywa lodo-

wa mia³a tam prawie 2-metrow¹ gruboœæ. W 2001 r. mierzy³a œrednio nieca³y metr.
W ci¹gu ostatnich 40 lat lód œcienia³ o 42%, a jego obszar skurczy³ siê o 6%. Oba te
zjawiska, cienienie i kurczenie siê, sprawi³y, ¿e masa lodu Morza Arktycznego
zmniejszy³a siê prawie o po³owê. Nale¿y siê spodziewaæ, ¿e bêdzie on nadal szybko
topnia³. Jak przewiduj¹ norwescy naukowcy, za 50 lat Morze Arktyczne bêdzie w
porze letniej wolne od lodu

W 2000 r. amerykañscy uczeni opublikowali w „Science” artyku³, w którym

informowali, ¿e gruba pokrywa lodowa Grenlandii zaczyna siê topiæ. Dziêki temu,
¿e wiêksza czêœæ Grenlandii le¿y za ko³em podbiegunowym, przybywa trochê lodu
na wy¿ej po³o¿onych pó³nocnych krañcach wyspy, ale ubywa go o wiele wiêcej na
ni¿ej po³o¿onych terenach, szczególnie wzd³u¿ po³udniowego i wschodniego wy-

Oznaki napiêæ: klimat i woda

Wykres 2.3. Œrednia temperatura na Ziemi w latach 1866–2000

14,0

•ród³o: zob. przypis 11

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

brze¿a. Ta ogromna wyspa o powierzchni 2,2 mln km

(ponad 3 razy wiêksza ni¿

stan Teksas) traci netto 51 mld m

wody rocznie; jest to iloœæ prawie równa

iloœci

wody przep³ywaj¹cej rocznie korytem Nilu w miejscu, gdzie wp³ywa on na teryto-
rium Egiptu

Tak¿e Pó³wysep Antarktyczny traci lód. Biegun po³udniowy le¿y na Antrakty-

dzie, obszarze porównywalnym z powierzchni¹ Stanów Zjednoczonych. Jego po-
krywa lodowa o œredniej gruboœci 2,3 km jest stosunkowo stabilna. Ale lodowe
szelfy, czyli czêœci lodu wysuniête w g³¹b otaczaj¹cych mórz, szybko zanikaj¹

W 1999 r. zespó³ amerykañskich i brytyjskich uczonych poinformowa³, ¿e lo-

dowe szelfy u wszystkich wybrze¿y Antarktydy zdecydowanie siê cofaj¹. Od mniej
wiêcej po³owy XX w. do koñca 1997 r. na skutek odrywania siê pokrywy lodowej
ich obszar zmniejszy³ siê o 7 tys. km

. Natomiast póŸniej, w nieca³y rok, zmniejszy³

siê on o dalsze 3 tys. km

. Góry lodowe, zajmuj¹ce powierzchniê równ¹ obszarowi

stanu Delaware, które oderwa³y siê od masywu lodowego, stanowi¹ zagro¿enie dla
statków pojawiaj¹cych siê w tym rejonie. Przyspieszenie od 1940 r. topnienia lodu
Antarktydy uczeni przypisuj¹ zwy¿ce temperatury na tym obszarze o 2,5°C

Nie s¹ to odosobnione przyk³ady topnienia lodu. Lisa Mastny z Worldwatch

Institute, która zapozna³a siê z oko³o 30 opracowaniami na ten temat, stwierdza, ¿e
lodowce górskie topniej¹ na ca³ym œwiecie – i to coraz szybciej (zob. tablica 2.1).
Masy œniegu i lodu kurcz¹ siê we wszystkich g³ównych pasmach górskich œwiata: w
Górach Skalistych, Andach i Himalajach. W Narodowym Parku Lodowcowym w
Montanie liczba lodowców zmniejszy³a siê ze 150 w 1850 r. do niespe³na 50 dzi-
siaj. U.S. Geological Survey szacuje, ¿e pozosta³e lodowce mog¹ zanikn¹æ w ci¹gu
30 lat

Przewiduje siê, ¿e masa lodowcowa w Alpach, która od 1850 r. zmniejszy³a siê

o ponad po³owê, bêdzie nadal topnieæ, a¿ te stare lodowce w wiêkszoœci ca³kiem
zanikn¹ w ci¹gu najbli¿szego pó³wiecza. Niepokoj¹cemu przyspieszeniu uleg³o top-
nienie mas lodowych w Himalajach. Lodowiec Dokriani Bamak we wschodnich
Indiach, który w latach 1992–1997 cofn¹³ siê o 16,5 m, jedynie w roku 1998 skur-
czy³ siê o dalsze 20 m

W raporcie ze swoich badañ Lonnie G. Thompson z Uniwersytetu Ohio ostrze-

ga, ¿e czapa lodowa na szczycie Kilimand¿aro mo¿e za 15 lat znikn¹æ. Zdenerwo-
wa³o to ministra turystyki Tanzanii Zokiê Meghjiê, który stara³ siê uœmierzyæ oba-
wy o wp³yw tego zjawiska na lukratywny przemys³ turystyczny, zapewniaj¹c w
parlamencie, ¿e przewidywania te s¹ przesadzone. W odpowiedzi na to Thompson
wskaza³, ¿e wnioski z jego raportu s¹ ekstrapolacj¹ rozwoju sytuacji w ostatnim
okresie

Oznaki napiêæ: klimat i woda

Tablica 2.1. Przyk³ady topnienia lodów na œwiecie

Nazwa

Po³o¿enie

Wielkoœæ ubytków

Lodowiec arktyczny

Morze Arktyczne

Skurczy³ siê od 1978 r. o 6%; zmniej-
szenie ca³orocznej pokrywy lodowej
wynios³o 14%; w ci¹gu niespe³na 30
lat gruboœæ lodowca zmniejszy³a siê
o 40 cm.

Na po³udniowych i wschodnich krañ-

Grenlandii

cach cienieje od 1993 r. o ponad 1m
rocznie.

Narodowy Park

Góry Skaliste

Od 1850 r. liczba lodowców zmniej-

Lodowcowy

(USA)

szy³a siê ze 150 do niespe³na 50. Po-
zosta³e lodowce mog¹ ca³kowicie
roztopiæ siê w ci¹gu 30 lat.

Lodowiec szelfowy

Pó³wysep

Na pocz¹tku 1998 r. oddzieli³a siê

Larsena

Antarktyczny

od niego góra lodowa o powierzchni
300 km

. Na prze³omie lat 1998 i

1999 powierzchnia lodowca zmniej-
szy³a siê o 1714 km

, a na prze³o-

mie 1999 i 2000 – o 300 km

Lodowiec Dokriani

Himalaje (Indie)

W 1998 r. cofn¹³ siê o 20 m (dla po-

Bamak

porównania w poprzednich 5 latach
tylko 16,5 m).

Góry Tien-szan

Azja Œrodkowa

W ci¹gu ostatnich 40 lat objêtoœæ
masy lodowej zmniejszy³a siê o 22%.

Góry Kaukazu

Rosja

W XX w. masa lodowa zmniejszy³a
siê o 50%.

Alpy

Europa

Od 1850 r. masa lodowa zmniejszy-

Zachodnia

³a siê o ponad 50%. W ci¹gu kilku
dziesiêcioleci mo¿e pozostaæ zaled-
wie niewielka cz¹stka obecnej masy
lodowców alpejskich.

Kilimand¿aro

Tanzania

W latach 1989–2000 jego czapa lo-
dowa skurczy³a siê o 33%. Do 2015 r.
mo¿e ca³kowicie znikn¹æ.

Lodowiec

Andy (Peru)

W latach dziewiêædziesi¹tych tempo

Quelccaya

cofania siê lodowca wzros³o zale-
dwie z 3 m do 30 m rocznie. Lodo-
wiec prawdopodobnie roztopi siê
przed 2020 r.

• r ó d ³ o: uaktualnione dane na podstawie: Lisa Mastny, Melting of Earth’s Ice Cover Reaches New High,
„Worldwatch News Brief”, Washington, Worldwatch Institute, 6 March 2000.

Pokrywa lodowa

Grenlandia

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Naukowcy twierdz¹, ¿e nieznaczny wzrost temperatury o 1–2°C w rejonach

górskich mo¿e spowodowaæ radykaln¹ zmianê proporcji opadów, zwiêkszaj¹c udzia³
deszczów kosztem œniegu. Prowadzi to do zwiêkszenia liczby powodzi w porach
deszczowych i zmniejszenia masy œniegowo-lodowej, a w konsekwencji do spadku
iloœci wody z roztopionego lodu zasilaj¹cej rzeki w porach suchych

Te „podniebne zbiorniki”, w których natura magazynuje œwie¿¹ wodê do wy-

korzystania latem, kiedy œnieg siê topi, by³y tam zawsze, dostarczaj¹c rolnikom
wody do nawadniania gruntów przez kilka tysi¹cleci. Teraz nagle, po up³ywie nie-
wielu lat, zaczê³y siê wyczerpywaæ, a niektóre z nich mog¹ ca³kiem zanikn¹æ, dra-
stycznie ograniczaj¹c mo¿liwoœci poboru wody do nawadniania i na potrzeby miast.

Jeœli potê¿na pokrywa œniegowo-lodowa w Himalajach – która jest trzeci¹ pod

wzglêdem masy w œwiecie, po Antarktydzie i Grenlandii – bêdzie siê nadal topiæ,
ograniczy to poda¿ wody na du¿ych obszarach Azji. Wszystkie wiêksze rzeki tego
kontynentu – Indus, Ganges, Mekong, Jangcy i ¯ó³ta Rzeka – bior¹ pocz¹tek w
Himalajach. Topnienie lodu w tym rejonie mo¿e zmieniæ stosunki wodne w kilku
azjatyckich krajach, m.in. w Pakistanie, Indiach, Bangladeszu, Tajlandii, Wietna-
mie i Chinach. Mniej topi¹cego siê œniegu, zasilaj¹cego rzeki w czasie letnich suszy
mog³oby pog³êbiæ hydrologiczne ubóstwo, bêd¹ce ju¿ teraz udzia³em tak wielu miesz-
kañców tych pañstw

Nie powinniœmy przygl¹daæ siê temu scenariuszowi wydarzeñ z za³o¿onymi

rêkami. Jest chyba jeszcze czas na ustabilizowanie poziomu nasycenia atmosfery
dwutlenkiem wêgla, zanim emisja wêgla (pierwiastkowego) doprowadzi do nieod-
wracalnych zmian klimatycznych. Mamy doœæ energii wiatrowej, s³onecznej i geo-
termicznej daj¹cej siê ujarzmiæ na potrzeby rozwoju gospodarki (zob. rozdzia³ 5).
Gdybyœmy obni¿yli stawki podatku dochodowego, równowa¿¹c to wprowadzeniem
podatku wêglowego odzwierciedlaj¹cego koszty zaburzeñ klimatycznych w cenie
paliw kopalnych, szybko dosz³oby do przeniesienia inwestycji z sektora tych paliw
na rozwój innych Ÿróde³ energii sprzyjaj¹cej stabilizacji klimatu.

ORAZ

SZY

POZIOM

MÓRZ

Poziom mórz jest czu³ym wskaŸnikiem globalnego ocieplenia, poniewa¿ wp³y-

wa nañ zarówno ekspansja termiczna wody, jak i topnienie lodowców znajduj¹cych
siê w g³êbi l¹dów. Przyjmuje siê, ¿e oddzia³ywanie tych dwóch czynników jest
mniej wiêcej jednakowo silne

W XX w. poziom mórz podniós³ siê o 10–20 cm, czyli o ponad po³owê przyro-

stu osi¹gniêtego w ci¹gu poprzednich 2 tys. lat. Jeœli temperatura na Ziemi bêdzie

nadal ros³a, to nale¿y oczekiwaæ przyspieszenia tempa wzrostu poziomu mórz. Z
obliczeñ modelowych przeprowadzonych w 2001 r. przez Miêdzyrz¹dowy Zespó³
do Oceny Zmian Klimatycznych (Intergovernmental Panel on Climate Change –
IPCC) wynika, ¿e poziom mórz w XXI w. mo¿e wzrosn¹æ nawet o 1 m

Podnoszenie siê poziomu wód morskich ma liczne konsekwencje. Najbardziej

oczywist¹ s¹ powodzie spowodowane rozszerzaniem siê oceanów kosztem l¹dów.
Inn¹ s¹ intruzje s³onej wody. Wraz ze wzrostem poziomu mórz s³ona woda mo¿e
wdzieraæ siê do przybrze¿nych Ÿróde³ s³odkiej wody. Zagro¿enie to jest tym wiêk-
sze, ¿e równoczeœnie w przybrze¿nych regionach wielu krajów, w tym Izraela, Pa-
kistanu, Indii i Chin obni¿a siê lustro wód gruntowych. Trzecim skutkiem wzro-
stu poziomu mórz jest erozja w zatokach; poniewa¿ fale morskie wdzieraj¹ siê g³ê-
biej w l¹d, wyp³ukuj¹ grunt z brzegów zatok, wzmacniaj¹c tym samym efekt pod-
noszenia siê poziomu oceanów

Naj³atwiejszym do zmierzenia efektem podnoszenia siê poziomu mórz s¹ po-

wodzie w rejonach przybrze¿nych. Donald F. Boesch z zespo³em Oœrodka Nauk o
Œrodowisku Uniwersytetu Maryland (University of Maryland’s Center for Envi-
ronmental Sciences), obliczaj¹, ¿e na ka¿dy milimetr wzrostu poziomu mórz linia
brzegowa cofa siê œrednio o 1,5 m. Jeœli poziom wód morskich wzroœnie zatem o 1 m,
to linia brzegowa l¹dów cofnie siê o 1,5 m

Wzrost poziomu mórz o 1 m spowodowa³by zatopienie ponad

powierzchni-

Szanghaju, a w ca³ych Chinach – nara¿enie 70 mln ludzi na najwiêksze od stulecia
nasilenie burz. Szczególnie ucierpia³yby pola ry¿owe w dolinach zalewowych i deltach
azjatyckich rzek. Jedna z analiz Banku Œwiatowego wskazuje, ¿e najbardziej ucier-
pia³by Bangladesz, trac¹c po³owê produkcji ry¿u, bêd¹cego podstaw¹ wy¿ywienia
jego populacji licz¹cej 140 mln mieszkañców. W obecnych cenach ry¿u równa³oby
siê to stracie 3,2 mld dol. Mieszkañcy gêsto zamieszkanych dolin rzecznych Azji
musieliby siê przenieœæ w g³¹b i tak ju¿ bardzo zaludnionego l¹du. Wskutek wzno-
sz¹cego siê poziomu mórz pojawi³yby siê miliony „uciekinierów klimatycznych”
w Bangladeszu, Chinach, Indiach, Indonezji, na Filipinach i w Wietnamie

Dwie trzecie obszaru Wysp Marshalla i Kiribati znalaz³yby siê pod wod¹. Sta-

ny Zjednoczone utraci³yby 36 tys. km

powierzchni, przy czym najwiêksze straty

wyst¹pi³yby w stanach Œrodkowego Wybrze¿a i Zatoki Missisipi. Du¿e po³acie dol-
nego Manhattanu w Nowym Jorku i Capitol Mall w Waszyngtonie by³yby nara¿one
na powodzie wywo³ywane najwiêkszym od 50 lat nasileniem burz. Dla Japonii
przyrost poziomu wód morskich o 1 m oznacza³by, ¿e w czasie przyp³ywów poni¿ej
poziomu morza znalaz³oby siê 2,34 tys. km

powierzchni kraju. Dotknê³oby to 4

mln Japoñczyków, z których wielu musia³oby opuœciæ swoje domostwa

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Ceny nieruchomoœci na wybrze¿ach mog¹ siê okazaæ jednym z pierwszych

wskaŸników ekonomicznych sygnalizuj¹cych wzrost poziomu oceanów. Ludzie, któ-
rzy najwiêcej zainwestowali nad brzegami zatok, strac¹ najwiêcej. Pó³metrowy przy-
rost poziomu wód morskich móg³by spowodowaæ w Stanach Zjednoczonych straty
w wysokoœci 20–150 mld dol. Nieruchomoœci le¿¹ce nad samymi brzegami zatok
coraz trudniej ubezpieczyæ, zupe³nie jakby chodzi³o o elektrownie atomowe; prze-
konali siê o tym np. w³aœciciele domów na Florydzie

Wielu krajom rozwijaj¹cym siê, ju¿ walcz¹cym z trudnoœciami wywo³anymi

przeludnieniem i ostr¹ rywalizacj¹ o przestrzeñ ¿yciow¹ i grunty uprawne, grozi
teraz utrata ziemi na skutek podniesienia poziomu mórz. Przy tym niektóre z naj-
bardziej bezpoœrednio zagro¿onych pañstw to te, które w najmniejszym stopniu
przyczyni³y siê do wzrostu dwutlenku wêgla w atmosferze, stwarzaj¹cego ca³y ten
problem.

Podnosz¹cy siê poziom mórz stawia nas przed trudnymi i kosztownymi wybo-

rami. WeŸmy np. k³opoty i koszty zwi¹zane z przesiedleniem miliona Chiñczyków
z terenów, które maj¹ zostaæ zalane w zwi¹zku z budow¹ Tamy Trzech Prze³omów.
Ale wydadz¹ siê one niczym w porównaniu z koniecznoœci¹ przesiedlenia dziesi¹t-
ków, a póŸniej setek milionów mieszkañców Azji w zwi¹zku z podniesieniem wód
oceanów, jeœli nic w tej sprawie nie zrobimy. „Uciekinierzy klimatyczni” mog¹ w
przysz³oœci dominowaæ w fali miêdzynarodowych migracji, poniewa¿ trac¹ nie tyl-
ko ziemiê, ale tak¿e Ÿród³a zaopatrzenia w ¿ywnoœæ i œrodki do ¿ycia

Ponad 90% lodu na Ziemi przypada na pokrywê lodow¹ Antarktydy, która –

czêœciowo dziêki swoim rozmiarom – jest stosunkowo trwa³a. Jednak pozosta³e
10% stanowi pokrywa lodowa Grenlandii i lodowce górskie bardziej wra¿liwe na
zmiany klimatyczne. Teraz, kiedy lody Grenlandii zaczê³y siê topiæ, musimy zadaæ
sobie pytanie: co bêdzie, jeœli ta tendencja siê utrzyma? Gruboœæ lodu pokrywaj¹ce-
go Grenlandiê siêga w niektórych miejscach 2 km. W artykule zamieszczonym w
„Science” naukowcy z NASA obliczaj¹, ¿e gdyby pokrywa lodowa Grenlandii mia-
³a ca³kowicie znikn¹æ, powierzchnia wód morskich podnios³aby siê do niewyobra-
¿alnego poziomu 7 m, znacznie uszczuplaj¹c obszar l¹dów i zatapiaj¹c wiele nad-
brze¿nych miast

Po raz pierwszy od pocz¹tków rozwoju cywilizacji poziom wód morskich za-

cz¹³ siê podnosiæ na mierzaln¹ skalê. Jest to wskaŸnik, który nale¿y œledziæ, ponie-
wa¿ sygnalizuje zjawisko mog¹ce wymusiæ migracje ludnoœci o wprost niewyobra-
¿alnym zasiêgu, przes¹dzaj¹ce o dalszych losach ludzkoœci. Stawia to tak¿e zagad-
nienie miêdzypokoleniowej odpowiedzialnoœci za losy œwiata, wobec którego ludz-
koœæ nigdy dotychczas nie stawa³a.

ORAZ

POTÊ

NIEJSZE

BURZE

Rosn¹ca temperatura na Ziemi i si³a burz s¹ ze sob¹ bezpoœrednio zwi¹zane.

Wraz ze wzrostem temperatury na powierzchni wód morskich, szczególnie w stre-
fach zwrotnikowych i podzwrotnikowych, do atmosfery promieniuje wiêcej ciep³a,
wywo³uj¹c bardziej niszczycielskie burze. Wy¿sza temperatura oznacza wiêksze
parowanie. Woda, która wznosi siê w górê, musi opaœæ. Nie wiemy tylko tego,
gdzie konkretnie dodatkowa iloœæ wody spadnie

Bardziej gwa³towne zjawiska pogodowe najczêœciej trapi¹ kraje po³o¿one w

strefie huraganów albo tajfunów. Do najbardziej bezpoœrednio dotkniêtych wzro-
stem si³y burz nale¿¹ Chiny, Japonia i Filipiny na zachodnim Pacyfiku, Indie i Ban-
gladesz nad Zatok¹ Bengalsk¹ oraz Stany Zjednoczone, kraje Ameryki Œrodkowej i
Karaibów nad zachodnim Atlantykiem.

Przez ostatnie pó³wiecze towarzystwo reasekuracyjne Munich Re, ubezpiecza-

j¹ce przedsiêbiorstwa ubezpieczeniowe, prowadzi³o szczegó³owe statystyki klêsk
¿ywio³owych zdarzaj¹cych siê na ca³ym œwiecie, g³ównie burz, powodzi i trzêsieñ
ziemi. Firma ta definiuje klêskê ¿ywio³ow¹ na du¿¹ skalê jako zjawisko, z którym
w³adze pojedynczego regionu nie mog¹ sobie poradziæ i s¹ zmuszone do odwo³ania
siê do miêdzynarodowej pomocy. W latach szeœædziesi¹tych szkody spowodowane
katastrofami na wielk¹ skalê oszacowano na 69 mld dol.; w latach dziewiêædziesi¹-
tych wynios³y one 536 mld dol., co oznacza prawie oœmiokrotny wzrost

W ostatnich latach pojawi³o siê kilka szczególnie niszczycielskich burz zwrot-

nikowych. Nale¿a³ do nich huragan Andrew, który w 1992 r. przetoczy³ siê przez
Florydê, znacz¹c drogê szerokim pasmem zniszczeñ. S³u¿by pogotowia burzowego
okreœli³y straty w ludziach na 65 osób. Ale Andrew spowodowa³ zburzenie te¿ 60
tys. domów i innych budynków, powoduj¹c straty na oko³o 30 mld dol. Ponadto
przyczyni³ siê do bankructwa kilku towarzystw ubezpieczeniowych, które nie by³y
w stanie zaspokoiæ du¿ej liczby roszczeñ odszkodowawczych

Szeœæ lat póŸniej huragan Georges – potê¿na burza z wiatrami osi¹gaj¹cymi

prêdkoœæ blisko 320 km/godz. – zosta³ zablokowany u wybrze¿y Ameryki Œrodko-
wej przez uk³ad stref wysokiego ciœnienia, który zagrodzi³ mu naturaln¹ drogê na
pó³noc. Poch³on¹³ on 4 tys. ofiar œmiertelnych, a w Salwadorze i Nikaragui spowo-
dowa³ gigantyczne straty na sumê 10 mld dol. Szkody tych rozmiarów, niemal rów-
ne produktowi krajowemu brutto obu tych krajów ³¹cznie, cofnê³y ich rozwój go-
spodarczy o jedno pokolenie. Nawa³nica, która w po³owie grudnia 1999 r. nawie-
dzi³a Wenezuelê, spowodowa³a wielkie powodzie i obsuniêcia gruntów, pozbawi³a
¿ycia 20 tys. ludzi i wyrz¹dzi³a szkody ocenione na 15 mld dol. Stawia to j¹ pod
wzglêdem niszczycielskiej si³y na drugim miejscu po huraganie Andrew

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Pod koniec wrzeœnia 1999 r. tajfun Bart uderzy³ w gêsto zaludnion¹ japoñsk¹

wyspê Kiusiu. Doliczono siê jedynie 26 ofiar w ludziach, ale wyrz¹dzone szkody
wynios³y 5 mld dol. Szczególnie niebezpiecznie po³o¿one s¹ takie kraje, jak Japo-
nia, Chiny i Filipiny, wystawione bez os³ony na impet burz powstaj¹cych w strefie
zwrotnikowej Pacyfiku

Bardziej destrukcyjne staj¹ siê tak¿e burze œnie¿ne na pó³kuli pó³nocnej. Czê-

stotliwoœæ wystêpowania na tej pó³kuli silnych burz zimowych w ostatnim pó³wie-
czu zanalizowa³ S. J. Lambert w „Journal of Geophysical Research”. W latach 1920–
1970 notowano ich mniej wiêcej 40 rocznie. Natomiast póŸniej, kiedy temperatura
zaczê³a wzrastaæ, ros³a równie¿ liczba burz. Od 1985 r. pó³kulê pó³nocn¹ nawiedza-
³o prawie 80 burz rocznie, co oznacza podwojenie ich liczby w czasie krótszym od
¿ycia jednego pokolenia. W ci¹gu mniej wiêcej 10 lat przez Europê Zachodni¹ prze-
toczy³y siê liczne burze o rekordowej sile zniszczenia. W 1987 r. Wielka Brytania i
Francja przyjê³y na siebie uderzenie burzy œnie¿nej, która spowodowa³a œmieræ 17
osób i straty na sumê 3,7 mld dol. Zim¹ 1999 r. Europa Zachodnia ucierpia³a od 3
niezwykle potê¿nych burz o nazwach Anatole, Martin i Lothar. Poch³onê³y one 150
ofiar œmiertelnych i przynios³y straty na sumê 10,3 mld dol. Lothar, który szala³ 26
grudnia, spowodowa³ zniszczenia we Francji, w Niemczech i Szwajcarii na sumê
7,5 mld dol.

Zniszczenia powodowane przez burze s¹ coraz wiêksze, zarówno z powodu

wzrostu gêstoœci zaludnienia, jak i ze wzglêdu na to, ¿e inwestycje w budownictwo
mieszkaniowe i inne obiekty wra¿liwe na zniszczenia w przeliczeniu na 1 miesz-
kañca s¹ dzisiaj wiêksze ni¿ kiedykolwiek przedtem. Przyrost tych inwestycji jest
przy tym nieproporcjonalnie du¿y w regionach przybrze¿nych, o wiele bardziej
nara¿onych na niszcz¹c¹ si³ê burz.

Mamy zatem do czynienia ze wzrostem zarówno liczby, jak i si³y niszcz¹cej

burz. A potê¿niejsze nawa³nice – to wiêksze szkody. Podwojenie liczby burz œnie¿-
nych na pó³kuli pó³nocnej w czasie krótszym ni¿ ¿ycie jednego pokolenia w po³¹-
czeniu ze wzrostem ich gwa³townoœci powoduje dramatyczny wzrost szkód, jakie
ze sob¹ nios¹. W tym stanie rzeczy nikt dok³adnie nie wie, do czego doprowadzi
utrzymanie siê tych tendencji w XXI w., ale wiele wskazuje na to, i¿ jeœli nic w tej
sprawie nie zrobimy i poziom dwutlenku wêgla w atmosferze bêdzie nadal wzra-
sta³, to w przysz³oœci rozmiary destrukcji wielokrotnie przewy¿sz¹ zniszczenia no-
towane obecnie – podobnie jak te dzisiejsze oka¿¹ siê o wiele wiêksze ni¿ notowane
jeszcze do niedawna. Istnieje ryzyko, ¿e koszty uporania siê ze skutkami tych coraz
bardziej destrukcyjnych, wywo³anych dzia³alnoœci¹ cz³owieka, katastrof przewy¿-
sz¹ mo¿liwoœci spo³eczeñstw i doprowadz¹ do ich ekonomicznego upadku.

ORAZ

MNIEJ

WODY

RZEKACH

¯yjemy w œwiecie niedostatku wody, który pog³êbia siê z ka¿dym rokiem wraz

z tym, jak 80 mln nowych mieszkañców Ziemi siêga do jej zasobów. Ju¿ teraz wielu
ludziom w krajach rozwijaj¹cych siê brakuje wody na zaspokojenie podstawowych
potrzeb – do picia, mycia i produkcji ¿ywnoœci.

Przewiduje siê, ¿e oko³o 2050 r. w Indiach bêdzie o 563 mln ludzi wiêcej, a w

Chinach – o 187 mln. Ludnoœæ Pakistanu, jednego z najsuchszych krajów œwiata,
ma wzrosn¹æ o ponad 200 mln – ze 141 mln obecnie do 344 mln. Przewiduje siê, ¿e
populacja Egiptu, Iranu i Meksyku zwiêkszy siê w tym czasie o po³owê albo wiê-
cej. W tych i innych krajach o ograniczonych zasobach wody wzrost zaludnienia
skazuje setki milionów ludzi na „hydrologiczn¹” nêdzê – lokaln¹ formê ubóstwa,
którego trudno unikn¹æ

Jednym z objawów narastaj¹cego niedostatku wody s¹ wyschniête rzeki. W

niektórych porach roku kilka najwiêkszych rzek œwiata albo wysycha, nie dop³ywa-
j¹c do morza, albo pozostaje w nich ju¿ niewiele wody, kiedy do niego docieraj¹

Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej, wody Amu-darii w Azji Œrodkowej, jednej z dwóch

rzek zasilaj¹cych Jezioro Aralskie, zosta³y w du¿ej czêœci wyczerpane przez turk-
meñskich i uzbeckich plantatorów bawe³ny. Poniewa¿ rzeka ta nie dop³ywa do uj-
œcia, a ciek Syr-darii jest cieniem tego, czym by³ w przesz³oœci, Jezioro Aralskie
kurczy siê pod pal¹cym bez przerwy s³oñcem w tym pó³pustynnym regionie. Od
1960 r. lustro wody tego jeziora obni¿y³o siê o 12 m, jego powierzchnia skurczy³a
siê o 40%, a objêtoœæ – o 66%. Miasta le¿¹ce niegdyœ na wybrze¿u s¹ teraz od niego
oddalone o 50 km. Jeœli te tendencje utrzymaj¹ siê, to ci¹gu 10–20 lat jezioro to
praktycznie zaniknie – bêdzie istnieæ jedynie na starych mapach jako geograficzny
relikt

Wraz z kurczeniem siê powierzchni Jeziora Aralskiego zasolenie jego wód wzro-

s³o do tego stopnia, ¿e ryby nie mog¹ w nich ju¿ ¿yæ. W rezultacie rybo³ówstwo,
które jeszcze w 1960 r. dostarczy³o 60 tys. ton ryb, teraz nie istnieje

W 1990 r. Akademia Nauk ZSRR zorganizowa³a w Nukusie w pobli¿u Jeziora

Aralskiego konferencjê na temat Jezioro Aralskie: katastrofa œrodowiska natural-
nego. Po konferencji, w której wzi¹³em udzia³, uczestniczy³em wraz z innymi goœæ-
mi w wycieczce samolotowej nad wodami tego jeziora i jego dawnym dnem. Pisa-
³em póŸniej w magazynie „World Watch”: „Z powietrza obna¿one dno Jeziora Aral-
skiego wygl¹da jak wycinek powierzchni Ksiê¿yca. Bez œladu ¿ycia roœlinnego czy
zwierzêcego. Z wysokoœci kilkuset metrów, z pok³adu antycznego jednomotorowe-
go dwup³atowca o skrzyd³ach obci¹gniêtych p³ótnem, oznaki zniszczenia ekosyste-
mu widaæ jak na d³oni. Wioski rybackie, le¿¹ce dawniej nad brzegiem, s¹ teraz

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

opuszczone i na kilometry odleg³e od cofaj¹cej siê wody. Podobnie jak górnicze
miasta widma amerykañskiego Zachodu, uwydatniaj¹ one obraz umieraj¹cego eko-
systemu i zamieraj¹cej gospodarki”

Kiedy wysychaj¹ rzeki, morskie ekosystemy w ich zasiêgu te¿ ulegaj¹ znisz-

czeniu. Wp³ywa to tak¿e czasem na sytuacjê terenów przy ujœciach rzek. Na przy-
k³ad kiedy Kolorado dociera³a do Zatoki Kalifornijskiej, by³a podpor¹ rozwiniête-
go rybo³ówstwa, które by³o Ÿród³em utrzymania kilkuset tysiêcy rodzin Indian Ko-
kopa. Dzisiaj jest ono nêdzn¹ resztówk¹ tego, czym by³o dawniej

Mno¿¹ siê ujêcia wody na potrzeby miast, przemys³u i irygacji w górnym biegu

¯ó³tej Rzeki. Ta kolebka chiñskiej cywilizacji, p³yn¹ca nieprzerwanie przez tysi¹c-
lecia, wysch³a w 1972 r., tak ¿e przez oko³o 15 dni nie dociera³a do morza. W
póŸniejszych latach zjawisko to powtarza³o siê okresowo do roku 1985. Od tego
czasu rzeka wysycha czêœciowo rokrocznie. W 1997 r., roku suszy, ¯ó³ta Rzeka nie
dop³ywa³a do morza przez 226 dni

Trzeba dodaæ, ¿e przez wiêksz¹ czêœæ roku 1997 ¯ó³ta Rzeka nie dociera³a

nawet do Shandongu, ostatniej z 8 prowincji, przez które przep³ywa w drodze do
morza. Shandong, dostarczaj¹cy

krajowej produkcji ¿yta i

krajowej produkcji

pszenicy, jest dla chiñskiego rolnictwa wa¿niejszy ni¿ stany Iowa i Kansas razem
wziête dla Stanów Zjednoczonych. Po³owê wody zu¿ywanej w tej prowincji na na-
wadnianie pól czerpano z ¯ó³tej Rzeki, ale to Ÿród³o teraz wysycha. Drugiej po³owy
dostarcza zbiornik wodny, w którym poziom wody obni¿a siê o 1,5 m rocznie

Poniewa¿ coraz wiêcej wody z górnych biegów rzek odprowadza siê na zaopa-

trzenie przemys³u i miast, w dolnych biegach pozostaje jej coraz mniej. W³adze w
Pekinie pozwalaj¹ ubogim, le¿¹cym nad górnymi biegami rzek prowincjom odpro-
wadzaæ wodê niezbêdn¹ do ich rozwoju kosztem rolnictwa w ni¿ej po³o¿onych
rejonach basenów tych rzek.

Jeden z setek projektów zmiany kierunku ¯ó³tej Rzeki w jej górnym biegu

polega na budowie kana³u, który doprowadzi, poczynaj¹c od 2003 r., wodê do sto-
licy Mongolii Wewnêtrznej, Hohhotu. To pozwoli zaspokoiæ rosn¹ce potrzeby jego
mieszkañców i rozwijaj¹cego siê przemys³u, m.in. bardzo wa¿nego przemys³u we³-
nianego, zaopatrywanego w surowiec pozyskiwany z wielkich stad owiec w tym
regionie. Inny kana³ ma doprowadzaæ wodê do Taiyuanu, stolicy prowincji Shanxi,
miasta licz¹cego 4 mln mieszkañców, w którym obecnie reglamentuje siê zu¿ycie
wody

Wzrost zapotrzebowania na wodê w górze ¯ó³tej Rzeki oznacza, ¿e pewnego

dnia w ogóle nie dop³ynie ona do prowincji Shandong, pozbawiaj¹c j¹ oko³o po³o-
wy wody potrzebnej do nawadniania. Rysuj¹ca siê w przysz³oœci koniecznoœæ ma-

sowego importu zbo¿a i – w szczególnoœci – zwiêkszenia zale¿noœci od dostaw
zbo¿a amerykañskiego, spêdza sen z powiek politykom w Pekinie

Inn¹ rzek¹ przyprawiaj¹c¹ o bezsennoœæ jest Nil, którego wody musz¹ byæ dzie-

lone nie miêdzy prowincje, jak w Chinach, ale pomiêdzy przyleg³e kraje. W base-
nie Nilu le¿y 10 krajów, ale dominuj¹ 3 – Egipt, Sudan i Etiopia. Osiemdziesi¹t piêæ
procent wód Nilu sp³ywa z Etiopii, ale lwi¹ ich czêœæ zu¿ywa Egipt. Pozosta³a iloœæ
przypada przede wszystkim na Sudan. Po zaspokojeniu potrzeb tych dwóch krajów
tylko niewielka czêœæ wód Nilu dociera do Morza Œródziemnego

Egipt, gdzie deszcz nie pada prawie nigdy, jest ca³kowicie zale¿ny od Nilu. Bez

tej arterii wodnej kraj ten nie móg³by istnieæ. Nawet gdyby Egipt mia³ do dyspozy-
cji wszystkie wody Nilu i tak musia³by importowaæ pewne iloœci zbo¿a, ¿eby wy¿y-
wiæ swoich mieszkañców. Ju¿ teraz importuje 40% konsumowanego zbo¿a. Liczba
jego mieszkañców, wynosz¹ca obecnie 68 mln, ma prawie podwoiæ siê w 2050 r. do
114 mln. Populacja Sudanu, która powiêksza siê nawet w szybszym tempie, ma
wed³ug przewidywañ wzrosn¹æ z 31 mln mieszkañców obecnie do 64 mln w 2050 r.,
co zwiêkszy ponad dwukrotnie jej zapotrzebowanie na wodê

Liczba mieszkañców Etiopii, gdzie wystêpuje wiêksza czêœæ opadów zasilaj¹-

cych Nil, powiêksza siê jeszcze szybciej. Bior¹c pod uwagê, ¿e ka¿da rodzina liczy
tam œrednio szeœcioro dzieci, populacja tego kraju potroi siê, wed³ug prognozy, z 63
mln w koñcu 2000 r. do 186 mln oko³o roku 2050. Jak dot¹d, Etiopia zbudowa³a
200 niedu¿ych tam, które pozwalaj¹ wyczerpaæ 500 mln

z 84 mld m

zasobów wod-

nych Nilu, czyli mniej ni¿ 1% procent. Jednak rz¹d Etiopii, d¹¿¹cy do podŸwigniêcia z
ubóstwa jej mieszkañców, planuje zagospodarowanie o wiele wiêkszej czêœci wody
na cele produkcji ¿ywnoœci i energii elektrycznej

W basenie górnego i dolnego biegu Nilu, tak samo jak ¯ó³tej Rzeki, wystêpuj¹

wielkie dysproporcje w poziomie dochodów ludnoœci. Trudno uznaæ, ¿e Etiopia, z
PKB w wysokoœci nieca³ych 100 dol. rocznie na g³owê mieszkañca, nie powinna
czerpaæ wód Nilu w jego górnym biegu na potrzeby w³asnego rozwoju, nawet kosz-
tem Egiptu, którego PKB roczny przekracza 1 tys. dol. per capita. Natomiast jeœli
kraje basenu Nilu nie ustabilizuj¹ szybko liczby swojej ludnoœci, to ryzykuj¹ po-
padniêcie w pu³apkê „hydrologicznego” ubóstwa

Do innych rzek, w których basenach konkurencja o dostêp do wody zaostrza

siê, nale¿¹ Jordan, Ganges i Mekong. Rywalizacja miêdzy Izraelem, Jordani¹ i Pa-
lestyñczykami o wody Jordanu jest dobrze znana. Wody Jordanu, który p³ynie z
Libanu do Izraela, gdzie wpada do Jeziora Tyberiadzkiego i w koñcu do Morza
Martwego, s¹ nadmiernie wykorzystywane. W wyniku tego poziom wody w Jezio-
rze Tyberiadzkim stopniowo opada, a samo jezioro kurczy siê

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Gdyby Indie, które dziel¹ wody Gangesu z Bangladeszem, korzysta³y z rzeki

bez ograniczeñ, podczas suszy mog³aby ona w ogóle nie dop³yn¹æ do tego drugiego
kraju. Na szczêœcie oba pañstwa podpisa³y umowê okreœlaj¹c¹ iloœæ wody, jaka
musi pozostaæ na ich u¿ytek. Rywalizacja w basenie Mekongu te¿ siê zaostrza. Tamy
budowane przez Chiny w jego górnym biegu pozostawiaj¹ mniej wody dla Kambo-
d¿y, Laosu i Wietnamu – krajów, w których uprawa ry¿u zale¿y od wód tej rzeki

ORAZ

DALEJ

WÓD

GRUNTOWYCH

Wraz w wysychaniem g³ównych rzek na wszystkich kontynentach obni¿a siê

poziom wód gruntowych, poniewa¿ zapotrzebowanie na wodê przewy¿sza odna-
wialn¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych. Ich nadmierna eksploatacja jest zjawi-
skiem nowym, powszechniej wystêpuj¹cym w ostatnim pó³wieczu. Dopiero z poja-
wieniem siê potê¿nych pomp dieslowskich i elektrycznych zyskaliœmy mo¿liwoœæ
czerpania wody z jej Ÿróde³ szybciej, ni¿ opady s¹ w stanie uzupe³niæ jej ubytek.
Dzieje siê tak obecnie powszechnie w Chinach, Indiach i Stanach Zjednoczonych –
3 krajach, które ³¹cznie dostarczaj¹ prawie po³owê œwiatowej produkcji zbo¿a. Po-
ziom wód na Równinie Pó³nocnochiñskiej, na któr¹ przypada 25% chiñskich zbio-
rów, obni¿a siê, podobnie jak w indyjskim Pend¿abie, spichlerzu Indii i na po³u-
dniowych po³aciach Wielkich Równin w Stanach Zjednoczonych

Z hydrologicznego punktu widzenia mamy do czynienia z dwoma strefami w

Chinach – wilgotnym po³udniem, które obejmuje basen Jangcy i obszary dalej na
po³udniu, i such¹ pó³noc¹ obejmuj¹c¹ basen ¯ó³tej Rzeki i pozosta³e tereny na pó³-
nocy. Po³udnie zamieszka³e przez 700 mln ludnoœci dysponuje

area³ów gruntów

uprawnych i

zasobów wodnych. Pó³noc zamieszka³a przez 550 mln ludzi ma do

dyspozycji

powierzchni ziem uprawnych i

zasobów wody. Iloœæ wody przypa-

daj¹ca na hektar ziemi uprawnej na pó³nocy stanowi

iloœci przypadaj¹cej na hek-

tar na po³udniu

Pó³nocne Chiny wysychaj¹, poniewa¿ zapotrzebowanie na wodê przewy¿sza

tam wydajnoœæ Ÿróde³, które ulegaj¹ wyczerpaniu. W 1999 r. wody gruntowe w
okolicach Pekinu opad³y o 1,5 m. Od 1965 r. ich poziom obni¿y³ siê o oko³o 59 m.
G³êbinowe Ÿród³a wody, wykorzystywane przez niektóre studnie, mog³y opaœæ jesz-
cze ni¿ej. W raporcie Banku Œwiatowego z 2001 r. czytamy: „Mówi siê, ¿e ¿eby
dotrzeæ do œwie¿ej wody, jej g³êbokie ujêcia wokó³ Pekinu musz¹ teraz siêgaæ tysi¹-
ca metrów, co drastycznie zwiêkszy cenê wody”. Opadaj¹cy poziom wód w stolicy
Chin uœwiadamia ich przywódcom rozmiary niedoborów, wobec których stan¹ w
przysz³oœci, kiedy wydajnoœæ krajowych Ÿróde³ wody spadnie jeszcze bardziej

Na Równinie Pó³nocnochiñskej, rozci¹gaj¹cej siê od linii biegn¹cej nieco na

pó³noc od Szanghaju do rejonów po³o¿onych znacznie na po³udnie od Pekinu, le¿¹
3 prowincje: Hebei, Henan i Shandong oraz 2 miasta wydzielone Pekin i Tianjin.
Wed³ug oficjalnych danych pod koniec 1997 r. w tych 5 prowincjach by³o 2,6 mln
studni, w wiêkszoœci s³u¿¹cych do irygacji. W ci¹gu tego roku z 99 tys. z nich
zaprzestano korzystaæ, prawdopodobnie z powodu wyschniêcia spowodowanego
opadaniem wód gruntowych. Wywiercono natomiast oko³o 221,9 tys. nowych. W
Pekinie i Tianjinie liczba opuszczonych studni przewy¿szy³a liczbê nowych. Takie
masowe wypadanie studni z eksploatacji jest faktem bez precedensu. Wiercenie zaœ
tak wielu nowych œwiadczy o rozpaczliwych poszukiwaniach wody w warunkach,
kiedy jej poziom w g³êbi ziemi opada

Chocia¿ wczeœniejsze dane mówi³y o opadaniu wód gruntowych na Równinie

Pó³nocnochiñskiej o 1,5 m rocznie, nowe informacje o porzucaniu studni i wierce-
niu nowych wskazuj¹, ¿e w niektórych miejscach poziom wód opada znacznie szyb-
ciej. Nadmierna eksploatacja zasobów wody jest najbardziej intensywna w basenie
rzeki Hai, przylegaj¹cym na pó³nocy bezpoœrednio do basenu ¯ó³tej Rzeki. Na tym
obszarze, na którym le¿¹ wielkie miasta przemys³owe Pekin i Tianjin, mieszka po-
nad 100 mln ludzi

Zu¿ycie wody w tym basenie wynosi obecnie 55 mld m

rocznie, podczas gdy

mo¿liwoœci zrównowa¿onego uzupe³niania ubytków siêgaj¹ tylko 34 mld m

. Po-

woduje to deficyt wody w wysokoœci 21 mld m

, którego pokrycie prowadzi do

wyczerpania siê wód gruntowych. Kiedy ich Ÿród³o wyczerpie siê, pompowanie
wody bêdzie oczywiœcie musia³o byæ ograniczone do jego rzeczywistej wydajno-
œci; mo¿liwoœci zaopatrzenia w wodê w tym basenie zmniejsz¹ siê o oko³o 40%.
Bior¹c pod uwagê szybki rozwój miast i przemys³u na tym obszarze oraz zepchniê-
cie rolnictwa na trzecie miejsce w kolejce po wodê, mo¿na oczekiwaæ, ¿e oko³o
roku 2010 nawadniane uprawy w tym basenie praktycznie zanikn¹, a rolnicy bêd¹
musieli przestawiæ siê na mniej produktywn¹ uprawê zasilan¹ opadami. W raporcie
Banku Œwiatowego z 2001 r. stwierdzono, ¿e szybko pogarszaj¹ce siê stosunki wodne
w Chinach mog¹ mieæ „...katastrofalne nastêpstwa dla przysz³ych pokoleñ, o ile
zu¿ycie i poda¿ wody nie zostan¹ szybko zrównowa¿one”

Sytuacjê rolników pogarszaj¹ nie tylko niedobory wody przeznaczonej do iry-

gacji, wynikaj¹ce z wyczerpywania siê jej Ÿróde³, lecz tak¿e pobór na zaopatrzenie
miast i potrzeby przemys³u. Do 2010 r., kiedy liczba ludnoœci Chin ma wzrosn¹æ o
126 mln, zapotrzebowanie na wodê w miastach tego kraju zwiêkszy siê, wed³ug prze-
widywañ Banku Œwiatowego, z 50 mld m

do 80 mld m

, co oznacza³oby wzrost o

60%. Równoczeœnie potrzeby przemys³u zwiêksz¹ siê ze 127 mld m

do 206 mld m

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czyli o 62%. W wiêkszej czêœci pó³nocnych Chin to rosn¹ce zapotrzebowanie po-
krywane jest poprzez albo inwestycje w efektywniejsz¹ gospodarkê wodn¹, albo
pobieranie wody kosztem nawadniania w rolnictwie

W indyjskim Pend¿abie, w którym dziêki dwóm zbiorom wysoko wydajnej

pszenicy zimowej i ry¿u jarego uzyskuje siê nadwy¿ki w produkcji zbo¿a umo¿li-
wiaj¹ce dostawy do innych stanów, poziom wód gruntowych obni¿a siê po oko³o
0,6 m rocznie. Zmusza to rolników korzystaj¹cych z p³ytkich studni do wiercenia
g³êbszych

W Stanach Zjednoczonych w po³udniowej czêœci Wielkich Równin do nawad-

niania upraw wykorzystuje siê g³ównie wodê pompowan¹ ze skalnego Ÿród³a Ogal-
lala, które dostarcza bardzo niewiele œwie¿ej wody. Opadaj¹ce wody gruntowe i
wyczerpywanie siê zasobów tego Ÿród³a zmuszaj¹ farmerów do rezygnacji z inten-
sywnej uprawy i powrotu do tradycyjnego rolnictwa. W niektórych stanach domi-
nuj¹cych w produkcji ¿ywnoœci, w tym w Kolorado, Kansas, Oklahomie i Teksasie,
powierzchnia nawadniana, wraz z wyczerpywaniem siê zasobów Ogallali, powoli
zmniejsza siê

Analiza stosunków wodnych na wy¿ynach Teksasu, gdzie znajduje siê wiêk-

szoœæ pól nawadnianych w tym stanie, wykaza³a, ¿e zbiory w tym regionie bêd¹
wraz z ubytkiem wody systematycznie mala³y. Najwiêksze straty wyst¹pi¹ w latach
2000–2025 w nawadnianych uprawach zbó¿ pastewnych, w szczególnoœci kukury-
dzy i sorgo. Powierzchnia obsiewana pszenic¹, uprawian¹ na polach nienawadnia-
nych, nieznacznie zwiêkszy siê. Produkcja zbo¿a ogó³em ma zmniejszyæ siê o 17%.
Równie dok³adna analiza dotycz¹ca s¹siednich stanów, takich jak Oklahoma i Kan-
sas, najpewniej wykaza³aby, ¿e tam te¿ musi nast¹piæ spadek zbiorów kultur bar-
dziej zale¿nych od wody

El Paso w po³udniowym Teksasie i Juarez, jego siostrzane miasto po drugiej

stronie granicy, w Meksyku, zaopatruj¹ siê w wodê z tego samego Ÿród³a. Wraz z
przyrostem liczby ludnoœci w tych szybko rozwijaj¹cych siê miastach wzrost zu¿y-
cia wody wyprzedzi³ tempo odnawiania zrównowa¿onej wydajnoœci tego Ÿród³a.
Analityk Komisji do spraw Obiektów U¿ytecznoœci Publicznej (Public Utility Com-
mission) David Hurlbut zapowiada, ¿e z powodu braku skutecznego rozwi¹zania
problemu zaopatrzenia w wodê oba miasta zmierzaj¹ ku „hydrologicznemu” ban-
kructwu

Przy sta³ym wzroœcie ludnoœci globalny problem wody mo¿e siê tylko zaostrzyæ.

Nawet przy obecnej liczbie 6,1 mld ludzi œwiat odczuwa ogromny deficyt wody.
Autorka ksi¹¿ki Pillar of Sand Sandra Postel obliczy³a na podstawie danych o nad-
miernej eksploatacji Ÿróde³ wody w Chinach, Indiach, Arabii Saudyjskiej, Afryce

Pó³nocnej i Stanach Zjednoczonych, ¿e w ci¹gu roku pompuje siê o 160 mld m

czyli o 160 mld ton wody za du¿o. Zak³adaj¹c z du¿ym przybli¿eniem, ¿e na wy-
produkowanie 1 tony zbo¿a potrzeba 1 tys. ton wody, ten 160-miliardowy deficyt
równa siê 160 mln ton zbo¿a, czyli po³owie amerykañskich zbiorów

Przy œredniej œwiatowej konsumpcji zbo¿a, wynosz¹cej nieco ponad 300 kg,

czyli oko³o

tony na g³owê rocznie, 160 mln ton zbo¿a wystarcza na wy¿ywienie

480 mln ludzi. Inaczej mówi¹c, 480 mln z 6,1 mld ludnoœci globu ¿ywi siê zbo¿em
wyprodukowanym kosztem wyczerpywania zasobów wody. Zu¿ywamy wodê, któ-
ra nale¿y do naszych dzieci

RZYSZ

OŒÆ

BEZ

WODY

Oko³o 70% wody zu¿ywanej na ca³ym œwiecie, ³¹cznie z ci¹gniêt¹ z rzek i

pompowan¹ spod ziemi, przeznacza siê na nawadnianie pól, 20% zu¿ywa prze-
mys³, a 10% – gospodarstwa domowe. W warunkach coraz ostrzejszej rywalizacji
o dostêp do wody miêdzy tymi 3 sektorami ze wzglêdów ekonomicznych nie fawo-
ryzuje siê rolnictwa. W Chinach 1 tys. ton wody mo¿na zu¿yæ na wyprodukowanie
1 tony pszenicy wartej 200 dol. albo na zwiêkszenie produkcji przemys³owej o 14
tys. dol., czyli wartej 70 razy wiêcej. W kraju, który rozpaczliwie d¹¿y do wzrostu
gospodarczego tworz¹cego miejsca pracy, korzyœæ z odprowadzenia wody na u¿y-
tek przemys³u zamiast do rolnictwa jest oczywista. To wyjaœnia, dlaczego amery-
kañscy farmerzy coraz czêœciej sprzedaj¹ prawa do jej poboru na cele irygacji mia-
stom na Zachodzie

Urbanizacja, industrializacja oraz utrzymanie ekosystemów równie¿ wymaga-

j¹ wiêkszego zapotrzebowania na wodê. Kiedy wieœniacy w krajach rozwijaj¹cych
siê, korzystaj¹cy w przesz³oœci ze studni w swoich wioskach, przenosz¹ siê do wie-
lopiêtrowych budynków w mieœcie z instalacj¹ wodoci¹gow¹, zu¿ycie wody w ich
gospodarstwach domowych wzrasta nawet trzykrotnie. Industrializacja wymaga jesz-
cze wiêcej wody ni¿ urbanizacja.

Sam wzrost zamo¿noœci generuje dodatkowe zapotrzebowanie na wodê. Na

przyk³ad kiedy ludzie przesuwaj¹ siê w ³añcuchu pokarmowym na wy¿szy poziom,
konsumuj¹c wiêcej wo³owiny, wieprzowiny, drobiu, jaj i przetworów mlecznych,
zu¿ywaj¹ wiêcej zbo¿a. Dieta amerykañska bogata w produkty zwierzêce wymaga
zu¿ycia 4 razy wiêcej zbo¿a na osobê ni¿ oparta na ry¿u dieta mieszkañców takich
krajów, jak Indie. Zu¿ywaj¹c 4 razy wiêcej zbo¿a, zu¿ywamy 4 razy wiêcej wody

Niegdyœ lokalne zjawisko niedostatku wody przekracza obecnie granice kra-

jów za poœrednictwem miêdzynarodowego handlu zbo¿em. Najszybciej rozwijaj¹-

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

cymi siê importowymi rynkami zbo¿owymi s¹ Afryka Pó³nocna i Bliski Wschód –
obszar obejmuj¹cy Maroko, Algieriê, Tunezjê, Libiê, Egipt, Iran i inne kraje po³o-
¿one dalej na wschód. Dos³ownie ka¿dy kraj tego regionu charakteryzuje siê rów-
noczeœnie niedostatkiem wody i szybkim wzrostem populacji

Wzrastaj¹ce zapotrzebowanie miast i przemys³u tego regionu na wodê jest zwykle

zaspokajane kosztem irygacji. Stratê w potencjale produkcyjnym ¿ywnoœci czêsto
kompensuje wiêkszy import zbo¿a z zagranicy. Poniewa¿ 1 tona zbo¿a jest równo-
wa¿na 1 tys. ton wody, jest to najbardziej efektywny sposób importu wody do kra-
jów odczuwaj¹cych jej deficyt.

W 2000 r. Iran importowa³ 7 mln ton pszenicy, spychaj¹c na drugie miejsce

Japoniê, która przez dziesiêciolecia by³a najwiêkszym importerem tego zbo¿a. Prze-
widuje siê, ¿e w 2001 r. tak¿e Egipt wyprzedzi Japoniê. Równie¿ Iran i Egipt, kraje
o prawie 70-milionowej populacji ka¿dy, powiêkszaj¹cej siê o ponad 1 mln rocznie,
odczuwaj¹ ostry niedostatek wody

Iloœæ wody wykorzystanej do produkcji zbo¿a i innych produktów spo¿yw-

czych importowanych do krajów Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu w 2000 r.
by³a mniej wiêcej równa rocznemu ciekowi Nilu. Inaczej mówi¹c, szybko rosn¹cy
deficyt wody w tym regionie równa siê zasobom wody Nilu przep³ywaj¹cym tam,
zu¿ytym do wyprodukowania importowanego zbo¿a

Obecnie czêsto mówi siê, ¿e w przysz³oœci wojny w tym regionie bêd¹ toczone

raczej o wodê ni¿ o ropê naftow¹. Mo¿liwe, ale bior¹c pod uwagê trudnoœæ w od-
niesieniu zwyciêstwa w takiej batalii, jest bardziej prawdopodobne, ¿e rywalizacja
o wodê bêdzie siê toczy³a na rynkach zbo¿owych. Zwyciêstwo w tym wspó³zawod-
nictwie bêdzie nale¿a³o do krajów o najsilniejszej pozycji finansowej, a nie do naj-
silniejszych militarnie

Œwiatowy deficyt wody, mierzony nadmiern¹ eksploatacj¹ Ÿróde³, roœnie z ka¿-

dym rokiem; jego opanowanie jest coraz trudniejsze. Gdyby wszystkie kraje posta-
nowi³y natychmiast zaprzestaæ nadmiernego pompowania i ustabilizowaæ poziom
wód gruntowych, œwiatowa produkcja zbo¿a zmniejszy³aby siê o oko³o 160 mln
ton, czyli o 8%, a ceny zbo¿a skoczy³yby w górê. Im d³u¿ej pañstwa bêd¹ zwlekaæ
ze zmierzeniem siê z tym problemem, tym wiêkszy bêdzie deficyt wody i tym trud-
niej bêdzie przeprowadziæ konieczne dostosowania.

Je¿eli rz¹dy krajów najubo¿szych w wodê nie ustabilizuj¹ niezw³ocznie liczby

mieszkañców i nie zwiêksz¹ produktywnoœci gospodarki wodnej, to odczuwany w
nich niedostatek wody szybko przemieni siê w kryzys ¿ywnoœciowy. Ryzyko pole-
ga na tym, ¿e szybko powiêkszaj¹ce siê grono pañstw ubogich w wodê i importuj¹-
cych coraz wiêcej zbo¿a, do których potencjalnie nale¿¹ tak¿e giganty ludnoœciowe

– Chiny i Indie, wyczerpie zdolnoœci eksportowe pañstw nadwy¿kowych – Sta-
nów Zjednoczonych, Francji, Kanady i Australii, co zdestabilizuje œwiatowe rynki
zbo¿a.

Choæ stosunki wodne gwa³townie pogarszaj¹ siê w wielu krajach, w skali glo-

balnej najwiêcej wa¿y szybko rosn¹cy deficyt wody w Chinach. Takie czynniki, jak
12-milionowy przyrost liczby ludnoœci rocznie, urbanizacja, przewidywany wzrost
gospodarczy w tempie 7% rocznie i sta³e przesuwanie siê Chiñczyków w górê ³añ-
cucha pokarmowego gwarantuj¹, ¿e w nadchodz¹cych latach zapotrzebowanie na
wodê bêdzie nadal wyprzedza³o jej poda¿. Taki rozwój sytuacji zapowiada tak¿e, ¿e
zapotrzebowanie Chin na importowane zbo¿e mo¿e wkrótce zacz¹æ rosn¹æ, podob-
nie jak rós³ w ostatnich latach import soi. W latach 1995–2000 Chiny przekszta³ci³y
siê z kraju samowystarczalnego w zakresie soi w najwiêkszego na œwiecie importe-
ra tego zbo¿a, sprowadzaj¹cego 40% jego poda¿y

Braki wody mog¹ byæ z³agodzone poprzez podwy¿szenie jej ceny, co zmniej-

szy³oby marnotrawstwo i zwiêkszy³oby efektywnoœæ jej zu¿ywania, ale w Chinach
nie zawsze ³atwo to osi¹gn¹æ. Zapowiadana przez rz¹d na pocz¹tku 2001 r. stopnio-
wa, roz³o¿ona na 5 lat, podwy¿ka cen wody by³a godnym uznania krokiem we
w³aœciwym kierunku. Dla w³adz Pekinu by³aby to jednak decyzja zwi¹zana z po-
wa¿nym ryzykiem politycznym, poniewa¿ reakcja spo³eczna na podwy¿ki cen wody,
w przesz³oœci dostarczanej czêsto za darmo, jest podobna do tej, jak¹ w Stanach
Zjednoczonych wywo³uj¹ podwy¿ki cen benzyny

Ostatnie doniesienia z Pekinu wskazuj¹, ¿e rz¹d chiñski oficjalnie zarzuci³ d³u-

gofalow¹ politykê osi¹gniêcia samowystarczalnoœci w zakresie zbo¿a. W³adze za-
powiedzia³y tak¿e, ¿e wobec zaostrzaj¹cego siê wspó³zawodnictwa miêdzy miasta-
mi a przemys³em o dostêp do wody obie strony bêd¹ traktowane priorytetowo, co
oznacza, ¿e potrzeby rolnictwa bêd¹ zaspokajane w dalszej kolejnoœci

Chiny nie s¹ jedynym krajem cierpi¹cym na brak wody. Do innych pañstw,

które niedostatek wody zmusza lub nied³ugo zmusi do zwiêkszania importu zbo¿a,
nale¿¹ Indie, Pakistan, Meksyk i kilkadziesi¹t mniejszych. Jednak tylko Chiny –
licz¹ce prawie 1,3 mld ludnoœci i cechuj¹ce siê nadwy¿k¹ w handlu ze Stanami
Zjednoczonymi w wysokoœci 80 mld dol. rocznie – s¹ w stanie doprowadziæ w
krótkim czasie do destabilizacji rynków zbo¿owych. Krótko mówi¹c, coraz ni¿szy
poziom wód gruntowych zapowiada ju¿ w nied³ugim czasie wzrost cen ¿ywnoœci
na ca³ym œwiecie

Oznaki napiêæ: klimat i woda

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 3

ZNAKI

NAPIÊÆ

BAZA

BIOLOGICZNA

W kwietniu 2001 r. naukowcy z laboratorium Krajowego Zarz¹du Oceanicz-

nego i Klimatycznego (National Oceanic and Atmospheric Administration) w Boul-
der w stanie Kolorado poinformowali, ¿e wielka burza piaskowa z pó³nocnych
Chin dotar³a do Stanów Zjednoczonych, „...kryj¹c warstw¹ py³u obszary od Kana-
dy po Arizonê”. Ludzie ¿yj¹cy u podnó¿y Gór Skalistych nie mogli zobaczyæ ich
szczytów. Niewielu Amerykanów uœwiadamia³o sobie, ¿e py³ pokrywaj¹cy ich sa-
mochody i rozsnuwaj¹cy siê nad zachodnimi stanami w rzeczywistoœci pochodzi z
Chin

Ta chiñska burza piaskowa, najgwa³towniejsza spoœród ponad 10, jakie przeto-

czy³y siê wiosn¹ 2001 r., sygnalizuje degradacjê rozleg³ych po³aci pastwisk i pól na
pó³nocno-zachodnich obszarach tego kraju. Rozleg³e pióropusze py³u przenosi³y
siê przez setki kilometrów do ludnych miast pó³nocno-wschodnich Chin, wœród
nich do Pekinu, przes³aniaj¹c s³oñce, ograniczaj¹c widocznoœæ, spowalniaj¹c ruch
pojazdów i zmuszaj¹c do zamykania lotnisk. Opowiadania mieszkañców wschod-
nich miast, uszczelniaj¹cych okna w obronie przed przenikaj¹cym do mieszkañ
py³em, przypominaj¹ amerykañski Dust Bowl z lat trzydziestych

Doniesienia z Chin zwykle przypisuj¹ przyczyny powstawania burz piasko-

wych suszom z ostatnich 3 lat, w rzeczywistoœci zaœ unaocznia³y one szybko pogar-
szaj¹cy siê ogólny stan œrodowiska. Nadmierna eksploatacja pastwisk i ziemi upraw-
nej s¹ tam powszechne. Na przyk³ad w Stanach Zjednoczonych, kraju o porówny-
walnej powierzchni i mo¿liwoœciach wypasu, jest 98 mln sztuk byd³a i 9 mln sztuk
owiec i kóz, natomiast w Chinach – 127 mln sztuk byd³a i 279 mln sztuk owiec i

kóz. Wy¿ywienie 1,3 mld ludzi, a wiêc populacji prawie piêciokrotnie wiêkszej ni¿
ludnoœæ Stanów Zjednoczonych, nie jest zadaniem ³atwym. W tym celu zaorywano
miliony hektarów wysoce podatnych na erozjê gruntów, zamiast pozwoliæ tam ro-
sn¹æ trawie

Oznakami zaostrzaj¹cego siê konfliktu gospodarki i ekosystemów, uwidacz-

nianego przez opisany przypadek, s¹ nie tylko burze piaskowe w Chinach, lecz
tak¿e po¿ary lasów deszczowych w Indonezji, upadaj¹ce rybo³ówstwo dorsza na
Morzu Pó³nocnym, coraz gorsze plony w Afryce, poszerzaj¹ca siê martwa strefa w
Zatoce Meksykañskiej oraz opadanie poziomu wód gruntowych w Indiach. Wadli-
wie roz³o¿one obci¹¿enia ekosystemów nak³adami na rozwój gospodarki œwiato-
wej, która jest jego czêœci¹, zmniejszaj¹ biologiczn¹ produktywnoœæ Ziemi. Do
zmniejszenia wydajnoœci rybo³ówstwa dalekomorskiego przyczyniaj¹ siê rabunko-
we po³owy, substancje zanieczyszczaj¹ce oceany oraz zak³ócenia cykli reproduk-
cyjnych ryb odbywaj¹cych tar³o w rzekach poprzegradzanych tamami albo wysy-
chaj¹cych. Nadmierne wypasanie zmniejsza produktywnoœæ pastwisk i w koñcu
prowadzi do ich kompletnej dewastacji – przemiany w pustynie.

Kurczenie siê powierzchni lasów globu o 9 mln hektarów rocznie zmniejsza ich

gospodarcz¹ produktywnoœæ. Przyczyniaj¹ siê do tego wyrêby, trzebienie pod upra-
wê lub hodowlê, zbieranie drewna na opa³. Zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, ale
rozcz³onkowane mog¹ zostaæ os³abione do tego stopnia, ¿e ³atwo zapalaj¹ siê od
pioruna

Szacuje siê, ¿e 36% ziem uprawnych globu traci naturaln¹ produktywnoœæ na

skutek erozji gruntów. Je¿eli ten proces bêdzie postêpowa³, to koniec koñców pola
uprawne zmieni¹ siê w nieu¿ytki. W kilku krajach Afryki wyczerpywanie siê sub-
stancji od¿ywczych w gruntach uprawnych prowadzi do zmniejszenia plonów. Po-
garszanie siê stanu lokalnych ekosystemów zmniejsza zrównowa¿on¹ produktyw-
noœæ gruntów, uruchamiaj¹c samonapêdzaj¹cy siê cykl ekologicznej degradacji i
pog³êbiaj¹cej siê nêdzy ludzkiej. Bior¹c pod uwagê, ¿e ziemie uprawne, ³owiska i
pastwiska stanowi¹ miejsca pracy i Ÿród³a utrzymania co drugiego pracownika na
œwiecie, jakiekolwiek pogorszenie stanu tych ekosystemów prowadzi w efekcie do
pogorszenia warunków ¿ycia

RZETRZEBIONE

OWISKA

Spoœród 3 ekosystemów, które dostarczaj¹ ¿ywnoœci – ziem uprawnych, ³owisk

i pastwisk – skutki nadmiernej eksploatacji ³owisk s¹ chyba najbardziej widoczne.
Po drugiej wojnie œwiatowej przyspieszony wzrost ludnoœci i stale rosn¹ce dochody

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

powodowa³y, ¿e zapotrzebowanie na produkty morza ros³o w rekordowym tempie.
Równoczeœnie postêp techniczny w rybo³ówstwie, w szczególnoœci pojawienie siê
statków przetwórni umo¿liwiaj¹cych trawlerom po³owy na odleg³ych wodach oce-
anów, gwa³townie zwiêkszy³y zdolnoœci po³owowe. W rezultacie dalekomorskie po-
³owy ryb wzros³y z 19 mln ton w 1950 r. do rekordowego poziomu 93 mln ton w 1997
r. Ten piêciokrotny wzrost – dwa razy wiêkszy ni¿ przyrost liczby ludnoœci w tym
samym okresie – pozwoli³ na zwiêkszenie konsumpcji produktów morza na 1 miesz-
kañca globu z 8 kg w 1950 r. do 17 kg, najwy¿szego poziomu notowanego w 1988 r.
Od tego czasu poziom konsumpcji spad³ do nieca³ych 15 kg, czyli o

Przez d³ugi czas w diecie mieszkañców krajów wyspiarskich maj¹cych d³ugie

linie brzegowe, jak Norwegia i W³ochy, g³ównym Ÿród³em protein zwierzêcych
by³y ³owiska dalekomorskie. Jednak¿e sytuacja zmieni³a siê w drugiej po³owie XX w.,
kiedy floty rybackie zaczê³y systematycznie eksploatowaæ oceaniczne zasoby ¿yw-
noœci. Rozwój systemów transportu wewnêtrznego i bazy ch³odniczej sprawi³, ¿e
produkty morza sta³y siê podstawowym sk³adnikiem diety przewa¿aj¹cej czêœci
ludzkoœci.

Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych Organizacja Narodów Zjednoczonych do

spraw Wy¿ywienia i Rolnictwa (FAO), która nadzoruje ³owiska, poinformowa³a,
¿e wszystkie 17 g³ównych ³owisk œwiata eksploatuje siê na granicy lub powy¿ej
granicy ich odnawialnej wydajnoœci, a 9 z nich grozi ca³kowite wytrzebienie. Wiele
krajów próbowa³o chroniæ swoje ³owiska przed nadmiernymi po³owami i gro¿¹-
cym spustoszeniem. W 1992 r. Kanada, która zbyt d³ugo oci¹ga³a siê z ogranicze-
niem po³owów na swoim znanym od 500 lat ³owisku dorsza u wybrze¿y Nowej
Fundlandii, by³a zmuszona ca³kowicie zakazaæ po³owów na nim, skazuj¹c oko³o 40
tys. rybaków i pracowników przetwórstwa rybnego na bezrobocie. PóŸniej, pod
koniec 1993 r., zamknê³a dalsze obszary wodne dla po³owów dorsza, rozszerzaj¹c
strefê zakazu po³owów a¿ do wybrze¿y USA. W jej œlady posz³y Stany Zjednoczo-
ne, wprowadzaj¹c ograniczenia po³owów dorsza, ³upacza i fl¹dry na ³owiskach u
wybrze¿y Nowej Anglii

Na wybrze¿u zachodnim sytuacja by³a nie lepsza. W kwietniu 1994 r. Rada

Zarz¹dzaj¹ca Rybo³ówstwem na Pacyfiku (Pacific Fishery Management Council)
zabroni³a po³owów œledzia przy brzegach stanu Waszyngton, staraj¹c siê chroniæ
ten gatunek przed wyginiêciem. W Oregonie i Kalifornii zosta³y wyznaczone œciœle
okreœlone limity od³owów tej ryby. Posuniêcia Stanów Zjednoczonych i Kanady
oraz podobne kroki rz¹dów innych krajów s¹ poœrednim uznaniem faktu, ¿e nie-
ograniczona eksploatacja mo¿e prowadziæ do upadku ³owisk, pozbawiaj¹c œwiat
wartoœciowego Ÿród³a ¿ywnoœci

Niezdolnoœæ rz¹dów do wspó³pracy z zakresie eksploatacji ³owisk dalekomor-

skich doprowadzi³a do tego, ¿e zamiast zapewnienia maksymalnych po³owów na
czas nieograniczony wiele ³owisk znalaz³o siê na krawêdzi kompletnego wyczerpa-
nia. Intensywnie od³awiane atlantyckie zasoby tuñczyka po³udniowego, podstawo-
wego dania w tokijskich restauracjach sushi, skurczy³y siê a¿ o 94%. Up³yn¹ lata,
zanim siê ten d³ugowieczny gatunek zregeneruje, nawet jeœli jego po³owy zostan¹
ca³kowicie zaniechane

£owiska œródl¹dowe tak¿e cierpi¹ z powodu b³êdnej polityki ochrony œrodowi-

ska – odprowadzania wód rzek, zakwaszenia i zanieczyszczeñ. Jak stwierdzono w
rozdziale 2, ³owiska Jeziora Aralskiego, które dostarcza³y 60 tys. ton ryb rocznie
jeszcze w 1960 r., s¹ dziœ tylko wspomnieniem. Rosn¹ce zasolenie wód jeziora
sprawi³o, ¿e jest ono teraz biologicznie martwe

Raport z czerwca 2001 r. ostrzega, ¿e rosyjskie Morze Azowskie te¿ umiera.

Najpewniej ma w tym swój udzia³ zwiêkszenie zasolenia oraz zanieczyszczenie
produktami naftowymi, metalami ciê¿kimi i materia³ami radioaktywnymi. Prze-
mys³owe po³owy ryb w tym akwenie zmniejszy³y siê w ostatnim æwieræwieczu o
97%. Wiele gatunków wyginê³o. Jak zauwa¿y³ jeden z komentatorów, Morze Azow-
skie sta³o siê „...zbiornikiem wodnym, niezdolnym do podtrzymania ani ¿ycia w
swoich g³êbinach, ani ¿ycia ludzi nad jego brzegami”

Problemem jest nadal ska¿enie jezior kwaœnymi deszczami, bêd¹ce przewa¿nie

skutkiem spalania wêgla. Tylko w Kanadzie naliczono 14 tys. martwych jezior. Za-
nieczyszczenia wód w jeziorach albo zabijaj¹ ryby, albo sprawiaj¹, ¿e nie nadaj¹ siê
one do konsumpcji. W Stanach Zjednoczonych ryby w oko³o 50 tys. jezior, stru-
mieni i stawów maj¹ tak¹ zawartoœæ rtêci, ¿e ich spo¿ycie zagra¿a zdrowiu. Prze-
wa¿nie jest to rtêæ z kominów elektrowni opalanych wêglem (zob. rozdzia³ 6)

Nieograniczone po³owy i zanieczyszczenia nie s¹ jedynymi przyczynami za-

gro¿enia morskich Ÿróde³ zaopatrzenia œwiata w ¿ywnoœæ. Miejsca tar³a i wylêgar-
nie wielu stworzeñ wodnych znikaj¹ na skutek degradacji przybrze¿nych mokrade³,
lasów namorzynowych i raf koralowych. Wielu gatunkom dostêp do tarlisk zagra-
dzaj¹ tamy na rzekach. Rzeki wysychaj¹ albo s¹ zbyt zanieczyszczone, aby mog³y
¿yæ w nich ryby.

Oko³o 90% gatunków ryb oceanicznych jest uzale¿nione od przybrze¿nych mo-

krade³, bagien namorzynowych albo rzek jako miejsc tar³a. Dobrze ponad po³owa
pierwotnej powierzchni lasów namorzynowych w krajach zwrotnikowych i pod-
zwrotnikowych zosta³a zniszczona. Ubytek przybrze¿nych lasów deszczowych w
krajach uprzemys³owionych jest jeszcze wiêkszy. We W³oszech, gdzie s³u¿¹ one
wielu gatunkom ryb œródziemnomorskich jako wylêgarnie, wyniós³ on a¿ 95%

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Zniszczenia raf koralowych, bêd¹cych miejscem rozmna¿ania ryb w wodach

zwrotnikowych i podzwrotnikowych, s¹ te¿ ogromne. W latach 1992–2000 ogólna
powierzchnia silnie zniszczonych raf wzros³a z 10% do 27%. Wraz z obumieraniem
raf pogarsza siê stan ³owisk, które s¹ od nich uzale¿nione

£owiska dalekomorskie s¹ nara¿one na liczne zagro¿enia, ale ich egzystencji

najbardziej bezpoœrednio zagra¿aj¹ rabunkowe po³owy. Iloœæ od³awianych ryb zwiêk-
sza³a siê wraz z rozwojem nowych technologii, jak wprowadzenie sonarów do tro-
pienia ³awic ryb czy wielokilometrowych dryfuj¹cych sieci, których ³¹czna d³ugoœæ
wystarczy³aby na wielokrotne opasanie kuli ziemskiej. „Dziêki bardziej wydajnym
kutrom i urz¹dzeniom do poszukiwania ³awic ryb jesteœmy w istocie w stanie ca³-
kowicie je wytrzebiæ – i robimy to” – ostrzega Douglas Foy z Fundacji Ochrony
Œrodowiska Naturalnego (Conservation Law Foundation) w Nowej Anglii

Rybo³ówstwo przemys³owe to pole walki ekonomii dnia dzisiejszego z ekono-

mi¹ jutra. Pañstwa staraj¹ siê zapewniæ mo¿liwoœæ po³owów w przysz³oœci, zmu-
szaj¹c rybaków do pozostawiania statków w portach; spo³ecznoœæ rybacka jest roz-
darta miêdzy potrzeb¹ zapewnienia sobie dochodów dzisiaj a zachowaniem Ÿróde³
utrzymania w przysz³oœci. Paradoksalnie, jedn¹ z przyczyn nadmiernej rozbudowy
floty jest stara praktyka udzielania pañstwowych subsydiów, które umo¿liwiaj¹ uzy-
skanie na dogodnych warunkach du¿ych kredytów na rozbudowê floty i zakupy
urz¹dzeñ po³owowych. Jednak oko³o roku 2000, wraz ze spadkiem po³owów, poja-
wi³y siê trudnoœci ze sp³at¹ tych kredytów. Wyznaczenie kwot po³owowych zmusi-
³o w³aœcicieli wielu kutrów do pozostawiania ich w portach akurat w miesi¹cach, na
które dawniej przypada³y rybackie ¿niwa

Subsydiowanie rybo³ówstwa opiera³o siê na fa³szywym za³o¿eniu, ¿e wczeœ-

niejsze tendencje w rozwoju rybo³ówstwa dalekomorskiego bêd¹ siê utrzymywa³y
tak¿e w przysz³oœci – ¿e dawniejszy wzrost zapowiada przysz³y wzrost. Powtarza-
ne od dawna ostrze¿enia biologów morza z FAO, ¿e morskie ¿niwa osi¹gn¹ pewne-
go dnia granice, najczêœciej puszczano mimo uszu

Dopóki w oceanach by³o wiêcej ryb, ni¿ byliœmy w stanie od³owiæ, regulacja

po³owów dalekomorskich by³a prosta. Kiedy jednak wiele ³owisk ju¿ teraz ubo¿eje,
a innym grozi to samo w najbli¿szej przysz³oœci, podzia³ limitów po³owowych miê-
dzy konkuruj¹ce kraje i cierpi¹ce na niedobory protein narody jest zadaniem nie-
skoñczenie trudniejszym. Jedynie utrzymanie obecnego poziomu po³owów bêdzie
wymaga³o zacieœnienia wspó³pracy rz¹dów poszczególnych krajów.

Nawet dla krajów wdro¿onych do wspólnego dzia³ania, takich jak kraje Unii

Europejskiej, uzgodnienie limitów po³owowych na odnawialnym poziomie ³owisk
okazuje siê trudnym wyzwaniem. W kwietniu 1997 r., po d³ugich negocjacjach,

osi¹gniêto w Brukseli porozumienie w sprawie zmniejszenia zdolnoœci po³owowej
floty pañstw Unii Europejskiej o 30% w przypadku zagro¿onych gatunków, takich
jak dorsz, œledŸ i sola po³awianych na Morzu Pó³nocnym, i o 20% odnoœnie do
nadmiernie przetrzebionych gatunków, takich jak dorsz w Morzu Ba³tyckim, tuñ-
czyk po³udniowy i miecznik na wodach przybrze¿nych Pó³wyspu Iberyjskiego. To,
¿e Unii Europejskiej uda³o siê w koñcu osi¹gn¹æ porozumienie o redukcji po³o-
wów, by³o dobr¹ wiadomoœci¹. Jednoczeœnie by³o z³¹ dlatego, ¿e skala tych reduk-
cji by³a niewystarczaj¹ca, ¿eby zahamowaæ degradacjê ³owisk

W styczniu 2001 r. UE posunê³a siê dalej, og³aszaj¹c zakaz po³owów dorsza,

³upacza i witlinka podczas 12-tygodniowego okresu tar³a. Wobec spadku po³owów
dorsza z 300 tys. ton rocznie w po³owie lat osiemdziesi¹tych do 50 tys. ton w 2000 r.
to ostatnie posuniêcie by³o tylko rozpaczliw¹ prób¹ uratowania tej ryby. Urzêdnicy
UE doskonale zdaj¹ sobie sprawê, ¿e niegdyœ rozleg³e ³owiska dorsza w Nowej
Fundlandii od katastrofy w 1992 r. nie zregenerowa³y siê mimo wprowadzonego
wtedy ca³kowitego zakazu po³owów

Kiedy zasoby jakiegoœ ³owiska wyczerpuj¹ siê, wzmaga siê eksploatacja pozo-

sta³ych. Po wprowadzeniu ograniczeñ po³owów na spustoszonych ³owiskach silnie
subsydiowane floty rybackie pañstw Unii Europejskiej skierowa³y siê na wody przy-
brze¿ne Afryki Zachodniej, wykupuj¹c licencje na po³owy ryb u wybrze¿y Senega-
lu, Mauretanii, Maroka, Gwinei Bissau i Zielonego Przyl¹dka. Konkuruj¹ one tam
z flotami Japonii, Korei Po³udniowej, Rosji i Chin. Dla ubogich krajów, jak Maure-
tania czy Gwinea Bissau, dochody z licencji po³owowych mog¹ stanowiæ nawet
po³owê ich dochodów bud¿etowych. Na nieszczêœcie dla mieszkañców Afryki jej
³owiska tak¿e wyczerpuj¹ siê. Wiêkszoœæ krajów tego kontynentu nie dysponuje
statkami i radarami niezbêdnymi do kontroli przestrzegania umów po³owowych
obejmuj¹cych 200-milowe wy³¹czne strefy ekonomiczne wzd³u¿ ich wybrze¿y, które
ustanowi³a Konwencja Prawa Morza z 10 grudnia 1982 r.

Wszystkie ³owiska czeka ten sam los. Rybo³ówstwo na zachodnim wybrze¿u

Indii, u brzegów Goa, zaczê³o rozwijaæ siê skokowo dziêki powiêkszeniu zmecha-
nizowanej floty z 10 statków w 1964 r. do 2,2 tys. w 1998 r. Równoczeœnie roczne
po³owy ryb zwiêkszy³y siê w tym czasie z 17 tys. ton do 95 tys. ton – grubo ponad
odnawialn¹ wydajnoœæ ³owisk szacowan¹ na 71 tys. ton. Jeœli rz¹d indyjski nie bê-
dzie w stanie szybko ograniczyæ po³owów w tym rejonie do mo¿liwego do utrzy-
mania poziomu, tak¿e to ³owisko wyczerpie siê, pozbawiaj¹c miejscow¹ ludnoœæ
niezast¹pionego Ÿród³a protein

Jeœli zasoby rybne oceanów nie pozwol¹ na utrzymanie obecnej wielkoœci po-

³owów, przekraczaj¹cych w skali ogólnoœwiatowej 95 mln ton, a ludnoœæ œwiata

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

bêdzie powiêksza³a siê w przewidywanym tempie, to po³owy dalekomorskie w prze-
liczeniu na 1 mieszkañca, które ju¿ zmniejszy³y siê o 9% w porównaniu z najwy¿-
szym poziomem notowanym w 1988 r. (wynosz¹cym 17 kg), prawdopodobnie spadn¹
w 2050 r. do 10 kg. Pokolenie, które dojrzewa³o w czasie drugiej wojny œwiatowej,
by³o za swego ¿ycia œwiadkiem podwojenia siê po³owów w przeliczeniu na 1 miesz-
kañca. Wnukowie przedstawicieli tego pokolenia mog¹ doczekaæ siê zmniejszenia
po³owów o

Ogólny wniosek jest taki: rosn¹cego na ca³ym œwiecie zapotrzebowania na pro-

dukty morza ³owiska nie mog¹ ju¿ zaspokoiæ. Szanse na to mo¿e stworzyæ jedynie
rozwój hodowli ryb, która jednak wzmo¿e presjê na zasoby l¹dowe. Kiedy ryby
zostan¹ przeprowadzone do stawów albo basenów hodowlanych, trzeba bêdzie je
¿ywiæ (zob. rozdzia³ 7).

URCZ

SIÊ

POWIERZCHNIA

LASÓW

Na pocz¹tku XX w. powierzchniê obszarów zalesionych Ziemi oceniano na 5

mld hektarów. Od tego czasu zmniejszy³a siê ona do 2,9 mld hektarów; jest to ob-
szar mniej wiêcej dwa razy taki, jaki zajmuj¹ pola uprawne. Obszary zalesione
dziel¹ siê doœæ równo na lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe w krajach rozwijaj¹-
cych siê i lasy pó³nocnej strefy umiarkowanej w krajach uprzemys³owionych

Deforestacja jest skutkiem rosn¹cego zapotrzebowania na produkty leœne i zaj-

mowania coraz to nowych obszarów leœnych przez rolnictwo. Ubytki lasów naj-
wiêksze s¹ w krajach rozwijaj¹cych siê. W latach 1990–1995 powierzchnia zalesio-
na w tych pañstwach kurczy³a siê œrednio o 13 mln hektarów rocznie, tj. o obszar
bliski powierzchni stanu Kansas. Oznacza to, ¿e w ci¹gu 10 lat kraje rozwijaj¹ce siê
trac¹ 6,5% powierzchni swoich lasów. Natomiast w pañstwach uprzemys³owionych
lasów w rzeczywistoœci przybywa w tempie oko³o 3,6 mln hektarów rocznie, prze-
wa¿nie na nieuprawianych polach, które albo same porastaj¹ lasem, jak w Rosji,
albo s¹ obsadzane uprawami leœnymi

Niestety, nawet oficjalne dane FAO nie odzwierciedlaj¹ powagi sytuacji. Na

przyk³ad trzebione albo wypalane lasy zwrotnikowe rzadko siê regeneruj¹. Staj¹ siê
po prostu nieu¿ytkami albo w najlepszym razie porastaj¹ kar³owatymi zaroœlami,
chocia¿ nadal figuruj¹ w oficjalnych statystykach jako lasy, jeœli nie zosta³y zali-
czone do innej kategorii u¿ytków, np. pól uprawnych albo terenów budowlanych.
Grupa inicjatywna do spraw obrony zwartych lasów Instytutu Zasobów Œwiato-
wych (World Resources Institute – WRI) opublikowa³a w 1997 r. raport o stanie
lasów na Ziemi, w którym stwierdzono: „...za podawanymi do publicznej wiado-

moœci liczbami kryje siê otrzeŸwiaj¹ca rzeczywistoœæ. Lasy, które jeszcze rosn¹, w
ogromnej wiêkszoœci nie s¹ niczym wiêcej ni¿ ma³ymi resztkami w pe³ni funkcjo-
nuj¹cych ekosystemów, jakimi by³y dawniej”. Raport stwierdza, ¿e tylko 40% po-
krywy leœ-nej na œwiecie mo¿na zakwalifikowaæ jako zwarte obszary leœne, które
autorzy definiuj¹ jako „... du¿e, nienaruszone naturalne systemy leœne stosunkowo
dobrze zachowane i doœæ rozleg³e, aby utrzymaæ ich biologiczn¹ ró¿norodnoœæ, w
szczególnoœci zdolne do samodzielnego rozwoju populacji ró¿norodnych, charak-
terystycznych dla ka¿dego typu zalesienia gatunków”

Zu¿ycie ka¿dego z g³ównych produktów leœnych – drewna opa³owego, papieru

i d³u¿yc – roœnie. Z 3,28 mld m

drewna pozyskanych na ca³ym œwiecie w 1999 r.

ponad po³owa zosta³a zu¿yta na opa³. W krajach rozwijaj¹cych siê odsetek ten jest o
wiele wiêkszy i siêga

. W pañstwach uprzemys³owionych oko³o 14% pozyskiwa-

nego drewna zu¿ywa siê na opa³, z czego wiêksz¹ czêœæ wykorzystuje siê jako od-
pady w papierniach do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej w wewnêtrz-
nych procesach technologicznych. Dziêki wykorzystaniu kory i drobnych ga³êzi na
opa³ niektóre papiernie s¹ energetycznie samowystarczalne

Deforestacja na skutek wyrêbu lasów na opa³ jest du¿a w strefie Sahelu w Afry-

ce i na subkontynencie indyjskim. Poniewa¿ zapotrzebowanie na drewno opa³owe
w miastach przewy¿sza odnawialn¹ wydajnoœæ pobliskich lasów, te powoli oddala-
j¹ siê od miast; proces ten jest wyraŸnie widoczny na zdjêciach satelitarnych robio-
nych w pewnych odstêpach czasu. W miarê powiêkszania siê tego dystansu koszty
transportu opa³u rosn¹, sk³aniaj¹c do podjêcia produkcji wêgla drzewnego, bêd¹ce-
go bardziej skoncentrowan¹ form¹ dostarczania energii o ni¿szych kosztach trans-
portu

Wyrêby tak¿e czyni¹ wielkie spustoszenie, co wyraŸnie widaæ w krajach Afry-

ki, Karaibów i Pacyfiku. W prawie wszystkich z nich wyr¹b przeprowadzaj¹ przed-
siêbiorstwa zagraniczne, bardziej zainteresowane jednorazow¹ maksymalizacj¹ urob-
ku ni¿ gospodarowaniem zasobami leœnymi z myœl¹ o d³ugofalowej maksymaliza-
cji korzyœci. Z chwil¹ gdy lasy jakiegoœ kraju zostaj¹ ca³kowicie wytrzebione, takie
przedsiêbiorstwo zwykle przenosi siê w inne miejsce, pozostawiaj¹c za sob¹ tylko
zniszczenia

Inn¹ przyczyn¹ ubytku lasów jest oczyszczanie gruntów na potrzeby rol-

nictwa i inne uprawy; dokonuje siê tego zwykle przez wypalanie. Ten sposób
najczêœciej stosuje siê w Amazonii, a ostatnio na Borneo i Sumatrze. Po utracie
97% lasów deszczowych nad Atlantykiem Brazylia niszczy teraz lasy Amazo-
nii. Te ogromne, zajmuj¹ce powierzchniê niemal równ¹ obszarowi Europy, lasy
trwa³y w stanie prawie nienaruszonym do 1970 r. Od tego czasu zosta³o zniszczo-

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

nych 14% brazylijskich lasów deszczowych. Tylko w 1999 r. deforestacji uleg³o 17
tys. km

lasów

Stopniowa utrata pokrywy leœnej ma zarówno ekonomiczne, jak i œrodowisko-

we konsekwencje. Ekonomiczne polegaj¹ na tym, ¿e kraje, które utraci³y mo¿liwo-
œci eksportowe produktów leœnych, takie jak Nigeria i Filipiny, s¹ teraz ich importe-
rami. Straci³y tak¿e miejsca pracy i dochody, które wczeœniej przynosi³ w³asny prze-
mys³ leœny

. Skutki deforestacji dla œrodowiska staj¹ siê a¿ nadto widoczne. Wiele

krajów cierpi od katastrofalnych powodzi. W 1998 r. basen rzeki Jangcy, gdzie
powierzchnia zalesiona zmniejszy³a siê o 85%, zosta³ nawiedzony przez jedn¹ z
najtragiczniejszych powodzi w jego historii. W 2000 r. Mozambik czêœciowo zosta³
zatopiony przez rzekê Limpopo, która wyst¹pi³a z brzegów, poch³aniaj¹c tysi¹ce
ofiar oraz niszcz¹c domy i pola na bezprecedensow¹ skalê. Basen rzeki Limpopo,
który utraci³ 99% dawnej pokrywy leœnej, padnie prawdopodobnie ofiar¹ wielu in-
nych powodzi

Przyspieszaj¹c sp³ywanie wód z powrotem do oceanów, deforestacja równo-

czeœnie ogranicza napowietrzn¹ wêdrówkê wody w g³¹b l¹dów, lasy bowiem s¹ w
rzeczywistoœci ogniwem czy te¿ systemem, który poœredniczy w tym procesie. Dwaj
brazylijscy uczeni Eneas Salati i Peter Vose zauwa¿yli w artykule zamieszczonym
w „Science”, ¿e nasycone wilgoci¹ powietrze znad Atlantyku przemieszcza siê na
zachód nad Amazoni¹ w kierunku Andów i w ten sposób przenosi j¹ w g³¹b l¹du.
Och³adzaj¹ce siê powietrze powoduje skraplanie pary wodnej i jej przemianê w
deszcz, który nawil¿a lasy. W zdrowych lasach oko³o

wody deszczowej sp³ywa

do rzek i dalej do Oceanu Atlantyckiego. Pozosta³e

wody paruje i wêdruje dalej

w g³¹b l¹du, gdzie opisany proces powtarza siê. W³aœnie ta funkcja lasów deszczo-
wych, polegaj¹ca na poœredniczeniu w cyklicznym obiegu wody, umo¿liwia prze-
noszenie jej do odleg³ych krañców zachodniej Amazonii

Jeœli las wilgotny zostanie wypalony i w tym miejscu zasiana trawa do wypasu

byd³a, to proporcje w cyklicznym obiegu wody radykalnie siê zmieniaj¹: z powro-
tem do mórz sp³ywa natychmiast

iloœci wody deszczowej, tak ¿e do transportu w

g³¹b l¹du pozostaje jej ju¿ niewiele. Poniewa¿ coraz wiêksze po³acie Amazonii
oczyszcza siê na potrzeby hodowli byd³a lub pod uprawy albo te¿ wyr¹buje dla
pozyskania drewna, lasy amazoñskie s¹ w stanie przenieœæ w g³¹b l¹du coraz mniej
wody. W rezultacie ich zachodnie krañce zaczynaj¹ wysychaæ, zmieniaj¹c siê w
lasy strefy umiarkowanej, a nawet w sawannê

Wypalanie i wycinanie lasów Amazonii mo¿e tak¿e zaszkodziæ rolnictwu w

po³udniowych regionach Brazylii. Masy powietrza, docieraj¹c znad Atlantyku do
Andów, kieruj¹ siê na po³udnie. Zawarta w nich wilgoæ przyczynia siê do zwiêksze-

nia iloœci opadów w rolniczych rejonach po³udniowo-zachodniej Brazylii, Para-
gwaju i pó³nocnej Argentyny. Z postêpem deforestacji Amazonii nap³yw wilgoci
do tych rolniczych regionów mo¿e siê znacznie zmniejszyæ. D¹¿enie do zwiêksze-
nia produkcji rolnej poprzez trzebienie lasów we wschodniej czêœci dorzecza Ama-
zonki mo¿e prowadziæ do jej zmniejszenia w po³udniowo-zachodniej Brazylii

Z podobn¹ sytuacj¹ mo¿emy mieæ do czynienia w Afryce, gdzie trzebienie la-

sów szybko postêpuje w zwi¹zku z rosn¹cym zapotrzebowaniem na drewno opa³o-
we i wyrêbami du¿ych po³aci dziewiczych lasów prowadzonymi przez firmy drzew-
ne. Kurczenie siê powierzchni zalesionej powoduje zmniejszanie siê iloœci opadów
w g³êbi l¹du. W tym samym kierunku zmierza sytuacja w Chinach. Cz³onek chiñ-
skiej Akademii Nauk Spo³ecznych Wang Hongchang uwa¿a deforestacjê w po³udnio-
wych i wschodnich prowincjach za g³ówn¹ przyczynê zmniejszania siê iloœci opa-
dów w pó³nocno-zachodniej czêœci kraju, gdzie tworzy siê strefa burz piaskowych

Wiele krajów wprowadzi³o ju¿ ca³kowity lub czêœciowy zakaz wyrêbu w la-

sach pierwotnych, wœród nich Kambod¿a, Chiny, Indie, Nowa Zelandia, Filipiny,
Sri Lanka, Tajlandia i Wietnam. Ponadto oko³o 3 mln km

, stanowi¹cych mniej wiêcej

9% zachowanego obszaru lasów, zosta³o objêtych ochron¹ jako parki albo rezerwa-
ty przyrody czy z innych powodów. W niektórych przypadkach wyznaczone po³a-
cie lasów s¹ pilnie chronione, jednak o wiele czêœciej te parki istniej¹ tylko na
papierze na mocy nic nieznacz¹cych aktów prawnych, które je ustanowi³y

YPASIONE

PASTWISKA

Grunty uprawne zajmuj¹ oko³o

powierzchni l¹dów. Na pastwiska przypada

dwa razy wiêcej. S¹ to tereny zbyt suche, za bardzo górzyste albo niezbyt urodzaj-
ne, ¿eby nadawa³y siê pod uprawê. Na tych obszarach – stanowi¹cych

powierzchni

l¹dów, przewa¿nie pó³pustynnych – wypasa siê 3,3 mld sztuk byd³a, owiec i kóz
(zob. tablica 3.1). Zwierzêta te s¹ prze¿uwaczami o skomplikowanym systemie tra-
wiennym, który umo¿liwia im przetwarzanie pasz objêtoœciowych na wo³owinê,
baraninê i mleko

Oko³o 180 mln ludzi na ca³ym œwiecie zarabia na ¿ycie, zajmuj¹c siê wypasa-

niem byd³a, owiec i kóz. W wielu krajach Afryki g³ównie gospodarka hodowlana
zapewnia ludnoœci wy¿ywienie i zatrudnienie. To samo mo¿na powiedzieæ o du-
¿ych skupiskach ludzkich na Bliskim Wschodzie, w Azji Œrodkowej (w tym w Mon-
golii), pó³nocno-zachodnich Chinach i wiêkszej czêœci Indii. Indie, gdzie wystêpu-
je najwiêksza w œwiecie koncentracja prze¿uwaczy, byd³o i bawo³y indyjskie do-
starczaj¹ nie tylko mleka, lecz tak¿e si³y poci¹gowej i opa³u

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

W innych czêœciach œwiata pastwiska s¹ u¿ytkowane przez wielkie rancza pro-

dukuj¹ce na rynek. W Australii, na której terytorium dominuj¹ pastwiska, hoduje
siê najliczniejsze na œwiecie stada owiec licz¹ce ogó³em 117 mln sztuk, po 6 sztuk
na 1 Australijczyka. Gospodarka pasterska dominuje tak¿e w Argentynie, Brazylii,
Meksyku i Urugwaju. Na Wielkich Równinach w Ameryce Pó³nocnej tereny niena-
daj¹ce siê pod uprawê pszenicy te¿ s¹ przeznaczane na wypas byd³a

Chocia¿ w przekonaniu opinii publicznej wo³owiny dostarczaj¹ g³ównie farmy

hodowlane, w rzeczywistoœci œwiatowa produkcja wo³owiny i baraniny opiera siê
przewa¿nie na wypasie na pastwiskach. Czêœæ œwiatowego pog³owia byd³a, owiec i
kóz wypasanych w farmach stanowi niewielki u³amek ogromnej liczby zwierz¹t
hodowanych na pastwiskach. Nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie znajduje siê
najwiêksza liczba farm hodowlanych, wó³ przeciêtnie przebywa w kojcu najwy¿ej
kilka miesiêcy. Degradacja pastwisk bêdzie równoznaczna z ruin¹ tego najwiêksze-
go segmentu gospodarki hodowlanej, która opiera siê na wypasie ³¹kowym.

Wo³owina i baranina dominuj¹ w konsumpcji miêsa przewa¿nie tam, gdzie jest

najwiêcej pastwisk w stosunku do liczby ludnoœci. Do krajów o wysokiej konsump-
cji wo³owiny na 1 mieszkañca nale¿¹: Argentyna (69 kg rocznie), Stany Zjednoczo-

Tablica 3.1. Liczba prze¿uwaczy hodowlanych w wybranych krajach w 2000 r. (w mln sztuk)

Kraj

Byd³o i bawo³y

Owce i kozy

Argentyna

Australia

117

Bangladesz

Brazylia

169

Chiny

127

279

Etiopia

Francja

Indie

313

181

Meksyk

Nigeria

Pakistan

Rosja

USA

Wielka Brytania

Inne

509

868

Œwiat

1510

1780

• r ó d ³ o: FAOSTAT Statistics Database, FAO, <apps.fao.org>, uaktualnione 2 maja 2001 r.

ne (45 kg), Brazylia (39 kg) i Australia (36 kg). W niektórych pañstwach dysponu-
j¹cych rozleg³ymi pastwiskami w diecie ludnoœci przewa¿a baranina; nale¿y do
nich Nowa Zelandia (25 kg przypadaj¹cych na 1 mieszkañca), Australia (14 kg) i
Kazachstan (7 kg)

Te same gatunki zwierz¹t prze¿uwaj¹cych, które nadzwyczaj skutecznie prze-

twarzaj¹ paszê objêtoœciow¹ na miêso i mleko dla ludzi, dostarczaj¹ tak¿e skór i
we³ny. Zaopatrzenie przemys³u skórzanego i we³nianego, bêd¹cych podstaw¹ eg-
zystencji wielu milionów ludzi na œwiecie, zale¿y od pastwisk.

Prawie po³owa wszystkich ³¹k i pastwisk na œwiecie jest w niewielkim lub znacz-

nym stopniu zdegradowana, a 5% – silnie zdegradowane. Ich nadmierna eksploata-
cja – inaczej ni¿ w przypadku ³owisk dalekomorskich – szkodzi krajom zarówno
uprzemys³owionym, jak i rozwijaj¹cym siê. Na przyk³ad wed³ug studium na temat
pastwisk publicznych w USA, opracowanego w 2000 r. pod kierunkiem Biura Za-
rz¹dzania Gruntami Publicznymi (Bureau of Land Management), tylko 36% krajo-
wych pastwisk dostarcza paszy dobrej i najwy¿szej jakoœci, natomiast pozosta³e –
zaledwie dostatecznej lub marnej

Chocia¿ dane na temat degradacji pastwisk s¹ sk¹pe, zjawisko to jest wyraŸnie

widoczne w ca³ej Afryce, gdzie wzrost liczebnoœci stad pozostawa³ w tyle za wzro-
stem liczby ludnoœci. W 1950 r. na 238 mln Afrykanów przypada³y 273 mln sztuk
zwierz¹t hodowlanych. W 2000 r. liczba ludnoœci wzros³a do 794 mln, a pog³owie
zwierz¹t – do 680 mln sztuk

Na ubogim w zbo¿e kontynencie afrykañskim 230 mln byd³a, 241 mln sztuk

owiec i 209 mln sztuk kóz ¿ywi siê prawie wy³¹cznie na ³¹kach lub pastwiskach
sezonowych. Liczebnoœæ stad, bêd¹cych w ca³ej Afryce podstaw¹ gospodarki, z wy-
j¹tkiem strefy muchy tse-tse (obejmuj¹cej, z grubsza bior¹c, zachodni¹ czêœæ ba-
senu rzeki Kongo), przewy¿sza wydajnoœæ pastwisk czêsto o po³owê i wiêcej.
Jedno z opracowañ na temat obci¹¿enia pastwisk w 9 krajach po³udniowej Afry-
ki wykaza³o, ¿e mo¿liwoœci wy¿ywienia zwierz¹t hodowlanych w tych pañstwach
malej¹

Iran – jeden z najludniejszych krajów Bliskiego Wschodu licz¹cy 70 mln miesz-

kañców – mo¿e byæ dobr¹ ilustracj¹ napiêæ wystêpuj¹cych w tym regionie. Nad-
mierny rozrost stad dostarczaj¹cych we³ny dla podupadaj¹cego przemys³u dywa-
nów, licz¹cych ponad 8 mln sztuk byd³a i 81 mln sztuk owiec i kóz, grozi pogorsze-
niem stanu irañskich pastwisk. W kraju, w którym liczba owiec i kóz przewy¿sza
liczbê ludnoœci, baranina jest najwa¿niejszym produktem spo¿ywczym. Jednak¿e
je¿eli tereny wypasów wykorzystuje siê teraz do granic mo¿liwoœci, a nierzadko
ponad te granice, to utrzymanie liczebnoœci stad mo¿e okazaæ siê niemo¿liwe

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Chiny staj¹ przed równie trudnymi wyzwaniami. W pó³nocno-zachodnich czê-

œciach kraju rozbudowa stad po reformach gospodarczych z 1978 r. prowadzi do
spustoszenia du¿ych po³aci pastwisk. Od tego czasu liczba zwierz¹t hodowlanych
gwa³townie wzros³a. Liczbê owiec, jak¹ mo¿na utrzymaæ np. na pastwiskach w
okrêgu Gonge we wschodniej prowincji Qinghai, ocenia siê na 3,7 mln, natomiast
liczebnoœæ stad pod koniec 1998 r. w tym okrêgu osi¹gnê³a 5,5 mln sztuk, grubo
przekraczaj¹c ten pu³ap. Prowadzi to do szybkiej degradacji pastwisk, pustynnie-
nia, a w niektórych miejscach do tworzenia siê piaszczystych wydm. Erik Eckholm
na ³amach dziennika „New York Times” pisa³, ¿e „...pojawienie siê piasku sygnali-
zuje tworzenie siê w Qinghai – na wschodnich krañcach Wy¿yny Tybetañskiej,
legendarnym skrawku Ziemi, s³yn¹cym z traw siêgaj¹cych po koñskie brzuchy i
¿ywi¹cym przez wieki stada tybetañskich pasterzy – nowych pustyñ”

Zapotrzebowanie na paszê dla zwierz¹t hodowlanych przekracza obecnie zrów-

nowa¿on¹ wydajnoœæ pastwisk i innych Ÿróde³ zaopatrzenia w niemal wszystkich
krajach rozwijaj¹cych siê. W Indiach popyt ten oceniano w 2000 r. na 700 mln ton,
podczas gdy poda¿ paszy wynosi³a zaledwie 540 mln ton. Indyjska Krajowa Rada
do spraw Gospodarki Gruntami i Zagospodarowania Nieu¿ytków informuje, ¿e w
stanach, w których dosz³o do najpowa¿niejszej degradacji ziemi, takich jak RadŸa-
sthan i Karnataka, poda¿ pasz zaspokaja tylko 50–80% zapotrzebowania na nie;
skazuje to na niedo¿ywienie czêœæ byd³a i tak ju¿ wychudzonego i nieproduktywne-
go

W drugiej po³owie ubieg³ego wieku œwiatowa produkcja wo³owiny i baraniny

ros³a o wiele szybciej ni¿ liczba ludnoœci. Zwiêkszy³a siê ona z 9 kg na 1 mieszkañ-
ca w 1950 r. do 13 kg w 1972 r. (zob. wykres 3.1). Jednak od tego czasu wzrost
produkcji nie nad¹¿a³ za przyrostem ludnoœci, co prowadzi³o do obni¿enia tego
wskaŸnika do 11 kg per capita, a wiêc o oko³o

Degradacja ziemi powodowana nadmiernym obci¹¿eniem pastwisk przynosi

wielkie szkody ekonomiczne w postaci obni¿enia produktywnoœci zwierz¹t hodow-
lanych. Na pocz¹tku wp³ywa to na obni¿enie ogólnego wskaŸnika produktywnoœci
gruntów, jeœli jednak proces ten posuwa siê dalej, prowadzi to do zak³ócenia wege-
tacji, erozji gruntów i ostatecznie – do ich przemiany w nieu¿ytki. Oenzetowskie
oceny stanu obszarów suchych globu wykazuj¹, ¿e wartoœæ produkcji zwierzêcej
utracona na skutek degradacji pastwisk wynosi³a w 1990 r. ponad 23 mld dol. (zob.
tablica 3.2).

W Afryce roczn¹ stratê produktywnoœci pastwisk ocenia siê na 7 mld dol.; jest

ona wiêksza ni¿ produkt krajowy brutto Etiopii. W Azji wynios³a ona ponad 8 mld
dol. Straty w Afryce i Azji ³¹cznie stanowi³y

strat globalnych

W sytuacji, kiedy wiêkszoœæ pastwisk jest obci¹¿ona do granic albo ponad gra-

nice ich wydajnoœci, perspektywy wzrostu produkcji wo³owiny i baraniny metod¹
wypasania nie przedstawiaj¹ siê dobrze, bior¹c pod uwagê zaœ niskie wskaŸniki
konwersji zbo¿a jako paszy dla zwierz¹t w miêso, dalszy znaczny wzrost produkcji
wo³owiny i baraniny mo¿e okazaæ siê mo¿liwy tylko drog¹ spasania wiêkszej iloœci
odpadów zbo¿owych (zob. rozdzia³ 7).

Tablica 3.2. Straty w produkcji zwierzêcej spowodowane degradacj¹ ziemi na obszarach

suchych (w mld dol.)

Kontynent

Straty w produkcji

Afryka

7,0

Azja

8,3

Australia

2,5

Europa

0,6

Ameryka Pó³nocna

2,9

Ameryka Po³udniowa

2,1

Ogó³em*

23,3

* Liczba nie jest sum¹ cz¹stkowych danych z powodu zaokr¹gleñ.
• r ó d ³ o: H. Dregne i inni, A New Assessment of the World Status of Desertification, „Desertification Control
Bulletin” 1991, no 20, cyt. w: Lester R. Brown, Hal Kane, Full House, W.W. Norton, New York 1994, s. 82.

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

Wykres 3.1. Produkcja wo³owiny i baraniny na œwiecie na g³owê ludnoœci

w latach 1950–2000

wo³owina

baranina

•ród³o: zob. przypis 47

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

RUNTY

ZAGRO

ONE

EROZJ

Po powstaniu Ziemi jej warstwa glebowa tworzy³a siê przez d³ugi czas z wie-

trzej¹cych ska³. W³aœnie w niej powsta³y pierwsze organizmy roœlinne. Ich dalszy
rozwój chroni³ grunty przed erozj¹ spowodowan¹ przez wiatry (erozja eoliczna) i
wodê, umo¿liwiaj¹c jeszcze bujniejszy rozwój ¿ycia roœlinnego. Tego rodzaju sym-
bioza u³atwia³a narastanie warstwy próchnicy, która mog³a podtrzymaæ wielk¹ ró¿-
norodnoœæ gatunków nie tylko roœlinnych, lecz tak¿e zwierzêcych, które zale¿¹ od
œwiata roœlin.

Cienka, mierzona w centymetrach pokrywa próchnicy na wiêkszej czêœci po-

wierzchni globu by³a fundamentem cywilizacji. Kiedy w wyniku nieracjonalnej
gospodarki i erozji zanika³a produktywna próchnica, przy jednoczesnym kurczeniu
siê dostêpnych Ÿróde³ ¿ywnoœci, spo³ecznoœci te musia³y upaœæ. W sytuacji gdy
36% ziem uprawnych globu traci próchnicê w tempie obni¿aj¹cym ich produktyw-
noœæ, nasze bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe te¿ bêdzie zagro¿one, je¿eli ten proces
nie zostanie zahamowany

Wzrost nacisku na zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci sk³ania³ rolników do upra-

wy mniej urodzajnych gleb, zaorywania ziem zbyt suchych albo po³o¿onych na
zbyt stromych, nienadaj¹cych siê do uprawy zboczach. W pewnym momencie, praw-
dopodobnie gdzieœ w XX w., d³ugotrwa³y proces narastania próchnicy uleg³ odwró-
ceniu; straty w wyniku erozji przewy¿szy³y tempo tworzenia siê gleb, co prowadzi-
³o do stopniowego wyczerpywania siê tego podstawowego kapita³u natury.

Stany Zjednoczone bêd¹ce spichlerzem œwiata, prze¿y³y dwa okresy ekspansji

upraw, a ka¿dy z nich przyniós³ ze sob¹ wielkie straty próchnicy. Pierwszy przypad³
na pocz¹tek lat trzydziestych ubieg³ego wieku, kiedy kilkuletnia ostra susza dopro-
wadzi³a do erozji spowodowanej przez wiatr rozleg³ych obszarów na po³udniu Wiel-
kich Równin. Od wywo³anych przez ni¹ zniszczeñ œrodowiska naturalnego rejon
ten otrzyma³ nazwê Dust Bowl; zniszczenia te sta³y siê te¿ przyczyn¹ najwiêkszej w
historii USA migracji mieszkañców, którzy opuœcili dotkniête klêsk¹ ¿ywio³ow¹
po³udniowe obszary Wielkich Równin, kieruj¹c siê na zachód do Kalifornii

Kiedy na obszarze Dust Bowl zastosowano nowe metody uprawy roli – takie

jak sadzenie roœlin tworz¹cych pasy wiatrochronne oraz stosowanie upraw wstêgo-
wych, ³¹cznie z jednorocznym od³ogowaniem – grunty uda³o siê ustabilizowaæ.
Jednak gdy w drugiej po³owie wieku popyt na ¿ywnoœæ zacz¹³ szybko rosn¹æ, a
ceny zbo¿a w latach siedemdziesi¹tych osi¹gnê³y rekordowy poziom, farmerzy po-
nownie zaczêli oraæ „od miedzy do miedzy”, zasiewaj¹c wszystko, jak okiem siê-
gn¹æ. Od 1982 r. na ziemiach uprawnych w Stanach Zjednoczonych ubywa³o rocz-
nie, jak siê szacuje, 3,08 mld ton próchnicy

Tym razem przyczyn¹ nie by³a erozja eoliczna, jak w przypadku Dust Bowl na

Wielkich Równinach, ale g³ównie erozja wodna w amerykañskim zag³êbiu zbo¿o-
wym Corn Belt. W takich stanach, jak Iowa, gdzie dochodzi do obsuwania siê grun-
tów, farmerzy tracili na skutek tego rodzaju erozji prawie 20 ton próchnicy rocznie
na hektar. W kilkunastu amerykañskich opracowaniach analizuj¹cych wp³yw erozji
na produktywnoœæ gruntów wykazano, ¿e utrata 1 cala (2,54 cm) próchnicy obni¿a
zbiory pszenicy œrednio o 6%. W sytuacji kiedy natura potrzebuje na jej wytworze-
nie stuleci, obecne ubytki, jeœli mierzyæ czas w skali ludzkiego ¿ycia, s¹ nieodwra-
calne

Nadmierne rozszerzanie area³ów upraw skoñczy siê tym, ¿e w³adze poszcze-

gólnych krajów bêd¹ w koñcu zmuszone je ograniczyæ. Niektóre ju¿ to zrobi³y,
realizuj¹c starannie opracowane programy konwersji wysoce podatnych na erozjê
gruntów uprawnych w pastwiska i lasy. Na przyk³ad amerykañski Program Ochro-
ny Zasobów (Conservation Reserve Program – CRP) zapocz¹tkowany w 1985 r.
mia³ na celu ograniczanie nadwy¿ek produkcyjnych i ochronê warstwy próchnicy
poprzez wycofanie spod uprawy najbardziej nara¿onych na erozjê ziem. Program
ten, opracowany z inicjatywy aktywistów ochrony œrodowiska, zachêca³ farmerów
do rezygnacji z uprawy ich silnie zagro¿onych erozj¹ pól w zamian za dotacje rz¹-
dowe udzielane na podstawie 10-letnich umów, zobowi¹zuj¹cych do obsiania tych
pól traw¹ lub obsadzenia drzewami

W ci¹gu 5 lat amerykañscy farmerzy dokonali konwersji prawie 15 mln hekta-

rów gruntów uprawnych, czyli mniej wiêcej 10% ogólnokrajowego area³u, w ³¹ki.
Zmniejszy³o to w skali ca³ego kraju erozjê o oko³o 40%, przyczyniaj¹c siê do zwiêk-
szenia bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego ca³ego œwiata. Niehandlowe korzyœci z ogra-
niczenia erozji i polepszenia stanu œrodowiska, jakie w latach 1985–2000 przyniós³
CRP, ocenia siê na ponad 1,4 mln dol.

Zwi¹zek Radziecki – po og³oszeniu Planu Zagospodarowania Ziem Dziewi-

czych – nadmiernie rozszerzy³ w latach 1954–1960 obszary uprawne. D¹¿¹c do
podniesienia produkcji rolnej i przekszta³cenia siê w rolne supermocarstwo, Sowie-
ci zaorali wielkie obszary stepu w Azji Œrodkowej, przewa¿nie w Kazachstanie. W
tym okresie powierzchnia przeznaczona pod uprawê pszenicy w tym kraju by³a
równa area³owi uprawy tego zbo¿a w Kanadzie i Australii razem wziêtych

Niestety, nie ca³a zagospodarowana ziemia nadawa³a siê do uprawy. Du¿a czêœæ

gruntów obsiewanych pszenic¹ w pó³pustynnym Kazachstanie uleg³a erozji do tego
stopnia, ¿e przesta³a rodziæ. Obszar uprawy zbo¿a w ZSRR zwiêksza³ siê do 1960 r.,
kiedy osi¹gn¹³ 25 mln hektarów; nastêpnie utrzyma³ siê na tym poziomie mniej
wiêcej do roku 1984. Potem zacz¹³ kurczyæ siê, gdy¿ z powodu spadku plonów na

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czêœci mniej wydajnych gruntów zaprzestano uprawy. W 2001 r. area³ upraw zmniej-
szy³ siê do 12 mln hektarów (zob. wykres 3.2). Ten ubytek móg³ zdziwiæ politycz-
nych przywódców w Moskwie, którzy w latach piêædziesi¹tych wpadli na pomys³
zagospodarowania nowych ziem, ale nie zaskoczy³ gleboznawców z Instytutu Za-
rz¹dzania Gruntami w A³ma Acie, którzy w 1994 r. wykazali, ¿e pod uprawê mo¿e
siê nadawaæ jedynie po³owa pierwotnie zagospodarowanej ziemi. Nawet te oceny
mog¹ siê okazaæ zbyt optymistyczne

Przysz³oœæ poka¿e, czy ubytek próchnicy, spadek zbiorów i kurczenie siê area³u

upraw w Kazachstanie uda siê powstrzymaæ. Równie¿ nadal uprawiane pola rodz¹
tam mniej ni¿ 1 tonê pszenicy z hektara, u³amek tego, co zbiera siê we Francji (7 ton
z hektara), bêd¹cej najwiêkszym producentem pszenicy w Europie

Jeœli erozja gruntów posunie siê za daleko, mo¿e to doprowadziæ do przemiany

ziemi uprawnej w ja³ow¹ pustyniê. Pocz¹tkowo ziemia mo¿e jeszcze porosn¹æ tra-
w¹, jak w Kazachstanie, zachowuj¹c pewn¹ wartoœæ produkcyjn¹. Jeœli doœæ wcze-
œnie podejmie siê zabiegi maj¹ce na celu powstrzymanie degradacji gruntów, to zie-
mie mog¹ zostaæ uratowane dziêki odpowiedzialnej gospodarce, jak to siê sta³o w przy-
padku Dust Bowl. Grunty mog¹ byæ systematycznie przekszta³cane w ³¹ki i lasy.
Jednak dla wielu krajów rozwijaj¹cych siê, w których w ci¹gu ostatniego pó³wiecza
liczba ludnoœci podwoi³a siê, a nawet potroi³a, taki wybór nie zawsze bêdzie ³atwy.

W wiêkszoœci pañstw rozwijaj¹cych siê rosn¹ce zapotrzebowanie na ¿ywnoœæ

zmusi³o do objêcia upraw¹ wszystkich dostêpnych ziem. Na przyk³ad w Chinach

Wykres 3.2. Powierzchnia uprawy zbo¿a w Kazachstanie w latach 1960–2001

mln ha

•ród³o: zob. przypis 57

podwojenie populacji od 1950 r. w po³¹czeniu z rekordowym przyrostem docho-
dów, poczynaj¹c od 1980 r., doprowadzi³y do niemal trzykrotnego zwiêkszenia po-
pytu na zbo¿e

Straty ziemi uprawnej w Chinach na skutek zajmowania jej pod budowy fa-

bryk, dróg i rozbudowê miast, szczególnie w bogatszych prowincjach przybrze¿-
nych, wywo³ywa³y coraz wiêksze zaniepokojenie Pekinu. W rezultacie podjêto próbê
skompensowania tych ubytków poprzez objêcie upraw¹ wiêkszej powierzchni na
pó³pustynnym pó³nocnym zachodzie. Ale nowo zaorana ziemia, o wiele mniej uro-
dzajna, jest bardzo podatna na erozjê eoliczn¹

Jak stwierdzi³em na pocz¹tku tego rozdzia³u, w ostatnich latach burze piasko-

we w Chinach zdarzaj¹ siê czêœciej i s¹ silniejsze; czêsto pokrywaj¹ py³em miasta
le¿¹ce na pó³nocnym wschodzie. W maju 2000 r. „China Daily” pisa³a: „Katastro-
falne burze piaskowe, które ostatnio nawiedzi³y kilka wiêkszych miast na pó³nocy
Chin, zaalarmowa³y naród rujnuj¹cymi konsekwencjami strategii rozwojowej, któ-
ra lekcewa¿y³a problemy ochrony œrodowiska”. Pustynnienie dokonuj¹ce siê obec-
nie w pó³nocno-zachodnich Chinach wzbudzi³o spo³eczny niepokój, kiedy „...ciê¿-
kie od piasku zawieruchy zaczê³y grzebaæ osiedla, wdzieraæ siê do miast i dusiæ ich
mieszkañców”

Nowe doniesienia i badania naukowe wskazuj¹, ¿e w pó³nocnych Chinach two-

rzy siê nowy Dust Bowl. Wspomniana kwietniowa burza piskowa z 2001 r. nale¿a³a
do najwiêkszych, jakie kiedykolwiek nawiedzi³y Chiny. Naukowcy amerykañscy z
Kolorado zmierzyli, na jak¹ wysokoœæ burza ta nanios³a py³ w Boulder w USA.
By³o to 10,7 tys. m. W Chinach, zu¿ywaj¹cych kapita³ natury w stopniu, na jaki nie
mog¹ sobie pozwoliæ, ubytki próchnicy liczy siê w milionych ton

Tak¿e w Afryce wzrost liczby ludnoœci koliduje z degradacj¹ gruntów upraw-

nych. Ciesz¹cy siê miêdzynarodowym uznaniem agronom Rattan Lal z Instytutu
Zasobów Naturalnych (School of Natural Resources) Uniwersytetu Ohio dokona³
pierwszego szacunku strat zbiorów powodowanych erozj¹ gleby na tym kontynen-
cie. Stwierdzi³ on, ¿e erozja i inne formy degradacji gleby zmniejszy³y zbiory zbo-
¿a w Afryce o 8 mln ton, czyli o oko³o 8%. Co wiêcej, Lal spodziewa siê, ¿e jeœli
erozja gruntów nie zostanie zahamowana, to straty te wzrosn¹ oko³o roku 2020 do
16 mln ton

Do krajów ponosz¹cych ogromne straty powierzchni gruntów uprawnych nale-

¿¹: Nigeria, Rwanda i Zimbabwe. W najludniejszym kraju Afryki – Nigerii – nisz-
cz¹ je rw¹ce potoki, ¿³obi¹ce w ziemi g³êbokie parowy. Lal podaje, ¿e g³êbokoœæ
niektórych z nich siêga 5–10 m, a szerokoœæ 10–100 m. W styczniu 2001 r. minister
œrodowiska Nigerii Alhaji Sanni Daura poda³, ¿e kraj ten co roku traci oko³o 500

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ziem uprawnych, które zmieniaj¹ siê w pustyniê. Daura martwi siê, ¿e jeœli

pustynnienie nie zostanie powstrzymane, to Nigeria mo¿e wkrótce stan¹æ wobec
powa¿nych braków ¿ywnoœci

Na pó³nocnych krañcach SaharyAlgieria równie¿ cierpi od pustynnienia grun-

tów uprawnych. W grudniu 2000 r. ministerstwo rolnictwa og³osi³o 4-letni plan
powstrzymania tego zjawiska, które – jak siê obawiaj¹ – mo¿e wkrótce zagroziæ
urodzajnym pó³nocnym rejonom kraju. Plan przewiduje obsadzenie 20% najdalej
na po³udnie wysuniêtych terenów uprawy zbo¿a roœlinami drzewiastymi, m.in. drze-
wami owocowymi, oliwnymi i winoroœl¹. Rz¹d liczy na to, ¿e powsta³a w ten spo-
sób trwa³a bariera roœlinna powstrzyma marsz Sahary na pó³noc. Przyciœniêta do
muru Algieria, ju¿ importuj¹ca 40% konsumowanego zbo¿a, chce przeznaczyæ

swoich ziem uprawnych pod zadrzewienie, aby ratowaæ pozosta³e

We wschodniej Afryce rz¹dy stoj¹ w obliczu podobnych problemów. Z degra-

dacj¹ gruntów i opuszczaniem pól mamy do czynienia w takich krajach, jak Etio-
pia, Kenia i Somalia. Ludnoœæ Kenii, licz¹ca w 1950 r. 6 mln, zwiêkszy³a siê do 31
mln, staj¹c siê niemo¿liwym do udŸwigniêcia obci¹¿eniem dla tamtejszych lasów,
pastwisk i pól uprawnych. W czasie wielkiej suszy w 2000 r. Masajowie w akcie
rozpaczy przypêdzili swoje stada byd³a do Nairobi na wypas w dobrze nawodnio-
nych parkach i ogrodach mieszkañców stolicy

Niezdolnoœæ rz¹dów krajów afrykañskich do uporania siê z problemem erozji

pozbawia Afrykê jej naturalnego kapita³u o naj¿ywotniejszym znaczeniu – ziemi
uprawnej. Nastêpne pokolenie rolników Afryki bêdzie musia³o staraæ siê wy¿ywiæ
nie, jak obecnie, 800 mln ludzi, ale 2 mld, tyle bowiem prawdopodobnie wyniesie
liczba mieszkañców tego kontynentu w 2025 r. – przy o wiele mniejszej powierzch-
ni uprawnej

W Meksyku wielu spoœród 900 tys. migrantów, którzy co roku opuszczaj¹ wsie

w zagro¿onych susz¹ regionach kraju, decyduje siê na to z powodu pustynnienia
terenów ich zamieszkania. Niektórzy z tych „œrodowiskowych” uciekinierów tra-
fiaj¹ do meksykañskich miast, inni przekraczaj¹ pó³nocn¹ granicê, przedostaj¹c siê
do Stanów Zjednoczonych. Analitycy amerykañscy oceniaj¹, ¿e co roku w Meksy-
ku oko³o 1036 km

ziemi rolniczej zamienia siê w pustyniê

Bank Œwiatowy stwierdza, ¿e stopniowa utrata produktywnoœci rolnictwa z

powodu erozji gruntów w Kostaryce, Malawi, Mali i Meksyku powoduje obecnie
spadek wartoœci produkcji rolnej równy 0,5–1,5% produktu krajowego brutto tych
krajów. Ubytek produktywnoœci ziemi powodowany erozj¹ gruntów jest widoczny
w opuszczonych wsiach Etiopii, w których zabrak³o ¿yznej ziemi do wy¿ywienia
ludnoœci choæby na poziomie minimum egzystencji. Natomiast w by³ym Zwi¹zku

Radzieckim degradacja pól uprawnych, przewa¿nie pod wp³ywem erozji, sk³oni³a
do rezygnacji z zasiewów zbo¿a na powierzchni oko³o 20% area³u znajduj¹cego siê
pod ich upraw¹ w 1977 r.; do 1993 r. czêœæ z nich zajê³y albo uprawy paszowe
zasiewane co drugi rok na przemian z od³ogowaniem, a czêœæ – jeœli nie podjêto
¿adnych zabiegów ochronnych – poros³a lasem lub przekszta³ci³a siê w nieu¿ytki

Niestety wiele krajów nie podjê³o prób ograniczenia erozji gleby, p³ac¹c wyso-

k¹ cenê tego zaniechania. Na przyk³ad spadek produktywnoœci ziem uprawnych w
Afryce z powodu erozji doprowadzi³ do zmniejszenia wartoœci produkcji rolnej o
oko³o 1,9 mld dol.

Stoimy wiêc przed zadaniem powstrzymania nadmiernego ubytku próchnicy

na ca³ym œwiecie do poziomu odpowiadaj¹cego tempu jej nawarstwiania siê. Œwiat
nie mo¿e sobie pozwoliæ na straty tego kapita³u natury. Jeœli nie zdo³amy zachowaæ
podstaw naszej cywilizacji, to nie bêdziemy mogli utrzymaæ tak¿e samej cywilizacji.

YMIERAJ

GATUNKI

Badania archeologiczne wykazuj¹, ¿e od czasu pojawienia siê ¿ycia piêciokrot-

nie dosz³o do wymierania organizmów ¿ywych na wielk¹ skalê i zawsze oznacza³o
to cofniêcie siê na drodze ewolucji, ogólne zubo¿enie form ¿ycia na Ziemi. Ostatni
okres masowego wymierania nast¹pi³ oko³o 65 mln lat temu, najprawdopodobniej
po tym, jak jakiœ asteroid zderzy³ siê z Ziemi¹, wzbijaj¹c w powietrze ogromne
masy py³u i od³amków skalnych. Wywo³ane tym zderzeniem nag³e och³odzenie
spowodowa³o zag³adê dinozaurów i co najmniej

innych istniej¹cych wtedy form

¿ycia

Obecnie wkraczamy we wstêpn¹ fazê szóstego okresu wielkiego wymierania.

W przeciwieñstwie do wczeœniejszych etapów, wywo³anych zjawiskami naturalny-
mi, tym razem g³ównym winowajc¹ jest cz³owiek. Po raz pierwszy w d³ugiej histo-
rii Ziemi rozwój jednego gatunku osi¹gn¹³ stadium, które mo¿e spowodowaæ za-
g³adê wiêkszej czêœci ¿yj¹cego œwiata.

Wraz z zanikaniem ró¿nych organizmów nastêpuje zmiana ekosystemów, za-

wê¿a siê zakres funkcji pe³nionych przez naturê, takich jak zapylanie, rozsiewanie
nasion, regulacja rozrodczoœci insektów i przenoszenie substancji od¿ywczych. Wy-
mieranie gatunków os³abia tkankê ¿ycia i jeœli bêdzie nadal postêpowaæ, to mo¿e
doprowadziæ do powstania w niej ogromnych dziur, prowadz¹c do nieodwracal-
nych i w powa¿nej mierze nieprzewidywalnych zmian w ekosystemach.

Wszystkim gatunkom zagra¿a zniszczenie ich œrodowiska ¿ycia, g³ównie na

skutek kurczenia siê obszarów lasów deszczowych. Wypalaj¹c lasy Amazonii, pusz-

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czamy z dymem jeden z wielkich genetycznych magazynów, mo¿na powiedzieæ –
jedn¹ z wielkich bibliotek informacji genetycznej. Dla naszych potomków wypala-
nie tej przechowalni informacji genetycznych wyda siê kiedyœ tym samym, czym
dla nas spalenie biblioteki aleksandryjskiej w 48 r. p.n.e.

Zmiany œrodowiska ¿ycia powodowane wzrostem temperatury, zanieczyszcze-

niami chemicznymi albo wprowadzaniem obcych dla niego organizmów mog¹ dzie-
si¹tkowaæ gatunki zarówno roœlin, jak i zwierz¹t. Wraz ze wzrostem liczby ludnoœci
zmniejsza siê liczba gatunków organizmów, z którymi dzielimy nasz¹ planetê. Nie
mo¿emy oddzieliæ naszego losu od ca³oœci ¿ycia na Ziemi. Je¿eli ca³a jego ró¿no-
rodnoœæ, jak¹ odziedziczyliœmy, bêdzie systematycznie zubo¿ana, to bêdziemy siê
stawali ubo¿si tak¿e my sami

Odsetek ogólnej liczby gatunków ptaków, ssaków i ryb zagro¿onych wymar-

ciem albo znajduj¹cych siê na jego granicy wyra¿a siê obecnie w wielkoœciach
dwucyfrowych: jest to 12% z prawie 10 tys. ¿yj¹cych na œwiecie gatunków ptaków,
24% z 4763 gatunków ssaków i oko³o 30% z 25 tys. gatunków ryb

Kiedy Œwiatowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) opublikowa³a w 2000 r. Czer-

won¹ listê zagro¿onych gatunków, okaza³o siê, ¿e w kategorii „bezpoœrednio zagro-
¿one” nast¹pi³ wzrost we wszystkich pozycjach. Na przyk³ad liczba zagro¿onych
wymarciem naczelnych wzros³a z 13 w 1996 r. do 19 w roku 2000. Liczba s³odko-
wodnych gatunków ¿ó³wi, w tym gatunków bardzo poszukiwanych w Azji jako
pokarm i œrodek leczniczy, zwiêkszy³a siê w tym czasie w tej kategorii z 10 do 24.
Liczba zagro¿onych wymarciem gatunków ptaków wzros³a ze 168 w 1996 r. do 182
w 2000 r. Podobnie jak wiele innych skutków degradacji œrodowiska, tak¿e i to
zjawisko jest coraz powszechniejsze

Wiêkszoœæ z 600 znanych gatunków ssaków naczelnych, wy³¹czaj¹c cz³owie-

ka, jest zagro¿ona. IUCN informuje, ¿e prawie po³owie z nich grozi wymarcie.
Oko³o 79 naczelnych zamieszkuj¹cych Ziemiê ¿yje w Brazylii, gdzie zniszczenie
œrodowiska jest szczególnie du¿e. Dla wielu gatunków naczelnych zagro¿eniem s¹
tak¿e polowania. S¹ one szczególnie czêste w zachodniej i œrodkowej Afryce,
gdzie pogarszaj¹ca siê sytuacja ¿ywnoœciowa tworzy ch³onny rynek na „miêso z
buszu”

Ma³pa bonobo z Afryki Zachodniej oraz drobniejsza odmiana szympansa ze

wschodniej Afryki mog¹ uchodziæ za najbli¿szych naszych ¿yj¹cych krewnych pod
wzglêdem zarówno genetycznym, jak i zachowañ spo³ecznych. Ale nie chroni to
tych ma³p przed handlem „miêsem z buszu” albo niszczeniem ich œrodowiska ¿ycia
przez drwali. Ich populacja, skoncentrowana w gêstych lasach Konga, zmniejszy³a
siê z oko³o 100 tys. w 1980 r. do nieca³ych 10 tys. oko³o roku 1990. Dzisiaj zosta³o

ich tylko 3 tys. W okresie krótszym ni¿ ¿ycie jednego pokolenia wyginê³o 97%
ma³p bonobo

Ptaki, ze wzglêdu na ³atwoœæ obserwacji, dobrze obrazuj¹ ró¿norodnoœæ form

¿ycia. Liczebnoœæ oko³o 70% z ogólnej liczby 9946 znanych gatunków ptaków
zmniejsza siê. Z tego 1183 gatunki s¹ bezpoœrednio zagro¿one wymarciem. Przy-
czyn¹ wymarcia 85% wszystkich zagro¿onych gatunków ptaków jest zniszczenie i
degradacja œrodowiska. Na przyk³ad 61 gatunków ptaków zanik³o lokalnie na sku-
tek ubytku du¿ych po³aci nizinnych lasów deszczowych w Singapurze. Niektóre
niegdyœ bardzo liczne gatunki prawdopodobnie zginê³y bezpowrotnie. Dropiowi
olbrzymiemu, dawniej wystêpuj¹cemu powszechnie w Pakistanie i s¹siednich kra-
jach, grozi ca³kowite wytrzebienie przez myœliwych. Dziesiêæ spoœród 17 odmian
pingwinów jest mniej lub bardziej zagro¿onych jako potencjalne ofiary globalnego
ocieplenia

Ryby nale¿¹ prawdopodobnie do najbardziej zagro¿onej gromady zwierz¹t,

poniewa¿ prawie

ich wszystkich gatunków – s³odkowodnych i morskich – mo¿e

groziæ wymarcie. G³ównymi przyczynami zmniejszania siê ich liczby na ca³ym
œwiecie jest zniszczenie œrodowiska powodowane zanieczyszczeniami i nadmier-
nym poborem wody z rzek i innych ekosystemów s³odkowodnych. Ocenia siê, ¿e
37% gatunków ryb ¿yj¹cych w jeziorach i rzekach Ameryki Pó³nocnej albo zani-
k³o, albo jest zagro¿onych. Dziesiêæ gatunków pó³nocnoamerykañskich ryb s³od-
kowodnych wymar³o w ostatnim 10-leciu. W pó³pustynnych regionach Meksyku
zanik³o 68% miejscowych gatunków ryb. Sytuacja jest chyba jeszcze gorsza w Eu-
ropie, gdzie oko³o 80 gatunków ryb s³odkowodnych z ogólnej liczby 193 jest za-
gro¿onych. Dwie trzecie spoœród 94 gatunków ryb w Afryce Po³udniowej musi
zostaæ objête ochron¹, jeœli maj¹ unikn¹æ wymarcia

Do zagro¿onych gatunków nale¿¹ zarówno ma³o znane, jak i bardzo rozpo-

wszechnione i cenne gatunki. Na przyk³ad po³owy jesiotra na Morzu Kaspijskim,
bêd¹cego Ÿród³em najwy¿ej cenionego na œwiecie kawioru, zmniejszy³y siê z 22
tys. ton rocznie pod koniec lat siedemdziesi¹tych do 1,1 tys. ton pod koniec lat
dziewiêædziesi¹tych. Przyczyn¹ tego s¹ nadmierne po³owy, w wielu przypadkach
nielegalne

Innym wskaŸnikiem pogarszania siê stanu œrodowiska jest spadek liczby ró¿-

nych gatunków p³azów – ¿ab, ropuch i salamander. Liczne dowody zanikania popu-
lacji p³azów po raz pierwszy ujawniono w 1989 r. na pierwszym Œwiatowym Kon-
gresie Herpetologii w Canterbury. W³aœnie na tej konferencji uczeni po raz pierw-
szy uœwiadomili sobie, ¿e pozornie izolowane przypadki zanikania p³azów s¹ w
rzeczywistoœci zjawiskiem ogólnoœwiatowym. Do prawdopodobnych przyczyn tego

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

zjawiska nale¿y trzebienie lasów, wysychanie mokrade³, wprowadzanie obcych
gatunków zwierz¹t, zmiany klimatyczne, zwiêkszone promieniowanie ultrafiole-
towe, kwaœne deszcze oraz zanieczyszczenia rolnicze i przemys³owe. P³azy, spê-
dzaj¹ce ¿ycie w œrodowisku zarówno wodnym, jak i l¹dowym, odczuwaj¹ zmiany
zachodz¹ce w obu i czyni¹ z nich niezwykle czu³y barometr fizycznej kondycji
Ziemi

¯ó³w skórzasty, jeden z najstarszych gatunków zwierz¹t, osi¹gaj¹cy wagê do

360 kg, szybko ginie. Jego populacja zmniejszy³a siê ze 115 tys. w 1982 r. do 34,5
tys. w 1996 r. W kolonii na Playa Grande na zachodnim wybrze¿u Kostaryki liczba
samic zmniejszy³a siê z 1367 w 1989 r. do 117 w 1999 r. James Spotila i jego
koledzy ostrzegali na ³amach „Nature”, ¿e „...jeœli ¿ó³wie maj¹ zostaæ uratowane, to
musz¹ zostaæ podjête natychmiastowe dzia³ania konieczne do zmniejszenia ich œmier-
telnoœci poprzez ograniczenie po³owów i zmaksymalizowanie liczby wylêgów”

Jednym z najnowszych zagro¿eñ dla zwierz¹t, w dodatku najczêœciej niedoce-

nianych, jest wprowadzanie obcych gatunków, które mog¹ zmieniæ lokalne œrodo-
wisko i skupiska tradycyjnych gatunków, wypieraj¹c je a¿ do kompletnego wymar-
cia. Na przyk³ad obce gatunki zwierz¹t s¹ g³ówn¹ przyczyn¹ tego, ¿e 30% zagro¿o-
nych gatunków ptaków znalaz³o siê na Czerwonej liœcie IUCN. Z tej samej przy-
czyny na liœcie tej znalaz³o siê 15% wszystkich gatunków. Jednym ze skutków glo-
balizacji charakteryzuj¹cej siê upowszechnieniem miêdzynarodowych podró¿y i han-
dlu jest to, ¿e coraz wiêcej gatunków organizmów ¿ywych jest przenoszonych, przy-
padkowo lub celowo, do innych rejonów, gdzie nie napotykaj¹ one naturalnych
drapie¿ników

W trosce o ochronê dzikiej przyrody tradycyjnie koncentrowano siê na zak³a-

daniu parków i rezerwatów. Niestety, to podejœcie mo¿e dzisiaj mieæ ograniczone
znaczenie, zwa¿ywszy na charakter g³ównego zagro¿enia dla ró¿norodnoœci biolo-
gicznej globu. Jeœli nie bêdziemy w stanie ustabilizowaæ liczby ludnoœci oraz kli-
matu, to nie bêdziemy w stanie uratowaæ ¿adnego ekosystemu. Jest to argument
przemawiaj¹cy za tym, aby w celu zoptymalizowania wykorzystania jej zasobów
przerzuciæ czêœæ stosunkowo obfitych œrodków przeznaczanych na wykup terenów
pod parki narodowe na finansowanie stabilizacji liczby ludnoœci oraz klimatu.

Notowane obecnie tempo wymierania gatunków jest co najmniej 1000 razy

szybsze ni¿ szybkoœæ powstawania nowych, jednak nikt nie wie, ile gatunków ro-
œlin i zwierz¹t istnieje obecnie, a tym bardziej – ile ich by³o pó³ wieku temu, kiedy
nast¹pi³ wybuch aktywnoœci gospodarczej cz³owieka.

Szacuje siê, ¿e jest ich oko³o 6–20 mln, przy czym najbardziej wiarygodne

oceny mówi¹ o 13–14 mln. Straty mo¿emy policzyæ wtedy, kiedy dysponujemy

kompletnym spisem gatunków, jak w przypadku ptaków, jeœli zaœ chodzi o owady,
których gatunki liczy siê w milionach, to zidentyfikowano, opisano i skatalogowa-
no zaledwie u³amek ich ogólnej liczby

IESPODZIANKI

SYNERGII

Jednym z k³opotów badaczy œrodowiska jest fakt, ¿e niektóre tendencje w

procesie degradacji œrodowiska wzmacniaj¹ siê wzajemnie, przyspieszaj¹c go.
Kilka z tych synergicznych zale¿noœci, lokalnych i globalnych, przeanalizowa³ Chris
Bright z Worldwatch Institute. Jedn¹ z nich jest topnienie lodów. Kiedy ziemia
jest poryta lodem i œniegiem, du¿a czêœæ padaj¹cych promieni s³onecznych odbi-
ja siê od takiej powierzchni. Gdy œnieg i lód siê topi¹, znajduj¹cy siê pod spodem
grunt albo woda poch³aniaj¹ du¿¹ czêœæ energii s³onecznej, powoduj¹c wzrost
temperatury. Wy¿sza temperatura przyspiesza topnienie i w ten sposób proces ten
zaczyna siê samonapêdzaæ; uczeni nazywaj¹ to zjawisko pêtl¹ pozytywnego sprzê-
¿enia

W przypadku Morza Arktycznego, gdzie lody siê kurcz¹, zmniejszaj¹c po-

wierzchniê odbicia, zjawisko to jest powodem szczególnego zmartwienia (zob. roz-
dzia³ 2). Mo¿liwe, ¿e synergiczna zale¿noœæ miêdzy rosn¹c¹ temperatur¹ a zmniej-
szaj¹cym siê wspó³czynnikiem odbicia osi¹gnê³a w Arktyce taki punkt, od którego
nie ma odwrotu; nale¿y siê wiêc liczyæ z tym, ¿e w przysz³oœci pokrywa lodowa
Morza Arktycznego bêdzie w miesi¹cach letnich ca³kowicie zanikaæ. Wzrost tem-
peratury w strefie polarnej mo¿e tak¿e pomóc zrozumieæ, dlaczego lody Grenlan-
dii zaczynaj¹ topnieæ

Inna synergiczna zale¿noœæ zwiêksza zagro¿enie po¿arowe lasów. Nienaruszo-

ne, zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, ale os³abione wyrêbami albo wypalaniem
³atwo padaj¹ ofiar¹ ognia. A im czêœciej siê zapalaj¹, tym ³atwiej o nowe po¿ary.
Ten samonapêdzaj¹cy siê proces wzmacnia tendencjê do ocieplania siê klimatu.
Wy¿sze temperatury powodowane zmianami klimatu prowadz¹ do wysychania la-
sów i czêstszych po¿arów, wzrasta wiêc emisja dwutlenku wêgla do atmosfery.
Wzrost nasycenia atmosfery CO

przyspiesza globalne ocieplenie. Zwiêkszenie tem-

peratury i wypalanie lasów zaczynaj¹ siê wzajemnie potêgowaæ

Jednym ze skutków wzajemnie powi¹zanych zmian jest to, ¿e mog¹ one pro-

wadziæ do zjawisk, które zaskakuj¹ nawet spo³ecznoœæ uczonych. Jedno z takich
zjawisk – opisane w rozdziale 2 – zaobserwowano w sierpniu 2000 r., kiedy lodo³a-
macz natrafi³ na otwarte wody na biegunie pó³nocnym. Jeszcze inn¹ niespodziank¹
ostatniego okresu jest obumieranie raf koralowych. I w tym przypadku przyczyny

Oznaki napiêæ: baza biologiczna

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

s¹ skomplikowane, jednak jedn¹ z nich mo¿e byæ wzrost temperatury wód powierzch-
niowych. Zaskakuj¹ce jest to, ¿e zag³ada raf mo¿e powodowaæ wzrost temperatury
wód powierzchniowych morza o niespe³na 1

C. Jeœli proces obumierania raf bêdzie

trwa³, to zmieni¹ siê te¿ ekosystemy oceaniczne, co bezpoœrednio odbije siê na za-
rybianiu zwi¹zanych z nimi ³owisk, gdy¿ rafy s¹ lêgowiskiem dla ryb

To zaledwie kilka niespodzianek zgotowanych oddzia³ywaniem zjawiska sy-

nergii, na jakie natknêliœmy siê w ostatnich latach. Nikt nie wie, jak wiele nowych
przyniesie nowy wiek. Procesy synergiczne, takie jak wy¿ej opisane, s¹ na nie-
szczêœcie czêsto nieodwracalne. Jak zauwa¿y³ Chris Bright, „Natura nie ma przyci-
sku reset

ZÊŒÆ

III

NOWA GOSPODARKA

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 4

ZYM

JEST

GOSPODARKA

EKOLOGICZNA

W marcu 2000 r. na promocji dla pracowników Banku Œwiatowego publikacji

State of the World 2000 powiedzia³em, ¿e zaproponowane przedsiêwziêcia powin-
ny pomagaæ w budowie gospodarki zrównowa¿onej ekologicznie, a nie takiej, któ-
ra zmierza do samozniszczenia. W odpowiedzi ktoœ oœwiadczy³, ¿e bank zawsze
ocenia projekty z punktu widzenia ich wp³ywu na œrodowisko. Ale tu w³aœnie tkwi
problem – odpowiedzia³em. Specjaliœci zajmuj¹cy siê problematyk¹ ochrony œro-
dowiska oceniaj¹ te projekty po tym, jak ekonomiœci zdecyduj¹, jakie inwestycje
zamierzaj¹ poczyniæ. W najlepszym przypadku mog¹ zaproponowaæ œrodki zapo-
biegania szkodom, jakie mo¿e wyrz¹dziæ projekt wybrany przez ekonomistów.

Jakie s¹ szanse, ¿e ekonomista nieobeznany z problematyk¹ ekologiczn¹ zapro-

jektuje niepowi¹zane ze sob¹ przedsiêwziêcia, tak aby w sumie z³o¿y³y siê na go-
spodarkê nieszkodz¹c¹ œrodowisku? Niewielkie. To samo mo¿na powiedzieæ o oso-
bach podejmuj¹cych najwa¿niejsze decyzje gospodarcze – planistach w przedsiê-
biorstwach, politykach gospodarczych, szefach banków inwestycyjnych.

Jak zauwa¿ono w rozdziale 1, gospodarka ma szanse zrównowa¿onego rozwo-

ju, jeœli nie narusza praw ekologii. Te regu³y obowi¹zuj¹ w rzeczywistoœci tak samo
jak prawa aerodynamiki. Jeœli samolot ma lataæ, to musi spe³niaæ okreœlone prawa
ci¹gu i si³y noœnej. Podobnie gospodarka – jeœli ma wytrzymaæ napiêcia rozwoju, to
musi spe³niaæ podstawowe prawa ekologii. Jeœli nie – zacznie podupadaæ i w koñcu
za³amie siê. Nie ma poœredniej mo¿liwoœci. Gospodarka albo jest zdolna do stabil-
nego rozwoju, albo nie jest.

Dzisiejsza globalna gospodarka zosta³a ukszta³towana przez si³y rynkowe, a

nie przez prawa ekologii. Niestety, rynek, który nie odzwierciedla pe³nych kosztów

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

produkcji dóbr i us³ug, dostarcza myl¹cych informacji dla decydentów gospodar-
czych na wszystkich szczeblach. To doprowadzi³o do powstania gospodarki znie-
kszta³conej, niedostosowanej do ekosystemów – gospodarki, która niszczy jej natu-
ralny system zasilania.

Rynek nie uznaje podstawowej zasady zrównowa¿onej wydajnoœci ani nie prze-

strzega równowagi w naturze. Na przyk³ad ignoruje pog³êbiaj¹c¹ siê dysproporcjê
miêdzy emisj¹ dwutlenku wêgla a zdolnoœci¹ natury do jego wi¹zania, a tym bar-
dziej udzia³ spalania paliw kopalnych w tworzeniu tej nierównowagi. Wiêkszoœci
ekonomistów nie niepokoi wzrost nasycenia atmosfery CO

. Dla ekologa ten wzrost

– napêdzany spalaniem paliw kopalnych – sygnalizuje koniecznoœæ przestawienia
siê na inne Ÿród³a produkcji energii dla unikniêcia wzrostu temperatury, topnienia
lodów i podnoszenia siê poziomu mórz.

Gospodarka ekologiczna to taka, która zaspokaja nasze potrzeby bez nara¿ania

szans przysz³ych pokoleñ na zaspokojenie ich potrzeb, przed czym ostrzega³a pra-
wie 15 lat temu komisja Brundtland. Celem tego rozdzia³u jest uœwiadomienie tego,
czym mia³aby byæ gospodarka ekologiczna. Dostarcza on tak¿e pewnych argumen-
tów przemawiaj¹cych za tym, ¿e przeprowadzenie stosownych zmian jest mo¿liwe.
Nie jest to b³ahe zadanie

KOLOGIA

PRZED

EKONOMI

Ekologowie rozumiej¹ procesy ekologiczne, które podtrzymuj¹ ¿ycie na Zie-

mi. Doceniaj¹ podstawow¹ rolê fotosyntezy, rozumiej¹ pojêcie zrównowa¿onej wy-
dajnoœci, mechanizmy przenoszenia substancji od¿ywczych, cyklu hydrologiczne-
go, rolê klimatu i skomplikowane zale¿noœci miêdzy królestwem roœlin a œwiatem
zwierz¹t. Wiedz¹, ¿e ekosystemy zarówno pe³ni¹ pewne funkcje, jak i dostarczaj¹
dóbr oraz ¿e funkcje te s¹ czêsto wa¿niejsze ni¿ dostarczane dobra.

Zrównowa¿ona gospodarka rozwija siê w zgodzie z prawem zrównowa¿onej

wydajnoœci ekosystemów, na których siê opiera – ³owisk, lasów, pastwisk, ziem
uprawnych. Konkretne ³owisko mo¿e zapewniaæ okreœlon¹ wielkoœæ po³owów, je-
¿eli jednak bêdzie eksploatowane powy¿ej jego d³ugofalowej wydajnoœæ choæby o
niewielki u³amek, powiedzmy o 2% rocznie, to zasoby ryb zaczn¹ siê kurczyæ i w
koñcu siê wyczerpi¹. Dopóki iloœæ od³awianych ryb nie przekracza zrównowa¿onej
wydajnoœci ³owisk, takie po³owy mog¹ trwaæ w nieskoñczonoœæ. To samo mo¿na
powiedzieæ o lasach i pastwiskach. Natura opiera swoje trwanie na równowadze
miêdzy erozj¹ gruntów a tempem ich nawarstwiania, emisj¹ wêgla (pierwiastkowe-
go) a jego wi¹zaniem, umieraniem lasów a ich regeneracj¹.

Trwanie ¿ycia w naturze zale¿y od cykli. W przyrodzie nie istniej¹ przep³ywy

linearne, sytuacje, w których surowce na wejœciu staj¹ siê odpadami na wyjœciu. W
rzeczywistoœci odpady produkowane przez jeden organizm s¹ pokarmem dla in-
nych. Substancje od¿ywcze s¹ w ci¹g³ym obiegu. I ten system dzia³a. Naszym zada-
niem jest wmontowanie go do systemu gospodarczego.

Ekologowie doceniaj¹ znaczenie fotosyntezy, procesu, który pozwala roœlinom

przemieniaæ energiê s³oneczn¹ w energiê biochemiczn¹ podtrzymuj¹c¹ ¿ycie na
Ziemi. Wszystko, co zmniejsza produkty fotosyntezy, jak pustynnienie, zabudowy-
wanie gruntów produktywnych albo zakwaszanie jezior, zmniejsza produktywnoœæ
Ziemi w najbardziej podstawowym znaczeniu.

Mimo wieloletniego dorobku ekologii pañstwa rozwija³y dzia³alnoœæ gospo-

darcz¹, niewiele troszcz¹c siê o zrównowa¿on¹ wydajnoœæ i chwiejn¹ równowagê
w naturze. W ci¹gu ostatniego pó³wiecza siedmiokrotny wzrost gospodarki œwiato-
wej powodowa³, w jednym kraju za drugim, obci¹¿enie lokalnych ekosystemów
ponad granice ich zrównowa¿onej wydajnoœci. Piêciokrotny wzrost œwiatowych
po³owów dalekomorskich od 1950 r. zwiêkszy³ obci¹¿enie wiêkszoœci ³owisk po-
nad mo¿liwoœci sta³ego odtwarzania ich zasobów. Szeœciokrotny wzrost œwiatowe-
go zapotrzebowania na papier spowodowa³ zmniejszenie obszaru lasów. Podwoje-
nie od 1950 r. liczebnoœci stad byd³a, owiec i kóz powoduje dewastowanie pastwisk,
zmieniaj¹c je w pustynie

Ekolog dostrzega nie tylko to, ¿e funkcje pe³nione przez ekosystemy mog¹ byæ

czasem cenniejsze ni¿ dostarczane przez nie dobra, ale tak¿e to, ¿e wartoœæ tych
funkcji – jeœli chcemy nadal z nich korzystaæ – powinna byæ liczona i uwzglêdniana w
sygna³ach rynkowych. Chocia¿ liczenie wartoœci funkcji nie jest proste, jednak ka¿dy
rozs¹dny szacunek jest o wiele lepszy ni¿ przyjêcie, ¿e koszt ich pe³nienia równa siê
zeru, tak jak dotychczas. Na przyk³ad lasy w górnych rejonach zlewisk rzecznych
mog¹ pe³niæ funkcje regulacji i recyrkulacji opadów deszczu w g³¹b l¹du, daleko
cenniejszych ni¿ pozyskane z nich drewno. Niestety, wskazania rynku nie odzwier-
ciedlaj¹ tego, poniewa¿ drwale wycinaj¹cy drzewa nie ponosz¹ kosztów ogranicze-
nia tych funkcji. Polityka gospodarcza krajów i strategie przedsiêbiorstw w prze-
wa¿aj¹cej mierze opieraj¹ siê na sygna³ach rynkowych. Trzebienie lasów mo¿e byæ
zyskowne dla firm pozyskuj¹cych drewno, ale kosztowne dla spo³eczeñstwa.

Inna zasadnicza wada rynku, niedostarczaj¹cego wiarygodnych informacji,

wychodzi na jaw, kiedy pañstwa subsydiuj¹ trwonienie zasobów lub szkodliw¹ dla
œrodowiska dzia³alnoœæ (zob. te¿ rozdzia³ 11). Na przyk³ad S³u¿ba Leœna Stanów
Zjednoczonych (U.S. Forest Service) przez kilka dziesiêcioleci wydatkowa³a pie-
ni¹dze podatników na budowê dróg w lasach, u³atwiaj¹c ich wyr¹b firmom pozy-

Czym jest gospodarka ekologiczna?

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

skuj¹cym drewno. Taka praktyka nie tylko sztucznie obni¿a³a koszty produkcji drew-
na i papieru, ale powiêksza³a zagro¿enie powodziowe, erozjê gleby oraz zamulanie
strumieni i rzek. Doprowadzi³a do zniszczenia wysoce wydajnych ³owisk ³ososia w
pó³nocno-zachodniej czêœci Pacyfiku. I za to wszystko zap³acili podatnicy

Krótko mówi¹c, wszystko, co sprawia, ¿e potrzeby gospodarki przekraczaj¹

granice wydajnoœci ekosystemów, poniewa¿ decyzje inwestycyjne podejmuje siê
na podstawie wypaczonych wskazañ rynku, prowadzi do katastrofy. W przesz³oœci,
kiedy poda¿ ryb okazywa³a siê niewystarczaj¹ca, ich ceny ros³y, sk³aniaj¹c do roz-
budowy flot rybackich. Dopóki w morzach by³o wiêcej ryb, ni¿ mo¿na by³o z³owiæ,
dopóty rynek rybny funkcjonowa³ dobrze. Dzisiaj, kiedy po³owy czêsto przekra-
czaj¹ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ³owisk, inwestowanie w nowe trawlery w odpo-
wiedzi na zwy¿kê cen przyspieszy wyczerpanie zasobów.

Z podobn¹ sytuacj¹ mamy do czynienia w przypadku innych ekosystemów, jak

formacje wodonoœne, lasy i pastwiska. Z chwil¹ gdy zapotrzebowanie na wodê prze-
wy¿sza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ warstw wodonoœnych, poziom wód zaczyna opa-
daæ i studnie wysychaj¹. W takich przypadkach rynek podpowiada: wieræ g³êbiej!
Rolnicy rzucaj¹ siê w wir wspó³zawodnictwa w wierceniu studni, spychaj¹c wodê
ni¿ej. Na Równinie Pó³nocnochiñskiej, gdzie produkuje siê 25% zbieranego w Chi-
nach zbo¿a, ju¿ siê tak dzieje. Statystyki podaj¹, ¿e w 1999 r. w prowincji Hebei
zaprzestano korzystania z 36 tys. studni, a wywiercono 55 tys. nowych, o wiele
g³êbszych. W prowincji Shandong opuszczono 31 tys., a wywiercono 68 tys. nowych

W gospodarce ekologicznej, respektuj¹cej prawa ekologii, natychmiast zanie-

chano by wiercenia nowych studni po zauwa¿eniu pierwszych oznak opadania po-
ziomu wody. Zamiast wydawaæ pieni¹dze na wiercenie g³êbszych studni, skierowa-
no by je na sfinansowanie przedsiêwziêæ zwiêkszaj¹cych efektywnoœæ gospodarki
wodnej i stabilizacjê liczby ludnoœci dla przywrócenia równowagi miêdzy zu¿y-
ciem a zrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ Ÿróde³ wody.

Mno¿¹ siê dowody na to, ¿e globalna gospodarka powoli podkopuje swoje pod-

stawy na kilku frontach. Jeœli chcemy zapewniæ dalszy postêp, to nie mamy innego
wyboru ni¿ systematyczna przebudowa gospodarki, która zapewni jej trwa³e pod-
stawy œrodowiskowe.

IGANTYCZNE

PRZEDSIÊWZIÊCIE

Przekszta³cenie naszej gospodarki w gospodarkê ekologiczn¹ jest gigantycz-

nym przedsiêwziêciem. Transformacja gospodarki kszta³towanej przewa¿nie przez
si³y rynkowe w gospodarkê opart¹ na prawach ekologii nie ma precedensu.

Przewidywane tempo wzrostu gospodarczego uœwiadamia nam wymiar tego

zadania. Wzrost œwiatowej produkcji dóbr i us³ug z 6 bln dol. w 1950 r. do 43 bln
dol. w 2000 r. spowodowa³ dewastacjê œrodowiska na niewyobra¿aln¹ przed pó³-
wieczem skalê. Jeœli gospodarka œwiatowa mia³aby siê rozwijaæ w tempie 3% rocz-
nie, to produkcja dóbr i us³ug powiêkszy³aby siê w nastêpnym pó³wieczu cztero-
krotnie, osi¹gaj¹c wartoœæ 172 bln dol.

Zbudowanie gospodarki ekologicznej w czasie, jaki nam jeszcze pozostaje, wy-

maga szybkich zmian systemowych. Nie odniesiemy sukcesu, realizuj¹c to tu, to
tam jakiœ projekt. Na razie wygrywamy pojedyncze bitwy, ale przegrywamy wojnê,
gdy¿ nie dysponujemy strategi¹ systemowych przemian ekonomicznych, zdoln¹
przestawiæ œwiat na œcie¿kê rozwoju zrównowa¿onego ekologicznie.

Chocia¿ koncepcja zrównowa¿onego rozwoju nieniszcz¹cego œrodowiska jest

znana od æwieræwiecza, ¿aden kraj nie ma strategii budowy gospodarki ekologicz-
nej – przywrócenia równowagi w obiegu zwi¹zków wêgla, ustabilizowania liczby
ludnoœci i poziomu wód gruntowych, ochrony lasów i gleby oraz ró¿norodnoœci
¿ycia roœlinnego i zwierzêcego. Mo¿na wskazaæ poszczególne kraje, które z powo-
dzeniem realizuj¹ jeden czy kilka elementów restrukturyzacji, ale ani jednego, któ-
ry by osi¹gn¹³ zadowalaj¹cy postêp na wszystkich frontach.

Niemniej, zarysy gospodarki ekologicznej s¹ w niektórych krajach wyraŸnie

widoczne. Na przyk³ad 31 krajom europejskim i Japonii uda³o siê ustabilizowaæ
liczbê mieszkañców, spe³niaj¹c jeden z najbardziej podstawowych warunków go-
spodarki ekologicznej. W Europie liczba ludnoœci zosta³a ustabilizowana na pozio-
mie odpowiadaj¹cym wielkoœci produkcji ¿ywnoœci, z nadwy¿k¹ zbo¿a na eksport,
pomagaj¹c¹ pokryæ jego niedobory w krajach rozwijaj¹cych siê. Chiny – najlud-
niejszy na œwiecie kraj – maj¹ teraz ni¿szy przyrost ludnoœci ni¿ Stany Zjednoczone
i zbli¿aj¹ siê do stabilizacji liczby mieszkañców

Liderem w budowie gospodarki ekologicznej jest Dania. Ma ona ustabilizowa-

n¹ liczbê mieszkañców, ponadto wprowadzi³a zakaz budowy elektrowni wêglo-
wych, u¿ywania jednorazowych opakowañ do napojów i uzyskuje dziœ 15% elek-
trycznoœci z generatorów napêdzanych si³¹ wiatru. Co wiêcej, przebudowa³a sys-
tem transportu miejskiego; obecnie 32% przewozów w Kopenhadze przypada na
rowery. Dania jest jeszcze doœæ daleka od zbilansowania emisji wêgla (pierwiastko-
wego) z jego wi¹zaniem, ale zbli¿a siê do tego celu

Inne kraje te¿ osi¹gnê³y okreœlone rezultaty. W Korei Po³udniowej, dziêki pro-

gramowi zalesiania zapocz¹tkowanemu jeszcze za ¿ycia poprzedniego pokolenia,
pagórki i góry pokry³y siê drzewami. Kostaryka przyjê³a plan ca³kowitego przesta-
wienia siê do 2025 r. na odnawialne Ÿród³a energii. Islandia, we wspó³pracy z kon-

Czym jest gospodarka ekologiczna?

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

sorcjum przedsiêbiorstw pod kierownictwem Shella i DaimlerChryslera, zamierza
staæ siê pierwszym krajem œwiata o gospodarce opartej na energii wodorowej

Pojawiaj¹ siê zatem elementy gospodarki ekologicznej, ale zmiany systemowe

wymagaj¹ zasadniczej zmiany sygna³ów rynkowych, tak aby przekazywane w nich
informacje by³y zgodne z zasadami utrzymania zrównowa¿onego œrodowiska. Je-
¿eli nie bêdziemy gotowi zast¹piæ podatków dochodowych podatkami obci¹¿aj¹cy-
mi dzia³alnoœæ szkodliw¹ dla œrodowiska, jak emisja wêgla (pierwiastkowego) i
marnotrawstwo wody, to nie zdo³amy zbudowaæ ekogospodarki (zob. rozdzia³ 11).

Przywrócenie równowagi w systemach natury jest olbrzymim przedsiêwziê-

ciem. Jeœli chodzi o energetykê, wymaga to zast¹pienia gospodarki opartej na wê-
glu gospodark¹ bazuj¹c¹ na wodorze. Nawet najnowoczeœniejsze przedsiêbiorstwa
naftowe, takie jak: British Petroleum i Royal Dutch Shell, w których wiele mówi
siê o budowaniu gospodarki zasilanej energi¹ s³oneczn¹ i wodorow¹, nadal inwe-
stuj¹ ogromne sumy w przemys³ naftowy, przeznaczaj¹c nik³e œrodki, stanowi¹ce
znikomy odsetek ich nak³adów inwestycyjnych, na rozwój przyjaznych dla œrodo-
wiska Ÿróde³ energii

Ograniczenie erozji gruntów do poziomu nieprzekraczaj¹cego czasu tworzenia

gleby bêdzie wymaga³o zmiany metod uprawy. W pewnych warunkach bêdzie to
oznacza³o koniecznoœæ przestawienia siê z orki g³êbokiej na p³ytk¹ albo ca³kowitej
rezygnacji z tego zabiegu. W gospodarce ekologicznej ogromnie zyska na znacze-
niu gospodarka leœna.

Regeneracja lasów deszczowych, które poœrednicz¹ w cyrkulacji wody desz-

czowej na l¹dach i zmniejszaj¹ zagro¿enie powodziowe, jest sama w sobie olbrzy-
mim zadaniem. Wymaga³oby to zaprzestania prowadzonej przez dziesiêciolecia wy-
cinki drzew i trzebienia ca³ych po³aci lasów oraz przyst¹pienia do ich nasadzania;
do sadzenia drzew trzeba by zaanga¿owaæ miliony ludzi.

Budowanie gospodarki ekologicznej zmieni ka¿dy aspekt naszego ¿ycia. Inny

bêdzie system ogrzewania naszych domów i sposób od¿ywiania. Zmieni¹ siê po-
gl¹dy na to, gdzie bêdziemy mieszkaæ, jak bêdziemy spêdzaæ czas wolny oraz ile
dzieci bêdziemy chcieli mieæ. Stworzymy œwiat, w którym bêdziemy czêœci¹ natu-
ry, a nie kimœ obcym.

IERUNKI

PRZEBUDOWY

GOSPODARKI

Gospodarka dostosowana do ekosystemów bêdzie siê zasadniczo ró¿ni³a od

gospodarki dzisiejszej – zanieczyszczaj¹cej i niszcz¹cej œrodowisko i w ostatecz-
nym rachunku skazanej na samozag³adê, opartej na paliwach kopalnych, stawiaj¹-

cej na rozwój motoryzacji, marnotrawnej. Zachodni model gospodarczy jest atrak-
cyjny dlatego, ¿e by³ w stanie zapewniæ

ludzkoœci standard ¿ycia, o jakim nasi

przodkowie nie mogli nawet marzyæ: nadzwyczaj zró¿nicowan¹ dietê, bezprece-
densowy poziom konsumpcji materialnej, niewyobra¿aln¹ ³atwoœæ przemieszcza-
nia siê z miejsca na miejsce. Niestety, ten model nie mo¿e na d³ug¹ metê przetrwaæ,
nawet dla tej bogatej

ludzkoœci, a tym bardziej dla ca³ego œwiata.

Wœród g³ównych sektorów gospodarki – energetycznego, gospodarki materia-

³owej i ¿ywnoœciowego – najg³êbsze zmiany nast¹pi¹ w dwóch pierwszych. Trudno
sobie wyobraziæ bardziej fundamentaln¹ restrukturyzacjê sektorow¹ ni¿ ta, jaka czeka
energetykê, która musi przestawiæ siê z wykorzystania ropy, wêgla i gazu ziemnego
na takie Ÿród³a, jak si³a wiatru, ogniwa s³oneczne i energia geotermiczna.

Zmiany w gospodarce materia³owej bêd¹ dotyczy³y nie tyle rodzajów wyko-

rzystywanych surowców, ile struktury tego sektora. Istniej¹cy model linearny, w
którym przetwórstwo materia³ów zamyka siê w cyklu: kopalnia albo las – sk³ado-
wisko odpadów, zostanie zast¹piony modelem przetwarzaj¹cym surowce wtórne.
W takim systemie obiegu zamkniêtego, naœladuj¹cym naturê, przemys³ surowców
wtórnych zast¹pi w przewa¿aj¹cej mierze przemys³ wydobywczy.

W sektorze ¿ywnoœciowym du¿e zmiany bêd¹ dotyczy³y nie jego struktury,

lecz sposobów zarz¹dzania. W tym przypadku g³ównym zadaniem jest lepsze zago-
spodarowanie kapita³u natury – ustabilizowanie formacji wodonoœnych poprzez ra-
cjonalniejsze wykorzystanie wody, ochrona warstwy próchnicy poprzez zmianê metod
uprawy roli, a przede wszystkim – zapewnienie wzrostu produktywnoœci ziemi upraw-
nej dla unikniêcia koniecznoœci trzebienia lasów na potrzeby produkcji ¿ywnoœci.

Teraz mamy wyobra¿enie, czym mia³aby byæ gospodarka ekologiczna. Zamiast

paliw kopalnych by³aby ona zasilana z innych Ÿróde³ energii emanowanej przez
S³oñce, jak wiatr i œwiat³o s³oneczne, oraz energi¹ geotermiczn¹ z wnêtrza Ziemi
(zob. rozdzia³ 5). Taka gospodarka opiera³aby siê na wodorze, a nie na wêglu. Sa-
mochody i autobusy by³yby napêdzane nie silnikami spalinowymi, tylko ogniwami
paliwowymi, ³adowanymi elektrycznoœci¹ wytwarzan¹ w procesie elektrochemicz-
nym wykorzystuj¹cym jako paliwo wodór. Przy korzystaniu z ogniw paliwowych zasi-
lanych wodorem nie ma emisji dwutlenku wêgla zmieniaj¹cej klimat ani szkodli-
wych dla zdrowia zanieczyszczeñ – wydziela siê tylko woda.

W warunkach nowej gospodarki poziom CO

w atmosferze by³by zrównowa-

¿ony. W przeciwieñstwie do dzisiejszej gospodarki energetycznej, uzale¿nionej od
ropy i gazu, których zasoby skoncentrowane s¹ w garstce krajów, Ÿród³a energii w
ekogospodarce bêd¹ szeroko dostêpne – tak jak œwiat³o s³oneczne i wiatr. Du¿a
zale¿noœæ ca³ego œwiata od dostaw ropy z jednego regionu geograficznego – Bli-

Czym jest gospodarka ekologiczna?

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

skiego Wschodu – prawdopodobnie zmniejszy siê, kiedy zast¹pi¹ j¹ nieszkodliwe
dla klimatu Ÿród³a energii oraz ogniwa paliwowe.

Gospodarka energetyczna bêdzie oparta g³ównie na energii s³onecznej i wodo-

rowej, pochodz¹cej z ró¿nych Ÿróde³ zasilanych przez S³oñce i wykorzystywanych
albo bezpoœrednio do ogrzewania i ch³odzenia, albo poœrednio do produkcji elek-
trycznoœci. Elektrycznoœæ generowana si³¹ wiatru, która oka¿e siê zapewne najtañ-
sza, bêdzie wykorzystywana do pozyskiwania wodoru z elektrolizy wody. W ten
sposób stanie siê mo¿liwe zarówno magazynowanie, jak i transport energii wiatro-
wej. Istniej¹ce gazoci¹gi bêd¹ mog³y byæ pocz¹tkowo wykorzystywane do przesy-
³ania wodoru do sieci lokalnych. Ale w dalszej przysz³oœci, kiedy œwiat przestawi
siê z gospodarki opartej na wêglu na gospodarkê opart¹ na wodorze, sieci ruroci¹-
gów zarówno gazowych, jak i naftowych bêd¹ mog³y byæ dostosowane do przesy-
³ania wodoru na dalsze odleg³oœci.

Zmieni¹ siê systemy komunikacji miejskiej – w rzeczywistoœci ju¿ siê zmienia-

j¹. Ha³aœliwe, zat³oczone, zanieczyszczaj¹ce œrodowisko systemy komunikacji, któ-
rych podstaw¹ jest rozwój motoryzacji, zostan¹ zast¹pione przez systemy transpor-
tu szynowego, pozostawiaj¹ce doœæ przestrzeni dla rowerów i pieszych, zapewnia-
j¹ce wiêksz¹ ³atwoœæ przemieszczania siê, umo¿liwiaj¹ce wiêcej ruchu fizycznego,
mniej zanieczyszczaj¹ce powietrze i mniej szarpi¹ce nerwy (zob. rozdzia³ 9). Hi-
storycy, patrz¹c wstecz na dzisiejsze systemy, zapewne oceni¹ je jako mroczny okres
w rozwoju miast.

Systemy komunikacji miejskiej bêd¹ wykorzystywa³y te same œrodki transpor-

tu co dzisiaj: samochód, tramwaj, autobus i rower. Ró¿nica bêdzie polega³a na zmianie
proporcji. Urbaniœci, dostrzegaj¹c naturaln¹ sprzecznoœæ miêdzy rozwojem moto-
ryzacji a rozwojem miast, zaczn¹ rozwijaæ nowe, czystsze i sprawniejsze systemy
transportu. Ograniczenie ruchu samochodowego i roz³adowanie korków ulicznych
zwiêkszy mobilnoœæ mieszkañców.

O wiele bardziej zmieni siê sektor surowcowy gospodarki ekologicznej (zob.

rozdzia³ 6). Rozwiniête gospodarki przemys³owe o ustabilizowanej populacji mog¹
funkcjonowaæ, opieraj¹c siê w przewa¿aj¹cej mierze na surowcach wtórnych ju¿
znajduj¹cych siê w obiegu gospodarczym. Cykl ich obiegu bêdzie zamkniêty, nie-
pozostawiaj¹cy ¿adnych odpadów do wywiezienia na sk³adowiska.

Jednym z warunków powstrzymania deforestacji Ziemi jest wtórne przetwa-

rzanie papieru; te mo¿liwoœci s¹ wykorzystane obecnie tylko czêœciowo. Drugim
warunkiem jest rozwój alternatywnych Ÿróde³ energii, co zmniejszy zu¿ycie drew-
na na opa³. Tak¿e zwiêkszenie efektywnoœci spalania drewna mo¿e w znacz¹cej
mierze zmniejszyæ obci¹¿enie lasów.

Inn¹ obiecuj¹c¹ mo¿liwoœci¹ jest wykorzystywanie starannie zaprojektowanych,

dostosowanych do œrodowiska i wysoce wydajnych plantacji drzew. Niewielki ob-
szar przeznaczony pod plantacje mo¿e w istotnej mierze przyczyniæ siê do ochrony
lasów w skali globalnej. Mog¹ one dostarczaæ wielekroæ wiêcej drewna z hektara
ni¿ lasy naturalne.

Gospodarka przysz³oœci bêdzie zu¿ywa³a tylko tyle wody, ile wynosi jej poda¿.

Poziom wód gruntowych bêdzie zrównowa¿ony, nie coraz ni¿szy. Celem restruktu-
ryzacji gospodarki bêdzie zwiêkszenie efektywnoœci wykorzystania wody w ka¿-
dym segmencie dzia³alnoœci gospodarczej.

W gospodarce zrównowa¿onej pod wzglêdem ekologicznym po³owy daleko-

morskie, bêd¹ce g³ównym Ÿród³em protein zwierzêcych w diecie ludzkiej, zostan¹
dostosowane do zrównowa¿onej wydajnoœci ³owisk. Dodatkowy popyt bêdzie za-
spokajany dziêki hodowli ryb. Bêdzie to w istocie rzeczy „wodna” wersja takiej
samej transformacji, jaka dokona³a siê w przesz³oœci, kiedy nasi przodkowie przesta-
wili siê z myœlistwa i zbieractwa na uprawê ziemi. S³odkowodna, bazuj¹ca na pokar-
mie roœlinnym hodowla karpia, która jest podstaw¹ rozwiniêtej produkcji ryb ho-
dowlanych w Chinach, mo¿e s³u¿yæ jako model ekologiczny dla reszty œwiata

Do pewnego stopnia w podobnej sytuacji znajduj¹ siê pastwiska. Jednym ze

sposobów zmniejszenia presji na nie jest ¿ywienie zwierz¹t odpadami ze zbiorów,
które albo przeznacza siê na opa³, albo pali siê na polach. Zmiany w tym kierunku,
znacznie ju¿ zaawansowane w Indiach i Chinach, mog¹ mieæ podstawowe znacze-
nie dla zrównowa¿enia wydajnoœci pastwisk na naszym globie (zob. rozdzia³ 7)

Wreszcie, nowa gospodarka bêdzie siê charakteryzowa³a ustabilizowan¹ liczb¹

ludnoœci. Na d³ug¹ metê szansê zrównowa¿onego rozwoju bêdzie mia³o jedynie
takie spo³eczeñstwo, w którym rodziny bêd¹ liczyæ œrednio tylko dwoje dzieci.

OWE

ÊZIE

PRZEMYS

NOWE

MIEJSCA

PRACY

Opisywanie gospodarki ekologicznej jest zajêciem nieco spekulatywnym. Ale,

mimo wszystko, pole spekulacji nie jest tak nieograniczone, jak mog³oby siê wyda-
waæ, poniewa¿ ogólne cechy takiej gospodarki s¹ okreœlane przez zasady ekologii.

Celem opisu procesu restrukturyzacji ca³ej gospodarki przed przejœciem do roz-

dzia³ów poœwiêconych g³ównym sektorom jest uœwiadomienie sobie jego dynami-
ki. Opisane tendencje i zmiany nie s¹ przewidywaniem tego, co siê zdarzy, a s³owo
„bêdzie” jest u¿ywane jedynie dla wygody. Nikt nie wie, czy te zmiany dokonaj¹
siê rzeczywiœcie, ale wiemy, ¿e coœ w tym rodzaju jest konieczne, aby gospodarka
ekologiczna mog³a byæ zbudowana.

Czym jest gospodarka ekologiczna?

100

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Nie jest tylko jasne, w jaki sposób zasady ekologii mog¹ wp³yn¹æ na koncepcje

ekonomiczne, gdy¿ ka¿dy kraj dysponuje np. unikatowym zestawem odnawialnych
Ÿróde³ energii, które mia³yby zasilaæ jego gospodarkê. Niektóre pañstwa mog¹ w
szerokim zakresie korzystaæ ze wszystkich dostêpnych Ÿróde³ odnawialnych, pod-
czas gdy inne mog¹ czerpaæ g³ównie z jednego, wystêpuj¹cego wyj¹tkowo obficie,
powiedzmy – z energii wiatrowej albo s³onecznej. Kraj bogaty w energiê geoter-
miczn¹ mo¿e zdecydowaæ siê na kszta³towanie swojej polityki energetycznej, opie-
raj¹c siê na tym Ÿródle.

Budowanie nowej gospodarki wymaga zwiniêcia przestarza³ych ga³êzi prze-

mys³u, restrukturyzacji pozosta³ych i stworzenia nowych. Zu¿ycie wêgla ju¿ zosta-
³o ograniczone w œwiatowej skali o 7% w stosunku do najwy¿szego poziomu z roku
1996. W niektórych krajach osi¹gniêto to dziêki zwiêkszeniu efektywnoœci jego
spalania; w innych, jak Wielka Brytania i Chiny, dziêki zastêpowaniu go gazem
ziemnym, w jeszcze innych, jak Dania, energi¹ wiatrow¹

G³êboka restrukturyzacja zwi¹zana z zastosowaniem nowych rodzajów napê-

du, zastêpowaniem benzynowych silników spalinowych silnikami wodorowymi i
ogniwami paliwowymi nast¹pi w przemyœle samochodowym. Rezygnacja z wyko-
rzystania energii wybuchu wyzwalanej zap³onem pary benzyn na rzecz reakcji che-
micznej generuj¹cej elektrycznoœæ bêdzie wymaga³a zarówno wyposa¿enia fabryk
samochodów w nowe urz¹dzenia, jak i przekwalifikowania in¿ynierów i mechani-
ków w tej bran¿y.

W nowej gospodarce pojawi¹ siê wa¿ne ga³êzie przemys³u, takie, które jeszcze

w ogóle nie istniej¹ albo s¹ dopiero w zal¹¿ku. Jedn¹ z nich jest energetyka wiatro-
wa (zob. tablica 4.1). Znajduj¹c siê obecnie w embrionalnej fazie rozwoju, mo¿e
siê ona staæ podstaw¹ nowego systemu energetycznego. Nied³ugo miliony turbin
bêd¹ przetwarza³y si³ê wiatrów w elektrycznoœæ, staj¹c siê nieod³¹czn¹ czêœci¹ kra-
jobrazu na ca³ym œwiecie. W wielu krajach wiatr bêdzie dostarcza³ nie tylko elek-
trycznoœci, ale i wodoru z elektrolizy wody. Pr¹d elektryczny i wodór mog¹ ³¹cznie
zaspokoiæ wszystkie potrzeby energetyczne nowego spo³eczeñstwa.

Na tej podstawie powstan¹ trzy nowe sektory przemys³u zwi¹zane z ujarzmia-

niem energii wiatru: produkcji, monta¿u i utrzymania turbin. Zak³ady produkuj¹ce
turbiny powstan¹ w wielu krajach rozwiniêtych i rozwijaj¹cych siê. Monta¿em bê-
d¹cym w istocie dzia³em budownictwa bêd¹ siê zajmowa³y najczêœciej przedsiê-
biorstwa lokalne. Utrzymanie i konserwacja, wymagaj¹ce codziennych zabiegów,
stworz¹ mo¿liwoœci sta³ego zatrudnienia dla miejscowej ludnoœci.

Prê¿noœæ przemys³u turbin wiatrowych ujawni³a siê w latach 2000–2001, kiedy

na ca³ym œwiecie notowano spadek popytu na produkty najwy¿szej techniki. Gdy

101

Czym jest gospodarka ekologiczna?

Tablica 4.1. Przyk³ady nowych dziedzin przemys³u w gospodarce ekologicznej

Ga³¹Ÿ produkcji

Opis

Hodowla ryb

Mo¿na siê spodziewaæ szybkiego rozwoju tej ga³êzi, cho-
cia¿ dwucyfrowy wzrost produkcji z poprzedniej dekady
ulegnie spowolnieniu.

Produkcja rowerów

Popularnoœæ roweru bêdzie ros³a, poniewa¿ jest to pojazd
czysty, cichy, zajmuje ma³o miejsca na parkingach i umo¿-
liwia za¿ywanie ruchu bardzo potrzebnego osobom pro-
wadz¹cym siedz¹cy tryb ¿ycia.

Budowa farm wiatrowych

Produkcja elektrycznoœci z wykorzystaniem si³y wiatrów,
tak¿e z instalacji wykorzystuj¹cych wiatry od l¹dów, bêdzie
szybko ros³a w ci¹gu kilku nadchodz¹cych dziesiêcioleci,
dopóki wiatr nie stanie siê g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia
w energiê elektryczn¹.

Produkcja turbin wiatrowych

Liczba turbin eksploatowanych na skalê przemys³ow¹, mie-
rzona obecnie w tysi¹cach, wkrótce bêdzie mierzona w mi-
lionach, stwarzaj¹c ogromne mo¿liwoœci produkcyjne.

Produkcja wodoru

Pozyskiwanie wodoru stanie siê ogromnym przemys³em,
w miarê jak gaz ten bêdzie zastêpowa³ wêgiel i ropê nafto-
w¹ w procesie przechodzenia od gospodarki opartej na wê-
glu do gospodarki wodorowej.

Produkcja ogniw paliwowych

Rozwinie siê ogromny rynek na ogniwa paliwowe, kiedy
zast¹pi¹ one silniki spalinowe w samochodach i znajd¹
zastosowanie jako generatory pr¹du w budynkach.

Produkcja ogniw s³onecznych

Ogniwa s³oneczne stan¹ siê najlepszym œrodkiem elektry-
fikacji dla wielu spoœród 2 mld mieszkañców Trzeciego
Œwiata, niemaj¹cych dostêpu do elektrycznoœci.

Budowa systemu transportu

W krajach zarówno uprzemys³owionych, jak i rozwijaj¹-

miejskiego opartego na

cych siê miasta zaczn¹ przestawiaæ siê na komunikacjê szy-

pojazdach szynowych

now¹, kiedy mieszkañcy poczuj¹ siê zmêczeni korkami
ulicznymi i zanieczyszczeniami zwi¹zanymi z korzysta-
niem z samochodów.

Sadzenie lasów

Sadzenie lasów stanie siê wa¿n¹ dziedzin¹ dzia³alnoœci
gospodarczej, kiedy nasil¹ siê starania o odbudowê pokry-
wy leœnej Ziemi i rozprzestrzeni¹ siê plantacje drzew.

102

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

przemys³ high-tech jako ca³oœæ notowa³ s³abe wyniki, sprzeda¿ turbin wiatrowych
szybko ros³a, winduj¹c dochody ich producentów na najwy¿szy poziom. Jak siê
przewiduje, rozwój tego sektora bêdzie siê utrzymywa³ w nadchodz¹cych dziesiê-
cioleciach.

Energia wiatru, wyrastaj¹c na tanie Ÿród³o elektrycznoœci i g³ówn¹ ga³¹Ÿ ener-

getyki, da pocz¹tek innemu dzia³owi przemys³u: produkcji wodoru. Z chwil¹, kiedy
turbiny wiatrowe znajd¹ szerokie zastosowanie, w porze nocnej, gdy zu¿ycie pr¹du
elektrycznego spada, pozostan¹ du¿e wolne moce wytwórcze. Tym w zasadzie nie-
potrzebnym pr¹dem w³aœciciele turbin bêd¹ mogli zasilaæ generatory wodoru, zmie-
niaj¹c w ten sposób si³ê wiatru na wodór – idealne paliwo do silników opartych na
ogniwach paliwowych. Generatory wodoru zaczn¹ wypieraæ rafinerie nafty. Turbi-
ny wiatrowe zast¹pi¹ i kopalnie wêgla, i szyby naftowe (zob. tablica 4.2). Zarówno
turbiny wiatrowe, jak i generatory wodoru upowszechni¹ siê, kiedy wiêcej krajów
zechce skorzystaæ z lokalnie dostêpnej energii wiatru.

Tablica 4.2. Przyk³ady schy³kowych ga³êzi produkcji

Ga³¹Ÿ produkcji

Opis

Górnictwo wêglowe

Po spadku wydobycia o 7% w porównaniu ze szczytowym po-
ziomem z 1996 r. bêdzie siê ono nadal zmniejsza³o w nadcho-
dz¹cych latach.

Wydobycie ropy

Prognozy oparte na danych o wyczerpywaniu siê zasobów ropy

naftowej

naftowej zak³adaj¹, ¿e w ci¹gu 5–20 lat jej wydobycie osi¹gnie
najwy¿szy poziom i zacznie spadaæ. Pocz¹tek kurczenia siê wy-
dobycia mog¹ przybli¿yæ obawy przed ociepleniem klimatu.

Energetyka atomowa

Chocia¿ niepokój spo³eczny budz¹ kwestie bezpieczeñstwa,
o upadku tej ga³êzi przes¹dzaj¹ wysokie koszty.

Pozyskiwanie drewna

Szybkie wprowadzanie obowi¹zku ekologicznego znakowania
drewna prawdopodobnie zmusi firmy je pozyskuj¹ce do dosto-
sowania tempa wycinek do tempa regeneracji lasów albo do wy-
cofania siê z interesu.

Wytwarzanie produktów

Z nasilaniem siê d¹¿eñ do tworzenia zamkniêtych cykli obiegu

jednorazowego u¿ytku

materia³ów wiele produktów jednorazowego u¿ytku zostanie
albo zakazanych, albo wypartych z rynku wskutek wysokiego
opodatkowania.

Produkcja samochodów

Wraz ze wzrostem liczby ludnoœci ¿yj¹cej w miastach sprzecz-
noœæ miêdzy rozwojem motoryzacji a rozwojem miast zaostrzy
siê, co doprowadzi do zmniejszenia znaczenia samochodu jako
œrodka transportu.

103

Powa¿ne zmiany dokonaj¹ siê tak¿e w przemyœle spo¿ywczym (zob. rozdzia³ 7).

Niektóre z nich, jak upowszechnienie hodowli ryb, ju¿ siê dokonuj¹. W latach dzie-
wiêædziesi¹tych najszybciej rozwijaj¹cym siê dzia³em œwiatowej gospodarki ¿yw-
noœciowej by³y kultury wodne, których produkcja wzrasta³a o ponad 11% rocznie.
Hodowla ryb bêdzie siê prawdopodobnie nadal rozszerzaæ, dlatego ¿e jest bardzo
wydajnym sposobem przemiany zbo¿a w proteiny zwierzêce

Je¿eli nawet przyjmiemy, ¿e w przysz³oœci rozwój hydroponiki bêdzie wolniej-

szy, to za 10 lat produkcja gospodarstw rybnych i tak zapewne przewy¿szy poziom
produkcji wo³owiny. Chyba jeszcze bardziej zaskakuj¹ce jest to, ¿e mo¿e ona z
czasem dostarczaæ wiêcej ryb ni¿ po³owy dalekomorskie. W przypadku Chin zaj-
muj¹cych pierwsze miejsce na liœcie najwiêkszych konsumentów produktów morza
z hodowli ryb pochodzi ju¿ teraz

poda¿y tych produktów, a tylko

przypada na

po³owy dalekomorskie

Za rozwojem gospodarstw rybnych musi iœæ rozwój przemys³u zaopatruj¹cego

je w karmê, podobnie jak teraz dostarcza siê paszê o odpowiednio skomponowa-
nym sk³adzie farmom kurzym. Pojawi siê tak¿e zapotrzebowanie na ekologów wod-
nych, techników ¿ywienia ryb i weterynarzy zwierz¹t morskich.

Inn¹ rozwojow¹ ga³êzi¹ przemys³u przysz³oœci jest produkcja rowerów i napra-

wa tych pojazdów. Zwa¿ywszy, ¿e rower nie powoduje zanieczyszczeñ, nie zajmu-
je du¿o miejsca i umo¿liwia za¿ywanie ruchu, bardzo potrzebnego ludziom prowa-
dz¹cym siedz¹cy tryb ¿ycia, mo¿na spodziewaæ siê, i¿ w przysz³oœci stanie siê po-
pularnym œrodkiem lokomocji. Jeszcze w 1965 r. liczba wyprodukowanych samo-
chodów i rowerów by³a jednakowa, natomiast dzisiaj produkuje siê rocznie dwa
razy wiêcej rowerów ni¿ samochodów. Pionierami w rozwoju tego modelu komu-
nikacji miejskiej wœród krajów rozwiniêtych s¹ Holandia i Dania, gdzie rowery
widzi siê na ka¿dym kroku. Daje to pojêcie o roli, jak¹ ten pojazd bêdzie w przy-
sz³oœci odgrywa³ na ca³ym œwiecie

Wraz z upowszechnieniem siê roweru wzrasta zainteresowanie pojazdami wspo-

maganymi elektrycznie. S¹ one podobne do zwyk³ych rowerów z t¹ ró¿nic¹, ¿e
maj¹ wmontowany ma³y, zasilany bateri¹ silnik elektryczny, który mo¿e napêdzaæ
albo ca³y rower, albo s³u¿yæ jako dodatkowy napêd, pomagaj¹c w jeŸdzie osobom
starszym czy mieszkañcom terenów pagórkowatych. Szybko rosn¹ca sprzeda¿ tych
rowerów prawdopodobnie utrzyma siê równie¿ w nadchodz¹cych latach.

Jeszcze inn¹ dziedzin¹ rozwojow¹ jest technika s³u¿¹ca zwiêkszeniu efektyw-

noœci wykorzystania wody. O ile w ubieg³ym pó³wieczu wysi³ki koncentrowa³y siê
na podnoszeniu produktywnoœci ziemi, o tyle w nastêpnym bêd¹ one ukierunkowa-
ne na podniesienie produktywnoœci wody. Dos³ownie wszystkie spo³eczeñstwa bêd¹

Czym jest gospodarka ekologiczna?

104

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

musia³y zaj¹æ siê zagospodarowaniem wody w zlewiskach rzek, aby zapewniæ mo¿-
liwie najlepsze wykorzystanie jej zasobów. Zostanie udoskonalona technika nawad-
niania. Upowszechni siê uzdatnianie œcieków miejskich. Obecnie woda wp³ywa do
miast i wyp³ywa z nich, unosz¹c ze sob¹ zanieczyszczenia. W przysz³oœci woda
bêdzie kr¹¿y³a w obiegu zamkniêtym – nigdy nie bêdzie odprowadzana. Poniewa¿
woda nigdzie siê fizycznie nie zu¿ywa, mo¿na z niej korzystaæ przez czas nieogra-
niczony, pod warunkiem ¿e przed ponownym u¿yciem zostanie oczyszczona.

Jeszcze inn¹ ga³êzi¹ przemys³u, która bêdzie odgrywaæ pierwszoplanow¹ rolê

w nowej gospodarce, przyczyniaj¹c siê do oszczêdnoœci energii, jest produkcja apa-
ratury telekonferencyjnej. Uczestnicy konferencji bêd¹ w nich coraz czêœciej uczest-
niczyæ za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, do ³¹cznoœci g³osowej lub wizualnej,
oszczêdzaj¹c w ten sposób czas i œrodowisko. Zadaniem tego przemys³u jest rozwój
globalnej infrastruktury elektronicznej i œwiadczenie us³ug w tym zakresie. Kiedyœ
pojawi¹ siê dos³ownie tysi¹ce firm organizuj¹cych takie konferencje.

Restrukturyzacja gospodarki globalnej doprowadzi do powstania nie tylko no-

wych ga³êzi przemys³u, lecz tak¿e nowych miejsc pracy – nawet zupe³nie nowych
zawodów i specjalnoœci (zob. tablica 4.3). Na przyk³ad z chwil¹ kiedy wiatr stanie
siê wa¿nym Ÿród³em energii, pojawi siê zapotrzebowanie na tysi¹ce wyspecjalizo-
wanych meteorologów, przewiduj¹cych miejsca wyst¹pienia wiatrów, rejestruj¹-
cych ich szybkoœæ i wskazuj¹cych najodpowiedniejsze miejsca do zak³adania farm
wiatrowych. Im dok³adniejsze bêd¹ dane o miejscach powstawania wiatrów, tym te
przedsiêbiorstwa bêd¹ wydajniejsze.

Drug¹ pokrewn¹ specjalizacj¹ bêd¹ in¿ynierowie projektuj¹cy turbiny wiatro-

we. Wielkoœæ i rozwi¹zanie konstrukcyjne turbiny mo¿e byæ ró¿ne w zale¿noœci od
miejsca, gdzie ma ona zostaæ zainstalowana. Zadaniem takiego in¿yniera bêdzie
dopasowanie projektu do okreœlonych charakterystyk wiatru w celu zmaksymalizo-
wania produkcji pr¹du.

Inn¹ szybko rozwijaj¹c¹ siê dziedzin¹ jest architektura œrodowiska. Jednym z

symboli gospodarki ekologicznej s¹ budynki harmonizuj¹ce z otoczeniem. Architekci
œrodowiska bêd¹ projektowaæ budynki energo- i materia³ooszczêdne, maksymalnie
wykorzystuj¹c mo¿liwoœci naturalnych systemów klimatyzacji i oœwietlenia.

W przysz³oœci, w warunkach ograniczonej dostêpnoœci wody, zwiêkszy siê za-

potrzebowanie na hydrologów zajmuj¹cych siê gospodark¹ wodn¹ w zlewiskach
rzek. Musz¹ siê oni znaæ na mechanizmie cykli hydrologicznych, nie wy³¹czaj¹c
przep³ywów wód gruntowych, umieæ okreœlaæ g³êbokoœæ formacji wodonoœnych i
ich zrównowa¿on¹ wydajnoœæ. Bêd¹ oni odgrywaæ pierwszoplanow¹ rolê w zarz¹-
dzaniu gospodark¹ wodn¹ w zlewiskach rzek.

105

Czym jest gospodarka ekologiczna?

Tablica 4.3. Zawody przysz³oœciowe w gospodarce ekologicznej

Zawód

Opis

Meteorologowie wiatrów

Rola meteorologów wiatrów w nowej gospodarce energety-
cznej bêdzie porównywalna z t¹, jaka odgrywali geologo-
wie nafty w tradycyjnej gospodarce.

Doradcy planowania

Jeœli liczba ludnoœci ma siê ustabilizowaæ, to potrzebne bêd¹

rodziny

dos³ownie miliony doradców planowania rodziny.

Leœnicy

Zalesianie bêdzie wymaga³o fachowego doradztwa w podej-
mowaniu decyzji, jakie gatunki drzew, gdzie i w jakich kom-
binacjach sadziæ.

Hydrologowie

Z pog³êbianiem siê niedostatku wody wzroœnie zapotrzebo-
wanie na hydrologów, którzy pomogliby w zarz¹dzaniu go-
spodark¹ wodn¹ w dorzeczach rzek, eksploatacji Ÿróde³ wody
i podnoszeniu efektywnoœci zu¿ycia wody.

In¿ynierowie recyklingu

Specjalnoœci¹ in¿yniersk¹ stanie siê projektowanie wyrobów
konsumpcyjnych, które bêdzie ³atwo rozmontowaæ i wszyst-
kie czêœci skierowaæ do powtórnego przetworzenia.

Weterynarze zwierz¹t

Dotychczas specjalizacja weterynarzy sprowadza³a siê do

wodnych

leczenia du¿ych albo ma³ych zwierz¹t, jednak wobec przewi-
dywanego wzrostu hodowli ryb, która przeœcignie wzrost
produkcji wo³owiny, pojawi siê potrzeba specjalizacji w le-
czeniu zwierz¹t morskich.

Ekonomiœci ekologowie

Wobec oczywistej koniecznoœci przestrzegania podstawo-
wych praw ekologii w planowaniu i podejmowaniu decyzji
ekonomicznych bêdzie ros³o zapotrzebowanie na ekonomi-
stów myœl¹cych kategoriami ekologicznymi.

Geologowie geotermii

Wobec spodziewanego rozszerzenia zakresu wykorzystania
energii geotermicznej w wielu czêœciach œwiata, zarówno
do produkcji elektrycznoœci, jak i do ogrzewania pomiesz-
czeñ, wzroœnie zapotrzebowanie na geologów geotermii.

Architekci œrodowiska

Architekci przyswajaj¹ sobie zasady ekologii, aby móc je
stosowaæ w budynkach, w których ¿yjemy i pracujemy.

Mechanicy rowerowi

Wobec upowszechniania siê rowerów jako œrodka transportu
i rekreacji potrzebni bêd¹ mechanicy wyspecjalizowani w
ich utrzymywaniu na chodzie.

In¿ynierowie budowy

Przewidywana instalacja milionów turbin wiatrowych w

turbin wiatrowych

nadchodz¹cych dziesiêcioleciach silnie zwiêkszy ogólno-
œwiatowe zapotrzebowanie na in¿ynierów tej specjalnoœci.

106

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

W miarê, jak œwiat bêdzie odchodziæ od marnotrawnej gospodarki, potrzebni

stan¹ siê in¿ynierowie projektuj¹cy wyroby nadaj¹ce siê do powtórnego przetwa-
rzania, poczynaj¹c od samochodów, a na komputerach koñcz¹c. Kiedy wyroby s¹
produkowane w sposób umo¿liwiaj¹cy szybk¹ i ³atw¹ rozbiórkê na czêœci i materia-
³y, ich kompleksowe zagospodarowanie jest stosunkowo ³atwe.

Technologie stosowane w recyklingu czasem ró¿ni¹ siê od tych wykorzystywa-

nych przy produkcji z surowców pierwotnych. Na przyk³ad amerykañski przemys³
stalowy, który prawie 60% stali produkuje ze z³omu, stosuje ró¿ne technologie w
zale¿noœci od rodzaju wsadu. Stal wytapiana ze z³omu w elektrycznych piecach
³ukowych wymaga mniejszego zu¿ycia energii ni¿ produkowana w tradycyjnych
piecach martenowskich z surówki ¿elaza. Zadaniem in¿ynierów recyklingu bêdzie
zamkniêcie obiegu materia³owego i zast¹pienie marnotrawnej gospodarki linearnej
gospodark¹ w pe³ni wykorzystuj¹c¹ surowce wtórne

W krajach bogatych w energiê geotermiczn¹ do geologów bêdzie nale¿a³o zlo-

kalizowanie jej Ÿróde³ najlepiej nadaj¹cych siê do budowy elektrowni albo do bez-
poœredniego wykorzystania do ogrzewania budynków. Jednym ze sposobów zaspo-
kojenia przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na geologów geotermii mo¿e
byæ przekwalifikowanie geologów nafty.

Je¿eli kiedykolwiek (lepiej prêdzej ni¿ póŸniej) ma dojœæ do ustabilizowania

liczby ludnoœci œwiata, bêdzie potrzeba o wiele wiêcej doradców planowania rodzi-
ny dla ludnoœci Trzeciego Œwiata. Bêdzie ich przybywaæ g³ównie w krajach rozwi-
jaj¹cych siê, gdzie miliony kobiet nie mog¹ korzystaæ z doradztwa w zakresie pla-
nowania rodziny. Ci sami doradcy, którzy udzielaj¹ porad w sprawach rozrodczoœci
i antykoncepcji, mog¹ odegraæ g³ówn¹ rolê w zapobieganiu rozprzestrzeniania siê
wirusa HIV.

Bardzo potrzebni, szczególnie w krajach rozwijaj¹cych siê, bêd¹ tak¿e in¿ynie-

rowie sanitarni, potrafi¹cy projektowaæ systemy odprowadzania œcieków dzia³aj¹ce
bez wody, ju¿ upowszechniaj¹ce siê w niektórych krajach odczuwaj¹cych jej niedo-
bory. Zwa¿ywszy, ¿e sta³o siê jasne, i¿ u¿ywanie wody do sp³ukiwania œcieków jest
lekkomyœlnym marnotrawstwem, tak przygotowani in¿ynierowie sanitarni bêd¹
bardzo poszukiwani. Sp³ukiwanie œcieków obecnie jest tym bardziej nie do przyjê-
cia, ¿e ekosystemy morskie ju¿ s¹ przeci¹¿one dostaj¹cymi siê do nich sk³adnikami
pokarmowymi. Pomijaj¹c szkodliwoœæ takiej metody usuwania zanieczyszczeñ dla
œrodowiska, woda musi s³u¿yæ zaspokajaniu o wiele wa¿niejszych potrzeb, takich
jak picie, mycie oraz nawadnianie.

Jeszcze jedna specjalnoœæ bêdzie siê prawdopodobnie szybko upowszechniaæ w

rolnictwie ze wzglêdu na uszczuplenie obszaru produktywnych gruntów; chodzi o

107

agronomów specjalizuj¹cych siê w stosowaniu upraw kombinowanych i p³odozmia-
nu. Wymaga to doœwiadczenia zarówno w doborze kultur, które mog¹ dobrze ze
sob¹ wspó³¿yæ w rotacji na poszczególnych dzia³kach, jak i w metodach uprawy
u³atwiaj¹cych stosowanie tej metody.

ISTORYCZNA

OKAZJA

DLA

INWESTORÓW

Przebudowa gospodarki globalnej, maj¹ca na celu stworzenie dla niej perspektyw

zrównowa¿onego rozwoju, jest równoczeœnie niepowtarzaln¹ okazj¹ dla inwestorów.
Jak zauwa¿ono w rozdziale 1, wymaga to przewrotu w myœleniu porównywalnego z
szesnastowieczn¹ rewolucj¹ kopernikañsk¹. Pod wzglêdem skali rewolucja ekolo-
giczna przypomina rewolucjê roln¹ i rewolucjê przemys³ow¹, które j¹ poprzedzi³y.

Rewolucja w rolnictwie wymaga³a przebudowy struktury gospodarki ¿ywno-

œciowej: zerwania przez cz³owieka z wêdrownym trybem ¿ycia, którego podstaw¹
by³o ³owiectwo i zbieractwo, i przestawienia siê na ¿ycie osiad³e, bazuj¹ce na upra-
wie ziemi. Chocia¿ na pocz¹tku by³a ona jedynie uzupe³nieniem myœlistwa i zbie-
ractwa, w koñcu ca³kowicie je zast¹pi³a. Rewolucja rolna wi¹za³a siê z oczyszcze-
niem

powierzchni Ziemi z traw i lasów i przeznaczeniem jej pod uprawê. W

odró¿nieniu od kultury myœliwsko-zbierackiej, która w niewielkim stopniu wp³y-
wa³a na stan Ziemi, ta nowa kultura dos³ownie odmieni³a jej oblicze

Rewolucja przemys³owa trwa³a dwa wieki, aczkolwiek w niektórych krajach

ci¹gle znajduje siê w fazie pocz¹tkowej. U jej podstaw le¿a³o przestawienie siê z
wykorzystania drewna jako Ÿród³a energii na paliwa kopalne. Ta zmiana zapocz¹t-
kowa³a okres ogromnego rozszerzenia dzia³alnoœci gospodarczej. Zasadniczym ry-
sem rewolucji przemys³owej by³o ujarzmienie ogromnych iloœci energii na u¿ytek
gospodarki. Podczas gdy rewolucja w rolnictwie zmieni³a powierzchniê Ziemi,
rewolucja przemys³owa zmieni³a jej atmosferê. Wzrost wydajnoœci, który ta rewo-
lucja umo¿liwi³a, wyzwoli³ ogromne zasoby energii twórczej. Ukszta³towa³a ona
tak¿e nowe style ¿ycia i zapocz¹tkowa³a najbardziej destrukcyjn¹ dla œrodowiska
erê w historii ludzkoœci, kieruj¹c œwiat na drogê upadku.

Rewolucja ekologiczna przypomina rewolucjê przemys³ow¹ w tym, ¿e obie

wi¹¿¹ siê z wykorzystaniem nowych Ÿróde³ energii. I jak obie poprzednie rewolucje
tak¿e ta odmieni ca³y œwiat. Ró¿nice dotycz¹ skali, czasu trwania i pocz¹tków tych
trzech rewolucji. Inaczej ni¿ dwie poprzednie, rewolucja ekologiczna musi zostaæ
skrócona do kilku dziesiêcioleci. Si³¹ napêdow¹ wczeœniejszych by³y nowe odkry-
cia, postêp techniczny, podczas gdy koniecznoœæ dokonania tej nowej rewolucji jest
dyktowana przez instynkt samozachowawczy.

Czym jest gospodarka ekologiczna?

108

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Jak wspomniano, powsta³y nowe mo¿liwoœci inwestycyjne, jakich nie by³o ni-

gdy w historii. Nak³ady, jakie œwiat co roku przeznacza na wydobycie ropy, bêd¹cej
g³ównym Ÿród³em energii, daj¹ pojêcie o tym, ile mo¿na by przeznaczyæ na rozwój
jej nowych Ÿróde³ w gospodarce ekologicznej. W 2000 r. œwiat zu¿y³ prawie 28 mld
bary³ek ropy, czyli oko³o 76 mln bary³ek dziennie. Przy cenie 27 dol. za bary³kê
daje to 756 mld dol. rocznie. Ile trzeba by nowych turbin wiatrowych, ¿eby wypro-
dukowaæ tak¹ iloœæ energii? Ile baterii s³onecznych na dachach domów? Ile gor¹-
cych Ÿróde³?

Zasadnicza ró¿nica miêdzy inwestowaniem w paliwa kopalne a inwestowaniem

w turbiny generuj¹ce pr¹d, ogniwa s³oneczne i Ÿród³a geotermiczne polega na tym,
¿e te ostatnie mog¹ dostarczaæ energii stale. Te „studnie” nigdy nie wyschn¹. Gdy-
by pieni¹dze inwestowane co roku w zagospodarowanie z³ó¿ ropy zosta³y wydane
na budowê turbin wiatrowych, wytworzona elektrycznoœæ wystarczy³aby na pokry-
cie

jej œwiatowego zu¿ycia

Inwestycje w infrastrukturê nowej gospodarki energetycznej, które trzeba bê-

dzie w koñcu poczyniæ, kiedy zostan¹ wyczerpane zasoby paliw kopalnych, bêd¹
oczywiœcie musia³y byæ ogromne. Z³o¿¹ siê na to nowe linie przesy³owe ³¹cz¹ce
pola turbin wiatrowych z u¿ytkownikami pr¹du i ruroci¹gi ³¹cz¹ce dostawców wodo-
ru z koñcowymi odbiorcami. Istniej¹ca infrastruktura energetyczna – linie przesy³o-
we pr¹du elektrycznego i gazoci¹gi – bêdzie mog³a byæ w znacznym zakresie wy-
korzystana tak¿e w nowej gospodarce energetycznej. Lokalne sieci dystrybucji gazu
w ró¿nych miastach mog¹ byæ ³atwo przystosowane do rozprowadzania wodoru.

Nowe Ÿród³a energii stwarzaj¹ mo¿liwoœæ zmniejszenia zale¿noœci krajów roz-

wijaj¹cych siê od importu ropy naftowej, uwalniaj¹c kapita³ potrzebny na rozwój
krajowych Ÿróde³ energii. Jeœli nawet niektóre kraje maj¹ w³asne z³o¿a ropy, to
wszystkie mog¹ korzystaæ z energii wiatru i S³oñca. Z punktu widzenia mo¿liwoœci
rozwoju gospodarczego i zatrudnienia te nowe technologie energetyczne s¹ b³ogo-
s³awieñstwem.

Mo¿na przewidywaæ, ¿e inwestycje maj¹ce na celu zwiêkszenie efektywnoœci

wykorzystania energii równie¿ bêd¹ szybko ros³y, dlatego, ¿e s¹ one korzystne.
Dos³ownie we wszystkich krajach, uprzemys³owionych i rozwijaj¹cych siê, oszczêd-
noœæ jest najtañszym Ÿród³em pozyskania dodatkowych iloœci energii. Zast¹pienie
ma³o wydajnych tradycyjnych ¿arówek ¿arowych wysoce efektywnymi kompakto-
wymi lampami fluorescencyjnymi obiecuje zyski, jakich nie mo¿e przynieœæ gra na
gie³dzie.

Szerokie mo¿liwoœci stwarza równie¿ gospodarka ¿ywnoœciowa. Mo¿na siê

spodziewaæ, ¿e np. zapotrzebowanie na produkty morza zwiêkszy siê w ci¹gu 50 lat

109

co najmniej o po³owê, a mo¿e jeszcze bardziej. Je¿eli tak siê stanie, to wydajnoœæ
hodowli ryb, wynosz¹ca teraz 31 mln ton rocznie, bêdzie musia³a siê potroiæ i w
tym samym tempie bêd¹ musia³y rosn¹æ inwestycje w gospodarstwa rybne. Cho-
cia¿ tempo rozwoju hodowli wodnej mo¿e spaœæ poni¿ej 11% rocznie, jak w ostat-
nim dziesiêcioleciu, niemniej bêdzie ono znaczne i stworzy nowe mo¿liwoœci in-
westowania

Podobna sytuacja istnieje w gospodarce leœnej. Plantacje drzewne zajmuj¹ obec-

nie 113 mln hektarów. Dla zaspokojenia przysz³ego zapotrzebowania na drewno i
zmniejszenia presji na lasy konieczne jest zwiêkszenie tego obszaru przynajmniej o
po³owê i równoczeœnie sta³e podnoszenie jego produktywnoœci. To te¿ stwarza
ogromne mo¿liwoœci inwestowania

Rewolucja ekologiczna nie pozostawi nietkniêtej ¿adnej ga³êzi gospodarki glo-

balnej. W nowej gospodarce niektóre przedsiêbiorstwa wygraj¹, inne przegraj¹. Te
firmy, które przewiduj¹ narodziny gospodarki ekologicznej i dostosowuj¹ do tego
swoje plany, znajd¹ siê wœród zwyciêzców. Te, które trzymaj¹ siê przyzwyczajeñ z
przesz³oœci, ryzykuj¹ przegran¹.

Czym jest gospodarka ekologiczna?

110

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 5

UDOWANIE

GOSPODARKI

WODOROWO

SOLARNEJ

W maju 2001 r. administracja prezydenta George’a W. Busha og³osi³a z fanfa-

rami 20-letni plan energetyczny USA. Plan ten wielu rozczarowa³, poniewa¿ nie
uwzglêdniono w nim w dostatecznym stopniu ogromnych mo¿liwoœci podnoszenia
wydajnoœci sektora energetyki. Jego autorzy przeoczyli te¿ gigantyczny potencja³
wiatru, który w ci¹gu 20 lat mo¿e przyczyniæ siê do zwiêkszenia zdolnoœci wytwór-
czych amerykañskiej energetyki bardziej ni¿ wêgiel. Plan pozwala³ zorientowaæ
siê, z jakimi problemami stykaj¹ siê niektóre rz¹dy przy kszta³towaniu polityki ener-
getycznej, która by³aby w zgodzie z ekosystemami

Plan, opracowany pod kierunkiem wiceprezydenta Dicka Cheneya, koncentro-

wa³ siê na zwiêkszaniu produkcji paliw kopalnych, co by³oby bardziej na miejscu
na pocz¹tku XX ni¿ u progu XXI w. Podkreœla³ on znaczenie wêgla; autorzy najwi-
doczniej nie zdawali sobie sprawy, ¿e jego zu¿ycie osi¹gnê³o punkt szczytowy w
1996 r. i od tego czasu zmniejszy³o siê o oko³o 7%, poniewa¿ inne kraje zaczê³y ju¿
odchodziæ od tego paliwa kopalnego. Nawet Chiny, które w spalaniu wêgla rywalizu-
j¹ o pierwszeñstwo ze Stanami Zjednoczonymi, zmniejszy³y jego zu¿ycie od 1996 r. w
przybli¿eniu o 14%

Przysz³oœæ energetyki rysuje siê zupe³nie inaczej, ni¿ to nakreœla plan energe-

tyczny Busha. Zak³ada on np., ¿e udzia³ produkcji energii z odnawialnych Ÿróde³ z
wyj¹tkiem hydroenergetyki w ca³oœci produkcji energetycznej USA zwiêkszy siê z
2% obecnie do 2,8% do roku 2020.

Tymczasem na kilka miesiêcy przed og³oszeniem planu energetycznego Busha

Amerykañskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej (American Wind Energy As-

111

sociation – AWEA) przewidywa³o na rok 2001 osza³amiaj¹cy, 60-procentowy przy-
rost mocy generatorów wiatrowych. W skali ca³ego œwiata produkcja energii wia-
trowej zwiêkszy³a siê w ci¹gu poprzednich 5 lat prawie czterokrotnie, co stawia j¹
na równi z przemys³em komputerowym

Chocia¿ plan energetyczny Busha tego nie odzwierciedla, jest faktem, ¿e go-

spodarka energetyczna œwiata stoi na progu zasadniczych przekszta³ceñ. Patrz¹c z
perspektywy historycznej, XX w. by³ stuleciem paliw kopalnych. Do wêgla, zajmu-
j¹cego ju¿ w 1900 r. jako g³ówne paliwo mocn¹ pozycjê, do³¹czy³a – wraz z poja-
wieniem siê samochodu – ropa naftowa. Jednak dopiero w 1967 r. zast¹pi³a ona
wêgiel w roli konia poci¹gowego œwiatowej energetyki. Gaz ziemny zyska³ na po-
pularnoœci w koñcowych dziesiêcioleciach XX w., kiedy wzmog³o siê zaniepokoje-
nie zanieczyszczeniem powietrza w miastach i zmianami klimatycznymi, i w 1999 r.
wysun¹³ siê przed wêgiel

Z pocz¹tkiem nowego wieku paliwa kopalne zaczynaj¹ byæ zastêpowane przez

energiê S³oñca. Ostatnie dziesiêciolecia by³y okresem systematycznego odchodze-
nia od wêgla, najbrudniejszego z paliw i najgroŸniejszego dla klimatu, na rzecz
ropy, która jest nieco mniej szkodliwa dla œrodowiska, a potem na rzecz gazu ziem-
nego, najczystszego i najmniej zanieczyszczaj¹cego atmosferê z tych trzech rodza-
jów paliw. W³aœnie d¹¿enie do pozyskania czystych, nieszkodz¹cych klimatowi paliw,
a nie wyczerpywanie siê zasobów kopalin, jest si³¹ napêdow¹ transformacji, która
wprowadza œwiat w wiek S³oñca i wodoru

Mo¿na oczekiwaæ, ¿e podobnie jak zu¿ycie wêgla osi¹gnê³o w 1996 r. szczyto-

wy poziom równie¿ wzrost wydobycia ropy osi¹gnie granice jeszcze w bie¿¹cym
albo w nastêpnym dziesiêcioleciu. Zu¿ycie gazu bêdzie ros³o nieco d³u¿ej ze wzglêdu
na jego bogate z³o¿a i popularnoœæ jako paliwa czystego, wydzielaj¹cego mniej
zwi¹zków wêgla. Gaz jest tak¿e paliwem idealnym na okres przechodzenia od ener-
getyki wêglowej do energetyki wodorowej. Jeœli jego zu¿ycie bêdzie ros³o po oko³o
2% rocznie jak w ostatnim dziesiêcioleciu, bêdzie to wymaga³o budowy nowych
gazoci¹gów i zbiorników – czyli infrastruktury, która kiedyœ bêdzie mog³a byæ ³a-
two przystosowana do transportu i magazynowania wodoru

Nawet towarzystwa naftowe zaczynaj¹ uœwiadamiaæ sobie, ¿e nadszed³ czas

transformacji energetyki. Po latach zaprzeczania istnieniu zwi¹zku miêdzy spala-
niem paliw kopalnych a zmianami klimatu dyrektor generalny British Petroleum
(BP) John Browne og³osi³ 19 maja 1997 r. swoje nowe stanowisko w historycznym
przemówieniu na Uniwersytecie Stanforda. „Moi koledzy i ja bierzemy zagro¿enie
globalnym ociepleniem powa¿nie. Czas na uwzglêdnienie zmian klimatycznych
przy kszta³towaniu polityki przychodzi nie wtedy, gdy zwi¹zek miêdzy efektem

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

112

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

cieplarnianym a tymi zmianami zostanie ostatecznie udowodniony, ale wtedy, gdy
istnienia takiego zwi¹zku nie mo¿na wykluczyæ i zagro¿enie takie jest powa¿nie
brane pod uwagê przez spo³eczeñstwo, którego czêœci¹ jesteœmy. My w BP znaleŸ-
liœmy siê w tym punkcie”. W lutym 1999 r. dyrektor generalny ARCO Michael
Bowlin powiedzia³ na konferencji energetycznej w Houston, ¿e widaæ ju¿ pocz¹tek
koñca ery ropy. Dyskutowaliœmy tam potrzebê przestawienia gospodarki opartej na
energetyce wêglowej na gospodarkê zasilan¹ energi¹ wodorow¹

Seth Dunn w magazynie „World Watch” stwierdzi³, ¿e konsorcjum przedsiê-

biorstw pod przewodnictwem firm Shell Hydrogen i DaimlerChrysler osi¹gnê³o w
1999 r. porozumienie z rz¹dem Islandii w sprawie przekszta³cenia jej w pierwszy na
œwiecie kraj o gospodarce opartej na wodorze. Shell jest tym zainteresowany, ponie-
wa¿ zamierza przyst¹piæ do budowy bazy produkcyjnej i dystrybucyjnej wodoru, a
DaimlerChrysler spodziewa siê wypuœciæ na rynek samochód napêdzany ogniwem
paliwowym. Shell planuje otwarcie w Islandii pierwszej sieci stacji wodorowych

Postêpy w przebudowe œwiatowej gospodarki energetycznej s¹ wyraŸnie wi-

doczne. Zmiany postêpuj¹ o wiele szybciej, ni¿ mo¿na siê tego by³o spodziewaæ
jeszcze kilka lat temu. Czêœciowo s¹ one napêdzane mno¿¹cymi siê dowodami, ¿e
klimat Ziemi rzeczywiœcie siê ociepla i przyczyn¹ tego jest spalanie paliw kopal-
nych

ODSTAWY

EFEKTYWNOŒCI

ENERGETYCZNEJ

Kiedy Bush og³osi³ nowy plan energetyczny, wielu zaskoczy³o to, ¿e po³o¿ono

w nim prawie wy³¹cznie nacisk na zwiêkszenie produkcji, poœwiêcaj¹c pocz¹tkowo
ma³o uwagi mo¿liwoœciom poprawy efektywnoœci zu¿ycia energii. W odpowiedzi
na to Sojusz na rzecz Oszczêdzania Energii (Alliance to Save Energy) z siedzib¹ w
Waszyngtonie opublikowa³ kontrpropozycje, których realizacja pozwoli³aby wy-
eliminowaæ potrzebê budowania wiêkszoœci z 1,3 tys. elektrowni przewidzia-
nych w planie Busha. By³yby one o wiele mniej kosztowne i mniej szkodliwe dla
œrodowiska

Dyrektor tego stowarzyszenia odpowiedzialny za programy rozwoju Bill Prin-

dle wskazywa³, ¿e wprowadzenie norm efektywnoœci urz¹dzeñ gospodarstwa do-
mowego, zaaprobowanych przez administracjê zarówno Clintona, jak i Busha, wy-
eliminowa³oby potrzebê budowy do 2020 r. 127 elektrowni. Gdyby zastosowano
bardziej rygorystyczne normy efektywnoœci instalacji klimatyzacyjnych w domach
mieszkalnych ni¿ te, które przyjê³a administracja Clintona, pozwoli³oby to zrezy-
gnowaæ z budowy dalszych 43 elektrowni. Surowsze normy dla instalacji przemy-

113

s³owych i komunalnych przyczyni³yby siê do rezygnacji z budowy jeszcze 50. Za-
stosowanie ulg podatkowych i przepisów kodeksu energetycznego pozwoli³oby w
ci¹gu 20 lat na zwiêkszanie efektywnoœci energetycznej nowych budynków, dziêki
czemu odpad³aby koniecznoœæ budowy dalszych 170 elektrowni. Wreszcie, popra-
wa efektywnoœci energetycznej istniej¹cych budynków, ³¹cznie z klimatyzacj¹,
oœwietleniem i ch³odzeniem obiektów gospodarczych i komunalnych, pozwoli³aby
ograniczyæ plan budowy o kolejnych 210 elektrowni

Lista Prindle’a jest d³u¿sza, ale tylko tych 5 zaleceñ ograniczy³oby plany budo-

wy o 600 si³owni. Koszty przedsiêwziêæ pozwalaj¹cych unikn¹æ ich budowy by³y-
by o wiele ni¿sze ni¿ koszty budowy. Wszystko, co przedsiêbierzemy w celu oszczê-
dzania elektrycznoœci, jest op³acalne; niektóre zabiegi zapewniaj¹ nawet 30-pro-
centowe roczne stopy zwrotu

Redaktor dzia³u ekonomicznego tygodnika „Business Week” Peter Coy twier-

dzi, ¿e wprowadzenie taryfy dziennej za elektrycznoœæ, wzrastaj¹cej w godzinach
szczytu i obni¿aj¹cej siê w nocy, te¿ powa¿nie zmniejszy³oby zapotrzebowanie na
energiê. Chocia¿ nie obliczy³ on, o ile mo¿na by wtedy zmniejszyæ liczbê elektrow-
ni, nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e jakiœ potê¿ny blok energetyczny mo¿na by dziêki temu
zdemontowaæ

Amory Lovins z Instytutu Rocky Mountain zyska³ œwiatow¹ s³awê, lansuj¹c

ideê, ¿e taniej jest oszczêdzaæ energiê, ni¿ j¹ kupowaæ. W odpowiedzi na jego prze-
konuj¹ce wywody, wed³ug których inwestycje polegaj¹ce na zwiêkszeniu efektyw-
noœci mog¹ czêsto przynieœæ 30-procentowy lub nawet wiêkszy zwrot nak³adów
rocznie, wiele przedsiêbiorstw zainwestowa³o w projekty oszczêdnoœciowe du¿e
sumy. Lovins jest przekonany, ¿e niezale¿nie od poprawy efektywnoœci, jaka nast¹-
pi³a po podwy¿kach cen ropy z lat siedemdziesi¹tych, przedsiêbiorcy amerykañscy
nadal s¹ w stanie obni¿yæ wysokoœæ rachunków za energiê elektryczn¹ o po³owê i
jeszcze zarobiæ na tym

Doœwiadczenia Europy dostarczaj¹ wielu dowodów na to, ¿e mo¿liwoœci oszczê-

dzania energii w Stanach Zjednoczonych istniej¹. Europejczycy zu¿ywaj¹ zwykle o
30% mniej energii na jednostkê produktu narodowego brutto ni¿ Amerykanie. Sta-
ny Zjednoczone mog³yby z ³atwoœci¹ spe³niæ do 2010 r. postulat ograniczenia emi-
sji dwutlenku wêgla zawarty w protokole z Kioto, zbli¿aj¹c siê do europejskiego
poziomu efektywnoœci, który jest znacznie ni¿szy od tego, jaki mo¿na osi¹gn¹æ,
stosuj¹c najnowsze osi¹gniêcia technologii

Chocia¿ Europa ju¿ teraz znacznie wyprzedza Stany Zjednoczone pod wzglê-

dem efektywnoœci zu¿ycia energii, niektóre kraje europejskie nadal notuj¹ w tej
dziedzinie postêp. Na pocz¹tku sierpnia 2001 r. Anglicy wprowadzili zmiany po-

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

114

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

datkowe stymuluj¹ce inwestycje w urz¹dzenia oszczêdzaj¹ce energiê. Wydatki na
œrodki trwa³e mo¿na obecnie odliczaæ od zysków podlegaj¹cych opodatkowaniu,
pod warunkiem ¿e nowe urz¹dzenia spe³niaj¹ efektywnoœciowe normy zu¿ycia ener-
gii. Do kategorii urz¹dzeñ, których instalacja upowa¿nia do ubiegania siê o ulgi po-
datkowe, zaliczono uk³ady kogeneracyjne (produkuj¹ce ciep³o i elektrycznoœæ), boj-
lery, silniki elektryczne, urz¹dzenia oœwietleniowe i ch³odnicze. Ten system jest wzo-
rowany na podobnych rozwi¹zaniach z powodzeniem stosowanych w Holandii

W podwy¿szaniu efektywnoœci energetycznej i zmniejszaniu emisji wêgla (pier-

wiastkowego) przoduj¹ obecnie Chiny. Wygl¹da na to, ¿e w ci¹gu ostatnich 4 lat
uda³o im siê – dziêki ograniczeniu subsydiów dla górnictwa wêglowego, wprowa-
dzeniu cen rynkowych na paliwa oraz nowym inicjatywom oszczêdnoœciowym –
zmniejszyæ emisjê CO

, mimo ¿e ich gospodarka ros³a w tempie 7% rocznie. Chiny

wkrótce rozpoczn¹ produkcjê bardzo oszczêdnej lodówki, która bêdzie zu¿ywa³a
tylko po³owê pr¹du pobieranego przez tradycyjne modele

Wszêdzie na œwiecie mo¿liwoœci oszczêdzenia energii wynikaj¹ z zast¹pienia

tradycyjnych ¿arówek kompaktowymi lampami fluorescencyjnymi (CFLs), które
pobieraj¹ o

mniej pr¹du ni¿ ¿arówki ¿arowe i chocia¿ s¹ od nich dro¿sze, równo-

czeœnie s¹ 13 razy trwalsze. Koszty stosowania lamp fluorescencyjnych przez 3 lata
po 4 godz. dziennie, ³¹cznie z cen¹ samych ¿arówek, wynios³yby 19,06 dol., a tych
ostatnich 39,54 dol. Nawet odliczaj¹c koszty robocizny zwi¹zane z szeœciokrotn¹
wymian¹ nietrwa³ych ¿arówek ¿arowych, stopa zwrotu zainwestowanych pieniê-
dzy bêdzie nadal kszta³towa³a siê na poziomie prawie 30% rocznie

Je¿d¿¹c z kraju do kraju na promocje ksi¹¿ek i z referatami na konferencje,

zawsze sprawdzam, jakie ¿arówki s¹ w pokojach hotelowych. Niektóre sieci hote-
lowe stosuj¹ prawie wy³¹cznie kompaktowe lampy fluorescencyjne. Inne korzysta-
j¹ z nich rzadko albo wcale. Mo¿liwoœci inwestowania w kompaktowe lampy flu-
orescencyjne i równoczesnego zamykania elektrowni s¹ w globalnej skali nie tylko
ogromne, ale bardzo zyskowne.

Inn¹ dziedzin¹, gdzie mo¿liwoœci poprawy s¹ te¿ olbrzymie, jest oszczêdzanie

paliwa samochodowego. W Stanach Zjednoczonych, które maj¹ jeden z najmniej
sprawnych parków samochodowych w œwiecie, nowe modele z 2001 r. przeje¿d¿a-
³y na galonie benzyny (3,785 litra) oko³o 24,5 mili (39,4 km) – mniej ni¿ w 1987 r.,
kiedy œrednia wynosi³a 26,2 mili (42 km). Oznacza to, ¿e sprawnoœæ silników sa-
mochodowych spad³a o 6%, mimo ¿e nale¿a³oby oczekiwaæ – zwa¿ywszy na po-
stêp techniczny i rosn¹ce zaniepokojenie globalnym ociepleniem – poprawy. Na
szczêœcie ostatnio pojawi³y siê sygna³y, ¿e Kongres zechce przej¹æ inicjatywê i usta-
nowi na nadchodz¹ce kilkanaœcie lat nowe normy zu¿ycia paliwa

115

Zu¿ycie paliwa w modelach sprzedawanych w Stanach Zjednoczonych w 2001 r.

jest bardzo ró¿ne, poczynaj¹c od hondy Insight z silnikiem elektryczno-benzyno-
wym, która przeje¿d¿a na galonie 68 mil (109,4 km) na autostradzie i 61 mil (98
km) w mieœcie, a koñcz¹c na ferrari, którego osi¹gi wynosz¹ odpowiednio 13 mil
(20,9 km) i 8 mil (12,9 km). Niewiele wy¿ej od ferrari plasuj¹ siê w tej klasyfikacji
niektóre du¿e sportowe wozy terenowe. Pojawienie siê na rynku paliwooszczêd-
nych samochodów, takich jak honda Insight i toyota Prius, stwarza mo¿liwoœæ zmniej-
szenia zu¿ycia paliwa samochodowego w USA œrednio o po³owê; daje to wyobra-
¿enie o olbrzymich mo¿liwoœciach oszczêdzania benzyny

Starania o stworzenie warunków zmuszaj¹cych do efektywnego wykorzystania

energii, bez wzglêdu na jej Ÿród³o, s¹ wskazane ze wzglêdu na korzyœci ekonomicz-
ne i ochronê œrodowiska. Minimalnym wymogiem powinno byæ, by œwiat inwesto-
wa³ w takie przedsiêwziêcia oszczêdnoœciowe, które s¹ op³acalne przy obecnych
cenach. Tylko to pozwoli³oby znacznie obni¿yæ œwiatowe zu¿ycie energii.

Niekiedy proste zabiegi daj¹ du¿y efekt. W Bangkoku w³adze miejskie zdecy-

dowa³y, ¿e o godzinie 21 okreœlonego dnia tygodnia g³ówne stacje telewizyjne maj¹
wyœwietliæ licznik wskazuj¹cy aktualn¹ wielkoœæ poboru pr¹du elektrycznego w
mieœcie. Wraz z pojawieniem siê licznika na ekranach wzywano wszystkich do
wy³¹czenia niepotrzebnego oœwietlenia i urz¹dzeñ. W odpowiedzi wskazówka licz-
nika na oczach telewidzów opada³a; pobór pr¹du zmniejszy³ siê o 735 megawatów
– wystarczaj¹co, aby mo¿na by³o wy³¹czyæ dwie elektrownie wêglowe œredniej
mocy. Ten wizualny eksperyment na trwa³e zmieni³ zachowania telewidzów, prze-
konuj¹c ich, ¿e maj¹ wp³yw na sytuacjê, a dzia³aj¹c wspólnie mog¹ przyczyniaæ siê
do zamykania elektrowni

Celem tego rozdzia³u jest uœwiadomienie, jak wielkie mamy mo¿liwoœci oszczê-

dzania energii. Podjêcie skutecznych dzia³añ w tym kierunku w skali globalnej
umo¿liwi³oby – dziêki pojawieniu siê nowych Ÿróde³ energii – zmniejszenie wydat-
ków na energiê, ograniczenie zanieczyszczenia powietrza oraz stabilizacjê klimatu.
Rozwój silników napêdzanych wodorem równoczeœnie zmniejszy³by zagro¿enie
nowymi skokowymi podwy¿kami cen ropy naftowej, bêd¹ce Ÿród³em niepokoju
wielu rz¹dów.

JARZMIANIE

WIATRU

Nowoczesny przemys³ zwi¹zany w wykorzystywaniem si³y wiatru powsta³ w

Kalifornii na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych w zwi¹zku z gwa³townymi podwy¿ka-
mi cen ropy naftowej w latach 1973 i 1979. Z inicjatywy gubernatora Jerry’ego

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

116

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Browna stan wprowadzi³ w³asne, obok federalnych, zachêty podatkowe do inwe-
stowania w odnawialne Ÿród³a energii. Dziêki temu na jego terytorium powsta³y
moce wytwórcze wystarczaj¹ce do zaspokojenia zapotrzebowania na energiê elek-
tryczn¹ gospodarstw domowych w San Francisco. Jednak po pierwszym zrywie w
Kalifornii zainteresowanie wykorzystaniem energii wiatru w USA os³ab³o i w ko-
lejnym dziesiêcioleciu prawie zamar³o

Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych rozwój energetyki wiatrowej zwalnia³,

w Europie zacz¹³ nabieraæ rozmachu, w czym pocz¹tkowo przewodzi³a Dania, gdzie
wyprodukowano du¿¹ czêœæ turbin wiatrowych zainstalowanych w Kalifornii. Jak
ju¿ wspomniano, w latach 1995–2000 produkcja energii z wiatru zwiêkszy³a siê
czterokrotnie, dorównuj¹c tempu rozwoju przemys³u komputerowego (zob. wykres
5.1). Stany Zjednoczone ponownie w³¹czy³y siê do wspó³zawodnictwa. Wed³ug
przewidywañ Europejskiego Stowarzyszenia Energetyki Wiatrowej (Europen Wind
Energy Association – EWEA), zainstalowana w USA moc turbin wiatrowych mia³a
zwiêkszyæ siê do 2001 r. o 60%

Dzisiaj w Danii 15% elektrycznoœci pochodzi z wykorzystania si³y wiatru. Dla

Szlezwiku-Holsztyna na pó³nocy Niemiec odsetek ten wynosi 19%, a w niektórych
innych landach a¿ 75%. Uprzemys³owiona prowincja Hiszpanii Nawarra, zaczyna-
j¹c przed zaledwie 6 laty, otrzymuje teraz 22% elektrycznoœci z wiatru. Jednak pod
wzglêdem wielkoœci zainstalowanej mocy przodownictwo na œwiecie objê³y Niem-
cy przed Stanami Zjednoczonymi (zob. tablica 5.1). Kolejne na tej liœcie s¹ Hiszpa-
nia, Dania i Indie

Wykres 5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych na œwiecie w latach 1980–2000

•ród³o: zob. przypis 23

megawaty

20 000

16 000

12 000

8 000

4 000

117

Postêp w technologii produkcji turbin, opieraj¹cy siê w du¿ej mierze na osi¹gniê-

ciach przemys³u lotniczego, doprowadzi³ do obni¿enia kosztów generowania pr¹du
si³¹ wiatru z 38 centów za kWh na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych do poni¿ej 4
centów za kWh w g³ównych oœrodkach energetyki wiatrowej w 2001 r. (zob. wy-
kres 5.2). W niektórych miejscowoœciach pr¹d generowany si³¹ wiatru jest ju¿
tañszy ni¿ pr¹d z elektrowni opalanych rop¹ i gazem. Zwa¿ywszy, ¿e wielkie kor-
poracje, jak ABB, Royal Dutch Shell i Enron* przeznaczaj¹ na rozwój tej dziedziny
wielkie œrodki, mo¿na siê spodziewaæ dalszej obni¿ki kosztów

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

* Enron zbankrutowa³ w 2002 r. [przyp. t³um.].

Tablica 5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych w wybranych krajach w 2000 r.

Kraj

Moc zainstalowana (w megawatach)

Niemcy

6113

Stany Zjednoczone

2554

Hiszpania

2250

Dania

2140

Indie

1167

• r ó d ³ o: Global Wind Energy Market Report 2000, AWEA, <www.awea.org/faq/global2000.html> (25
czerwca 2001 r.).

Wykres 5.2. Œredni koszt wytworzenia 1 kWh energii w elektrowniach wiatrowych

w Stanach Zjednoczonych w latach 1982, 1990 i 2001

•ród³o: zob. przypis 25

centy

4,5

118

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Wiatr jest obfitym, dostêpnym na ca³ym œwiecie Ÿród³em energii. Amerykañ-

skie Wielkie Równiny s¹ Arabi¹ Saudyjsk¹ energetyki wiatrowej. Trzy najbardziej
wietrzne stany – Pó³nocna Dakota, Kansas i Teksas – s¹ nawiedzane przez wiatry,
które mo¿na ujarzmiæ, tak aby zaspokoiæ krajowe zapotrzebowanie na energiê elek-
tryczn¹. Chiny mog¹ podwoiæ moc swoich elektrowni, wykorzystuj¹c jedynie si³ê
wiatru. Gêsto zaludniona Europa Zachodnia mo¿e pokryæ ca³e swoje zapotrzebo-
wanie na elektrycznoœæ dziêki wiatrom wiej¹cym nad morzami, korzystaj¹c z insta-
lacji wysuniêtych do 30 km w g³¹b morza

W miarê, jak obni¿aj¹ siê koszty produkcji energii z wykorzystaniem turbin

wiatrowych i wzmaga siê obawa przed zmianami klimatycznymi, coraz wiêcej kra-
jów przy³¹cza siê do grupy pañstw stawiaj¹cych na energetykê wiatrow¹. W grudniu
2000 r. rozwój energetyki wiatrowej na œwiecie wkroczy³ w now¹ fazê. Na pocz¹tku
tego miesi¹ca Francja zapowiedzia³a, ¿e do roku 2010 zainstaluje generatory wiatrowe
o ³¹cznej mocy 5 tys. megawatów. Zaraz po tym Argentyna og³osi³a plan zwiêkszenia
do 2010 r. mocy generatorów wiatrowych w Patagonii o 3 tys. megawatów. W kwietniu
2001 r. Wielka Brytania przyjê³a ofertê budowy przybrze¿nych instalacji wiatrowych o
mocy 1,5 tys. megawatów. W maju doniesienia z Pekinu mówi³y o planach zainstalo-
wania do 2005 r. turbin wiatrowych o mocy oko³o 2,5 tys. megawatów

Notowane obecnie tempo rozwoju energetyki wiatrowej jest systematycznie

wy¿sze ni¿ wczeœniejsze przewidywania. EWEA, która w 1996 r. postawi³a sobie
za cel wybudowanie do 2010 r. turbin wiatrowych o mocy 40 tys. megawatów,
ostatnio podwy¿szy³a swój plan do 60 tys. megawatów

W Stanach Zjednoczonych rozwój energetyki wiatrowej kiedyœ ogranicza³ siê

do Kalifornii, ale w ci¹gu ostatnich 3 lat farmy wiatraków pojawi³y siê w Kolorado,
Iowa, Minnesocie, Oregonie, Pensylwanii, Teksasie i Wyoming, co zwiêkszy³o moc
zainstalowan¹ elektrowni wiatrowych w USA o po³owê – z 1,68 tys. megawatów do
2,55 tys. megawatów (1 megawat mocy turbin wiatrowych wystarcza na ogó³ na zaopa-
trzenie w energiê elektryczn¹ 350 gospodarstw domowych). Generatory o ³¹cznej mocy
co najmniej 1,5 tys. megawatów, przewidziane do instalacji w roku 2001, mia³y byæ
rozlokowane w kilkunastu stanach. Pole wiatraków o mocy 300 megawatów, budowa-
ne na pograniczu stanów Oregon i Waszyngton, obecnie najwiêksze w œwiecie, bê-
dzie mog³o zaopatrzyæ w energiê elektryczn¹ 105 tys. gospodarstw domowych

Ale to dopiero pocz¹tek. Amerykañska federalna agencja elektroenergetyczna

Bonneville* Power Administration (BPA) og³osi³a w lutym 2001 r., ¿e chce zwiêk-

* To okrêg energetyczny na Pó³nocnym Zachodzie z siedzib¹ w Portland, podleg³y Departamentowi Ener-

getyki [przyp. t³um.].

119

szyæ moc zainstalowan¹ elektrowni wiatrowych o 1 tys. megawatów i oczekuje
ofert. Ku jej zaskoczeniu otrzyma³a propozycje budowy obiektów o mocy 2,6 tys.
megawatów w 5 stanach, z mo¿liwoœci¹ zwiêkszenia jej do co najmniej 4 tys. me-
gawatów. BPA, która mo¿e zaakceptowaæ wiêkszoœæ ofert, spodziewa³a siê przej¹æ
do eksploatacji przynajmniej jedn¹ farmê wiatraków do koñca 2001 r.

Jedno pole wiatraków o mocy 3 tys. megawatów w œrodkowo-wschodniej Da-

kocie przy granicy ze stanem Iowa, bêd¹ce w pocz¹tkowej fazie projektowania,
bêdzie 10 razy wiêksze ni¿ to, które jest eksploatowane w stanach Oregon i Wa-
szyngton. Projekt ten, nazwany Rolling Thunder (dos³ownie: Przetaczaj¹cy siê
Grzmot), podjêty z inicjatywy Dehlsen Associates i przygotowywany pod kierun-
kiem pioniera energetyki wiatrowej z Kalifornii Jima Dehlsena, ma zaopatrywaæ w
energiê elektryczn¹ Œrodkowy Wschód USA wokó³ Chicago. Jest to projekt ogrom-
ny nie tylko w skali obiektów energetyki wiatrowej, ale jeden z najwiêkszych pro-
jektów energetycznych, jakie powsta³y dotychczas na œwiecie

Dochody ze sprzeda¿y energii wiatrowej pozostaj¹ zwykle w dyspozycji spo-

³ecznoœci lokalnych, zasilaj¹c miejscow¹ gospodarkê poprzez zwiêkszenie docho-
dów ludnoœci, wp³ywów podatkowych oraz tworzenie miejsc pracy. Jedna nowo-
czesna turbina wiatrowa, zajmuj¹ca

akra powierzchni, mo¿e przynieœæ farmero-

wi 2 tys. dol. dochodu rocznie z tytu³u dzier¿awy i równoczeœnie dostarczyæ miej-
scowym odbiorcom pr¹d wartoœci 100 tys. dol.

Dla farmerów odkrycie wartoœci wiej¹cych u nich wiatrów jest jak wytrysk

ropy naftowej, z t¹ ró¿nic¹, ¿e Ÿród³a wiatru nigdy siê nie wyczerpuj¹. Jedn¹ z zalet
energii wiatru jest to, ¿e turbiny postawione na farmach nie przeszkadzaj¹ w upra-
wie pól albo w wypasie byd³a. Dochody farmerów z dzier¿awy gruntów pod wa¿-
niejsze obiekty energetyki wiatrowej mog¹ ³atwo przewy¿szyæ dochody z hodowli
byd³a. Boom energetyki wiatrowej mo¿e o¿ywiæ rozwój spo³ecznoœci wiejskich na
ca³ym œwiecie.

Kiedy zaczniemy otrzymywaæ elektrycznoœæ z wiatru, bêdziemy mogli j¹ wy-

korzystaæ do elektrolizy wody, rozszczepiaj¹c cz¹steczki wody na czêœci sk³adowe
– wodór i tlen. Wodór to najprostsze paliwo, które w przeciwieñstwie do wêgla czy
nafty jest ca³kowicie wolne od wêgla (pierwiastkowego). Jest to wymarzone paliwo
do nowych, wysoce sprawnych ogniw paliwowych, nad którymi pracuj¹ wszyscy
g³ówni producenci samochodów. Daimler Chrysler planuje oko³o 2003 r. wypuœciæ
na rynek samochód napêdzany ogniwem paliwowym. Ford, Toyota i Honda chyba
nie pozostan¹ daleko w tyle

Nadwy¿ki energii wiatrowej mog¹ byæ magazynowane w postaci wodoru i wy-

korzystywane jako paliwo do ogniw paliwowych albo turbin elektrycznych, zasila-

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

120

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

j¹cych sieæ przesy³ow¹ w razie os³abniêcia si³y wiatru. Wiatr uwa¿any do niedawna
za jeden z filarów nowej gospodarki energetycznej mo¿e staæ siê jej fundamentem.

Dziêki rozwojowi technologii ujarzmiania wiatru i napêdu wodorowego do sa-

mochodów mo¿emy doczekaæ czasów, kiedy amerykañscy farmerzy bêd¹ dostar-
czaæ wiêksz¹ czêœæ nie tylko energii elektrycznej, ale te¿ wodoru do naszych aut. Po
raz pierwszy w historii Stany Zjednoczone dysponuj¹ technologi¹, która pozwala
im po¿egnaæ siê z rop¹ z Bliskiego Wschodu.

W Stanach Zjednoczonych organizuje siê nowe lobby optuj¹ce za energetyk¹

wiatrow¹. Poza przemys³em pracuj¹cym na jej potrzeby i aktywistami ochrony œro-
dowiska tak¿e farmerzy naciskaj¹ na cz³onków Kongresu, domagaj¹c siê wsparcia
rozwoju tego obfitego Ÿród³a energii, zastêpuj¹cego paliwa kopalne

W produkcji turbin przetwarzaj¹cych si³ê wiatru na elektrycznoœæ przoduje

Dania. Szeœædziesi¹t procent wszystkich turbin zainstalowanych w roku 2000 zo-
sta³o albo dostarczonych bezpoœrednio przez producentów duñskich, albo wypro-
dukowanych na ich licencji. Jest to przyk³ad, jak dziêki dalekowzrocznoœci przewi-
dywañ i mocnemu zaanga¿owaniu w ochronê œrodowiska mo¿na zaj¹æ dominuj¹c¹
pozycjê w szybko wy³aniaj¹cej siê gospodarce ekologicznej. Mimo niezwykle gwa³-
townego obecnie rozwoju energetyki wiatrowej Stany Zjednoczone dopiero staraj¹
siê w³¹czyæ na powrót do wspó³zawodnictwa w produkcji turbin wiatrowych. Pierw-
szy zak³ad buduj¹cy turbiny wiatrowe na skalê przemys³ow¹, jaki powsta³ poza
Kaliforni¹, zosta³ ostatnio uruchomiony w Champaign w Illinois, w samym sercu
zag³êbia kukurydzianego Stanów Zjednoczonych Corn Belt

Œwiat zaczyna doceniaæ wartoœæ wiatru jako Ÿród³a energii – obfitego i niewy-

czerpanego, dostarczaj¹cego i elektrycznoœci, i wodoru wykorzystywanego jako
paliwo. Farmerzy w Stanach Zjednoczonych przekonuj¹ siê, ¿e dwukrotne zbiory –
plony z pól oraz energia wiatrowa – s¹ lepsze ni¿ jednorazowe. Przywódcy poli-
tyczni zaczynaj¹ rozumieæ, ¿e ujarzmienie si³y wiatru mo¿e przyczyniæ siê do umoc-
nienia bezpieczeñstwa energetycznego i ustabilizowania klimatu. A konsumenci
przekonuj¹ siê, ¿e optuj¹c za „zielon¹” elektrycznoœci¹, mog¹ to u³atwiæ. Jest to
kombinacja, która gwarantuje wygran¹.

LEKTRYCZNOŒÆ

S£

OÑCA

Drugie, po wietrze, Ÿród³o energii zyskuj¹ce na znaczeniu – ogniwo s³oneczne

– ma stosunkowo krótk¹ historiê. W 1952 r. trzej naukowcy z Laboratoriów
Bella w Princeton w New Jersey odkryli, ¿e œwiat³o s³oneczne, padaj¹c na two-
rzywo krzemowe, wytwarza elektrycznoœæ. Wynalezienie ogniwa fotoelektryczne-

121

go, inaczej – s³onecznego, otworzy³o nowe, rozleg³e mo¿liwoœci produkcji energii
elektrycznej

Ogniwa s³oneczne, pocz¹tkowo bardzo drogie, mog³y byæ u¿ywane tylko do spe-

cjalnych celów, np. do zasilania satelitów Ziemi. Innym praktycznym zastosowaniem
w pierwszej fazie rozwoju by³o zasilanie kalkulatorów kieszonkowych. Teraz w¹skie
paski tworzywa krzemowego ca³kowicie zast¹pi³y u¿ywane dawniej baterie.

Kolejnym ekonomicznie op³acalnym zastosowaniem ogniw s³onecznych jest

wytwarzanie energii elektrycznej w odleg³ych miejscach, takich jak domy letnisko-
we w górach w krajach uprzemys³owionych i wsie niezelektryfikowane w pañ-
stwach rozwijaj¹cych siê. W niewielkich wioskach obecnie bardziej op³aca siê mon-
towanie ogniw s³onecznych i ³¹czenie ich we wspólnej sieci ni¿ budowanie elek-
trowni. Pod koniec 2000 r. oko³o miliona domów na ca³ym œwiecie korzysta³o z
elektrycznoœci wytwarzanej w instalacjach opartych na ogniwach s³onecznych.
Ocenia siê, ¿e 700 tys. z nich znajdowa³o siê w Trzecim Œwiecie

Poniewa¿ koszty produkcji ogniw s³onecznych stale siê obni¿aj¹, w³aœnie to

Ÿród³o energii mo¿e konkurowaæ z wielkimi elektrowniami. Dla wielu spoœród 2
mld ludzi na ca³ym œwiecie, którzy nie maj¹ dostêpu do elektrycznoœci, ma³e zesta-
wy ogniw s³onecznych mog¹ staæ siê prostym i tanim sposobem zaradzenia temu
problemowi. Na przyk³ad mieszkañcy wiosek na p³askowy¿u peruwiañskim wyda-
j¹ oko³o 4 dol. miesiêcznie na œwiece. Tymczasem za niewiele wiêcej mog¹ sobie
zapewniæ o wiele lepsze oœwietlenie przy wykorzystaniu ogniw s³onecznych. W
niektórych niezelektryfikowanych regionach Trzeciego Œwiata lokalni przedsiêbiorcy
inwestuj¹ w budowê instalacji fotoelektrycznych, aby sprzedawaæ pr¹d mieszkañ-
com okolicznych wiosek

Chyba najbardziej interesuj¹cym osi¹gniêciem technicznym by³ japoñski wy-

nalazek tworzywa fotoelektrycznego do krycia dachów. Wspólny projekt realizo-
wany z udzia³em przemys³u budowlanego, wytwórców ogniw s³onecznych i japoñ-
skiego rz¹du przewiduje zwiêkszenie do 2010 r. mocy zainstalowanej ogniw s³o-
necznych o 4,6 tys. megawatów, co wystarczy³oby na pokrycie ca³kowitego zapo-
trzebowania na energiê elektryczn¹ takiego kraju jak Estonia

Dziêki fotoelektrycznym pokryciom dachowym dach budynku przekszta³ca siê

w elektrowniê. W niektórych krajach, m.in. w Niemczech i Japonii, takie budynki
zaopatruje siê teraz w liczniki dzia³aj¹ce w obie strony, tj. rejestruj¹ce sprzeda¿
nadwy¿ek wytworzonej energii miejscowej elektrowni i jej kupno w przypadku
niedoborów

Nowo budowane biurowce w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Szwajcarii

materia³y fotoelektryczne maj¹ wbudowane w fasady. Postronny obserwator nie

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

122

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

zauwa¿y w wygl¹dzie tych budynków niczego, co wskazywa³oby, ¿e ich szklane
œciany i okna s¹ w istocie rzeczy ma³ymi elektrowniami.

W latach 1990–2000 sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych ros³a œrednio o 20%

rocznie. W 2000 r. skoczy³a ona o 43%. W skali œwiatowej zwiêkszy³a siê w tej
dekadzie ponad szeœciokrotnie z 46 megawatów mocy zainstalowanej w 1990 r.
do 288 megawatów w roku 2000 (zob. wykres 5.3)

Wielk¹ trójkê w produkcji ogniw s³onecznych stanowi¹ Japonia, Stany Zjedno-

czone i Unia Europejska. W 1999 r. tylko w Japonii produkcja wynios³a 80 mega-
watów, plasuj¹c ten kraj na pierwszym miejscu przed Stanami Zjednoczonymi. Du¿¹
czêœæ ogniw s³onecznych wyprodukowanych w tym roku w USA, o mocy 60 mega-
watów, wyeksportowano do krajów rozwijaj¹cych siê. Europa Zachodnia zajmuje
obecnie wœród producentów ogniw s³onecznych trzecie miejsce z 40 megawatami
mocy wyprodukowanej do 1999 r.; jednak wraz z oddaniem do u¿ytku zak³adu w
Niemczech, nale¿¹cego do Royal Dutch Shell i Pilkington Glass, o mocy 25 mega-
watów, liczba ta wzros³a o po³owê

Kiedy BP ³¹czy³o siê z Amoco, naby³o tak¿e dzia³ produkcji ogniw s³onecz-

nych tej firmy – Solarex, co uczyni³o z BP z dnia na dzieñ trzeciego najwiêkszego
producenta tych wyrobów po japoñskich firmach Sharp i Kyocera. Czwart¹ pozy-
cjê zajmuje Siemens–Shell. Œwiatowy rynek ogniw s³onecznych charakteryzuje siê
ostr¹ konkurencj¹ pomiêdzy przedsiêbiorstwami oraz miêdzy krajami. Jedn¹ z przy-
czyn s¹ ambitne programy upowszechniania krycia dachów materia³ami fotoelek-

Wykres 5.3. Sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych na œwiecie w latach 1971–2000

megawaty

•ród³o: zob. przypis 41

123

trycznymi w przoduj¹cych krajach uprzemys³owionych, które chc¹ w ten sposób
wesprzeæ rozwój przemys³u ogniw s³onecznych

Japonia, Niemcy i Stany Zjednoczone maj¹ bardzo rozbudowane programy

wspierania tego przemys³u. Nowy zak³ad firmy Shell-Pilkington w Niemczech zo-
sta³ zbudowany w odpowiedzi na wprowadzenie w tym kraju energicznych œrod-
ków pobudzania rozwoju energetyki s³onecznej, szczególnie produkcji s³onecznych
baterii dachowych.

W przeciwieñstwie do Japonii, która subsydiuje nabywców tych baterii, rz¹d

niemiecki stosuje obni¿on¹ taryfê op³at za energiê s³oneczn¹ i nisko oprocentowane
kredyty inwestycyjne. Niemcy stworzy³y program Sto Tysiêcy Dachów, który sta-
wia za cel zainstalowanie do 2005 r. ogniw s³onecznych o mocy 300 megawatów.
W 1997 r. zosta³ og³oszony amerykañski program Milion S³onecznych Dachów.
Chocia¿ jest to cel bardzo ambitny, wsparcie finansowe ze strony rz¹du nie jest
nawet w przybli¿eniu tak du¿e, jak w Japonii i Niemczech. Równie¿ W³ochy zaczê-
³y czyniæ postêpy na polu energetyki s³onecznej, og³aszaj¹c program Dziesiêæ Ty-
siêcy S³onecznych Dachów

Mo¿liwoœci energetyki s³onecznej s¹ ogromne. Zdjêcia lotnicze pokazuj¹, ¿e na-

wet przy zwykle zachmurzonym niebie zamontowanie ogniw s³onecznych na dachach
domów na Wyspach Brytyjskich pozwoli³oby w s³oneczne dni uzyskaæ 68 tys. mega-
watów mocy, co równa³oby siê oko³o po³owy mocy potrzebnej w godzinach szczytu

Koszty produkcji ogniw s³onecznych obni¿y³y siê z 70 dol./wat w latach sie-

demdziesi¹tych do nieca³ych 3,50 dol./wat dzisiaj. Jak siê oczekuje, bêd¹ one nadal
spada³y, nawet do 1 dol./ wat, dziêki postêpowi technicznemu i skokowemu przyro-
stowi mocy. Badania zmierzaj¹ce do ulepszenia technologii fotoelektrycznej pro-
wadzi siê dos³ownie w setkach laboratoriów. Nie mija nawet miesi¹c, ¿eby nie og³o-
szono nowych osi¹gniêæ albo w budowie ogniw fotoelektrycznych, albo w techno-
logii ich produkcji

IEP

ÊBI

IEMI

W przeciwieñstwie do innych Ÿróde³ energii odnawialnej, takich jak wiatr, ogni-

wa s³oneczne i energia wodna, które bezpoœrednio czy poœrednio zale¿¹ od promie-
niowania S³oñca, energia geotermiczna pochodzi z wnêtrza Ziemi. Jest ona produk-
tem reakcji j¹drowych przebiegaj¹cych pod ciœnieniem grawitacyjnym. Korzysta-
nie z tego obfitego Ÿród³a, ukrytego przewa¿nie g³êboko pod powierzchni¹, mo¿e
byæ op³acalne, je¿eli znajdzie siê stosunkowo p³ytko, co sygnalizuj¹ gor¹ce Ÿród³a,
gejzery i wulkany.

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

124

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

To Ÿród³o jest w zasadzie niewyczerpane. Na przyk³ad z gor¹cych k¹pieli ko-

rzystano od tysiêcy lat. Wydajnoœæ lokalnych Ÿróde³ mo¿na zwiêkszyæ, trzeba jed-
nak przy tym zadbaæ o dostosowanie iloœci wydobywanej energii do tempa jej wy-
dzielania. W przeciwieñstwie do pól naftowych, które w koñcu wyczerpi¹ siê,
racjonalnie eksploatowane Ÿród³a energii geotermicznej mog¹ jej dostarczaæ w nie-
skoñczonoœæ.

Niektóre czêœci œwiata s¹ o wiele bogatsze w energiê geotermiczn¹ ni¿ inne.

Najbogatszym pod tym wzglêdem regionem jest rozleg³a strefa Pacyfiku. W jej
wschodniej czêœci Ÿród³a geotermiczne wystêpuj¹ wzd³u¿ wybrze¿y Ameryki £a-
ciñskiej, Ameryki Œrodkowej i Ameryki Pó³nocnej a¿ po Alaskê. W zachodniej
czêœci s¹ gêsto rozsiane na wschodzie Rosji, na Pó³wyspie Koreañskim, w Chinach
i krajach wyspiarskich – na Filipinach, w Indonezji, Nowej Gwinei, Australii i No-
wej Zelandii

To ukryte w ziemi Ÿród³o energii jest wykorzystywane bezpoœrednio albo do

ogrzewania, albo do produkcji energii elektrycznej. W pierwszym przypadku gor¹-
c¹ wodê albo parê pompuje siê z wnêtrza Ziemi i po odprowadzeniu ciep³a wt³acza
siê tam na powrót. Do produkcji elektrycznoœci mo¿na u¿ywaæ gor¹cej wody pom-
powanej spod powierzchni Ziemi albo pary powstaj¹cej przy przepuszczaniu wody
przez gor¹ce szczeliny w ska³ach po³o¿onych poni¿ej górnej warstwy skorupy ziem-
skiej. Energia geotermiczna mo¿e s³u¿yæ bezpoœrednio do ogrzewania wnêtrz, jak
w Islandii, gdzie w ten sposób ogrzewa siê oko³o 85% budynków, do k¹pieli w
gor¹cych Ÿród³ach, jak w Japonii, albo do produkcji elektrycznoœci, jak w Stanach
Zjednoczonych

Po raz pierwszy u¿ytek z energii geotermicznej zrobiono w 1904 r. we W³o-

szech. Teraz korzysta z niej wiêksza liczba krajów, chocia¿ w wielu przypadkach
g³ównie w formie dostaw gor¹cej wody do k¹pielisk. Przez pierwsze 70 lat ubieg³e-
go wieku wzrost mocy zainstalowanej generatorów zasilanych ze Ÿróde³ geoter-
micznych by³ powolny, osi¹gaj¹c do 1973 r. zaledwie 1,1 tys. megawatów. Po dwu-
krotnej skokowej podwy¿ce cen ropy w latach 1973 i 1979 uleg³ on jednak przy-
spieszeniu. Do 1998 r. zwiêkszy³ siê prawie oœmiokrotnie, do 8,25 tys. megawatów
(zob. wykres 5.4)

W zagospodarowywaniu energii geotermicznej przewodz¹ Stany Zjednoczone,

na które przypada ponad 2,8 tys. megawatów mocy zainstalowanej. Jednak¿e bio-
r¹c pod uwagê udzia³ tego Ÿród³a energii w krajowej produkcji energii elektrycznej,
inne, mniejsze kraje znalaz³y siê daleko w przodzie. O ile Stany Zjednoczone uzy-
skuj¹ z niego tylko 1% produkowanej elektrycznoœci, o tyle Nikaragua – 28%, a
Filipiny – 26%

125

•ród³o: zob. przypis 49

Z bogactwa energii geotermicznej wiêkszoœæ krajów dopiero zaczyna korzy-

staæ. Dla pañstw obfituj¹cych w jej Ÿród³a, jak te przylegaj¹ce do obu wybrze¿y
Pacyfiku, Morza Œródziemnego i afrykañskiego Wielkiego Rowu, ciep³o wnêtrza
Ziemi jest potencjalnie olbrzymim rezerwuarem energii, w dodatku takim, który
nie zak³óca klimatu.

Japonia dysponuje du¿ymi zasobami energii geotermicznej znajduj¹cymi siê

blisko powierzchni Ziemi, jak o tym œwiadcz¹ tysi¹ce gor¹cych Ÿróde³ rozsianych
po ca³ym kraju. Ocenia siê, ¿e wykorzystuj¹c mo¿liwoœci przetwarzania jej w ener-
giê elektryczn¹, Japonia mog³aby pokryæ 30% krajowego zapotrzebowania w tym
zakresie. Niektóre kraje s¹ tak hojnie wyposa¿one w ten rodzaj energii, ¿e mog³yby
ni¹ zaspokoiæ wszystkie potrzeby gospodarki

W czasach rosn¹cego zaniepokojenia zmianami klimatycznymi wiele pañstw

zaczyna eksploatowaæ swój potencja³ geotermiczny. Na przyk³ad w USA Departa-
ment Energii og³osi³ w 2000 r. plan zagospodarowania bogatych Ÿróde³ energii geo-
termicznej na zachodzie kraju. Zak³ada on, ¿e oko³o 2020 r. powinny one zaspokoiæ
10% zapotrzebowania na elektrycznoœæ amerykañskiego Zachodu

ZIEMNY

PALIWO

OKRESU

PRZEJŒCIOWEGO

W drugiej po³owie XX w. zu¿ycie gazu ziemnego wzros³o dwunastokrotnie.

Ju¿ w 1999 r. wypar³ on bêd¹cy jednym z g³ównych Ÿróde³ energii wêgiel, zajmuj¹c
drugie miejsce po ropie naftowej (zob. wykres 5.5). Wzrost zu¿ycia gazu jest szczê-

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

Wykres 5.4. Moc elektrowni geotermicznych na œwiecie w latach 1950–1998

megawaty

10 000

8 000

6 000

4 000

2 000

126

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

W ci¹gu nadchodz¹cych 20 lat gaz ziemny mo¿e zaj¹æ miejsce ropy jako g³ów-

ne œwiatowe Ÿród³o energii, szczególnie jeœli spodziewany spadek wydobycia ropy
nast¹pi ju¿ w najbli¿szej dekadzie, a nie w nastêpnej. Gaz ziemny zyska³ na popu-
larnoœci jako paliwo czyste, jak równie¿ dlatego, ¿e przy spalaniu wydziela mniej
wêgla (pierwiastkowego) ni¿ wêgiel czy ropa. W porównaniu z wêglem emisja wêgla
(pierwiastkowego) jest o ponad po³owê mniejsza. W przeciwieñstwie do wêgla i
ropy, przy spalaniu których czêsto wydzielaj¹ siê tak¿e dwutlenek siarki i tlenki
azotu, gaz pali siê czysto

Ta jego w³aœciwoœæ przemawia do rz¹dów, które widz¹ w nim œrodek na ogra-

niczenie zanieczyszczeñ powietrza. Na przyk³ad w Chinach zastêpowanie wêgla ga-
zem zarówno w przemyœle, jak i w gospodarstwach domowych przyczynia siê do zmniej-
szenia zanieczyszczenia powietrza w miastach, bêd¹cego w ostatnich latach przy-
czyn¹ schorzeñ dos³ownie milionów mieszkañców. Zgodnie z d³ugofalowym pla-
nem rozwoju Chiny buduj¹ nowy ruroci¹g od z³ó¿ gazu odkrytych na pó³nocnym
zachodzie kraju do miasta Lanzhou w prowincji Gansu. Rz¹d chiñski zgodzi³ siê te¿
na import gazu i planuje budowê gazoci¹gu ³¹cz¹cego syberyjskie z³o¿a tego pali-
wa z Pekinem i Tianjinem, najwiêkszymi miastami przemys³owymi Chin

Wykres 5.5. Zu¿ycie paliw kopalnych na œwiecie w latach 1950–2000

3500

3000

2500

2000

1500

1000

500

mln ton ekwiwalentu ropy naftowej

wêgiel

gaz ziemny

•ród³o: zob. przypis 53

ropa naftowa

œliw¹ okolicznoœci¹, poniewa¿ wraz z tym rozbudowuje siê system magazynowania
i dystrybucji tego paliwa – w postaci albo magistrali gazoci¹gowej, albo sieci roz-
dzielczej w miastach; tworz¹ siê w ten sposób warunki do póŸniejszego przestawie-
nia siê na gospodarkê zasilan¹ wodorem

127

Potencjalna rola gazu jako paliwa w okresie przejœciowym miêdzy er¹ paliw

kopalnych a epok¹ solarno-wodorow¹ nie usz³a uwadze bardziej przewiduj¹cych
szefów firm gazowych. Na przyk³ad holenderska Gasunie spodziewa siê odegraæ w
tym przejœciowym okresie czo³ow¹ rolê. Chocia¿ sprowadza ona na razie gaz ze
z³ó¿ Morza Pó³nocnego poprzez Holandiê do innych krajów europejskich, w przy-
sz³oœci zamierza wykorzystaæ wiatry wiej¹ce od l¹du do produkcji energii elek-
trycznej, a z jej pomoc¹ – wodoru, który bêdzie potem przesy³any systemem ruro-
ci¹gów transportuj¹cych obecnie gaz

W Stanach Zjednoczonych nie istniej¹cy ju¿ Enron, teksaska korporacja gazo-

wa, która wyros³a na czo³owy koncern energetyczny na œwiecie, równie¿ ¿ywo in-
teresowa³a siê rol¹, jak¹ mog³aby odegraæ w procesie budowy nowej gospodarki ener-
getycznej. Firma wykupi³a dwa towarzystwa sektora energetyki wiatrowej, co umo¿-
liwi³o jej eksploatacjê wielkiego potencja³u energii wiatrowej w Teksasie. Jej obfi-
toœæ, umo¿liwiaj¹ca produkcjê taniej energii elektrycznej i wodoru, pozwala liczyæ na
to, ¿e pewnego dnia bêdzie mo¿na skierowaæ jego strumieñ do tej samej sieci dystrybu-
cyjnej, która zaopatruje w gaz Pó³nocny Wschód i Œrodkowy Zachód Stanów

Podobnie rysuje siê sytuacja w Chinach, gdzie gazoci¹gi doprowadzaj¹ce gaz

ze z³ó¿ na pó³nocnym zachodzie do miast przemys³owych na wschodzie mog¹ kie-
dyœ byæ wykorzystane do transportu wodoru wyprodukowanego dziêki wykorzy-
staniu si³y wiatrów (instalacja turbin wiatrowych w po³¹czeniu z roœlinnoœci¹ two-
rz¹c¹ os³ony wiatrowe na obszarach, gdzie grunty s¹ nara¿one na erozjê eoliczn¹,
mog³yby te¿ pomóc w zapanowaniu nad erozj¹ i burzami piaskowymi przetaczaj¹-
cymi siê przez kraj a¿ do Pekinu i innych miast).

Kompanie gazowe zajmuj¹ dogodn¹ pozycjê do objêcia roli g³ównych budow-

niczych gospodarki opartej na energii solarnej i wodorowej. Mog¹ one kiedyœ za-
cz¹æ inwestowaæ w produkcjê elektrycznoœci w odleg³ych rejonach, gdzie wieje
du¿o wiatrów, a potem wykorzystywaæ j¹ do elektrolizy wody i produkcji wodoru.
Wodór móg³by byæ potem eksportowany w p³ynnej postaci, podobnie jak teraz skom-
presowany gaz ziemny jest transportowany tankowcami.

DRODZE

GOSPODARKI

WODOROWEJ

Przechodzenie od gospodarki zasilanej paliwami kopalnymi do gospodarki so-

larno-wodorowej mo¿na œledziæ na postawie zró¿nicowanego tempa zu¿ycia po-
szczególnych rodzajów energii (zob. tablica 5.2). W latach dziewiêædziesi¹tych ener-
getyka wiatrowa rozwija³a siê w osza³amiaj¹cym tempie 25% rocznie, co prowadzi³o
do wzrostu mocy zainstalowanej z 1,93 tys. megawatów w 1990 r. do 18,449 tys.

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

128

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

megawatów w roku 2000. Sprzeda¿ ogniw s³onecznych ros³a równoczeœnie o 20%
rocznie, natomiast produkcja energii geotermicznej – o 4% rocznie. Produkcja energii
wodnej, bêd¹ca czwartym co do wielkoœci Ÿród³em energii odnawialnej, ros³a o 2%
rocznie.

Wœród paliw kopalnych najszybciej ros³o wydobycie gazu – o 2% rocznie, wy-

przedzaj¹c wzrost wydobycia ropy naftowej, które zwiêksza³o siê o 1% rocznie.
Zu¿ycie wêgla zmniejsza³o siê o 1% w skali roku, przy czym pocz¹tek spadku przy-
pada na 1996 r. Energetyka j¹drowa rozwija³a siê w ledwie dostrzegalnym tempie,
zwiêkszaj¹c produkcjê œrednio o nieca³y 1% rocznie.

Ró¿nice w wysokoœci stóp wzrostu produkcji ró¿nych rodzajów energii pog³ê-

bi³y siê w roku 2000. Przyrost mocy generatorów wiatrowych wyniós³ 32%, a sprze-
da¿ ogniw s³onecznych podskoczy³a o 43%. Zu¿ycie wêgla, który zapocz¹tkowa³
erê przemys³ow¹, zmniejszy³o siê o 4%, zu¿ycie gazu zwiêkszy³o siê o 2%, a ropy
naftowej – o 1%. Produkcja energii atomowej wzros³a o nieca³y 1%. Te dane, ilu-
struj¹ce gwa³towny wzrost znaczenia energetyki wiatrowej i s³onecznej oraz ostry
spadek roli wêgla, dowodz¹, ¿e restrukturyzacja gospodarki energetycznej nabiera
rozpêdu

Wêgiel jest pierwszym paliwem kopalnym, którego zu¿ycie zaczê³o maleæ. Jego

wydobycie osi¹gnê³o szczytowy poziom w 1996 r., a w roku 2000 spad³o o 7% i
bêdzie siê nadal zmniejszaæ wraz z przestawianiem siê na gaz ziemny i odnawialne
Ÿród³a energii. Zu¿ycie wêgla szybko spada zarówno w Wielkiej Brytanii, gdzie
rozpoczê³a siê rewolucja przemys³owa, jak i w Chinach, które s¹ najwiêkszym jego
u¿ytkownikiem

Trudno sobie te¿ wyobraziæ bardziej dramatyczny zwrot w losach energetyki

atomowej. W latach osiemdziesi¹tych wzrost mocy zainstalowanej w elektrowniach

Tablica 5.2. Stopa wzrostu zu¿ycia ró¿nych rodzajów energii w latach 1990–2000 (w %)

•ród³o energii

Roczna stopa wzrostu

Energia wiatrowa

25,0

Ogniwa s³oneczne

20,0

Energia geotermiczna

4,0

Energia wodna

2,0

Gaz ziemny

2,0

Ropa naftowa

1,0

Energia atomowa

0,8

Wêgiel

–1,0

• r ó d ³ o: Vital Signs 2001, Worldwatch Institute, W.W. Norton, New York 2001, s. 40–47.

129

atomowych wyniós³ 140%, natomiast w latach dziewiêædziesi¹tych obni¿y³ siê do
6%. W zderzeniu z kosztami demonta¿u elektrowni atomowych, mog¹cymi dorów-
naæ nak³adom poniesionym na ich budowê, to Ÿród³o energii, maj¹ce byæ tak tanie,
¿e „nie warto nawet liczyæ”, okaza³o siê zbyt drogie. Wszêdzie, gdzie rynki energii
zosta³y otwarte na konkurencjê, energetyka nuklearna znalaz³a siê w tarapatach.
Bior¹c pod uwagê, ¿e wiele starszych elektrowni ma byæ zamkniêtych, nale¿y siê
spodziewaæ, ¿e w ci¹gu kilku lat rozwój energetyki atomowej osi¹gnie kres swoich
mo¿liwoœci i rozpocznie siê jej zmierzch

W wielu krajach trwa albo jest planowane w najbli¿szych latach zamykanie

elektrowni atomowych, m.in. w Bu³garii, Niemczech, Kazachstanie, Holandii, Ro-
sji, S³owacji, Szwecji i Stanach Zjednoczonych. W trzech krajach, niegdyœ stawia-
j¹cych zdecydowanie na rozwój tego dzia³u energetyki – we Francji, w Chinach i
Japonii – traci on na atrakcyjnoœci. Francja przed³u¿y³a moratorium na budowê
nowych elektrowni. Chiny zapowiedzia³y, ¿e w nadchodz¹cych 3 latach nie za-
twierdz¹ ¿adnych nowych projektów. Realizacja ambitnego japoñskiego programu
nuklearnego natrafia na trudnoœci. Powa¿ny wypadek w zak³adzie paliwa atomo-
wego na pó³noc od Tokio we wrzeœniu 1999 r. zwiêkszy³ lêk spo³eczeñstwa przed
awariami elektrowni atomowych

Tymczasem popularnoœæ energetyki wiatrowej i ogniw s³onecznych roœnie sko-

kowo. Spektakularny wzrost produkcji elektrycznoœci generowanej si³¹ wiatru jest
napêdzany przez zmniejszaj¹ce siê koszty. Dziêki turbinom wiatrowym najnowszej
generacji koszty wytwarzania 1 kWh energii w g³ównych si³owniach spad³y poni-
¿ej 4 centów w porównaniu z 18 centami przed 10 laty. Nadwy¿ki energii produko-
wanej si³¹ wiatru pozwalaj¹ na dostarczanie jej na zasadzie d³ugoterminowych kon-
traktów po gwarantowanych cenach. S¹ to warunki, na jakie nie mog¹ przystaæ
dostawcy ropy naftowej i gazu. Kiedy moc generatorów wiatrowych pod koniec lat
dziewiêædziesi¹tych ros³a szybciej ni¿ moc elektrowni atomowych, sta³o siê jasne,
¿e prowadzenie przejmuje nowa generacja techniki energetycznej

W przeciwieñstwie do starego systemu energetycznego, w którym dostawy kon-

troluje garstka krajów, nowe Ÿród³a energii s¹ szeroko dostêpne. Mo¿liwoœæ zago-
spodarowania w³asnych zasobów mo¿e siê staæ silnym impulsem pobudzaj¹cym
wzrost gospodarczy w krajach rozwijaj¹cych siê. Tworz¹ siê niezwyk³e koalicje
zwolenników nowych Ÿróde³ energii, takie jak np. sojusze grup obroñców œrodowi-
ska i producentów rolnych optuj¹cych za rozwojem energetyki wiatrowej. Pokrycie
miejscowego zapotrzebowania na elektrycznoœæ nie koñczy sprawy. Jak wspomnia-
no, tani pr¹d elektryczny wytworzony si³¹ wiatru mo¿e byæ u¿yty do elektrolizy
wody dla pozyskania wodoru. Wieczorem, kiedy pobór mocy spada, pr¹d elek-

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

130

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

tryczny wytwarzany na farmach wiatrowych, mo¿e zasilaæ generatory wodoru pro-
dukuj¹ce paliwo do samochodów osobowych, ciê¿arowych i ci¹gników.

Kiedy – zgodnie w oczekiwaniami – w 2003 r. pojawi¹ siê pierwsze samochody

napêdzane ogniwami paliwowymi, dla których wymarzonym paliwem jest wodór,
otworzy siê dlañ ogromny rynek zbytu. Jak wskaza³em wczeœniej, Royal Dutch
Shell ju¿ otwiera stacje wodorowe w Europie, William Ford zaœ, prezes zarz¹du
Ford Motor Company, oœwiadczy³, ¿e spodziewa siê przewodniczyæ ceremonii grze-
bania silnika spalinowego

Korzyœci ekonomiczne z rozwoju miejscowych, tanich odnawialnych Ÿróde³

energii s¹ oczywiste. Pieni¹dze wydane na zagospodarowanie lokalnych zasobów
energii wiatrowej przewa¿nie pozostaj¹ na miejscu. Rozwój energetyki wiatrowej
zatem przyniesie korzyœæ spo³ecznoœciom wiejskim w wielu krajach, zapewniaj¹c
im dodatkowe dochody i mo¿liwoœci zatrudnienia.

Restrukturyzacja energetyki odmieni strukturê ca³ej gospodarki. Zmieni siê,

niekiedy radykalnie, geografia dzia³alnoœci gospodarczej. Lokowanie przemys³u
ciê¿kiego, jak huty stali, w pobli¿u z³ó¿ wêgla i rud ¿elaza nie bêdzie ju¿ konieczne.
W przysz³oœci energoch³onne ga³êzie przemys³u powstan¹ raczej w okolicach na-
wiedzanych przez wiatry ni¿ bogatych w wêgiel. Kraje, które kiedyœ by³y importe-
rami energii, mog¹ staæ siê samowystarczalne, a nawet zacz¹æ eksportowaæ elek-
trycznoœæ i wodór.

Jedn¹ z charakterystycznych cech nowej gospodarki energetycznej jest to, ¿e

bêdzie siê ona opieraæ w o wiele wiêkszej mierze na zdecentralizowanych, niewiel-
kich oœrodkach ni¿ na rozbudowanych scentralizowanych systemach. Ma³e syste-
my energetyczne, zaprojektowane do obs³ugi poszczególnych budynków, fabryk,
biurowców, stan¹ siê bardziej powszechne. Zamiast niewielu scentralizowanych
Ÿróde³ energii œwiat zacznie korzystaæ z bardzo licznych ma³ych Ÿróde³. Ogniwa
paliwowe zasilane wodorem i wysoce wydajne turbiny gazowe o cyklu sprzê¿o-
nym, napêdzane albo gazem ziemnym, albo wodorem znajd¹ siê w powszechnym
u¿yciu. Ogniwa paliwowe mog¹ byæ wykorzystane do produkcji energii na zaopa-
trzenie budynków biurowych, fabryk czy pojedynczych domów albo do napêdzania
samochodów.

W gospodarce ekologicznej podstawowym paliwem bêdzie wodór, który zast¹-

pi ropê naftow¹, tak jak ropa naftowa zast¹pi³a wêgiel, a wêgiel – drewno. Ponie-
wa¿ wodór mo¿na magazynowaæ i wykorzystywaæ w miarê potrzeb, mo¿e siê on staæ
doskona³¹ podpor¹ gospodarki energetycznej opartej na energii wiatru i S³oñca. Kie-
dy to czyste, wolne od wêgla (pierwiastkowego) Ÿród³o energii zostanie zagospoda-
rowane (oby do tego dosz³o raczej wczeœniej ni¿ póŸniej), wiele naszych obecnych

131

problemów zwi¹zanych z zaopatrzeniem energetycznym mo¿na bêdzie rozwi¹zaæ.
Elektrycznoœæ i wodór mog¹ ³¹cznie zapewniæ zaopatrzenie w energiê we wszyst-
kich jej postaciach, niezbêdnych do zasilania nowoczesnej gospodarki, niezale¿nie
od tego, czy bêdzie chodzi³o o komputery, samochody czy o produkcjê stali.

Na pierwszy rzut oka taki system energetyczny mo¿e siê wydaæ projektem prze-

sadnie ambitnym. Ale 20 lat temu tak samo fantastyczne wydawa³y siê pomys³y
zbudowania komputerów stacjonarnych czy laptopów oraz systemu komunikacji
internetowej. Jak powiada Seth Dunn z Worldwatch Institute, najmniej wyobra¿al-
ne jest to, ¿e gospodarka ery informacyjnej bêdzie zasilana prymitywnym syste-
mem energetycznym ery przemys³owej. Kiedy decydenci zasiadaj¹cy w rz¹dach i
korporacjach zrozumiej¹ potrzebê restrukturyzacji gospodarki energetycznej i prze-
konaj¹ siê, jak taki system energetyczny mo¿e byæ op³acalny, wygodny, czysty,
wolny od wêgla (pierwiastkowego) i innych zanieczyszczeñ, w koñcu zdobêd¹ siê
na wysi³ek porównywalny z tym, jakiego wymaga³o 100 lat temu przestawienie siê
z wykorzystania drewna na paliwa kopalne

Je¿eli stawiamy sobie za cel doœæ szybkie zwiêkszenie produkcji energii wia-

trowej dla przyspieszenia eliminacji wêgla, to ten wzrost musi byæ rzeczywiœcie
nadzwyczaj szybki. Czy jest to mo¿liwe? Tak. Przyk³adem mo¿e byæ rozwój Inter-
netu. W latach 1985–1995 liczba serwerów w sieci internetowej zwiêksza³a siê co
roku ponad dwukrotnie. W 1985 r. by³o ich 2,3 tys., w 1995 r. – 14,352 mln

Pobie¿ne szacunki pozwalaj¹ zorientowaæ siê, jakie tempo wzrostu by³oby po-

trzebne, ¿eby wiatr sta³ siê podstaw¹ globalnej gospodarki energetycznej, i ile to
musia³oby kosztowaæ. Co by siê dzia³o, gdyby w ci¹gu 10 lat produkcja energii
wiatrowej rokrocznie podwaja³a siê, tak jak ekspansja Internetu? Przyjmijmy dla
uproszczenia rachunku, ¿e w 2000 r. œwiat dysponowa³ generatorami wiatrowymi o
mocy 20 tys. megawatów, w 2001 r. – o mocy 40 tys. megawatów, w 2002 r. – o
mocy 80 tys. megawatów itd. W tym tempie w roku 2005 by³oby to 640 tys. mega-
watów, tj. iloœæ wystarczaj¹ca na pokrycie prawie ca³kowitego zapotrzebowania
Stanów Zjednoczonych na energiê elektryczn¹. Do 2010 r. moc zainstalowana ge-
neratorów wiatrowych osi¹gnê³aby 20,4 mln megawatów; by³aby wiêc wielokrot-
nie wiêksza ni¿ obecnie na œwiecie (3,2 mln megawatów mocy zainstalowanej) i w
2010 r., kiedy prawdopodobnie bêdziemy potrzebowaæ oko³o 4 mln megawatów.
Pozwoli³oby to pokryæ nie tylko œwiatowe zapotrzebowanie na elektrycznoœæ, ale i
inne potrzeby energetyczne, w tym transportu i przemys³u ciê¿kiego, a tak¿e go-
spodarki komunalnej

Ile to mia³oby kosztowaæ? Zak³adaj¹c z nadwy¿k¹, ¿e na 1 megawat mocy trze-

ba by wydaæ 1 mln dol., zainstalowanie 10 mln megawatów mocy w si³owniach

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

132

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

wiatrowych wymaga³oby wydatkowania w ci¹gu 10 lat 10 bln dol. Co roku wypa-
da³oby wiêc inwestowaæ oko³o 1 bln dol., czyli blisko dwa razy wiêcej ni¿ w roku
2000 wydano na ropê naftow¹, ale zaledwie 2,5% produktu œwiatowego wynosz¹-
cego 40 bln dol. Innym punktem odniesienia do obliczeñ finansowych, pod pewny-
mi wzglêdami bardziej wymownym, mo¿e byæ suma 700 mld dol., któr¹ wydaje siê
corocznie na œwiecie na finansowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska, jak
wydobycie wêgla, nadmierna rozbudowa flot rybackich i eksploatacja Ÿróde³ wody
(zob. rozdzia³ 11). Skierowanie tych œrodków na rozbudowê energetyki wiatrowej
przyspieszy³oby ewolucjê gospodarki ekologicznej na kilku odcinkach równocze-
œnie. Te kalkulacje dowodz¹, ¿e jeœliby œwiat zechcia³ zmierzaæ szybciej w kierun-
ku ograniczenia emisji zwi¹zków wêgla, móg³by to zrobiæ

Przejœcie od gospodarki opartej na paliwach kopalnych do bardzo wydajnej

gospodarki wodorowej zapewni ogromne mo¿liwoœci wzrostu inwestycji i zatrud-
nienia na ca³ym globie. Nie pora pytaæ, czy dojdzie do rewolucji energetycznej.
Ona ju¿ siê zaczê³a. Jedyn¹ niewiadom¹ jest to, jak szybko bêdzie postêpowaæ, czy
dostatecznie szybko, aby zapobiec zmianom klimatycznym, i kto najwiêcej skorzy-
sta z tej transformacji.

Patrz¹c realistycznie – jak szybko mo¿e siê rozwijaæ energetyka wiatrowa w

nadchodz¹cym 10-leciu? W latach dziewiêædziesi¹tych jej tempo wynosi³o 25%
rocznie, przy czym uczestniczy³o w tym zaledwie kilka krajów. Jak szybko mog³a-
by rosn¹æ, gdyby wszystkie pañstwa dysponuj¹ce nadaj¹cym siê do eksploatacji
potencja³em energii wiatrowej zaczê³y go rozwijaæ? Czy mo¿liwe by³oby podwoje-
nie tempa? Nie by³oby to ³atwe, wymaga³oby mobilizacji na miarê tej, do jakiej
zmusi³a nas druga wojna œwiatowa. Podwojenie tempa rozwoju mog³oby siê udaæ
w pocz¹tkowych latach dekady, kiedy baza wyjœciowa by³aby jeszcze ma³a, ale
potem dynamika rozwoju musia³aby os³abn¹æ. Tempo oswajania energii wiatrowej
bêdzie czêœciowo zale¿a³o od tego, jak szybko bêdzie siê zmienia³ klimat i jak bar-
dzo bêdziemy zaniepokojeni falami rekordowych upa³ów, topnieniem lodów i nisz-
cz¹cymi skutkami burz. Chocia¿ przewidzenie przysz³ego tempa rozwoju jest nie-
mo¿liwe, mo¿na bezpiecznie za³o¿yæ, ¿e oko³o 2010 r. œwiat bêdzie móg³ pozyski-
waæ du¿¹ czêœæ potrzebnej elektrycznoœci z wiatru, jeœli dojdzie do wniosku, ¿e jest
to konieczne

W artykule Hydrogen Futures... Seth Dunn z Worldwatch Institute cytuje pre-

zydenta Johna F. Kennedy’ego: „Program dzia³ania ma ryzyko i koszty. Ale s¹ one
o wiele mniejsze ni¿ dalekosiê¿ne ryzyko i koszty bezczynnoœci” i trawestuj¹c jego
wypowiedŸ, która odnosi³a siê do okresu zimnej wojny, pisze, maj¹c na myœli wspó³-
czesn¹ transformacjê energetyki: „Szybka budowa gospodarki wodorowej niesie ze

133

sob¹ ryzyko i koszty, ale s¹ one mniejsze ni¿ dalekosiê¿ne ryzyko i koszty wygod-
nego trzymania siê gospodarki wêglowodorowej

Kluczem do skrócenia drogi do gospodarki wodorowej jest zmuszenie rynku

do uwzglêdnienia w cenach kosztów ekologicznych. Tygodnik „The Economist”
uwa¿a, ¿e istnieje potrzeba najpierw oczyszczenia pola, a nastêpnie pozostawienia
swobody gry si³ rynkowych: „Oznacza to, np., zniesienie wielu subsydiów dop³aca-
nych do wêgla i innych paliw kopalnych. To tak¿e znaczy, ¿e trzeba wprowadziæ
podatek wêglowy albo podobne instrumenty, które sprawi¹, ¿e ceny paliw kopal-
nych bêd¹ pokrywa³y szkody wyrz¹dzane ludzkiemu zdrowiu i œrodowisku”. Coraz
wiêcej analityków dochodzi do tego samego wniosku. Organizacja Wspó³pracy Go-
spodarczej i Rozwoju (OECD) te¿ opowiada siê za zmianami w systemach podat-
kowych, które doprowadz¹ do zmniejszenia emisji zwi¹zków wêgla. Stopniowe
wprowadzenie podatku wêglowego, tak aby koszty spalania paliw kopalnych od-
zwierciedla³y pe³ne koszty dla spo³eczeñstwa, przyspieszy³oby przestawianie siê na
korzystanie z energii wiatrowej, ogniw s³onecznych, energii geotermicznej i rozwi-
janie tych Ÿróde³ w nadchodz¹cej dekadzie znacznie szybciej ni¿ w poprzedniej

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

134

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OZDZIA

£ 6

ROJEKTOWANIE

NOWEJ

GOSPODARKI

MATERIA

OWEJ

W marcu 2001 r. wysypisko œmieci Fresh Kills przyjmuj¹ce 12 tys. ton dzien-

nie odpadów z Nowego Jorku zosta³o zamkniête. Teraz œmieci wozi siê do odle-
g³ych miejscowoœci w New Jersey, Pensylwanii i Wirginii, w niektórych przypad-
kach oddalonych o ponad 480 km. Przyjmuj¹c, ¿e na jeden ci¹gnik z przyczep¹ do
przewozu na wiêksze dystanse wchodzi 20 ton, na uprz¹tniêcie œmieci z Nowego
Jorku trzeba codziennie oko³o 600 tych pojazdów, które tworz¹ prawie 15-kilome-
trowy konwój, tamuj¹cy ruch, zanieczyszczaj¹cy powietrze i zwiêkszaj¹cy nasyce-
nie atmosfery dwutlenkiem wêgla. Maj¹c na myœli konwoje codziennie opuszczaj¹-
ce miasto, wiceburmistrz Joseph J. Lhota, który nadzorowa³ zamkniêcie wysypi-
ska Fresh Kills, powiedzia³, ¿e uprz¹tanie miejskich œmieci przypomina dzisiaj
„...przeprowadzan¹ dzieñ w dzieñ operacjê wojskow¹”

To, co sta³o siê w Nowym Jorku, zdarzy siê i w innych miastach, jeœli nie wdro-

¿¹ kompleksowych programów recyklingu. Zamiast d¹¿yæ, wobec przepe³nienia
wysypiska Fresh Kills, do zmniejszenia iloœci odpadów, zdecydowano woziæ je do
odleglejszych miejscowoœci. Nawet taki prosty zabieg, jak wtórny przerób ca³ego
zu¿ywanego w mieœcie papieru, móg³by skróciæ konwój opuszczaj¹cy codziennie
miasto o 187 ci¹gników z przyczepami (czyli o 4,5 km)

Cierpi¹ce na brak œrodków w³adze lokalne godz¹ siê przyjmowaæ œmieci, je¿eli

tylko Nowy Jork dobrze za to zap³aci. Niektóre z nich widz¹ w tym œwietny interes.
Jednak¿e dla rz¹dów stanowych, które musz¹ walczyæ z zatorami na drogach, ha³a-
sem, zanieczyszczeniami powietrza i wys³uchiwaæ skarg okolicznych mieszkañ-
ców, takie rozwi¹zanie nie jest atrakcyjne.

135

Gubernator Wirginii pisa³ do ówczesnego burmistrza Nowego Jorku Rudy’ego

Giulianiego, protestuj¹c przeciw traktowaniu Wirginii jak wysypiska œmieci: „Ja
rozumiem problem, z jakim ma do czynienia Nowy Jork, ale Waszyngton, Jefferson
i Madison nie maj¹ zamiaru s³u¿yæ mu za œmietniki”. Jak d³ugo jeszcze Nowy Jork
bêdzie móg³ zaœmiecaæ inne stany, oka¿e przysz³oœæ

Wczeœniejsze okresy historii ludzkoœci mo¿na wyró¿niæ wed³ug materia³ów,

jakich wtedy u¿ywano; np. by³a era kamienia, br¹zu. Nasz wiek jest wiekiem mate-
ria³ów, wiekiem nadmiaru, którego cech¹ wyró¿niaj¹c¹ nie jest u¿ywanie jakiegoœ
okreœlonego surowca, ale ogrom zu¿ycia materia³ów.

W skali ca³ego œwiata przetwarzamy albo zu¿ywamy 26 mld ton materia³ów

rocznie, w tym 20 mld ton kamienia, ¿wiru i piasku u¿ywanych do budowy dróg i w
budownictwie; na stal przetwarza siê ponad 1 mld ton rudy ¿elaza; z kopalni z³ota
wydobywa siê 700 mln ton z³otonoœnych rud. Z lasów pochodzi 1,7 mld ton drewna
na opa³, oko³o 1 mld ton do produkcji wyrobów z drewna i ponad 300 mln ton do
produkcji papieru. Dla uzupe³nienia ubytków fosforu i potasu, pobieranych z gleby
przez roœliny uprawne, wydobywamy rocznie 139 mln ton fosforytów i 26 mln ton
wêglanu potasu

Ka¿dy z 6,1 mld mieszkañców Ziemi zu¿ywa œrednio 137 kg stali rocznie w

samochodach, urz¹dzeniach gospodarstwa domowego, budynkach i innych wyro-
bach. Oznacza to, ¿e ka¿dy z nas zu¿ywa co roku dwa razy wiêcej stali, ni¿ sam
wa¿y. Wyprodukowanie tej iloœci stali wymaga przetworzenia 340 kg rudy ¿elaza
na osobê

Zu¿ycie materia³ów jest o wiele wiêksze, ni¿ potrafimy to sobie wyobraziæ,

dlatego, ¿e stykamy siê tylko z produktami finalnymi; widzimy stal w naszym sa-
mochodzie albo w lodówce, a nie widzimy tony rudy, z której zosta³a ona wytopio-
na; widzimy papier, na którym wydrukowano gazety, albo na którym piszemy listy,
ale nie s¹g drewna zu¿yty do jego produkcji.

Produkcja niektórych niewinnie wygl¹daj¹cych wyrobów, takich jak z³ota bi-

¿uteria, mo¿e byæ niewiarygodnie szkodliwa. Na przyk³ad zrobienie z³otych obr¹-
czek dla nowo¿eñców wymaga przetworzenia tony rudy, najczêœciej przez ³ugowa-
nie cyjankami. Pracownik naukowy Worldwatch Institute John Young obliczy³, ¿e
wydobycie rudy potrzebnej do zrobienia dwóch obr¹czek wymaga wykopania w
ziemi dziury o szerokoœci ponad 3 m i g³êbokoœci 1,8 m. Na szczêœcie dla nowo¿eñ-
ców ta dziura jest na podwórku kogoœ innego. To samo dotyczy cyjanku u¿ytego do
oddzielenia z³ota z rudy

Wszystkie przytoczone dane s¹ œrednimi globalnymi, tymczasem zu¿ycie ma-

teria³ów – podobnie jak energii i ¿ywnoœci – jest bardzo zró¿nicowane w zale¿noœci

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

136

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

od poziomu rozwoju danej spo³ecznoœci. Na przyk³ad produkcja stali na g³owê miesz-
kañca Stanów Zjednoczonych wynosi 352 kg rocznie, w Chinach – 98 kg, a w
Indiach – zaledwie 24 kg

Przetwarzanie coraz wiêkszych iloœci rud metali wi¹¿e siê z zanieczyszczaniem

powietrza i wody w najbli¿szym otoczeniu. Ogrom gospodarki materia³owej spra-
wia, ¿e zanieczyszczenia, zu¿ycie energii oraz zniszczenia fizyczne ziemi coraz
trudniej tolerowaæ. Produkcja metali wymaga zu¿ycia ogromnej iloœci energii. W
Stanach Zjednoczonych tylko przemys³ stalowy potrzebuje tyle energii elektrycz-
nej, ile 90 mln gospodarstw domowych

Warunkiem zbudowania gospodarki ekologicznej jest restrukturyzacja gospo-

darki materia³owej, gdy¿ jej rozwój – podobnie jak rozwój energetyki – koliduje z
ekosystemami Ziemi. Mówi¹ o tym architekt William McDonough i chemik Mi-
chael Braungart. Opisuj¹ oni gospodarkê bardziej zdoln¹ do regeneracji, a nie de-
strukcji, tak¹, której produkty „...¿yj¹ od ko³yski do ko³yski, a nie od ko³yski do
grobu”. Taka przebudowa sprowadza³aby siê w istocie do zast¹pienia modelu opar-
tego na przep³ywach linearnych modelem zamkniêtym, naœladuj¹cym cykl cyrku-
lacji w naturze. Oznacza to zast¹pienie górnictwa recyklingiem, co pozwoli³oby
krajom o dojrza³ej gospodarce przemys³owej i ustabilizowanej populacji funkcjo-
nowaæ g³ównie przy wykorzystaniu surowców wtórnych

RODUKTY

JEDNORAZOWEGO

YTKU

Ewolucjê gospodarki globalnej kszta³towa³y dwie koncepcje zrodzone w po³o-

wie XX w.: zaprogramowane starzenie siê wyrobów oraz produkty jednorazowego
u¿ytku. Obie zosta³y entuzjastycznie podchwycone w Stanach Zjednoczonych po
drugiej wojnie œwiatowej jako sposób promowania wzrostu gospodarczego i za-
trudnienia. Im szybciej dany produkt siê zu¿ywa³ i trafia³ na œmietnik, tym szybciej
mia³a siê rozwijaæ gospodarka.

Coroczne zmiany modeli wielu produktów sta³y siê dŸwigni¹ wzrostu sprzeda-

¿y. Co roku pojawiaj¹ siê nowe modele samochodów. Ich prezentacja staje siê naj-
wa¿niejszym wydarzeniem w kalendarzu ekonomicznym g³ównych krajów uprze-
mys³owionych, gdy¿ automatycznie przyczynia siê do obni¿enia wartoœci modeli z
poprzedniego roku. Zmiany modeli mia³y na celu nie tyle poprawê sprawnoœci po-
jazdów, ile zwiêkszenie sprzeda¿y.

To samo dotyczy odzie¿y, szczególnie damskiej. Doroczne pokazy mody s³u¿y-

³y prezentacji najnowszych kreacji. Zmiany mody mog³y w kolejnych latach pole-
gaæ jedynie na wyd³u¿eniu albo skróceniu odzie¿y, lansowaniu okreœlonego koloru

137

albo rodzaju materia³u. Dla wielu ludzi poczucie w³asnej wartoœci zale¿y od mod-
nego ubioru.

Gospodarka opieraj¹ca siê na produktach jednorazowego u¿ytku rozwinê³a siê

w drugiej po³owie ubieg³ego wieku. Tego rodzaju wyroby, których upowszechnie-
niu sprzyja³y wzglêdy wygody i sztucznie zani¿one ceny energii, sk³adaj¹ siê na
du¿¹ czêœæ œmieci codziennie produkowanych; na wysypiskach l¹duje jeszcze wiêk-
sza czêœæ zu¿ywanych surowców.

£atwo przeoczyæ, jak wiele towarów jednorazowego u¿ytku koñczy ¿ywot na

wysypiskach œmieci, dopóki nie spróbujemy sporz¹dziæ ich listy. Chustki do nosa
zast¹piliœmy chusteczkami jednorazowymi, obrusy i rêczniki z materia³u – serwet-
kami i rêcznikami papierowymi, opakowania szklane do napojów – jednorazowy-
mi pojemnikami. I chyba dla dope³nienia skandalu, torby na zakupy, w których
przynosimy do domu produkty jednorazowego u¿ytku, s¹ te¿ do wyrzucenia.

Dzia³aj¹ca w Stanach Zjednoczonych GrassRoots Recycling Network, organi-

zacja prowadz¹ca kampanie na rzecz recyklingu, obliczy³a „wskaŸnik odpadowy”
produktów, okreœlaj¹cy, jaka ich czêœæ idzie po u¿yciu do œmieci, a jaka nadaje siê
do powtórnego przetworzenia albo wykorzystania (zob. tablica 6.1). Jak nale¿a³o
siê spodziewaæ, najwy¿szy wskaŸnik maj¹ produkty jednorazowego u¿ytku. „WskaŸ-
nik odpadowy” dla pieluch jednorazowych, jak sama nazwa wskazuje, wynosi 100%;
to samo dotyczy jednorazowych chusteczek, talerzy, kubeczków. Chocia¿ Amery-
kanie znacznie poprawili w ostatnich latach wskaŸniki recyklingu papieru, 45%
papieru gazetowego trafia na œmietnik zamiast do powtórnego przerobu. Wyrzuca-
nie gazet to droga do zamieniania lasów w sk³adowiska odpadów!

Pojawienie siê jednorazowych papierowych talerzy, kubków oraz plastikowych

„sreber” zbieg³o siê z rozwojem gastronomii typu fast food. Nadzwyczaj szybki
wzrost tego sektora ¿ywienia zbiorowego przyczyni³ siê do gwa³townego zwiêk-
szenia popytu na jednorazowe talerze, kubki i nakrycia. Te i inne wyroby jednora-
zowego u¿ytku stanowi¹ zwyk³y ³adunek ciê¿arówek zd¹¿aj¹cych jednokierunko-
w¹ drog¹ na wysypiska œmieci.

Zmagaj¹c siê z tradycyjnymi wyrobami jednorazowego u¿ytku, œwiat stan¹³

obecnie wobec nowego wyzwania: co zrobiæ z czêœciami zu¿ytych komputerów
stacjonarnych? Chocia¿ nie s¹ one projektowane jako wyroby o ograniczonym
czasie u¿ytkowania, szybkie tempo wprowadzania innowacji w tej ga³êzi prze-
mys³u sprawia, ¿e b³yskawicznie staj¹ siê przestarza³e; w rezultacie œredni czas
¿ycia komputera nie przekracza dwóch lat. W przeciwieñstwie do lodówek, które
stosunkowo ³atwo poddaæ recyklingowi, komputery trudniej utylizowaæ, poniewa¿
do ich budowy u¿ywa siê bardzo wielu ró¿nych materia³ów, czêsto toksycznych,

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

138

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

jak o³ów, rtêæ i kadm. To t³umaczy, dlaczego recykling obejmuje 70% lodówek, a
tylko 11%

komputerów

Wed³ug jednego ze studiów przeprowadzonych przez Silicon Valley Toxics

Coalition, organizacji zajmuj¹cej siê truj¹cymi odpadami wysokiej techniki, w la-
tach 1997–2004 zestarzeje siê w samych Stanach Zjednoczonych oko³o 315 mln
komputerów. Poniewa¿ ka¿dy komputer zawiera prawie 1,5 kg ³owiu, Stany Zjed-
noczone musz¹ coœ zrobiæ z blisko 473 mln ton tego metalu. Mimo ¿e o³ów zawarty
w benzynie i farbach z powodzeniem jest eliminowany, jest on nadal szeroko stoso-
wany w komputerach. Kiedy o³ów trafi na œmietnisko, mo¿e przenikn¹æ do warstw
wodonoœnych i zatruæ Ÿród³a wody pitnej. Starzej¹ce siê komputery zawieraj¹ po-
nadto oko³o 150 tys. ton rtêci i 746 tys. ton kadmu

ATERIA

ŒRODOWISKO

Surowce i materia³y u¿ywane w nowoczesnej gospodarce dziel¹ siê na trzy

kategorie. Do pierwszej nale¿¹ metale, m.in. stal, aluminium, miedŸ, cynk i o³ów.
Drug¹ stanowi¹ minera³y niemetaliczne, jak kamieñ, piasek, ¿wir, wapieñ i glina,
tj. materia³y u¿ywane bezpoœrednio przy budowie dróg i budynków albo do pro-
dukcji cementu. Do tej grupy nale¿¹ tak¿e trzy minera³y – fosforyty, wêglan potasu
(pota¿) i wapno – stosowane w rolnictwie jako nawozy (zob. tablica 6.2). Ostatnia

Tablica 6.1. „WskaŸniki odpadowe” oraz iloœæ wyrzucanych wyrobów w Stanach Zjed-

noczonych w 1997 r.

Produkt

„WskaŸnik odpadowy”

Iloœæ wyrzucanych wyrobów

(w %)

(w mln ton)

Pieluchy jednorazowe 100

3,1

Jednorazowe chusteczki,
talerze, kubki

100

4,9

Odzie¿, obuwie

5,0

Opony

3,3

Czasopisma

1,7

Papier biurowy

3,5

Urz¹dzenia gospodarstwa domowego

2,1

Gazety

6,1

Puszki aluminiowe

0,7

Puszki stalowe

1,1

• r ó d ³ o: Characterization of Municipal Solid Waste in the United States: 1998 Update, U.S. Environ-
mental Protection Agency, cyt. przez GrassRoots Recycling Network, Athens (Georgia).

139

grupa obejmuje surowce pochodzenia organicznego, jak drewno, którego dostarcza
gospodarka leœna, oraz bawe³na, we³na i skóra, których dostarcza rolnictwo

W grupie surowców niemetalicznych dominuje kamieñ, którego wydobycie

wynosi 11 mld ton rocznie, oraz piasek i ¿wir, których ³¹czne wydobycie siêga 9
mld ton rocznie. Ale kamieñ, piasek i ¿wir s¹ zwykle wydobywane na miejscu i
nie musz¹ byæ transportowane na wielkie odleg³oœci. U¿ywa siê ich g³ównie do
budowy dróg, parkingów i w budownictwie ogólnym; nie s¹ te¿ chemicznie aktyw-
ne. Kiedy kamieñ i ¿wir stan¹ siê czêœci¹ drogi, mog¹ s³u¿yæ dziesi¹tki, a nawet
setki lat

W tym rozdziale zajmujemy siê g³ównie metalami, poniewa¿ ich wydobycie i

przetwarzanie jest wyj¹tkowo szkodliwe dla œrodowiska oraz energoch³onne. Pro-
dukcja metali poch³ania niewyobra¿alne iloœci energii potrzebnej do dotarcia do
z³ó¿ rud, wydobycia ich na powierzchniê i dowiezienia do hut, a póŸniej – wytopie-
nia z nich czystego metalu. Co gorsza, wiêksza czêœæ tej energii pochodzi z wêgla,
który te¿ musi byæ wydobyty. Z czasem, kiedy bogatsze z³o¿a s¹ ju¿ wyczerpane,
górnicy przechodz¹ do eksploatacji tych ubo¿szych; tym samym ka¿da tona wyto-
pionego metalu jest okupiona coraz wiêkszym zniszczeniem œrodowiska

Od pocz¹tku ery przemys³owej wielkoœæ produkcji stali by³a podstawowym

wskaŸnikiem uprzemys³owienia i nowoczesnoœci gospodarki. W XX w. Zwi¹zek
Radziecki by³ gigantem stalowym w skali ca³ego œwiata. Jednak na pocz¹tku lat
dziewiêædziesi¹tych upadek produkcji stali by³ tam równie gwa³towny jak za³ama-
nie sowieckiego re¿imu. Obecnie najwiêkszym producentem stali s¹ Chiny, wy-
przedzaj¹c Stany Zjednoczone i Japoniê. W liczbach bezwzglêdnych roczna pro-

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

Tablica 6.2. Wydobycie minera³ów niemetalicznych na œwiecie w 2000 r. (w mln ton)

Minera³

Produkcja

Kamieñ

11000

Piasek i ¿wir

9 000

Glina

500

Sól

210

Ska³y fosforytowe

139

Wapno

117

Gips

110

Soda kalcynowana (wêglan sodu)

Pota¿ (wêglan potasu)

• r ó d ³ o: Mineral Commodity Summaries 2001, U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey
(USGS), Washington 2001.

140

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

1960 1970

dukcja stali na œwiecie w wysokoœci 833 mln ton wielokrotnie przewy¿sza produk-
cjê wszystkich pozosta³ych metali razem wziêtych (zob. wykres 6.1). Produkcja
aluminium, które zajmuje drug¹ pozycjê, wynosi tylko 24 mln ton, a plasuj¹cej siê
na trzeciej pozycji miedzi – 13 mln ton. Chocia¿ podstawowym sk³adnikiem stali
jest ¿elazo, jest to w istocie rzeczy stop. Wiele cennych w³aœciwoœci stali zawdziê-
czamy niewielkim dodatkom innych metali, jak cynk, magnez i nikiel

Œwiatowa produkcja stali w przeliczeniu na 1 mieszkañca osi¹gnê³a najwy¿szy

poziom w 1979 r. i od tego czasu zmniejszy³a siê o 20%. Przyczyni³ siê do tego
wzrost popularnoœci ma³ych samochodów, kryzys gospodarki radzieckiej oraz zmiana
struktury gospodarki krajów uprzemys³owionych, polegaj¹ca na zmniejszeniu udzia³u
przemys³u ciê¿kiego na korzyœæ us³ug, szczególnie informacyjnych

Co roku wydobywa siê na œwiecie 1,4 mln ton rudy, aby otrzymaæ z niej stal do

produkcji samochodów, urz¹dzeñ gospodarstwa domowego i konstrukcji stalowych.
Porównywaln¹ iloœæ rud wydobywa siê do produkcji 13 mln ton miedzi. W czasach,
gdy kopalnie odkrywkowe zastêpuj¹ wiêkszoœæ kopalni podziemnych, fizycznej ru-
inie ulegaj¹ ogromne obszary. Odpady kopalniane pozostawia siê nieuprz¹tniête, co
czêsto prowadzi do zanieczyszczenia strumieni i zatruwania Ÿróde³ wody. Wszyst-
ko, co przyczynia siê do zmniejszenia zu¿ycia stali, szczególnie produkowanej z
nieprzetopionej rudy, znacznie ³agodzi skutki dzia³alnoœci ludzkiej

Chocia¿ produkcja aluminium w porównaniu ze stal¹ jest stosunkowo niewiel-

ka, wynosi bowiem 24 mln ton rocznie, jednak bior¹c pod uwagê jedynie jej wiel-
koœæ, powa¿nie nie docenilibyœmy wp³ywu aluminium na œrodowisko, poniewa¿

Wykres 6.1. Produkcja stali na œwiecie w latach 1950–2000

mln ton

•ród³o: zob. przypis 15

1950 1960 1970 1980

1990 2000 2010

141

jest to metal o ma³ej gêstoœci, bardzo lekki. Jedna trzecia œwiatowego wydobycia
boksytów niezbêdnych do produkcji aluminium pochodzi z Australii. Powa¿ne w
nim udzia³y maj¹ Gwinea, Jamajka i Brazylia

Dobrze ponad po³owa zu¿ycia aluminium w Stanach Zjednoczonych przypada

na przemys³ opakowañ artyku³ów ¿ywnoœciowych i œrodków transportu. Jeœli cho-
dzi o pojemniki na napoje, to aluminium mo¿e byæ zast¹pione przez substytuty, jak
szk³o. Natomiast produkcja samolotów, samochodów i rowerów nadal opiera siê w
du¿ej mierze na aluminium

Du¿¹ czêœæ produkowanego aluminium zu¿ywa siê, ze wzglêdu na jego lek-

koœæ i wytrzyma³oœæ, do produkcji samolotów pasa¿erskich. Mo¿na powiedzieæ, ¿e
znaczna czêœæ œwiatowej produkcji aluminium stale lata w powietrzu. Wraz ze wzro-
stem lotniczych przewozów pasa¿erskich o 6% rocznie zwiêksza siê zu¿ycie alumi-
nium w przemyœle lotniczym

Aluminium stosuje siê do budowy samolotów od dawna, natomiast zastêpowa-

nie stali tym metalem w konstrukcji samochodów jest œwie¿szej daty. Sk³aniaj¹ do
tego rosn¹ce ceny benzyny i d¹¿enie do poprawy sprawnoœci silników. Udzia³ czê-
œci aluminiowych w przeciêtnym samochodzie amerykañskim wzrós³ z 87 kg w
1991 r. do 110 kg pod koniec dekady. Chocia¿ aluminium jest znacznie dro¿sze ni¿
stal, mniejsza waga samochodu przyczynia siê do zmniejszenia zu¿ycia paliwa, co
w okresie jego eksploatacji mo¿e skompensowaæ z nadwy¿k¹ koszty energii zu¿y-
tej do wyprodukowania aluminium wykorzystanego w jego konstrukcji

Produkcja aluminium jest dla œrodowiska wielkim obci¹¿eniem ze wzglêdu za-

równo na zniszczenia zwi¹zane z wydobyciem surowca do jego wytworzenia, jak i
na proces wytopu. Poniewa¿ boksyty, z których otrzymuje siê aluminium, przewa¿-
nie wystêpuj¹ w postaci cienkich pok³adów, ich eksploatacja metod¹ odkrywkow¹
prowadzi do wielkich zniszczeñ krajobrazu. Na ka¿d¹ wyprodukowan¹ tonê alumi-
nium przypada tona „czerwonego szlamu”, czyli ¿r¹cej papki chemikaliów pozo-
staj¹cych po oddzieleniu boksytu. To czerwone b³ocko zalega w wielkich, biolo-
gicznie martwych sadzawkach, zanieczyszczaj¹cych zarówno powierzchniowe, jak
i podziemne zbiorniki wody

Jednak najwiêksze szkody wynikaj¹ z koniecznoœci produkcji elektrycznoœci

do wytopu aluminium. W skali ca³ego œwiata przemys³ aluminiowy zu¿ywa tyle
energii elektrycznej, ile ca³y kontynent afrykañski. Energia niezbêdna do wytopu
aluminium pochodzi albo z elektrowni opalanych wêglem, albo z hydroelektrowni.
Wiele tam, szczególnie w odleg³ych regionach globu, zbudowano tylko po to, aby
otrzymaæ tani pr¹d do produkcji aluminium. Rz¹dy, d¹¿¹c do zbudowania przemy-
s³u aluminiowego we w³asnych krajach, wspó³zawodnicz¹ ze sob¹ poprzez subsy-

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

142

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

diowanie cen elektrycznoœci. W wyniku tego aluminium jest jednym z najhojniej
subsydiowanych materia³ów w œwiecie

Górnictwo z³ota wyró¿nia siê wœród górnictwa innych metali dwoma cechami

– nik³¹ produkcj¹ oraz zanieczyszczaniem œrodowiska. W 1991 r. wyprodukowanie
zaledwie 2445 kg tego kruszcu wymaga³o wydobycia i przetworzenia ponad 741
mln ton rud, czyli masy równej prawie

rud ¿elaza wykorzystanych w tym samym

roku do produkcji 571 mln ton surówki ¿elaza (zob. tablica 6.3). Czo³owym producen-
tem z³ota jest Afryka Po³udniowa. Inni producenci to m.in. Australia, Brazylia, Ro-
sja i Stany Zjednoczone. Osiemdziesi¹t piêæ procent wydobytego z³ota jest zu¿ywa-
nych do produkcji bi¿uterii

Poczynaj¹c od XIX w., z³oto odgrywa³o rolê gwaranta wartoœci walut papiero-

wych. W zwi¹zku z tym du¿a czêœæ z³ota spoczywa w skarbcach banków centralnych
poszczególnych pañstw. Jednak z chwil¹, gdy w 1971 r. Stany Zjednoczone odst¹pi³y
od gwarantowanego parytetu z³ota, wiele krajów posz³o w ich œlady, a niektóre z nich
sprzeda³y swoje rezerwy z³ota; nale¿a³y do nich Australia, Wielka Brytania, Holandia i
Szwajcaria. Oznacza³o to, ¿e z³oto przesta³o byæ podstawowym miernikiem wartoœci
walut papierowych, staj¹c siê jeszcze jednym towarem. Jak zauwa¿y³ „The Econo-
mist”, z³oto jest „...zu¿ytym paliwem przestarza³ego systemu monetarnego”

Pod wzglêdem rozmiarów szkód przypadaj¹cych na tonê wyprodukowanego

metalu z³oto nie ma sobie równych. Ka¿da tona z³ota wymaga przerobienia oko³o
300 tys. ton rudy równych wielkoœci ma³ej góry. W ci¹gu ostatniej dekady szeroko
upowszechni³a siê nowa metoda przetwarzania rud z³ota, zwana cyjankowym wy-

Tablica 6.3. Produkcja metali oraz wydobycie rudy niezbêdnej do ich produkcji w 1991 r.

Metal

Produkcja

Iloœæ wydobytej rudy Iloœæ rudy na tonê metalu

(w tonach)

Surówka ¿elaza

571 000 000

1 428 000 000 3

MiedŸ

12 900 000

1 418 000 000 110

Z³oto

2 445

741 000 000 303 000

Cynk

8 000 000

1 600 000 000 200

O³ów

2 980 000

119 000 000 40

Aluminum

23 900 000 104 000 000 4

Mangan

7 450 000

25 000 000 3

Nikiel

1 230 000 49 000 000 40

Cyna

200 000 20 000 000 100

Tungsten

31 500 13 000 000 400

• r ó d ³ o: U.S. Geological Survey; John E. Young, Mining the Earth, Worldwatch Institute, Washington,
July 1992; W.K. Fletcher z Wydzia³u Ziemi i Oceanografii Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej.

143

p³ukiwaniem ha³d. Polega ona na przepuszczaniu roztworu cyjanku przez stertê
rozdrobnionej rudy z³ota. Przes¹czaj¹c siê przez ni¹, porywa on ze sob¹ drobiny
metalu. Zmniejsza to koszty wydobycia z³ota, ale pozostawia truj¹ce odpady. Cy-
janki s¹ tak silnie truj¹ce, ¿e przyjêcie ³y¿eczki do herbaty 2-procentowego roztwo-
ru cyjanku mo¿e spowodowaæ zgon w ci¹gu 40 sek.

W styczniu 2000 r. gigantyczny wyciek 130 mln litrów roztworu cyjanku z

kopalni z³ota w Rumunii zarz¹dzanej przez Australijczyków trafi³ do Cisy i wraz z
jej wodami dotar³ przez Wêgry do Jugos³awii, zmiesza³ siê z wodami Dunaju i wla³
siê do Morza Czarnego. Œmiercionoœny roztwór pozostawi³ za sob¹ jedynie na od-
cinku wêgierskim oko³o miliona kilogramów martwych ryb. Ten wyciek, który za-
bi³ wszelkie ¿ycie na d³ugich odcinkach rzek, uwa¿a siê za najwiêksz¹ katastrofê
ekologiczn¹ w Europie po Czarnobylu

Wycieki cyjanku zdarzy³y siê w wielu krajach. Podobny wypadek na rzece Ala-

mosa, dop³ywie Kolorado, zabi³ w 1992 r. wszystko, co ¿y³o na ponad 27-kilome-
trowym odcinku tej rzeki, pozostawiaj¹c – po og³oszeniu bankructwa odpowie-
dzialnej za tê katastrofê firmy – stanowi Kolorado rachunek za likwidacjê skutków
wycieku w wysokoœci 170 mln dol.

Inna rozpowszechniona metoda separacji z³ota pos³uguje siê rtêci¹, która na-

stêpnie przenika do œrodowiska i koncentruje siê wraz z przesuwaniem przez po-
szczególne ogniwa ³añcucha pokarmowego. Wyciek rtêci do Zatoki Minamata u
wybrze¿y Japonii kilkadziesi¹t lat temu unaoczni³, jak ciê¿kie uszkodzenia mózgu i
p³odu mo¿e powodowaæ ten metal ciê¿ki

Jak podaje John E. Young, górnicy z kopalni z³ota Amazonii co roku uwalniaj¹

do jej ekosystemu 75 tys. kg rtêci. Chocia¿ zawartoœæ rtêci w rybach w tym regionie
czêsto przekracza poziom bezpieczeñstwa produktów konsumpcyjnych, miejscowi
ludzie nie maj¹ innego Ÿród³a protein. Jedna ³y¿eczka do herbaty rtêci w jeziorze o
powierzchni 10 hektarów mo¿e sprawiæ, ¿e ryby w nim ¿yj¹ce nie bêd¹ nadawa³y
siê do spo¿ycia. Nikt nie wie, kiedy skutki wch³oniêcia rtêci w postaci uszkodzeñ
mózgu i p³odu ujawni¹ siê w Amazonii, wiemy tylko, ¿e wady rozwojowe japoñ-
skich niemowl¹t wyst¹pi³y oko³o 10 lat po tym, jak fabryki nawozów zaczê³y wy-
puszczaæ rtêæ do zatoki Minamata

Poza zanieczyszczeniem ekosystemów silnie truj¹cymi cyjankami i rtêci¹ pra-

ca w kopalniach z³ota jest ponadto zajêciem niebezpiecznym. W Afryce Po³udnio-
wej, gdzie wiêkszoœæ z³ota wydobywa siê spod ziemi, œmiertelne wypadki w kopal-
ni s¹ na porz¹dku dnia; jedna tona z³ota kosztuje tam jedno ¿ycie

Z³oto nie jest jedynym metalem, który szkodzi naszej planecie. Wydobycie in-

nych, takich jak miedŸ, o³ów i cynk, tak¿e niszczy krajobraz i zanieczyszcza œrodo-

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

144

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

wisko. Ograniczenie destrukcji naturalnego krajobrazu i zanieczyszczeñ powietrza,
wody i gruntu wymaga zaprojektowania nowej gospodarki materia³owej, mianowi-
cie takiej, w której przetwórstwo surowców wtórnych zast¹pi w du¿ej czêœci gór-
nictwo.

RUJ

BRZEMIÊ

IEMI

Nikt dok³adnie nie wie, ile dzisiaj produkuje siê chemikaliów, ale wraz z upo-

wszechnieniem siê materia³ów syntetycznych, w wiêkszoœci pochodzenia organiczne-
go, liczba substancji chemicznych znajduj¹cych siê w u¿yciu przekroczy³a 100 tys.
Badanie krwi losowo wybranego Amerykanina wykaza³oby obecnoœæ mierzalnych
iloœci co najmniej 200 substancji chemicznych, które 100 lat temu nie istnia³y

Wiele z tych substancji odznacza siê wyj¹tkow¹ trwa³oœci¹ i mo¿na je spotkaæ

w najodleglejszych zak¹tkach Ziemi, daleko od miejsca pochodzenia. Badania prze-
prowadzone niedawno w Norweskim Instytucie Polarnym wykaza³y, ¿e w tkance
t³uszczowej niedŸwiedzi polarnych ¿yj¹cych za ko³em podbiegunowym wystêpuje
wysokie stê¿enie trwa³ych organicznych substancji zanieczyszczaj¹cych (persi-
stent organic pollutants – POPs). Jednym z prawdopodobnych skutków absorp-
cji tych substancji, wœród których s¹ tak¿e zwi¹zki zak³ócaj¹ce wydzielanie gruczo-
³ów dokrewnych, jest zniekszta³cenie organów p³ciowych u 1,5% populacji nie-
dŸwiedzic

Wiêkszoœæ z tych nowych chemikaliów nie zosta³a zbadana pod k¹tem ich tok-

sycznoœci. Te niew¹tpliwie truj¹ce wpisano na listê 644 produktów chemicznych,
których odprowadzanie do œrodowiska przez przemys³ musi byæ zg³aszane Agencji
Ochrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych (U.S. Environmental Protection Agen-
cy – EPA). W dorocznym raporcie tej agencji wymienia siê niektóre najbardziej
niebezpieczne substancje chemiczne, które zanieczyszczaj¹ powietrze, wodê albo
ziemiê. Te szczegó³owe dane dla Stanów Zjednoczonych, zaczerpniête z raportów
sk³adanych przez firmy przemys³owe, górnicze i elektroenergetyczne, nie s¹ ³atwo
dostêpne w wiêkszoœci innych krajów; mimo to pozwalaj¹ zorientowaæ siê w ogólno-
œwiatowej sytuacji

W 1999 r. oko³o 2,9 mld kg truj¹cych chemikaliów – 10,4 kg na 1 mieszkañca

– dosta³o siê do œrodowiska naturalnego w Stanach Zjednoczonych. Z tego prawie
1,5 mld kg przypada³o na górnictwo metali, a 447 mln kg na elektrownie. Hutnic-
two, które wytapia metale i wytwarza z nich ró¿ne pó³produkty, od blach stalowych
po drut miedziany i puszki aluminiowe do napojów, wypuœci³o 255,3 mln kg truj¹-
cych odpadów. Prawie

z nich przypada³o na stopy zawieraj¹ce miedŸ, cynk i

145

arszenik. Na drugim miejscu uplasowa³ siê przemys³ chemiczny z 250 mln kg tok-
sycznych odpadów. Przemys³ papierniczy by³ trzeci (84 mln kg)

W sektorze elektroenergetycznym g³ównymi truj¹cymi odpadami s¹ kwasy solny

i siarkowy. Nie uwzglêdniono emisji dwutlenku siarki i ró¿nych tlenków azotu,
które wchodz¹ w reakcjê z wilgoci¹ zawart¹ w powietrzu, tworz¹c kwasy siarkowy
i azotowy, uszkadzaj¹ce drogi oddechowe i bêd¹ce przyczyn¹ kwaœnych deszczów.
Podczas gdy kopalnie z³ota zanieczyszczaj¹ co roku ekosystem Amazonii oko³o 75
tys. kg rtêci, elektrownie wêglowe w Stanach Zjednoczonych emituj¹ do powietrza
blisko 40 tys. kg tego metalu. EPA alarmuje, ¿e „...rtêæ z elektrowni osadza siê nad
drogami wodnymi, zatruwa rzeki i jeziora i ska¿a ryby”. Zagro¿enie dla zdrowia
ludzkiego, szczególnie zaœ zaburzenia rozwoju systemu nerwowego w fazie prena-
talnej, wymusi³y ograniczenia konsumpcji ryb z oko³o 50 tys. amerykañskich je-
zior, rzek i stawów. Trzynaœcie tysiêcy kilogramów rtêci z elektrowni wêglowych,
odk³adaj¹cych siê corocznie w Nowej Anglii, sk³oni³o w³adze 6 tamtejszych sta-
nów do wydania zalecenia ograniczenia spo¿ycia ryb s³odkowodnych przez dzie-
ci i ciê¿arne kobiety. Raport Narodowej Akademii Nauk (National Academy of
Sciences) dotycz¹cy ca³ych Stanów Zjednoczonych stwierdza, ¿e 60 tys. niemow-
l¹t jest nara¿onych na uszkodzenia systemu nerwowego spowodowane kontaktem z
rtêci¹ przed urodzeniem

Raport EPA z 1999 r. dostêpny w Internecie, podaje tak¿e dane w rozbiciu na

poszczególne miejscowoœci, uzbrajaj¹c lokalne grupy dzia³aczy w informacje nie-
zbêdne do oceny potencjalnych zagro¿eñ dla ich zdrowia i œrodowiska. Od czasu
pierwszej publikacji raportu w 1988 r. emisja truj¹cych chemikaliów stale zmniej-
sza siê

Niestety, niewiele innych krajów ustanowi³o podobne procedury dok³adnej re-

jestracji ska¿eñ. Tak¿e system amerykañski ma pewne luki, dotycz¹ce np. pestycy-
dów, które s¹ odprowadzane do œrodowiska przez farmerów, w³aœcicieli domów,
zarz¹dców pól golfowych. Niektóre u¿ywane w wielkich iloœciach chemikalia s¹
œmiertelnie niebezpieczne nawet w ma³ych dawkach. Na przyk³ad przyjêcie jednej
³y¿eczki do herbaty arsenu powoduje œmieræ w ci¹gu nieca³ych 10 min. Wystawie-
nie na dzia³anie ró¿nych chemikaliów, w rozmaitym stê¿eniu, mo¿e prowadziæ do
uszkodzenia p³odu, os³abienia systemu immunologicznego, wad centralnego syste-
mu nerwowego (nie wy³¹czaj¹c opóŸnienia w rozwoju umys³owym), schorzeñ uk³adu
oddechowego, zak³óceñ w dzia³aniu gruczo³ów dokrewnych, zachwiania równo-
wagi hormonalnej i zachorowañ na niemal wszystkie rodzaje nowotworów

Substancje zanieczyszczaj¹ce powoduj¹ spustoszenia tak¿e w œrodowisku na-

turalnym. Na przyk³ad kwaœne deszcze wywo³ywane emisj¹ dwutlenku siarki nisz-

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

146

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czy³y lasy w regionach uprzemys³owionych, m.in. w Europie, Ameryce Pó³nocnej i
Chinach. Raport z 2000 r. stwierdza, ¿e

powierzchni lasów w Europie jest chora.

Huta niklu w Norylsku na Syberii przyczyni³a siê do wymarcia lasów na obszarze
3,5 tys. km

. W tysi¹cach jezior w krajach uprzemys³owionych na pó³nocy nie ma

obecnie ¿ycia z powodu ska¿enia opadami kwaœnych deszczów

W niektórych krajach stê¿enie substancji zanieczyszczaj¹cych osi¹gnê³o taki

poziom, ¿e powoduje to skrócenie œredniego wieku ¿ycia ich mieszkañców. W Ro-
sji za³amanie systemu opieki zdrowotnej, dramatyczny wzrost ubóstwa w ostatnim
dziesiêcioleciu w po³¹czeniu z – w wielu przypadkach najwy¿szym na œwiecie –
poziomem zanieczyszczeñ doprowadzi³y do skrócenia przeciêtnego wieku mê¿czyzn
do mniej ni¿ 60 lat. Na porz¹dku dnia s¹ przera¿aj¹ce informacje o zdrowotnych
skutkach niekontrolowanego zanieczyszczania œrodowiska przez przemys³ w Rosji.
Na przyk³ad w uprzemys³owionym Karabaszu u podnó¿a Uralu choroby dzieci wy-
wo³ane zatruciami o³owiem, arsenem i kadmem s¹ zjawiskiem powszechnym. Pro-
wadzi to do wyst¹pienia wad wrodzonych, zaburzeñ nerwowych i zachorowañ na
raka. Zanieczyszczenia zak³ócaj¹ tak¿e system przemiany materii i os³abiaj¹ sys-
tem immunologiczny

Tak¿e kraje rozwijaj¹ce siê zaczynaj¹ odczuwaæ skutki niekontrolowanego

wzrostu zanieczyszczeñ. Payal Sampat z Worldwatch Institute pisze, ¿e Ludhijana,
najwiêksze miasto w rolniczym stanie Pend¿ab w pó³nocnych Indiach p³aci teraz
cenê za zanieczyszczenia przemys³owe. Ró¿ne ga³êzie przemys³u, od w³ókiennic-
twa po galwanizacjê metali, przyczyni³y siê do zanieczyszczenia wód gruntowych
cyjankami, kadmem i o³owiem. Woda z ujêæ zaopatruj¹cych miasto nie nadaje siê
ju¿ do picia. Inne miasta w Indiach, takie jak Jaipur, oraz w Chinach, jak Szenjang,
które kiedyœ zaopatrywa³y siê z lokalnych ujêæ wód gruntowych, teraz musz¹ po-
szukiwaæ innych Ÿróde³ zaopatrzenia

Naukowcy badaj¹cy zanieczyszczenia wód gruntowych nie maj¹ w¹tpliwoœci,

¿e, jak dot¹d, dostrzegamy tylko wierzcho³ek góry lodowej, poniewa¿ rozpuszczal-
ne w wodzie truj¹ce chemikalia potrzebuj¹ czasu na przes¹czenie siê w g³¹b ziemi,
zanim zanieczyszcz¹ podziemne formacje wodonoœne. Zatrucie Ÿróde³ wody grun-
towej, z jakim mamy do czynienia dzisiaj, mog¹ byæ skutkiem dzia³alnoœci przemy-
s³owej sprzed kilkudziesiêciu lat

Zanieczyszczenia niektórymi truj¹cymi substancjami s¹ stosunkowo œwie¿ej

daty. Z takim przypadkiem mamy do czynienia np. w Japonii, gdzie powietrze jest
ska¿one dioksynami wydzielaj¹cymi siê przy spalaniu œmieci komunalnych. Diok-
syny – tak truj¹ce, ¿e ich obecnoœæ w powietrzu mierzy siê w cz¹steczkach nie na
milion, ale na miliard – s¹ produktem spalania tworzyw sztucznych. Stolic¹ dioksy-

147

now¹ œwiata sta³o siê Tokio. Chocia¿ wydzielanie dioksyn w Japonii, wy¿sze ni¿ w
jakimkolwiek innym kraju, wynosi tylko 4 kg rocznie, osi¹gnê³o ono taki poziom,
¿e mo¿e powodowaæ raka i inne choroby

Jednym z wielkich wyzwañ, przed którymi stan¹³ œwiat, jest problem, jak od-

truæ Ziemiê. Jak uczyniæ powietrze zdatnym do oddychania, wodê zdatn¹ do picia,
a ziemiê zdoln¹ do rodzenia zdrowej ¿ywnoœci? Wa¿ny krok w tym kierunku zrobio-
no w grudniu 2000 r., kiedy delegaci ze 122 krajów na spotkaniu w Sztokholmie
uzgodnili prze³omowe porozumienie zakazuj¹ce u¿ywania 12 najbardziej truj¹cych
substancji chemicznych bêd¹cych dot¹d w u¿yciu. Do tych 12 trwa³ych organicz-
nych substancji zanieczyszczaj¹cych (POPs) zaliczono pestycydy, jak DDT, aldry-
na, endryna, chlordan i dieldryna, jak równie¿ chemikalia u¿ywane w przemyœle, jak
szeœciochlorobenzen i dwufenyle polichlorowane (PCBs). Umowa ta wejdzie w ¿ycie,
kiedy ratyfikuje j¹ 50 krajów, co przypuszczalnie zajmie co najmniej 3 lata. Premier
Szwecji Göran Persson powiedzia³ z tej okazji: „Niebezpieczne substancje nie re-
spektuj¹ granic miêdzynarodowych czy narodowych. Mo¿na je unieszkodliwiaæ, re-
alizuj¹c wspóln¹ strategiê”. Wiêkszoœæ krajów ju¿ zakaza³a dodawania do benzyny
o³owiu, który jest najczêstsz¹ przyczyn¹ opóŸnienia w rozwoju umys³owym dzieci

Jeœli, d¹¿¹c do ustabilizowania klimatu, przebudujemy gospodarkê energetycz-

n¹ (zob. rozdzia³ 5), to spalanie wêgla w elektrowniach – bêd¹ce Ÿród³em rtêci,
która czyni ryby niezdatnymi do spo¿ycia, oraz kwasów chlorowodorowych i siar-
kowych, niszcz¹cych lasy i os³abiaj¹cych systemy immunologiczne – w wiêkszoœci
przypadków ustanie.

Jeœli przemys³ utylizacji surowców wtórnych zast¹pi górnictwo, to emisje sub-

stancji zanieczyszczaj¹cych zostan¹ w powa¿nej mierze ograniczone. Jeœli pañstwa
zaka¿¹ u¿ywania pojemników jednorazowego u¿ytku na napoje, jak to zrobi³y Da-
nia i Finlandia, to radykalnie zmniejszy siê zu¿ycie zarówno energii, jak i materia-
³ów do ich produkcji. Wiele dzia³añ podejmowanych w trakcie budowy gospodarki
ekologicznej wzajemnie siê wzmacnia

OLA

RECYKLINGU

Wraz ze sta³ym wzrostem przetwórstwa metali i innych materia³ów rosn¹ wy-

nikaj¹ce st¹d szkody. Utylizacjê surowców wtórnych zwykle proponuje siê jako
ekonomicznie atrakcyjn¹ alternatywê dla coraz kosztowniejszej asenizacji wysy-
pisk œmieci. Równoczeœnie zmniejsza ona szkody wyrz¹dzane ekosystemom.

Jak ju¿ zauwa¿ono, wydobycie rud oraz produkcja stali, miedzi, z³ota, alumi-

nium s¹ Ÿród³em przewa¿aj¹cej czêœci emisji zwi¹zków wêgla i innych zanieczysz-

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

148

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

czeñ oraz dewastacji krajobrazu, które przypisuje siê gospodarce materia³owej.
Myœl¹c o wykorzystaniu surowców wtórnych, nale¿y skupiæ siê na 3 materia³ach:
stali, miedzi i aluminium, poniewa¿ wysoka cena z³ota praktycznie wyklucza trak-
towanie go jako odpadu.

Pod wzglêdem mo¿liwoœci przerobu na surowce wtórne na czele listy plasuje

siê stal, której roczna produkcja wynosi w skali œwiatowej 833 mln ton. W zu¿yciu
stali, traktowanym przez d³ugi czas jako miara uprzemys³owienia, przoduje ograni-
czona liczba ga³êzi przemys³u, w szczególnoœci przemys³ samochodowy i urz¹dzeñ
gospodarstwa domowego oraz budownictwo. W Stanach Zjednoczonych najwiêk-
sz¹ czêœæ stali odzyskuje siê w przemyœle samochodowym. Dzisiejsze samochody
s¹ zbyt drogie, aby porzucaæ je na pastwê rdzy albo pozostawiaæ na przydro¿nych
z³omowiskach. W USA prawie wszystkie wyeksploatowane samochody poddaje
siê recyklingowi

Wtórny przerób zu¿ytych urz¹dzeñ gospodarstwa domowego ocenia siê na 77%.

W przypadku budownictwa utylizacja belek i blach stalowych jest nawet wy¿sza,
siêga 95%; jednak stal zbrojeniowa z betonu nie poddaje siê ³atwo recyklingowi.
Wed³ug danych Instytutu Recyklingu Stali (Steel Recycling Institute), w tym i in-
nych zastosowaniach stali w budownictwie odzysk wynosi 45%. W przypadku pu-
szek stalowych wskaŸnik ten osi¹gn¹³ w 1999 r. 58%, co mo¿na przypisaæ kampanii
na rzecz recyklingu zainaugurowanej w miastach amerykañskich pod koniec lat
osiemdziesi¹tych

W Stanach Zjednoczonych oko³o 58% stali wyprodukowanej w 1999 r. uzyska-

no ze z³omu, a tylko 42% z wytopu rud ¿elaza (zob. wykres 6.2). Wtórne wykorzy-
stanie stali zaczê³o siê zwiêkszaæ ponad 30 lat temu wraz z upowszechnieniem siê
bardzo wydajnej metody jej wytopu w piecach ³ukowych ze z³omu. Zu¿ywa siê
przy tym tylko

energii potrzebnej przy przetapianiu rudy. Poniewa¿ odpada przy

tym koniecznoœæ wydobywania rudy, eliminuje siê w ten sposób ca³kowicie jedn¹ z
przyczyn dewastacji œrodowiska. W Stanach Zjednoczonych, we W³oszech i w Hisz-
panii z pieców ³ukowych uzyskuje siê po³owê, a nawet wiêcej produkowanej w
tych krajach stali. W ostatnim dwudziestoleciu amerykañski przemys³ stalowy prze-
stawi³ siê w przewa¿aj¹cej mierze z przetwarzania rud na wykorzystanie z³omu

Pozyskanie wiêkszej czêœci stali ze z³omu przychodzi ³atwiej krajom o dojrza-

³ej gospodarce przemys³owej i ustabilizowanej liczbie ludnoœci ni¿ pañstwom rozwi-
jaj¹cym siê, dlatego, ¿e iloœæ stali znajduj¹cej siê w obiegu gospodarczym jest w nich w
zasadzie sta³a. Liczba urz¹dzeñ gospodarstwa domowego, samochodów, budynków
wzrasta nieznacznie albo wcale. W krajach znajduj¹cych siê we wczeœniejszych sta-
diach uprzemys³owienia rozbudowa bazy i infrastruktury gospodarczej – fabryk,

149

mostów, wie¿owców, systemu transportu, w tym produkcji samochodów, autobu-
sów i wagonów kolejowych – nie pozostawia wiele stali do recyklingu.

Kiedy amerykañski przemys³ stalowy przestawi³ siê na wykorzystanie g³ównie

z³omu, zmieni³o siê jego terytorialne rozmieszczenie. Dawniej by³ on skoncentro-
wany w zachodniej Pensylwanii, gdzie by³ dostatek zarówno rudy ¿elaza, jak i wê-
gla, natomiast nowoczesny przemys³ opieraj¹cy siê na ma³ych hutach wyposa¿o-
nych w piece ³ukowe przetapiaj¹ce z³om jest rozmieszczony w ró¿nych czêœciach
kraju, w Pó³nocnej Karolinie, Nebrasce i Teksasie. Ma³e huty dostarczaj¹ stali na
potrzeby miejscowego przemys³u, umo¿liwiaj¹c lokalnym spo³ecznoœciom opiera-
nie siê g³ównie na stali ju¿ wprowadzonej do obiegu gospodarczego

Drugim metalem wywieraj¹cym decyduj¹cy wp³yw na œrodowisko jest alumi-

nium. Niektóre wyroby aluminiowe ³atwo utylizowaæ, inne – nie. Do tej drugiej
kategorii nale¿y np. folia aluminiowa do pakowania gotowych do spo¿ycia mro¿o-
nek. Natomiast aluminiowe puszki na napoje daj¹ siê zagospodarowaæ o wiele ³a-
twiej. Ze 102 mld puszek aluminiowych zu¿ytych w 1998 r. w Stanach Zjednoczo-
nych oko³o 64 mld trafi³o do wtórnego przetworzenia. Ten 63-procentowy wskaŸ-
nik recyklingu jest jednak niski w porównaniu z niektórymi innymi krajami. W
Japonii, która obecnie przoduje w tej dziedzinie, wynosi on 79%. Tu¿ za ni¹ pozo-
staje Brazylia, gdzie recyklingowi poddawane jest 77% puszek aluminiowych. W
Japonii wtórne wykorzystywanie aluminium jest wymuszone niedostatkiem miej-
sca na sk³adowanie odpadów, podczas gdy w innych krajach jego si³¹ napêdow¹
jest wysokie bezrobocie

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

Wykres 6.2. Zawartoœæ z³omu w stali produkowanej w Stanach Zjednoczonych w latach

1984–1999

•ród³o: zob. przypis 48

150

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

W Brazylii, gdzie bez pracy pozostaje wielu ludzi, recykling aluminiowych

puszek do napojów sta³ siê wa¿n¹ dziedzin¹ dzia³alnoœci gospodarczej. Ocenia siê,
¿e oko³o 150 tys. Brazylijczyków zarabia na ¿ycie zbieraniem zu¿ytych opakowañ
do napojów i dostarczaniem ich do punktów skupu, co przynosi im dochód w wyso-
koœci 200 dol. miesiêcznie (dla porównania p³aca minimalna wynosi tam 81 dol.
miesiêcznie). Za pieni¹dze ze sprzeda¿y 45 zu¿ytych puszek mo¿na kupiæ kilogram
czarnej fasoli, a ze sprzeda¿y 35 puszek – kilogram ry¿u. Organizacja wtórnego
przetwarzania puszek aluminiowych w Brazylii daje zatrudnienie wiêkszej liczbie
ludzi ni¿ przemys³ samochodowy

Mimo wysokiego stopnia zagospodarowania puszek iloœæ aluminium odzyski-

wanego do wtórnego wykorzystania nie jest w skali œwiatowej wielka. W 1998 r. w
Stanach Zjednoczonych stanowi³a ona 33% krajowej produkcji tego metalu. Oko³o
po³owy z tej iloœci stanowi³ z³om z zak³adów wytwarzaj¹cych ró¿ne wyroby alumi-
niowe. Czêœæ odzyskiwana z wyrobów konsumpcyjnych zawieraj¹cych aluminium
by³a zatem niewielka. Jedn¹ z przyczyn niskiego odzysku aluminium jest to, ¿e od
niedawna metal ten znajduje zastosowanie w produkcji samochodów i samolotów,
tak ¿e obecnie jego dostêpna iloœæ do powtórnego wykorzystania jest ograniczona.
W przeciwieñstwie do stali, której zu¿ycie po 1973 r. wzros³o nieznacznie, produk-
cja aluminium nadal roœnie

Pocieszaj¹ce jest to, ¿e wtórne wykorzystanie i stali, i aluminium zwiêksza siê.

Martwi to, ¿e skala ani jednego, ani drugiego nie roœnie doœæ szybko. O wiele za
du¿o aluminium i stali trafia na wysypiska œmieci.

Jak wspomnieliœmy wczeœniej, w warunkach gospodarki ekologicznej spo³e-

czeñstwa korzystaj¹ w szerokim zakresie z surowców i materia³ów ju¿ wprowadzo-
nych do obiegu gospodarczego. Na przyk³ad w ma³ym, gêsto zaludnionym stanie
New Jersey jest 8 hut stali, które przetapiaj¹ prawie wy³¹cznie z³om, i 13 papierni,
które przetwarzaj¹ wy³¹cznie makulaturê. £¹cznie zak³ady te dostarczaj¹ na rynek
produktów wartoœci miliarda dolarów rocznie, zapewniaj¹c okolicznej ludnoœci miej-
sca pracy oraz wp³ywy podatkowe. Trzeba dodaæ, ¿e te prosperuj¹ce stalownie i
papiernie pracuj¹ w stanie, gdzie nie ma kopalni rudy ¿elaza, a tylko niewiele jest
lasów

W gospodarce ekologicznej huty wyposa¿one w piece ³ukowe, skutecznie prze-

twarzaj¹ce stalowy z³om na gotowe wyroby stalowe, prawie ca³kowicie zast¹pi¹
kopalnie rudy ¿elaza. Dojrza³e gospodarki przemys³owe zaczn¹ opieraæ siê w g³ów-
nej mierze na tych zasobach materia³ów, które ju¿ s¹ w obiegu gospodarczym, ko-
rzystaj¹c na niewielk¹ skalê ze œwie¿o wydobytych surowców. Jeœli chodzi o meta-
le, takie jak stal i aluminium, to ich ubytki na skutek zu¿ycia bêd¹ minimalne.

151

Dziêki odpowiedniej polityce metal, je¿eli ju¿ zostanie wprowadzony do obiegu
gospodarczego, mo¿e byæ wykorzystywany w nieskoñczonoœæ.

ODSTAWY

NOWEJ

GOSPODARKI

MATERIA

OWEJ

W naturze jednokierunkowe przep³ywy maj¹ krótki ¿ywot. To samo mo¿na

powiedzieæ o gospodarce, która jest czêœci¹ ekosystemów Ziemi. Naszym zada-
niem jest zaprojektowanie na nowo gospodarki materia³owej, tak aby by³a w zgo-
dzie z ekosystemami. Cel ten mo¿na osi¹gn¹æ kilkoma sposobami. Wyroby nale¿y
projektowaæ tak, aby da³y siê ³atwo roz³o¿yæ i powtórnie przetworzyæ; nale¿y opra-
cowaæ na nowo procesy wytwórcze, aby wyeliminowaæ powstawanie odpadów;
zakazaæ u¿ywania jednorazowych pojemników na napoje; dokonywaæ zakupów
pañstwowych w celu rozszerzenia rynków surowców wtórnych; rozwijaæ i stoso-
waæ technologie materia³ooszczêdne; zakazaæ wydobycia z³ota, a przynajmniej u¿y-
wania do jego ekstrakcji roztworów cyjanków i rtêci; wprowadziæ „podatek odpa-
dowy” oraz zaprzestaæ subsydiowania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska.

Niektóre kraje podejmuj¹ takie kroki. Niemcy, a ostatnio Japonia zaczê³y wy-

magaæ, by takie wyroby, jak samochody, urz¹dzenia gospodarstwa domowego i
biurowe by³y projektowane tak, aby mo¿na je by³o ³atwo rozmontowaæ i przetwo-
rzyæ. W maju 2001 r. parlament japoñski uchwali³ surow¹ ustawê o recyklingu arty-
ku³ów gospodarstwa domowego, która zakazuje wyrzucania pralek, telewizorów i
urz¹dzeñ klimatyzacyjnych. U¿ytkownicy ponosz¹ przy tym koszt demonta¿u tych
urz¹dzeñ w postaci op³at dla firm recyklingowych. Mog¹ one wynosiæ do 60 dol. za
lodówkê albo 35 dol. za pralkê. Stwarza to silny nacisk na projektowanie tych urz¹-
dzeñ, tak aby mo¿na je by³o ³atwiej i mniejszym kosztem zdemontowaæ

Przy budowaniu gospodarki ekologicznej pierwszoplanowym zadaniem staje

siê stworzenie warunków do szybkiego demonta¿u i zagospodarowania kompute-
rów, które w zwi¹zku z postêpem technologicznym starzej¹ siê w ci¹gu kilku lat.

Innym posuniêciem w polityce gospodarczej mog¹cym powa¿nie zmniejszyæ

zu¿ycie materia³ów mo¿e byæ wydanie zakazu u¿ycia jednorazowych pojemników
na napoje, co ju¿ zrobi³y Dania i Finlandia. Na przyk³ad Dania wyda³a taki zakaz w
odniesieniu do napojów bezalkoholowych w 1977 r., a w odniesieniu do piwa – w
1981 r. Zakaz u¿ywania jednorazowych opakowañ do napojów wprowadzi³y w³a-
dze kanadyjskiej Wyspy Ksiêcia Edwarda. We wszystkich trzech przypadkach gwa³-
townie zmniejszy³a siê iloœæ œmieci wywo¿onych na wysypiska

Produkcja pojemników na napoje obci¹¿a œrodowisko w niejednakowym stopniu.

Wyprodukowanie szklanej butelki wielokrotnego u¿ytku wymaga zu¿ycia o

mniej

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

152

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

energii, jakiej potrzeba na wyprodukowanie puszki aluminiowej z odzysku, zak³adaj¹c,
¿e butelka bêdzie nape³niana 15 razy, co mo¿e siê okazaæ ostro¿nym za³o¿eniem

Du¿o mo¿na oszczêdziæ na kosztach transportu, poniewa¿ opakowania by³yby

odwo¿one z powrotem do rozlewni albo browarów, gdzie zosta³y nape³nione. Kie-
dy u¿ywa siê pojemników jednorazowych, czy szklanych, czy aluminiowych, które
podlegaj¹ recyklingowi, musz¹ one byæ dowo¿one do zak³adu, gdzie bêd¹ przeto-
pione, uformowane na nowo i przewiezione z powrotem do wytwórni napojów albo
browarów.

Inna mo¿liwoœæ zmniejszenia zu¿ycia materia³ów istnieje w sektorze transpor-

tu. W miarê, jak miasta bêd¹ przebudowywaæ systemy komunikacji miejskiej,
d¹¿¹c do polepszenia warunków ¿ycia mieszkañców – zwiêkszenia mobilnoœci,
polepszenia jakoœci powietrza, zmniejszenia korków, a tak¿e dostarczenia okazji
do za¿ywania ruchu – odpowiednio zmniejszy siê u¿ycie samochodów (zob. roz-
dzia³ 9).

Jeszcze wiêksze znaczenie ni¿ projektowanie produktów ma zmiana procesów

wytwórczych prowadz¹ca do ca³kowitego wyeliminowania zanieczyszczaj¹cych
odpadów. Wiele ze stosowanych obecnie technologii opracowano w czasach, kiedy
skala gospodarki by³a o wiele mniejsza i poziom zanieczyszczeñ nie grozi³ znisz-
czeniem ekosystemów. Teraz coraz wiêcej przedsiêbiorstw uœwiadamia sobie, ¿e
nie mo¿e ich nadal stosowaæ, a niektóre firmy, jak Dupont, postawi³o sobie za cel
ca³kowite wyeliminowanie emisji szkodliwych substancji

Inna droga do zmniejszenia iloœci odpadów prowadzi przez technologiczne ³¹-

czenie zak³adów produkcyjnych, tak aby odpady bêd¹ce produktem jednego proce-
su mog³y byæ wykorzystywane jako surowiec wyjœciowy w drugim. Wielka japoñ-
ska firma elektroniczna NEC jest jednym z pierwszych przedsiêbiorstw wielonaro-
dowych, które zastosowa³o taki system w swoich zak³adach produkcyjnych. Aby
u³atwiæ wspó³pracê zak³adów wytwórczych, które zagospodarowuj¹ odpady, firmy
i pañstwa odpowiednio projektuj¹ swój park maszynowy. W przemyœle, jak w na-
turze, odpady z jednego zak³adu s¹ obecnie surowcem dla innego

BodŸców rynkowych sk³aniaj¹cych do recyklingu mo¿e dostarczaæ polityka za-

kupów pañstwowych. Kiedy np. administracja prezydenta Clintona wyda³a w 1993 r.
rozporz¹dzenie zobowi¹zuj¹ce wszystkie agendy pañstwowe do kupowania, po-
czynaj¹c od 1995 r., tylko takiego papieru, który zawiera co najmniej 20% surowca
wtórnego (a od 2000 r. 25%), stworzy³a w ten sposób silny bodziec sk³aniaj¹cy
producentów papieru do wykorzystania w procesach wytwórczych makulatury. Po-
niewa¿ w USA pañstwo jest najwiêkszym nabywc¹ papieru, w ten sposób powsta³
ch³onny rynek papieru z surowców wtórnych

153

Jak podaje John E. Young, kilka rz¹dów stanowych osi¹gnê³o ten sam cel, usta-

nawiaj¹c minimalne wskaŸniki zawartoœci surowców wtórnych w papierze gazeto-
wym. Pisze on, ¿e liczba zak³adów przerabiaj¹cych makulaturê w Ameryce Pó³noc-
nej wzros³a z 9 w 1988 r. do 29 w 1994 r. Stworzy³o to rynek zbytu dla papieru
gazetowego, który zosta³ przekszta³cony z ekonomicznego obci¹¿enia w wartoœcio-
wy towar na sprzeda¿

Odmaterializowanie gospodarki jest umo¿liwione dziêki nowym, mniej mate-

ria³och³onnym technologiom. Telefony komórkowe, które dzia³aj¹ przy wykorzy-
staniu gêsto rozsianych przekaŸników naziemnych albo satelitów przekazuj¹cych
sygna³y, maj¹ najwiêkszy udzia³ w rozwoju telefonii w krajach rozwijaj¹cych siê.
Kraje te nie musz¹, jak to czyni³y pañstwa rozwiniête, inwestowaæ w budowê linii
telefonicznych, zu¿ywaj¹c milionów kilometrów miedzianego drutu. Nie dalej jak
w 1990 r. telefony komórkowe by³y rzadkoœci¹, w 1996 r. sprzedano ich 51 mln
sztuk, wiêcej ni¿ telefonów stacjonarnych, których liczba wzros³a o 47 mln sztuk.

W 1999 r. sprzeda¿ telefonów komórkowych by³a prawie trzykrotnie wiêksza

ni¿ telefonów stacjonarnych, wynios³a bowiem 172 mln w porównaniu z 63 mln apa-
ratów ³¹cznoœci przewodowej. W tym roku znajdowa³o siê w u¿ytkowaniu 491 mln
telefonów komórkowych i 907 mln telefonów tradycyjnych. W 2005 r. liczba tele-
fonów komórkowych prawdopodobnie przewy¿szy liczbê telefonów stacjonarnych

Nowa technika ³¹cznoœci pojawi³a siê na scenie w najbardziej odpowiednim

czasie dla krajów rozwijaj¹cych siê, takich jak Chiny i Indie, które maj¹ niewiele
telefonów w tradycyjnych sieciach. W ci¹gu zaledwie kilku lat Chiny wyprzedzi³y
pod wzglêdem liczby abonentów telefonii komórkowej Japoniê, pozostaj¹c w tyle
jedynie za Stanami Zjednoczonymi. Mo¿emy siê wiêc spodziewaæ, ¿e w przysz³o-
œci ludnoœæ œwiata bêdzie po³¹czona sieci¹ telefoniczn¹, która nie bêdzie wymaga³a
u¿ycia milionów ton miedzianego drutu

Dotychczasowe wysi³ki zmierzaj¹ce do ograniczenia zu¿ycia materia³ów by³y

raczej ma³o ambitne – opiera³y siê przewa¿nie na programach zagospodarowania
surowców wtórnych. W 1992 r. we Francji pod przewodnictwem Friedricha Schmi-
dta-Bleecka zorganizowa³a siê grupa o nazwie Factor 10 Institute. Jej celem jest
zwiêkszenie produktywnoœci zasobów dziesiêciokrotnie, co – jak wierz¹ jej cz³on-
kowie – le¿y w granicach mo¿liwoœci istniej¹cych technologii i metod zarz¹dzania,
je¿eli tylko polityka gospodarcza stworzy do tego odpowiednie bodŸce. Przyznaj¹
oni, ¿e dziesiêciokrotne zwiêkszenie produktywnoœci zasobów, tzn. zmniejszenie
materia³och³onnoœci o 90%, bêdzie „...oznacza³o radykalne zerwanie z tradycyj-
nym za³o¿eniem, ¿e zdrowa gospodarka to taka, która zu¿ywa coraz wiêcej energii,
materia³ów i zasobów oraz produkuje coraz wiêcej dóbr, tworzy coraz wiêcej miejsc

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

154

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

pracy i coraz wiêkszy dochód”. W niektórych przypadkach ograniczenie zu¿ycia
mo¿e byæ nawet wiêksze; np. zast¹pienie samochodów rowerami dla rozgêszczenia
ruchu w zat³oczonych miastach mog³oby zmniejszyæ zu¿ycie materia³ów o ponad
90%

Chocia¿ budownictwu poœwiêca siê stosunkowo mniej uwagi, poch³ania ono

najwiêcej materia³ów, w szczególnoœci stali i cementu. Proste zabiegi, jak wyd³u¿e-
nie ¿ywotnoœci budynków, mog¹ wydatnie ograniczyæ zu¿ycie tych materia³ów oraz
energii potrzebnej do ich produkcji.

Krótka charakterystyka górnictwa z³ota w tym rozdziale nasuwa pytania, czy

po¿ytek spo³eczny z produkcji tego metalu przewy¿sza jej koszty ekologiczne. Oko³o
85% z³ota wydobywanego co roku przeznacza siê na wyrób bi¿uterii noszonej jako
symbol statusu spo³ecznego, czêsto tylko dla demonstrowania bogactwa przez nik³¹
mniejszoœæ ludnoœci œwiata.

Potrzebê utrzymania produkcji z³ota w przysz³oœci kwestionuje turecka dzia-

³aczka ochrony przyrody Birsel Lempke, laureatka Nagrody Godne ¯ycie (Right
Livelihood Award), czêsto nazywanej drugim Noblem*. W miarê, jak analizy do-
starczaj¹ wiêcej informacji o kosztach ekologicznych górnictwa z³ota, pojawiaj¹
siê powa¿ne w¹tpliwoœci co do tego, czy op³aca siê obracanie wielkich obszarów
ziemi w „krajobraz ksiê¿ycowy”, jak to nazywa Lempke. Zaznacza ona, ¿e nie
wystêpuje przeciw z³otu jako takiemu, ale przeciw œmiercionoœnym chemikaliom,
takim jak cyjanki i rtêæ, które dostaj¹ siê do ekosystemów w procesie przetwarzania
rud z³ota

Jeœli koszty spo³eczne produkcji z³ota przewy¿szaj¹ korzyœci, to wypada posta-

wiæ pytanie, jaki jest najlepszy sposób jej stopniowej likwidacji. Jedn¹ z metod
mo¿e byæ takie opodatkowanie z³ota, aby koszty jego wydobycia odzwierciedla³y
koszty zniszczenia œrodowiska ponoszone przez ca³e spo³eczeñstwo, ³¹cznie z kosz-
tami zniszczeñ krajobrazu wynikaj¹cymi z koniecznoœci przetworzenia ponad 700
mln ton rudy rocznie i ska¿eñ cyjankami i rtêci¹. Taki podatek prawdopodobnie
zwiêkszy³by cenê z³ota kilka razy. Innym sposobem mo¿e byæ wynegocjowanie
miêdzynarodowej umowy zakazuj¹cej stosowania w górnictwie z³ota cyjanków i
rtêci, podobnie jak to siê sta³o ostatnio w przypadku zakazu u¿ycia 12 truj¹cych
substancji chemicznych. Mo¿na te¿ pos³u¿yæ siê obu sposobami. Niezale¿nie od
tego, który z nich oka¿e siê skuteczniejszy, zarówno obecne, jak i przysz³e pokole-
nia odnios¹ korzyœæ

* Nagroda ustanowiona w 1980 r. przez Szweda Jakoba von Uexhulla dla uhonorowania tych, którzy

zas³u¿yli siê dla ulepszenia warunków ¿ycia na Ziemi [przyp. t³um.].

155

Inn¹ dziedzin¹ gospodarki, której przydatnoœæ dla spo³eczeñstwa kwestionuj¹

obroñcy œrodowiska, jest produkcja butelkowanej wody. Œwiatowy Fundusz na rzecz
Ochrony Przyrody (World Wide Fund for Nature – WWF), skupiaj¹cy 5,2 mln cz³on-
ków, opublikowa³ w kwietniu 2001 r. studium wzywaj¹ce konsumentów do nieku-
powania takiej wody i dowodz¹ce, ¿e nie jest ona ani bezpieczniejsza, ani zdrowsza
od wody z kranu, chocia¿ mo¿e byæ nawet 1000 razy dro¿sza

WWF zwraca uwagê, ¿e w Stanach Zjednoczonych i Europie obowi¹zuje wiê-

cej norm okreœlaj¹cych jakoœæ wody wodoci¹gowej ni¿ wody butelkowanej. Cho-
cia¿ przemyœlne metody marketingowe w krajach uprzemys³owionych przekona³y
wielu konsumentów, ¿e woda z butelek jest zdrowsza, badania WWF nie dostarczy-
³y argumentów na poparcie tego twierdzenia. Dla tych, którzy zamieszkuj¹ tereny,
gdzie woda jest niezdrowa, jak w niektórych miastach Trzeciego Œwiata, taniej by-
³oby gotowaæ j¹ albo filtrowaæ zamiast kupowaæ w butelkach

Stopniowa rezygnacja z u¿ywania wody butelkowanej wyeliminowa³aby po-

trzebê anga¿owania armii ciê¿arówek do jej transportu i rozwo¿enia do odbiorców.
To z kolei zmniejszy³oby iloœæ materia³ów potrzebnych do produkcji tych ciê¿aró-
wek, jak równie¿ ograniczy³oby korki na drogach, zanieczyszczenie powietrza i
jego nasycenie dwutlenkiem wêgla, bêd¹ce skutkiem ich eksploatacji

Jednym z najbardziej owocnych – z punktu widzenia ochrony œrodowiska –

posuniêæ w polityce gospodarczej by³oby zniesienie subsydiów, które zachêcaj¹ do
zu¿ywania surowców. Najwiêcej korzysta z nich sektor energetyczny. Na przyk³ad
we Francji pañstwowy koncern aluminiowy kupuje energiê elektryczn¹ po silnie
dotowanej cenie 1,5 centa/kWh, podczas gdy przedsiêbiorstwa innych ga³êzi prze-
mys³u p³ac¹ 6 centów/kWh, a gospodarstwa domowe – prawie 12 centów/kWh. W
Kanadzie rz¹d Quebecu tak¿e zapewnia przemys³owi aluminiowemu dostawy elek-
trycznoœci w cenie 1,5 centa/kWh. Bez tych olbrzymich subsydiów przemys³ ten
prawdopodobnie nie móg³by produkowaæ z zyskiem jednorazowych opakowañ do
napojów. Z subsydiów dla przemys³u aluminiowego poœrednio korzystaj¹ przewoŸ-
nicy, zarówno linie lotnicze, jak i przedsiêbiorstwa transportu samochodowego, co
zachêca ludzi do podró¿owania – bardzo energoch³onnego zajêcia

Najbardziej zdecydowanym posuniêciem w d¹¿eniu do „odmaterializowania”

gospodarki by³oby wprowadzenie podatku od spalania paliw kopalnych, odzwier-
ciedlaj¹cego pe³ny koszt wydobycia wêgla i ropy naftowej dla spo³eczeñstwa, za-
nieczyszczenia powietrza zwi¹zanego z wykorzystaniem tych paliw i w konsekwencji
zmian klimatu. Podatek od emisji zwi¹zków wêgla ukszta³towa³by bardziej reali-
styczn¹ cenê energii; obci¹¿enia takim podatkiem zosta³yby przeniesione na ener-
goch³onne materia³y i doprowadzi³yby do ograniczenia ich zu¿ycia.

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

156

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Naczelnym celem budowania ekologicznego sektora gospodarki materia³owej

jest sprawienie, aby rynek wysy³a³ sygna³y rzetelnie odzwierciedlaj¹ce rzeczywi-
stoœæ. Jak mówi dzia³acz ochrony œrodowiska i przewodnicz¹cy Bundestagu Ernst
von Weizsäcker, „Wyzwaniem jest zmuszenie rynku do mówienia ekologicznej praw-
dy”. Aby pomóc w tym rynkowi, musimy wprowadziæ nie tylko podatek wêglowy,
lecz tak¿e „podatek odpadowy”, aby ci, którzy produkuj¹ odpady, pokrywali pe³ne
koszty ich uprz¹tniêcia, i aby potencjalnie truj¹ce wyziewy nie zagra¿a³y nam w
nieskoñczonoœæ

157

OZDZIA

£ 7

AKARMIÆ

WSZYSTKICH

SYTA

W listopadzie 1965 r. sekretarz rolnictwa USA Orville Freeman zapyta³, czy

zechcia³bym opracowaæ plan rozwoju rolnictwa Indii. Tego lata zawiod³y monsu-
ny, co grozi³o temu krajowi katastrofaln¹ klêsk¹ g³odu. Indie zaniedbywa³y swoje
rolnictwo, przyznaj¹c priorytet rozwojowi przemys³u, i nie mia³y zapasów zbo¿a.
Jak to uj¹³ pewien funkcjonariusz z New Delhi, „Nasze rezerwy s¹ w spichlerzach
w Kansas”.

Prezydent Lyndon Johnson martwi³ siê tym, poniewa¿ wiedzia³, ¿e Stany Zjed-

noczone nie by³yby w stanie ¿ywiæ przez d³u¿szy czas rosn¹cej liczby mieszkañ-
ców Indii. Chcia³, ¿eby opracowano plan rozwoju rolnictwa dla Indii i ¿eby ten kraj
podpisa³ porozumienie zobowi¹zuj¹ce go do szybkiej realizacji tego planu w za-
mian za masow¹ pomoc ¿ywnoœciow¹. Poniewa¿ pracowa³em w Departamencie
Rolnictwa jako analityk problemów azjatyckiego rolnictwa i by³em obeznany – po
spêdzeniu w indyjskich wioskach czêœci 1956 r. – z sytuacj¹ w Indiach, powierzono
mi opracowanie takiego planu.

Najwa¿niejsze kroki, które Indie powinny by³y przedsiêwzi¹æ, by³y oczywiste.

Pierwszym powinno by³o byæ odst¹pienie od prowadzonej w interesie ludnoœci miast
polityki wyznaczania cen maksymalnych na zbo¿e, zniechêcaj¹cej do inwestowa-
nia w rolnictwo, i zast¹pienie jej polityk¹ subsydiowania cen, która zachêca³aby
rolników do inwestowania w podnoszenie jakoœci gleb i inne przedsiêwziêcia sprzy-
jaj¹ce wzrostowi produkcji. Drugim krokiem powinno by³o byæ wy³¹czenie prze-

* Jest to zmieniona wersja rozdzia³u Eradicating Hunger: A Growing Challenge, w: Lester R. Brown i inni,

State of the World 2001, W.W. Norton, New York 2001.

158

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

mys³u nawozów sztucznych z sektora pañstwowego, w którym budowa fabryki na-
wozów potrafi³a trwaæ do 9 lat, i w³¹czenie go do sektora prywatnego, gdzie takie
zak³ady mog³y powstawaæ w ci¹gu 2 lat. Trzecim – siêgniêcie po obfite zasoby
wód gruntowych do irygacji. Czwartym – szybkie upowszechnienie wysoko wy-
dajnych gatunków pszenicy, które by³y ju¿ zbadane i uznane za odpowiednie dla
Indii.

W ci¹gu roku, jaki up³yn¹³ od podpisania wspomnianego porozumienia, Stany

Zjednoczone dostarczy³y Indiom

swoich zbiorów pszenicy, uzupe³niaj¹c w ten

sposób braki spowodowane nieurodzajem. Codziennie dwa statki wy³adowane psze-
nic¹ dla Indii opuszcza³y porty amerykañskie; by³ to najwiêkszy przerzut zbo¿a w
historii stosunków miêdzy obu krajami. W latach 1965–1973 Indie podwoi³y zbio-
ry pszenicy; takiego przyrostu nie osi¹gn¹³ dotychczas ¿aden z wielkich krajów.
Plan rozwoju rolnictwa przyniós³ wiêc nadspodziewanie dobre wyniki; Indie sta³y
siê samowystarczalne pod wzglêdem produkcji zbo¿a

Plan, który opracowa³em w listopadzie 1965 r., by³ trudny. Podobne plany mo-

g³oby jednak nakreœliæ wielu innych ekspertów, poniewa¿ konieczne posuniêcia
by³y najzupe³niej oczywiste. Jednak¿e dzisiaj, przy przewidywanym wzroœcie licz-
by ludnoœci do 563 mln w 2050 r., Indie stoj¹ przed o wiele wiêkszym wyzwaniem.
Dostosowanie w cywilizowany sposób poda¿y ¿ywnoœci do liczby mieszkañców
mo¿e teraz zale¿eæ w wiêkszym stopniu od skutecznoœci polityki planowania rodzi-
ny, nastawionej na szybkie upowszechnienie modelu mniej licznej rodziny, ni¿ od
rolników. W Indiach, jak w ca³ym œwiecie, erozja gruntów, wyczerpywanie siê Ÿró-
de³ wody i zmiany klimatyczne s¹ g³ównymi zagro¿eniami zrównowa¿onego roz-
woju rolnictwa i ca³ego sektora ¿ywnoœciowego gospodarki ekologicznej

Zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci dla wy¿ywienia rosn¹cej ludnoœci œwiata bê-

dzie obecnie o wiele trudniejsze ni¿ w ubieg³ym pó³wieczu. W drugiej po³owie XX w.
rolnicy prawie potroili zbiory zbo¿a, z 631 mln ton w 1950 r. do 1835 mln ton w
2000 r. Przyrost produkcji w ubieg³ym pó³wieczu by³ prawie dwa razy wiêkszy ni¿
w ca³ej wczeœniejszej historii rolnictwa do roku 1950, licz¹cej oko³o 11 tys. lat

Mimo tak imponuj¹cego sukcesu, jego skutki zosta³y w wiêkszej czêœci zne-

utralizowane przez wzrost liczby ludnoœci. Dzisiaj z licz¹cej 6,1 mld populacji œwiata
1,1 mld ludzi nadal jest niedo¿ywionych i cierpi na niedowagê. Mo¿na bez przesa-
dy powiedzieæ, ¿e ich ¿yciem kieruje g³ód i lêk przed œmierci¹ g³odow¹

Likwidacja g³odu i nakarmienie wszystkich nowych mieszkañców Ziemi jest

szlachetnym wyzwaniem, któremu sprostanie staje siê jednak coraz trudniejsze, po-
niewa¿ dwa z trzech ekosystemów – pastwiska i ³owiska dalekomorskie – zosta³y
wyeksploatowane do granic, a nawet ponad granice ich zrównowa¿onej wydajno-

159

œci. Produktywnoœæ ziem uprawnych nie osi¹gnê³a jeszcze takich granic, ale jej
wzrost zosta³ w ostatniej dekadzie spowolniony.

W najbardziej podstawowej postaci g³ód jest problemem produktywnoœci. Lu-

dzie s¹ g³odni dlatego, ¿e nie produkuj¹ dostatecznej iloœci ¿ywnoœci potrzebnej na
zaspokojenie swoich potrzeb albo ¿e nie zarabiaj¹ doœæ pieniêdzy, ¿eby j¹ kupiæ.
Jedynym trwa³ym rozwi¹zaniem jest zwiêkszenie produktywnoœci ziemi; jest to
zadanie skomplikowane, poniewa¿ w krajach rozwijaj¹cych siê ci¹gle zmniejsza
siê zarówno obszar ziem uprawnych, jak i iloœæ wody do nawadniania.

TAN

FAKTYCZNY

Jak powiedziano, 1,1 mld ludzi jest niedo¿ywionych i cierpi na niedowagê.

Zbie¿noœæ tej liczby z szacunkiem Banku Œwiatowego, wed³ug którego 1,3 mld
ludzi ¿yje w ubóstwie definiowanym jako utrzymywanie siê co najwy¿ej za 1 dol.
dziennie, nie jest niespodziank¹. Ubóstwo i g³ód id¹ w parze

Postêpy w walce z g³odem w Azji Wschodniej i Ameryce £aciñskiej sprawi³y,

¿e nadal zjawisko to koncentruje siê na subkontynencie indyjskim i w Afryce sub-
saharyjskiej. W tych regionach wiêkszoœæ g³oduj¹cych ¿yje na wsi. Bank Œwiatowy
podaje, ¿e 72% z 1,3 mld ludzi ubogich ¿yje w regionach wiejskich. Wiêkszoœæ z
nich jest niedo¿ywiona, skazana na krótkie ¿ycie. Ci ubodzy wieœniacy zamieszku-
j¹ najczêœciej nie produktywne, nawadniane równiny, ale pó³pustynne i pustynne
obrze¿a obszarów uprawnych albo bardzo podatne na erozjê strome zbocza w gór-
nych partiach zlewisk rzecznych. Zwalczenie g³odu zale¿y od ustabilizowania tych
delikatnych ekosystemów

Wiêkszoœæ ubogich mieszkañców œwiata ¿yje w krajach o szybko rosn¹cej po-

pulacji, gdzie ubóstwo i wzrost demograficzny wzajemnie siê potêguj¹. Na przy-
k³ad na subkontynencie indyjskim co roku przybywa 21 mln ludzi, czyli prawie
tyle, ile liczy Australia. W po³owie wieku ludnoœæ tego regionu, ju¿ teraz cierpi¹ca
najwiêkszy g³ód na Ziemi, powiêkszy siê o dalszych 900 mln

¯aden pojedynczy czynnik nie ma tak du¿ego wp³ywu na mo¿liwoœci walki z

g³odem w tym regionie jak wzrost liczby ludnoœci. W spo³ecznoœciach wiejskich, w
których gospodarstwa s¹ przekazywane z jednego pokolenia na drugie, s¹ one zwy-
kle dzielone miêdzy dzieci. W warunkach szybkiego wzrostu demograficznego i
zwi¹zanego z tym rozdrabniania gospodarstw, za ¿ycia dwóch pokoleñ kurcz¹ siê
one do tego stopnia, ¿e nie bêd¹ w stanie wy¿ywiæ uprawiaj¹cych je ludzi. W latach
1970–1990 liczba gospodarstw o powierzchni poni¿ej 2 hektarów w Indiach wzro-
s³a z 49 mln do 82 mln. Przyjmuj¹c, ¿e tendencja ta utrzyma³a siê w dalszych la-

Nakarmiæ wszystkich do syta

160

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

tach, w Indiach jest teraz ponad 90 mln gospodarstw o powierzchni poni¿ej 2 hek-
tarów. Je¿eli ka¿da rodzina liczy 6 cz³onków, to w pu³apce zachwianej równowagi
miêdzy iloœci¹ ziem uprawnych a liczb¹ ludnoœci znalaz³o siê 540 mln mieszkañ-
ców Indii – prawie po³owa

W Bangladeszu œrednia powierzchnia gospodarstwa ju¿ obni¿y³a siê do nieca-

³ego hektara. Wed³ug jednego z opracowañ, „...ugruntowana tradycja dzielenia zie-
mi po równo miêdzy wszystkich synów i córki prowadzi do coraz powszechniejszej
bezrolnoœci i skrajnego rozdrobnienia w³asnoœci ziemskiej”. Poza milionami tych,
którzy dzisiaj nie maj¹ ziemi, dalsze miliony maj¹ tak ma³e dzia³ki gruntu, ¿e prak-
tycznie te¿ s¹ bezrolni

Afryce, gdzie liczba ludnoœci roœnie najszybciej w œwiecie, grozi podobny spa-

dek powierzchni ziemi uprawnej przypadaj¹cej na 1 mieszkañca. Na przyk³ad wraz
ze wzrostem liczby ludnoœci Nigerii ze 114 mln obecnie do prognozowanych 278
mln w 2050 r. powierzchnia uprawy zbo¿a – przewa¿nie pó³pustynna i nienawad-
niana – w przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy siê z 0,15 hektara do 0,06 hekta-
ra. Przy obecnych tendencjach demograficznych perspektywy ¿ywnoœciowe Nige-
rii s¹ ma³o zachêcaj¹ce

Innym czynnikiem utrudniaj¹cym zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci jest brak

wody. Jak zauwa¿ono wczeœniej, prawie wszyscy z 3,2 mld ludzi, o które powiêk-
szy siê ludnoœæ globu w ci¹gu nadchodz¹cych 50 lat, urodz¹ siê w krajach ju¿ teraz
cierpi¹cych na niedostatek wody, takich jak Indie, Pakistan, pañstwa Bliskiego
Wschodu oraz pó³pustynne regiony Afryki. W Indiach poziom wód gruntowych ju¿
opada, poniewa¿ zu¿ycie przewy¿sza tam zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wo-
donoœnych. Dla wielu krajów cierpi¹cych na brak wody walka z g³odem przy szyb-
ko powiêkszaj¹cej siê liczbie ludnoœci jest jak wspinanie siê po ruchomych scho-
dach jad¹cych w dó³

Przy oczekiwanym wzroœcie liczby ludnoœci œwiata w ci¹gu najbli¿szego 20-

lecia o 80 mln rocznie zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci bêdzie trudniejsze. Wydaj-
noœæ trzech ekosystemów ¿ywnoœciowych – ziemi uprawnej, pastwisk i ³owisk
dalekomorskich – przez wiêksz¹ czêœæ drugiej po³owy XX w. szybko ros³a. Teraz
sytuacja siê zmienia.

Jak ju¿ stwierdzono, w latach 1950–2000 œwiatowe zbiory zbo¿a prawie siê

potroi³y. Produkcja zbo¿a na g³owê mieszkañca wzros³a o prawie 40%, gdy¿ wzrost
zbiorów przewy¿sza³ przyrost populacji. Rosn¹ca poda¿ zbo¿a poprawi³a sytuacjê
¿ywnoœciow¹ du¿ej czêœci ludzkoœci, jednak po roku 1984 wzrost produkcji by³
wolniejszy, pozostaj¹c w tyle za przyrostem liczby ludnoœci. Do 2000 r. produkcja
w przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy³a siê w stosunku do najwy¿szego pozio-

161

mu o 11% (zob. tablica 7.1). Spadek ten dotyczy g³ównie Afryki, gdzie wzrost
ludnoœci by³ o wiele szybszy ni¿ przyrost produkcji, oraz by³ego Zwi¹zku Radziec-
kiego, którego gospodarka skurczy³a siê od 1990 r. o po³owê, z czym wi¹za³ siê
spadek poziomu ¿ycia

Tablica 7.1. Produkcja zbo¿a, wo³owiny i baraniny oraz produktów morza na œwiecie w

latach 1950–2000 per capita

Produkt

Lata Wzrost (w %)

Lata

Spadek (w %)

Zbo¿a

1950–1984

+38 1984–2000

–11

Wo³owina i baranina 1950–1972

+44 1972–2000 –15

Produkty morza

1950–1988

+112 1988–1998 –17

• r ó d ³ o: Production, Supply, and Distribution, U.S. Department of Agriculture (USDA), Washington,
elektroniczna baza danych, uaktualniona w maju 2001 r.

Ze œwiatowych zbiorów zbo¿a mniej wiêcej 1,2 mld ton przypada na konsump-

cjê bezpoœredni¹, a z pozosta³ych 635 mln ton (36%) wiêksza czêœæ jest konsumo-
wana poœrednio w postaci miêsa zwierz¹t hodowlanych, ptactwa domowego i kul-
tur wodnych. Czêœæ zbo¿a zu¿ywanego na paszê przez wielk¹ trójkê producentów
¿ywnoœci jest bardzo ró¿na – od 4% w Indiach do 25% w Chinach i 65% w Stanach
Zjednoczonych

W ostatnim pó³wieczu ogromny wzrost zapotrzebowania na proteiny by³ za-

spokajany w wiêkszej czêœci dziêki wzrostowi produkcji miêsa pochodz¹cego z
hodowli pasterskiej i produktom morza dostarczanym przez rybo³ówstwo daleko-
morskie. Œwiatowa produkcja wo³owiny i baraniny wzros³a z 24 mln ton w 1950 r.
do 65 mln ton w roku 2000, co oznacza niemal jej potrojenie. Wiêksza czêœæ tego
przyrostu przypad³a jednak na lata 1950–1972, kiedy wyniós³ on 44%. Od 1972 r.
produkcja wo³owiny i baraniny na g³owê mieszkañca zmniejszy³a siê o 15%

W 2000 r. hodowla oparta na wolnym wypasie dostarcza³a mniej wiêcej

œwiatowej produkcji wo³owiny i baraniny, czyli oko³o 52 mln ton. Poniewa¿ pa-
stwiska na ca³ym œwiecie s¹ eksploatowane na granicy albo ponad granice wydaj-
noœci, w przysz³oœci przyrost produkcji bêdzie pewnie niewielki

Wzrost po³owów dalekomorskich by³ jeszcze wiêkszy ni¿ przyrost produkcji

wo³owiny i baraniny – zwiêkszy³y siê one z 19 mln ton w 1950 r. do 86 mln ton w
1998 r. Ten ponad czterokrotny wzrost tak¿e w wiêkszoœci przypada³ na lata 1950–
1988, a wiêc okres, w którym tempo wzrostu po³owów w skali rocznej wynosz¹ce
3,8% by³o co najmniej dwa razy szybsze ni¿ tempo przyrostu populacji œwiata. W

Nakarmiæ wszystkich do syta

162

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

rezultacie po³owy dalekomorskie w przeliczeniu na 1 mieszkañca zwiêkszy³y siê z 8
kg w 1950 r. do 17 kg w 1988 r. Od tego czasu zmniejszy³y siê o oko³o 17%. Zmiana
sytuacji polega na tym, ¿e rybacy i hodowcy nie s¹ ju¿ w stanie zaspokoiæ rosn¹cego
zapotrzebowania na ¿ywnoœæ. Po raz pierwszy od pocz¹tków cywilizacji odpowie-
dzialnoœæ za zaspokojenie przysz³ych potrzeb ¿ywnoœciowych spada na rolników

ZWIÊKSZYÆ

PRODUKTYWNOŒÆ

ZIEMI

Zwa¿ywszy, ¿e na œwiecie jest ma³o nowej ziemi nadaj¹cej siê pod uprawê,

podstawowe znaczenie dla wy¿ywienia przybywaj¹cych co roku 80 mln ludzi ma
zwiêkszenie produktywnoœci zagospodarowanych gruntów. Ma to tak¿e g³ówne zna-
czenie dla ochrony ekosystemów. Jeœli rolnicy nie byliby w stanie niemal potroiæ,
licz¹c od 1950 r., produktywnoœci ziemi, trzeba by wytrzebiæ na potrzeby produkcji
¿ywnoœci po³owê zachowanych jeszcze lasów.

Znamy co najmniej trzy sposoby zwiêkszenia produktywnoœci ziem uprawnych:

zwiêkszenie plonów z hektara, wzrost liczby zbiorów w ci¹gu roku oraz lepsze
wykorzystanie zbiorów przez zagospodarowanie resztek po¿niwnych na pasze dla
prze¿uwaczy daj¹cych miêso i mleko.

Zwiêkszanie wydajnoœci ziem uprawnych staje siê coraz trudniejsze. W ci¹gu

minionych 100 lat agrobiolodzy ogromnie podnieœli genetyczn¹ wydajnoœæ g³ów-
nych zbó¿ – pszenicy, ry¿u i kukurydzy. Postêp polega³ na zwiêkszeniu odsetka
produktu fotosyntezy zu¿ywanego przez roœliny do budowy nasion. Pocz¹tkowo
nieuszlachetnione gatunki pszenicy wykorzystywa³y na to niewiele wiêcej ni¿ 20%
tego produktu, natomiast dzisiaj w najbardziej wydajnych odmianach czêœæ prze-
twarzana w nasiona wzros³a do 50%. Granicê mo¿liwoœci zwiêkszania udzia³u zia-
ren w przetwarzaniu produktu fotosyntezy okreœla siê teoretycznie na 60%, ponie-
wa¿ jest on tak¿e potrzebny do budowy korzeni, ³odyg i liœci roœlin

Wykorzystanie genetycznego potencja³u nowych odmian nasion zale¿y od

zmniejszenia ich wymagañ w zakresie zasilania okreœlonymi substancjami od¿yw-
czymi lub nawadniania gruntów. Do uzupe³nienia braków substancji od¿ywczych
stosuje siê nawozy o odpowiednim sk³adzie. Rozrost miast w ubieg³ym wieku do-
prowadzi³ do masowego przerywania cyklów obiegu substancji od¿ywczych, co
utrudni³o ich powrót, w odpadach produkowanych przez cz³owieka, z powrotem do
ziemi; skaza³o to œwiat na coraz wiêksz¹ zale¿noœæ od nawozów sztucznych. Daw-
niej, kiedy ¿ywnoœæ by³a produkowana i konsumowana na miejscu, substancje
od¿ywcze wraca³y automatycznie do ziemi w postaci odchodów zwierz¹t hodowla-

163

nych i ludzi. Z chwil¹, gdy rozros³y siê miasta, œwiat przestawi³ siê z gospodarki
naturalnej na rynkow¹ i rozwin¹³ siê handel miêdzynarodowy, rolnicy uzupe³niali
coraz wiêksze straty substancji od¿ywczych nawozami sztucznymi.

Wraz ze wzrostem zu¿ycia nawozów z 14 mln ton w 1950 r. do 141 mln ton w

2000 r. ich stosowanie natrafi³o w niektórych krajach na fizjologiczne granice ab-
sorpcji substancji od¿ywczych przez roœliny. W zwi¹zku z tym wzrost zu¿ycia na-
wozów sztucznych w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Japonii, a praw-
dopodobnie tak¿e w Chinach zosta³ zahamowany. W tych krajach zwiêkszenie ilo-
œci substancji od¿ywczych ju¿ w niewielkim stopniu wp³ywa na wielkoœæ produk-
cji. W niektórych czêœciach œwiata, takich jak subkontynent indyjski i Ameryka £a-
ciñska, zastosowanie wiêkszych dawek nawozów mo¿e jeszcze daæ korzystne efekty.
Jednak szybki wzrost nawo¿enia – czynnik, który umo¿liwi³ prawie potrojenie œwiato-
wych zbiorów zbo¿a, pocz¹wszy od 1950 r. – nale¿y ju¿ do przesz³oœci

Tam, gdzie stosowanie nawozów sztucznych jest nadmierne, wyp³ukiwanie sub-

stancji od¿ywczych do rzek i oceanów mo¿e prowadziæ do rozrostu w nich alg,
które, gnij¹c, s¹ w stanie zu¿yæ ca³y dostêpny w wodzie tlen, co prowadzi do po-
wstania martwych stref pozbawionych wszelkiego ¿ycia. Produkcja ¿ywnoœci na
l¹dzie rozwija siê czêœciowo kosztem produkcji w oceanach

Nagromadzenie azotanów w ujêciach wody gruntowej w Europie Zachodniej

sk³oni³o Uniê Europejsk¹ do wydania przepisów ograniczaj¹cych stosowanie na-
wozów sztucznych. W Danii rolnicy s¹ zobowi¹zani do opracowywania dorocz-
nych bilansów zu¿ycia i wykorzystania azotu w zbiorach. Jeœli taki bilans, przed-
k³adany co roku w³adzom, wykazuje nadmierny ubytek azotu, mog¹ zostaæ ukara-
ni. W³adze Stanu Iowa, zaniepokojone obecnoœci¹ azotu w wodach gruntowych,
zaczê³y pobieraæ podatek od nawozów sztucznych, aby zniechêciæ do ich nadmier-
nego stosowania

Podobnie jak nawozy sztuczne znosz¹ ograniczenia w produkcji wynikaj¹ce z

niedostatku substancji od¿ywczych, tak nawadnianie mo¿e znieœæ ograniczenia wy-
nikaj¹ce z niedostatku wody, umo¿liwiaj¹c roœlinom wykorzystanie w pe³ni ich
genetycznych mo¿liwoœci. W niektórych przypadkach irygacja zwiêksza wydaj-
noœæ ziemi, w innych – pozwala na podtrzymanie wegetacji w czasie suszy albo na
rozszerzenie upraw na obszarach pustynnych.

Podczas gdy wydajnoœæ ziem uprawnych na œwiecie prawie potroi³a siê, licz¹c

od 1950 r., niektóre kraje osi¹gnê³y jeszcze lepsze wyniki. W czasie ostatniego
pó³wiecza Chiny, Francja, Wielka Brytania i Meksyk zwiêkszy³y wydajnoœæ z hek-
tara czterokrotnie. Indie osi¹gnê³y prawie tak samo dobre wyniki. Stany Zjedno-
czone zwiêkszy³y czterokrotnie wydajnoœæ kukurydzy z hektara

Nakarmiæ wszystkich do syta

164

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Przez kilka dziesiêcioleci naukowcy dbali o sta³y nap³yw nowych technologii

maj¹cych na celu zwiêkszenie produktywnoœci ziemi, ale fala innowacji teraz opa-
da. W niektórych krajach rolnicy dos³ownie zagl¹daj¹ badaczom w rolniczych oœrod-
kach doœwiadczalnych przez ramiê. W krajach, w których zbiory z hektara ju¿ wzros³y
trzy- i czterokrotnie, coraz trudniej przychodzi dalsze zwiêkszanie wydajnoœci. Na
przyk³ad zbiory pszenicy w hektara w Stanach Zjednoczonych zwiêkszy³y siê od
1983 r. nieznacznie. Od 1984 r. niewiele wzrastaj¹ zbiory ry¿u w Japonii

Nawet w niektórych krajach rozwijaj¹cych siê nastêpuje stabilizacja zbiorów

zbo¿a z hektara. W latach 1961–1977 zbiory ry¿u w Korei Po³udniowej wzros³y o
prawie 60%, ale przez nastêpnych 25 lat – tylko o 1%. Podobnie by³o w Meksyku –
zbiory pszenicy zwiêkszy³y siê z 0,9 tony z hektara w 1950 r. do 4,4 tony w 1982 r.,
czyli prawie 5 razy. Od tego czasu niewiele siê zmieni³o (zob. wykres 7.1). Wraz ze
stabilizacj¹ poziomu produktywnoœci ziemi w coraz wiêkszej liczbie krajów zwiêk-
szanie œwiatowej produkcji zbo¿a bêdzie coraz trudniejsze

W ci¹gu ostatniego pó³wiecza rolnicy na ca³ym œwiecie potroili produktywnoœæ

ziem uprawnych, obecnie jednak jej dalszy wzrost bêdzie trudny do osi¹gniêcia. W
latach 1950–1982 rolnikom uda³o siê podwoiæ wydajnoœæ zbo¿a z hektara z 1 tony
do ponad 2 ton. Do roku 2000 wzros³a ona do 2,8 ton, co oznacza³o prawie potroje-
nie wydajnoœci z 1950 r. Jednak¿e przyrost wydajnoœci jest coraz mniejszy

Podnoszenie wydajnoœci z hektara jest w g³ównej mierze uwarunkowane biolo-

gicznie, podobnie jak poprawianie wyników w sporcie. W staro¿ytnoœci przebiega-
no milê w 6 min. Na d³ugo przed zorganizowaniem pierwszych igrzysk olimpij-
skich w 1896 r. biegacze pokonywali ten dystans w nieca³e 5 min. W 1954 r. Roger

Wykres 7.1. Zbiory pszenicy z 1 hektara w Meksyku w latach 1950–2000

•ród³o: zob. przypis 23

tony

165

Bannister prze³ama³ barierê 4 min. Ale od tego czasu minê³o æwieræ wieku, a nikt
nie marzy o przebiegniêciu mili w 3 min. Osi¹gnêliœmy punkt, w którym poprawa
rezultatu o 1 min. w biegu na milê mo¿e okazaæ siê fizjologicznie niemo¿liwa

Znajdujemy siê w podobnej sytuacji, jeœli chodzi o wartoœæ zbiorów zbo¿a.

Przejœcie od œredniej wydajnoœci na poziomie 1 tony z hektara do 2 ton z hektara
przysz³o ³atwo. Zwiêkszenie jej z 2 ton z hektara do prawie 3 ton z hektara, tj. do
punktu, w którym znajdujemy siê teraz, by³o o wiele trudniejsze. Przejœcie od 3 ton
z hektara do 4 ton z hektara mo¿e byæ prawie tak trudne, jak poprawienie rezultatu
z 4 min. do 3 min. w biegu na milê. Jeœli tak siê stanie, to doradcy planowania
rodziny znajd¹ siê pod silnym naciskiem, wymuszaj¹cym wzmo¿enie starañ o spo-
wolnienie wzrostu liczby ludnoœci.

W skali ca³ego œwiata wzrost produktywnoœci ziemi zosta³ wyraŸnie spowolniony

po 1990 r. W latach 1950–1990 zbiory zbo¿a z hektara wzrasta³y o 2,1% rocznie.
Jednak w latach 1990–2000 wzrost ten wynosi³ tylko 1,1% (zob. tablica 7.2).

Tablica 7.2. Zbiory zbo¿a z 1 hektara na œwiecie w latach 1950, 1990 i 2000 (œrednia)

Lata

Wydajnoœæ z hektara

Wzrost

(w tonach)

(w %)

1950

1,06

1990

2,47*

2,1

2000

2,75

1,1

* Wydajnoœæ dla 1990 r. jest œredni¹ 3-letni¹.
• r ó d ³ o: Production..., op. cit.

Jako potencjalne Ÿród³o zwiêkszenia plonów wymienia siê czêsto biotechnikê,

jednak chocia¿ biotechnicy opracowuj¹ nowe odmiany roœlin od 20 lat, nie uda³o
im siê jeszcze uzyskaæ nowych odmian pszenicy, ry¿u czy kukurydzy, radykalnie
zwiêkszaj¹cych wydajnoœæ z hektara. Dzieje siê tak dlatego, ¿e hodowcy tradycyj-
nych odmian roœlin ju¿ dokonali wiêkszoœci z tych rzeczy, o których mogli pomy-
œleæ, d¹¿¹c do zwiêkszenia zbiorów. Biotechnika mo¿e siê do tego przyczyniæ, pro-
ponuj¹c raczej odmiany wymagaj¹ce mniej nawo¿enia, bardziej odporne na suszê
albo odznaczaj¹ce siê wiêksz¹ tolerancj¹ na zasolenie. Je¿eli in¿ynierowie genety-
cy mogliby wyhodowaæ odmiany niereaguj¹ce na sól, z³agodzi³oby to braki wody.
Chyba najwa¿niejsz¹ kwesti¹ zaciemniaj¹c¹ przysz³oœæ biotechniki jest pytanie o
ewentualny d³ugofalowy wp³yw spo¿ywania genetycznie modyfikowanych produk-
tów rolnych na œrodowisko i zdrowie ludzi.

Nakarmiæ wszystkich do syta

166

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Produktywnoœæ ziemi mo¿na zwiêkszyæ tam, gdzie pozwala na to temperatura i

wilgotnoœæ, tak¿e poprzez zwiêkszenie liczby zbiorów w ci¹gu roku. Na przyk³ad w
wielu miejscach w Chinach s¹ mo¿liwe dwukrotne zbiory pszenicy ozimej i kukury-
dzy; pozwala to rolnikom z Równiny Pó³nocnochiñskiej zbieraæ co roku dwa obfite
zbiory zbó¿. W pó³nocnych Indiach dwukrotne zbiory pszenicy ozimej i ry¿u jarego s¹
regu³¹; ma to podstawowe znaczenie dla wy¿ywienia 1 mld ludzi. W Argentynie i
Stanach Zjednoczonych mo¿liwe s¹ w jednym roku zbiory pszenicy ozimej i soi jarej

W Stanach Zjednoczonych dwukrotnie zbiory dwóch ró¿nych rodzajów zbó¿ w

ci¹gu roku uzyskuje siê rzadziej ni¿ w Chinach, chocia¿ oba kraje le¿¹ na mniej
wiêcej tej samej szerokoœci geograficznej. Dzieje siê tak czêœciowo dlatego, ¿e do
niedawna uprawnienie do korzystania z cen gwarantowanych przez pañstwo zale-
¿a³o tam od ograniczenia powierzchni zasiewów, co zniechêca³o farmerów amery-
kañskich do dwukrotnych zbiorów. Poniewa¿ wystêpowa³y nadwy¿ki ziemi ornej,
nie by³o powodu powa¿nie interesowaæ siê dwukrotnymi zbiorami albo rozwijaæ
dostosowane do nich metody uprawy.

Obecnie oko³o 10% z 30 mln hektarów znajduj¹cych siê w USA pod upraw¹ soi

przeznacza siê równie¿ pod uprawê pszenicy ozimej. Je¿eli zaopatrzenie œwiata w
¿ywnoœæ pogorszy siê, to powierzchnia dwukrotnych zbiorów mo¿e siê wydatnie
powiêkszyæ

Podniesienie produktywnoœci ziem uprawnych ma du¿e znaczenie dla uratowa-

nia lasów pozosta³ych na œwiecie. Je¿eli rolnicy nie bêd¹ w stanie na tyle zwiêkszyæ
produktywnoœci gruntów, aby zaspokoiæ przysz³y wzrost zapotrzebowania na ¿yw-
noœæ, to stanie siê nieuniknione dalsze trzebienie lasów na potrzeby rolnictwa.

ZWIÊKSZYÆ

PRODUKTYWNOŒÆ

WODY

W ci¹gu ostatniego pó³wiecza powierzchnia nawadnianych gruntów zwiêkszy-

³a siê trzykrotnie, wzrastaj¹c z 90 mln hektarów w1950 r. do prawie 270 mln hekta-
rów w roku 2000. Wiêksza czêœæ tego przyrostu przypad³a na lata 1950–1978, kie-
dy powierzchnia terenów nawadnianych powiêksza³a siê szybciej ni¿ wzrost popu-
lacji, dziêki czemu powierzchnia gruntów sztucznie nawadnianych na 1 mieszkañ-
ca zwiêkszy³a siê z 0,037 hektara do 0,047 hektara, czyli o

. Jednak po 1978 r.

tempo rozbudowy systemów nawadniaj¹cych os³ab³o, pozostaj¹c w tyle za tempem
przyrostu liczby ludnoœci, natomiast powierzchnia nawadnianych gruntów na 1
mieszkañca skurczy³a siê o 8% (zob. wykres 7.2)

W najbli¿szych latach dotychczasowy przyrost powierzchni nawadnianej mo¿e

dobiec kresu pod wp³ywem – z jednej strony – wyczerpywania siê Ÿróde³ wody, a z

167

drugiej – na skutek odprowadzania jej na cele nierolnicze. Jeœli tak siê stanie, to
bêdzie trudniej wy¿ywiæ dodatkowe 3 mld ludzi.

W wielu krajach wspó³zawodnictwo o dostêp do wody miêdzy wsi¹ a mia-

stami narasta, co tylko podkreœla znaczenie zwiêkszania efektywnoœci gospo-
darki wodnej. Chocia¿ brak prognoz dotycz¹cych iloœci wody odprowadzanej na
nawadnianie, na potrzeby gospodarki komunalnej i przemys³u dla poszczególnych
krajów, oceny Banku Œwiatowego dotycz¹ce Korei Po³udniowej – kraju doœæ
zasobnego w wodê – daj¹ pewne pojêcie o tym, co nas czeka. Jak wiele innych
krajów, w Korei Po³udniowej zu¿ywa siê obecnie dos³ownie ca³¹ dostêpn¹ wodê.
Bank Œwiatowy oblicza, ¿e je¿eli gospodarka po³udniowokoreañska bêdzie ros³a
do 2025 r. w tempie 5,5% rocznie, to wzrost iloœci wody odprowadzanej na
potrzeby gospodarstw domowych i przemys³u zmniejszy zasoby wody niezbêd-
nej do nawadniania z 13 mld ton do 7 mld ton rocznie. Podwy¿ki cen wody i
zwi¹zana z tym poprawa efektywnoœci jej zu¿ycia prawdopodobnie ogranicz¹ spa-
dek jej poda¿y na irygacjê, niemniej przytoczone dane unaoczniaj¹, jak trudno
bêdzie niektórym krajom choæby tylko utrzymaæ obecn¹ powierzchniê nawod-
nieñ

Zaostrzaj¹ca siê batalia o wodê czeka rolników wszêdzie, poniewa¿ ekonomika

wykorzystania wody nie przemawia na korzyœæ rolnictwa. Przemys³ mo¿e czêsto
p³aciæ 50–100 razy wiêcej za wodê ni¿ rolnicy. Wszêdzie, gdzie g³ówn¹ trosk¹ po-
lityków jest wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy, szczup³e zasoby wody
najpewniej zostan¹ skierowane do przemys³u

Nakarmiæ wszystkich do syta

Wykres 7.2. Powierzchnia gruntów nawadnianych per capita na œwiecie w latach 1950–1998

•ród³o: zob. przypis 53

0,05

0,04

0,03

0,02

0,01

1950 1960

1970 1980

1990 2000

168

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Na dodatek kraje, które nadmiernie czerpi¹ wodê, wœród nich g³ówni produ-

cenci ¿ywnoœci, jak Chiny, Indie i Stany Zjednoczone, bêd¹ dysponowa³y mniejsz¹
iloœci¹ wody na irygacjê z powodu wyczerpywania siê jej zasobów. Z chwil¹, gdy
zu¿ycie wody przekroczy zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych, roz-
ziew miêdzy wielkoœci¹ zu¿ycia a zrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ powiêksza siê z ka¿-
dym rokiem. Tym samym coroczny spadek poziomu wód gruntowych jest coraz
wiêkszy, przyspieszaj¹c wyczerpywanie siê zasobów wody. Tak tworzy siê warunki
gro¿¹ce gwa³townym spadkiem poda¿y ¿ywnoœci

Zapotrzebowanie na wodê na subkontynencie indyjskim ju¿ teraz przewy¿sza

jej poda¿. Wody gruntowe opadaj¹ w wiêkszoœci regionów kraju, m.in. w Pend¿a-
bie, bêd¹cym spichlerzem zbo¿owym Indii (zob. rozdzia³ 2). Nadmiernemu zu¿y-
ciu wody sprzyjaj¹ wysokie dop³aty do cen energii, z czego korzystaj¹ rolnicy u¿y-
waj¹cy do pompowania wody do nawadniania pomp elektrycznych

W Afryce subsaharyjskiej mo¿liwoœci irygacji s¹ ograniczone dlatego, ¿e wiêk-

sz¹ czêœæ kontynentu stanowi¹ tereny pustynne i pó³pustynne. Obiecuj¹ce wydaje
siê magazynowanie wody i systematyczne budowanie organicznych sk³adników
próchnicy, tak aby mog³a ona wch³aniaæ i zatrzymywaæ wiêcej wody ze sk¹pych
opadów deszczowych. Budowanie tarasów podtrzymywanych ska³ami pomaga utrzy-
maæ wodê i powstrzymuje erozjê. Roœliny str¹czkowe posadzone jako os³ona wia-
trowa zmniejszaj¹ erozjê eoliczn¹ i wzbogacaj¹ glebê w azot i sk³adniki organiczne.

Sytuacja pod wzglêdem zaopatrzenia œwiata w wodê jest podobna do tej, jaka

istnia³a w po³owie ubieg³ego wieku w przypadku ziemi uprawnej: mo¿liwoœci po-
wiêkszenia zasobów szybko wyczerpuj¹ siê. Oko³o 1950 r. pozosta³o do zaorania
ju¿ bardzo ma³o nowych terenów. W odpowiedzi na to pañstwa podjê³y szeroko
zakrojone starania o podniesienie wydajnoœci gruntów; zaczêto stosowaæ subsydio-
wanie cen produktów rolnych, co zachêca³o rolników do inwestowania w podnoszenie
wydajnoœci upraw i poprawê jakoœci gruntów, finansowanie ze œrodków publicznych
badañ zmierzaj¹cych do zwiêkszenia wydajnoœci upraw oraz tworzenie instytucji
publicznych wspomagaj¹cych te wysi³ki – od doradztwa rolniczego po banki rolne
udzielaj¹ce kredytów. Spo³eczeñstwa zmobilizowa³y szeroki zakres œrodków, które
w latach 1950–1984 pozwoli³y dwukrotnie zwiêkszyæ produktywnoœæ ziemi.

Podwojenie wydajnoœci ziem obsiewanych zbo¿em w czasie niewiele d³u¿szym

ni¿ ¿ycie jednego pokolenia jest jednym z najbardziej imponuj¹cych osi¹gniêæ naj-
nowszych czasów. Z pocz¹tkiem nowego wieku konieczne jest podjêcie podobnie
szeroko zakrojonych wysi³ków w celu zwiêkszenia produktywnoœci wody. Mo¿na
to osi¹gn¹æ kilkoma sposobami, ale decyduj¹ce znaczenia ma zbli¿enie ceny wody
do jej wartoœci rynkowej; by³by to krok prowadz¹cy do stworzenia systemowych

169

warunków poprawy efektywnoœci gospodarki wodnej. Chiny cierpi¹ce na du¿y nie-
dobór wody og³osi³y ostatnio 5-letni plan corocznych podwy¿ek jej ceny. Zalet¹
cen rynkowych jest ich systemowy charakter, sprzyjaj¹cy bardziej racjonalnemu
zu¿yciu wody w ca³ej gospodarce.

Poniewa¿ 70% wody na potrzeby irygacji odprowadza siê z rzek lub pompuje

spod ziemi, jakakolwiek poprawa efektywnoœci jej zu¿ycia przynosi korzyœci nie
tylko rolnictwu. Zapewnienie dostatecznej iloœci wody na zaopatrzenie miast i prze-
mys³u przy równoczesnym utrzymaniu poziomu produkcji ¿ywnoœci jest do pomy-
œlenia jedynie wtedy, gdy efektywnoœæ nawadniania w skali ca³ego œwiata bêdzie
systematycznie ros³a

Zastosowanie bardziej wydajnych systemów nawadniania ma podstawowe zna-

czenie. Znamy wiele sposobów irygacji upraw – bruzdowe, zalewowe, zraszanie i
kropelkowe. Chyba najstarszy sposób – nawadnianie bruzdowe, stosuje siê do nawad-
niania upraw rzêdowych, przy czym w pobli¿u ka¿dego rzêdu biegnie ma³y rowek.
Nawadnianie zalewowe jest tradycyjnie stosowane do irygacji pól ry¿owych; ostat-
nio zaczyna siê doceniaæ jego zalety, poniewa¿ najnowsze badania wykazuj¹, ¿e
przynajmniej w niektórych sytuacjach okresowe zalewanie pól przynosi takie same
plony, jak sta³e utrzymywanie ich pod wod¹, a wymaga o wiele mniej wody

Zraszanie, szeroko stosowane na po³udniowych obszarach amerykañskich Wiel-

kich Równin, jest czêsto ³¹czone z ujêciami wód gruntowych. Krêgi zielonych upraw,
jakie mo¿na zobaczyæ, przelatuj¹c w porze letniej nad tym regionem samolotem,
powstaj¹ dziêki wodzie rozpryskiwanej z deszczowni zasilanych wod¹ gruntow¹
(w tym regionie wiêksza czêœæ wody, jak wspomniano, pochodzi ze skalnego Ÿród³a
Ogallala, którego wydajnoœæ jest ograniczona). Przestawienie siê ze zraszaczy wy-
sokociœnieniowych na niskociœnieniowe mo¿e zwiêkszyæ efektywnoœæ irygacji o
65–80%. Zastosowanie energooszczêdnych zraszaczy mo¿e j¹ podwy¿szyæ do 90%
i wiêcej

System irygacji kropelkowej, opracowany w Izraelu, jest najwydajniejszy ze

wszystkich. Stosuje siê w nim zwykle rury plastikowe (z ma³ymi dziurkami), które
albo spoczywaj¹ na ziemi, albo s¹ w niej p³ytko zakopane. Sandra Postel i jej koledzy
informuj¹, ¿e badania przeprowadzone w kilku krajach wykazuj¹, i¿ nawadnianie kro-
pelkowe zmniejsza zu¿ycie wody o 30–70%. A poniewa¿ zapewnia sta³e zasilanie
wod¹, starannie odmierzan¹ stosownie do potrzeb upraw, podnosi ono plony o 20–
90%. Po³¹czenie oszczêdzania wody z lepszymi plonami mo¿e z ³atwoœci¹ zwiêk-
szyæ produktywnoœæ wody o po³owê. Jest to bardzo atrakcyjna perspektywa

W przesz³oœci z powodu wysokich kosztów i pracoch³onnoœci nawadnianie by³o

stosowane tylko przy bardzo cennych uprawach, takich jak owoce i warzywa. To

Nakarmiæ wszystkich do syta

170

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

siê jednak teraz zmienia. Nowe, tañsze systemy irygacji kropelkowej, zaprojekto-
wane specjalnie dla ma³ych gospodarstw, sprzedawane zwykle na kredyt z rocznym
terminem sp³aty, otwieraj¹ szerokie mo¿liwoœci upowszechnienia tej metody. Po-
niewa¿ jest ona bardziej pracoch³onna, systemy nas¹czaj¹ce szczególnie dobrze
nadaj¹ siê do nawadniania ma³ych dzia³ek, gdzie nie brakuje r¹k do pracy. Postel
informuje, ¿e w Indiach oko³o 10 mln hektarów ziemi mo¿na op³acalnie nawad-
niaæ, stosuj¹c ten system. Podobne mo¿liwoœci mog¹ istnieæ w Chinach

Innym sposobem zwiêkszenia produktywnoœci wody jest przestawienie siê na

uprawy wymagaj¹ce mniej wilgoci. Na przyk³ad zbiory pszenicy na jednostkê zu-
¿ytej wody s¹ zwykle pó³tora raza wiêksze ni¿ ry¿u. W³aœnie dlatego w Egipcie
ogranicza siê uprawê ry¿u na korzyœæ pszenicy

Ogólnie rzecz bior¹c, im wiêksza wydajnoœæ upraw, tym efektywniejsze wyko-

rzystanie wody. Na przyk³ad przy wydajnoœci 4 ton ry¿u z hektara zu¿ywa siê nie-
wiele wiêcej wody ni¿ przy wydajnoœci 2 ton z hektara, dlatego, ¿e du¿¹ czêœæ wody
zu¿ytej do wyprodukowania ry¿u traci siê przez parowanie powierzchniowe. Mó-
wi¹c proœciej, zwiêkszenie produktywnoœci ziemi zwiêksza równoczeœnie produk-
tywnoœæ wody.

ESTRUKTURYZACJA

PRODUKCJI

PROTEIN

Zapotrzebowanie na miêso – wo³owinê, wieprzowinê, drób i baraninê – roœnie

zazwyczaj wraz ze wzrostem dochodów, przypuszczalnie ze wzglêdu na gusta ukszta³-
towane w ci¹gu 4 mln lat uprawiania ³owiectwa i zbieractwa. Ten wrodzony g³ód
protein zwierzêcych, który dochodzi do g³osu w ka¿dym spo³eczeñstwie, prowadzi³
do sta³ego wzrostu œwiatowego zapotrzebowania na miêso przez kolejnych 40 lat.
Produkcja miêsa – jedna z naj³atwiejszych do przewidzenia tendencji rozwoju
gospodarki œwiatowej – zwiêkszy³a siê z 44 mln ton w 1950 r. do 233 mln ton w
2000 r., czyli ponad piêciokrotnie (zob. wykres 7.3). Taki wzrost, mniej wiêcej
dwukrotnie szybszy ni¿ wzrost liczby ludnoœci, doprowadzi³ w tym czasie do zwiêk-
szenia spo¿ycia miêsa na g³owê z 17 kg do 38 kg

Z chwil¹, gdy granice wydajnoœci pastwisk i ³owisk ryb zostan¹ osi¹gniête,

rosn¹ce zapotrzebowanie na proteiny zwierzêce bêdzie mog³o byæ zaspokajane dziêki
rozwojowi hodowli byd³a w farmach albo ryb w stawach, zwiêkszeniu produkcji
wieprzowiny, miêsa drobiowego i jaj, opartej g³ównie na koncentratach paszowych,
albo dziêki wiêkszej produkcji mleka.

W nowej sytuacji o kierunkach rozwoju produkcji decyduje zró¿nicowana efek-

tywnoœæ konwersji zbo¿a na proteiny – wo³owinê, wieprzowinê, miêso drobiowe i

171

ryby. Przyrost wagi byd³a hodowanego na farmach o 1 kg wymaga zu¿ycia oko³o 7 kg
koncentratów paszowych. W przypadku trzody chlewnej proporcja ta kszta³tuje siê
na poziomie oko³o 4:1. Hodowla kur jest o wiele bardziej wydajna, poch³ania bo-
wiem 2 kg paszy na 1 kg wagi. Hodowla ryb, zarówno gatunków roœlino¿ernych,
jak i wszystko¿ernych, wymaga zu¿ycia mniej ni¿ 2 kg koncentratów zbo¿owych
na 1 kg wagi

S¹ trzy sposoby zwiêkszania poda¿y protein zwierzêcych bez potrzeby zu¿ycia

wiêkszej iloœci zbo¿a: wzrost efektywnoœci konwersji zbo¿a na proteiny; przecho-
dzenie z mniej efektywnych sposobów konwersji, takich jak produkcja wo³owiny i
wieprzowiny, na bardziej efektywne, takie jak hodowla drobiu i ryb; oparcie siê w
wiêkszym stopniu na hodowli prze¿uwaczy przetwarzaj¹cych paszê objêtoœciow¹
na miêso lub mleko.

Nie mo¿e wiêc dziwiæ, ¿e kalkulacja ekonomiczna oparta na zró¿nicowanych

wskaŸnikach konwersji prowadzi do przyspieszenia wzrostu hodowli zwierz¹t gwa-
rantuj¹cych lepsze wyniki. Istniej¹ce na œwiecie farmy hodowlane utrzymuj¹ siê,
ale w rozwój tego dzia³u hodowli inwestuje siê ma³o ze wzglêdu na wy¿sze koszty
opasu byd³a. W latach 1990–2000 œwiatowa produkcja wo³owiny ros³a tylko o 0,5%
rocznie w porównaniu z tempem wzrostu produkcji wieprzowiny (2,5%). Najwy-
dajniejszym Ÿród³em poda¿y miêsa by³a w tym okresie hodowla drobiu; produkcja
miêsa drobiowego zwiêksza³a siê o 4,9% rocznie (zob. tablica 7.3).

Po³owy dalekomorskie ryb nie zwiêkszaj¹ siê znacz¹co od 1990 r., pozostaj¹c

daleko w tyle za gwa³townym wzrostem zapotrzebowania na produkty morza. Na-

Nakarmiæ wszystkich do syta

Wykres 7.3. Produkcja miêsa na œwiecie w latach 1950–2000

•ród³o: zob. przypis 39

mln ton

172

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

tomiast produkcja ryb hodowlanych zwiêkszy³a siê z 13 mln ton w 1990 r. do 31
mln ton w 1998 r., wzrastaj¹c o ponad 11% rocznie. Nawet jeœli rozwój hodowli
kultur wodnych bêdzie w bie¿¹cym dziesiêcioleciu nieco wolniejszy, to do roku
2010 i tak powinien wyprzedziæ rozwój produkcji wo³owiny

Chiny s¹ czo³owym hodowc¹ kultur wodnych; w 1998 r. ich produkcja wynio-

s³a 21 mln. Sk³adaj¹ siê na to mniej wiêcej po równo produkty z hodowli zarówno
przybrze¿nej, jak i œródl¹dowej. W hodowli przybrze¿nej dominuj¹ skorupiaki –
przewa¿nie ostrygi, miêczaki jadalne i ma³¿e. Ponadto hoduje siê niewielkie iloœci
krewetek i niektóre gatunki ryb. Hodowla przybrze¿na mo¿e niszczyæ œrodowisko,
poniewa¿ gospodarstwa hodowlane zak³ada siê na mokrad³ach; ponadto gromadz¹-
ce siê z nich odpady sprzyjaj¹ kwitnieniu alg

Wy³¹czaj¹c skorupiaki, wiêksza czêœæ chiñskiej produkcji kultur wodnych po-

chodzi z hodowli œródl¹dowej prowadzonej w stawach, jeziorach i innych zbiorni-
kach wodnych oraz na polach ry¿owych. Gospodarstwa zajmuj¹ce siê wy³¹cznie
hodowl¹ ryb zajmuj¹ oko³o 5 mln hektarów, z czego du¿a czêœæ przypada na ho-
dowlê kilku gatunków karpia. Ponadto 1,7 mln hektarów pól ry¿owych jest wyko-
rzystywanych równoczeœnie do hodowli ryb

Z biegiem czasu Chiny opracowa³y model hodowli oparty na 4 gatunkach kar-

pia ¿ywi¹cego siê na ró¿nych szczeblach ³añcucha pokarmowego, naœladuj¹cy na-
turalne ekosystemy wodne. Karp srebrzysty i karp wielkog³owy s¹ tzw. ¿ywiciela-
mi filtruj¹cymi zjadaj¹cymi plankton – pierwszy – roœlinny, a drugi – zwierzêcy.
Karp trawiasty, jak wskazuje nazwa, ¿ywi siê g³ównie roœlinnoœci¹, natomiast karp
pospolity sytuuje siê na koñcu ³añcucha, ¿ywi¹c siê przewa¿nie detrytusem (ob-
umar³ymi szcz¹tkami organizmów, osadzaj¹cymi siê na dnie). Przewa¿aj¹ca czêœæ

Tablica 7.3. Produkcja protein zwierzêcych na œwiecie w latach 1990–2000 wed³ug Ÿróde³

pozyskania

èrÛd≥o

Roczna stopa wzrostu

(w %)

Kultury wodne*

11,4

DrÛb

4,9

Wieprzowina

2,5

Wo≥owina

0,5

Dalekomorskie po≥owy ryb*

0,1

* Tylko w latach 1990ñ1998.
• r ó d ³ o: Yearbook of Fishery Statistics: Aquaculture Production 1998, FAO, Rome 2000; Yearbook of
Fishery Statistics: Capture Production, FAO, Rome (ró¿ne lata).

173

kultur wodnych w Chinach jest zintegrowana z rolnictwem, co umo¿liwia hodow-
com wykorzystywanie odpadów rolnych, takich jak nawóz œwiñski, do nawo¿enia
stawów dla przyspieszenia wzrostu planktonu. Wielokulturowa hodowla wodna,
wydajniejsza ni¿ hodowla monokulturowa, dominuje tak¿e w Indiach

Wobec pog³êbiaj¹cego siê niedostatku ziemi i wody chiñscy hodowcy ryb, d¹-

¿¹c do zwiêkszenia produktywnoœci, karmi¹ je przewa¿nie koncentratami zbo¿o-
wymi. W latach 1990–1996 podnieœli oni roczn¹ wydajnoœæ stawów z 2,4 tony z
hektara do 4,1 tony z hektara

W Stanach Zjednoczonych g³ówn¹ ryb¹ hodowlan¹ jest zêbacz, który potrze-

buje mniej ni¿ 2 kg pokarmu na 1 kg ¿ywej wagi. Produkcja tej ryby, wynosz¹ca
270 tys. ton, jest skoncentrowana w stanach Missisipi, Luizjana, Alabama i Arkan-
sas. Stan Missisipi, ze stawami o powierzchni oko³o 45 tys. hektarów, dostarczaj¹-
cymi 60% krajowej produkcji zêbacza, jest najwiêkszym w œwiecie regionem ho-
dowli tej ryby

Uwagê opinii publicznej zwróci³y te przedsiêbiorstwa hodowli ryb, które za-

nieczyszczaj¹ œrodowisko, jak hodowla ³ososia, gatunków miêso¿ernych i krewe-
tek. Jednak dostarczaj¹ one zaledwie 1,5 mln ton tego rodzaju produktów. W ho-
dowli kultur wodnych na œwiecie dominuj¹ gatunki roœlino¿erne, w Chinach i In-
diach – przewa¿nie karp, w Stanach Zjednoczonych – tak¿e zêbacz, a w niektórych
innych krajach – tilapia

Podobnie jak hodowla kultur wodnych uzupe³nia po³owy ryb, tak nowe, wy-

dajniejsze metody hodowli przyczyniaj¹ siê do zwiêkszenia produktywnoœci zwie-
rz¹t. Chocia¿ pastwiska s¹ wypasione do granic, a nawet ponad granice mo¿liwo-
œci, s¹ jeszcze niewykorzystane odpady rolne – s³oma ry¿owa i pszeniczna, ³odygi
kukurydzy, którymi mo¿na ¿ywiæ prze¿uwaczy – byd³o, owce i kozy. Mo¿e to byæ
uto¿samione z drugim zbiorem tego samego zbo¿a w postaci miêsa lub mleka wy-
produkowanego np. z ³odyg kukurydzy. Prze¿uwacze maj¹ bardzo z³o¿ony uk³ad
trawienny, dziêki czemu mog¹ przetwarzaæ s³omê i ³odygi na miêso i mleko bez
potrzeby zu¿ywania zbó¿, którymi mog¹ ¿ywiæ siê ludzie. Obecnie wiêkszoœæ ¿yw-
noœci konsumowanej przez ludzi jest produktem fotosyntezy zu¿ytym do budowy
nasion zbó¿; karmi¹c zwierzêta s³om¹ i ³odygami kukurydzy sprawiamy, ¿e tak¿e
produkt zu¿yty do budowy ³odyg i liœci zostaje przetworzony na ¿ywnoœæ

Wyj¹tkowo skuteczne w przetwarzaniu gruboziarnistej paszy objêtoœciowej na

mleko s¹: bawó³ indyjski oraz byd³o, bêd¹ce podstaw¹ przemys³u mleczarskiego w
Indiach. Dziêki przetwarzaniu odpadów ¿niwnych na mleko kraj ten osi¹gn¹³ w tej
dziedzinie imponuj¹ce wyniki, zwiêkszaj¹c produkcjê mleka z 20 mln ton w 1961 r.
do 79 mln ton w 2000 r., co oznacza niemal czterokrotny wzrost. W 1994 r. sta³o siê

Nakarmiæ wszystkich do syta

174

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ono g³ównym pod wzglêdem wartoœci produktem indyjskiego rolnictwa. W 1997 r.
Indie przeœcignê³y w tej dziedzinie Stany Zjednoczone i sta³y siê najwiêkszym pro-
ducentem mleka w œwiecie (zob. wykres 7.4). Na szczególn¹ uwagê zas³uguje to, ¿e
osi¹gnê³y to prawie wy³¹cznie dziêki wykorzystaniu produktów ubocznych rolnic-
twa i odpadów po¿niwnych. Uniknê³y w ten sposób zu¿ywania na pasze dla zwie-
rz¹t zbo¿a mog¹cego s³u¿yæ ¿ywieniu ludzi

W latach 1961–2000 produkcja mleka w Indiach w przeliczeniu na 1 mieszkañ-

ca wzros³a z 0,9 litra do 1,5 litra tygodniowo, czyli o mniej wiêcej 1 fili¿ankê dzien-
nie. Chocia¿ wed³ug miar zachodnich nie jest to du¿o, jest to jednak dla kraju cier-
pi¹cego na brak protein po¿¹dany postêp

Struktura przemys³u mleczarskiego w Indiach jest unikatowa, mleko bowiem

jest produkowane prawie wy³¹cznie w ma³ych gospodarstwach, w których hodu-
je siê od jednej do trzech krów. Produkcja mleka jest integraln¹ czêœci¹ rolnic-
twa, zajmuje siê ni¹ oko³o 70 mln rolników, dla których jest bardzo cennym
Ÿród³em dodatkowych dochodów. Mleczarstwo, nawet na ma³¹ skalê, jest zajê-
ciem pracoch³onnym, wymagaj¹cym zbierania odpadów (w przypadku gdy kro-
wy s¹ trzymane w oborach), dojenia i organizowania dostaw mleka na rynek. Po-
siadanie kilku krów czy bawo³ów dostarcza tak¿e obornika s³u¿¹cego jako paliwo
do gotowania strawy i nawo¿enia. Jeœli Indie zaczn¹ u¿ywaæ do gotowania no-
wych rodzajów paliw, to bêd¹ mog³y wykorzystaæ wiêcej krowich odchodów do
nawo¿enia

Wykres 7.4. Produkcja mleka w Stanach Zjednoczonych i Indiach w latach 1961–2000

•ród³o: zob. przypis 49

mln ton

USA

Indie

175

Tak¿e Chiny maj¹ du¿e mo¿liwoœci ¿ywienia byd³a i owiec ³odygami kukury-

dzianymi oraz s³om¹ pszeniczn¹ i ry¿ow¹. Jako najwiêkszy w œwiecie producent
zarówno ry¿u, jak i pszenicy oraz drugi producent kukurydzy Chiny zbieraj¹ rocz-
nie oko³o 500 mln ton s³omy, ³odyg kukurydzy i innych odpadów rolnych. Obecnie
wiêkszoœæ tych odpadów spala siê w celu ich uprz¹tniêcia albo zu¿ywa jako paliwo
w gospodarstwach wiejskich. Na szczêœcie Chiny dysponuj¹ du¿ym potencja³em
energii wiatrowej, która mo¿e byæ wykorzystana do produkcji elektrycznoœci, uwal-
niaj¹c w ten sposób paszê objêtoœciow¹ na wy¿ywienie dodatkowej liczby byd³a
czy owiec

Amonifikacja odpadów ¿niwnych (tzn. nasycanie ich azotem) u³atwia mikro-

bom w uk³adzie trawiennym byd³a i owiec dok³adniejsze strawienie paszy objêto-
œciowej. Zastosowanie tej metody w g³ównych oœrodkach uprawy zbo¿a w prowin-
cjach œrodkowo-wschodnich Chin – Hebei, Shandongu, Henanie i Anhui doprowa-
dzi³o do powstania „zag³êbia wo³owiny”. Produkcja wo³owiny w tych 4 prowin-
cjach wielokrotnie przewy¿sza produkcjê hodowlan¹ opart¹ na wypasie w Mongo-
lii Wewnêtrznej, Qingha i Xinjiangu

Prze¿uwacze produkuj¹ te¿ nawóz u¿yŸniaj¹cy glebê, dziêki czemu nie tylko

mo¿liwy jest powrót substancji od¿ywczych do gleby, ale wzbogacenie o sk³adniki
organiczne, które zwiêkszaj¹ napowietrzenie i zdolnoœæ do utrzymania wilgotnoœci,
podnosz¹c w ten sposób produktywnoœæ. Oparta na odpadach hodowla zwierz¹t
musi mieæ z natury rzeczy g³ównie charakter lokalny, gdy¿ odpady te s¹ ze wzglêdu
na objêtoœæ trudne do transportowania na dalsze odleg³oœci.

Zaspokojenie zapotrzebowania na proteiny w cierpi¹cym g³ód œwiecie, w któ-

rym niedostatek wody grozi przerodzeniem siê w niedobory zbo¿a, jest dla polity-
ków zajmuj¹cych siê rolnictwem trudnym zadaniem. Jeœli bêdzie brakowa³o zbo¿a,
na co siê teraz zanosi, to tak¿e takie kraje, jak Stany Zjednoczone, Kanada i Francja
powinny – za przyk³adem Indii – wykorzystaæ zdolnoœæ prze¿uwaczy do przetwa-
rzania wiêkszej czêœci resztek ¿niwnych na ¿ywnoœæ.

ARYS

STRATEGII

WALKI

ODEM

Ten rozdzia³ rozpocz¹³em od uwagi, ¿e utrzymanie szybkiego wzrostu produk-

cji ¿ywnoœci, umo¿liwiaj¹cego wyeliminowanie g³odu, bêdzie teraz wymaga³o nad-
ludzkiego wysi³ku ze strony zarówno rolnictwa, jak i innych zwi¹zanych z nim
sektorów gospodarki. Erozja gruntów, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych,
zmiany klimatyczne zagra¿aj¹ produkcji rolnej. Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe mo¿e
zale¿eæ w równym stopniu od wysi³ków zarówno polityków planowania rodziny,

Nakarmiæ wszystkich do syta

176

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

jak i rolników, w równym stopniu od decyzji, które wp³yn¹ na zmiany klimatu,
podejmowanych w ministerstwach energetyki, jak i w resortach rolnictwa. Trudno-
œci zwi¹zane ze zwalczaniem g³odu s¹ równie wielkie jak pilna koniecznoœæ podjê-
cia dzia³añ w tym kierunku.

W krajach, gdzie powierzchnia gospodarstw szybko siê kurczy, podnoszenie

produktywnoœci ziemi ma dzisiaj wiêksze znaczenie ni¿ dawniej, a warunkiem osi¹g-
niêcia tego celu w coraz wiêkszym stopniu staje siê zwiêkszenie efektywnoœci zu-
¿ycia wody. Pañstwa zagro¿one gwa³townym spadkiem produkcji ¿ywnoœci w wy-
niku wyczerpywania siê Ÿróde³ wody bêd¹ mog³y tego unikn¹æ, podejmuj¹c równo-
czeœnie starania o zahamowanie wzrostu liczby ludnoœci i zwiêkszenie produktyw-
noœci wody warunkuj¹cego zrównowa¿enie poziomu wód gruntowych.

Bez wzglêdu na to, jak trudne jest ustabilizowanie liczby ludnoœci, s¹ to dzia³ania

konieczne. Je¿eli zaludnienie globu bêdzie siê nadal szybko powiêkszaæ, doprowadzi
to do dalszego rozdrabniania ziemi, jak równie¿ do hydrologicznej nêdzy o trudnych do
wyobra¿enia rozmiarach. Setki milionów ludzi nie bêd¹ mia³y dostatecznej iloœci
wody na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb, w tym tak¿e wody nie-
zbêdnej do produkcji ¿ywnoœci. Argumenty uzasadniaj¹ce piln¹ potrzebê stabilizacji
liczby ludnoœci œwiata zosta³y szczegó³owiej przedstawione w rozdziale 10.

Wobec zwolnienia tempa wzrostu produktywnoœci ziemi dalszy szybki przy-

rost populacji utrudnia, jeœli nie uniemo¿liwia, wyeliminowanie g³odu wœród lud-
noœci wiejskiej. Chyba najistotniejsz¹ z wa¿nych rzeczy, jakie np. Indie mog¹ zro-
biæ dla zwiêkszenia przysz³ego bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego, jest szybsze upo-
wszechnianie modelu mniej licznej rodziny. Umo¿liwi³oby to zbli¿enie siê do wa-
riantu niskiego wzrostu liczby ludnoœci prognozowanego przez ONZ zamiast do
œredniego; oznacza³oby to, ¿e w nadchodz¹cych 50 latach przyrost ludnoœci w In-
diach wyniós³by 289 mln ludzi, a nie 563 mln

W miarê, jak wyczerpuj¹ siê dot¹d niewykorzystane mo¿liwoœci agrotechniki,

zapewnienie dostatecznej iloœci ¿ywnoœci w coraz wiêkszym stopniu bêdzie zale¿a-
³o od zwiêkszenia pomocy dla rolników ze strony miêdzynarodowych oœrodków
badawczych. Finansowanie badañ agrotechnicznych jest dalece niewystarczaj¹ce w
stosunku do potrzeb. Kana³y dop³ywu nowej techniki dla wielu rolników wysycha-
j¹. Zwiêkszenie nak³adów na badania agrotechniczne, bardziej zorientowane na
potrzeby lokalne, bêd¹ce pomocnymi w upowszechnieniu dwukrotnych zbiorów i
p³odozmianu, mog³oby przynieœæ ogromne korzyœci.

Zwiêkszenie zbiorów z hektara w dwóch regionach, w których ¿yj¹ najwiêksze

skupiska g³oduj¹cych, nie bêdzie ³atwe. Wydajnoœæ pszenicy z hektara w Indiach
wzros³a od 1960 r. 3 razy. Zbiory ry¿u, które zwiêkszy³y siê z nieca³ej tony z hekta-

177

ra w 1965 r. do 1,9 tony w 1993 r., rosn¹ teraz wolniej. Podniesienie produktywno-
œci gruntów w Indiach jest utrudnione przez po³o¿enie tego kraju blisko równika.
Dzieñ w porze letniej jest tu stosunkowo krótki, a poniewa¿ ry¿ roœnie w czasie
letniej pory monsunowej, kiedy pokrywa chmur jest gêsta, intensywnoœæ promie-
niowania S³oñca jest w tym czasie mniejsza

Teraz, gdy niedostatek wody ogranicza mo¿liwoœci zwiêkszania produkcji ¿yw-

noœci, nadszed³ czas na podjêcie generalnej ofensywy w celu podniesienia efektyw-
noœci jej zu¿ycia wzorem wczeœniejszej kampanii na rzecz wzrostu produktywnoœci
ziemi, w ramach której pañstwa stosowa³y zró¿nicowany arsena³ œrodków, jak fi-
nansowanie prac badawczych, podwy¿ki ceny wody odzwierciedlaj¹ce jej koszty,
po¿yczki pañstwowe dla rolników inwestuj¹cych w podnoszenie produktywnoœci
wody, szkolenie doradców pomagaj¹cych rolnikom w realizacji tego rodzaju pro-
jektów.

Kiedy niedostatek wody przeradza siê w niedobory ¿ywnoœci, wszystkie kraje

musz¹ na nowo przyjrzeæ siê mo¿liwoœciom, jakie daj¹ dwukrotne zbiory. Dotyczy
to w szczególnoœci takich krajów, jak Stany Zjednoczone, gdzie ograniczenie are-
a³u upraw zwykle zniechêca³o do stosowania tej metody uprawy roli.

W Indiach, area³ zajêty pod uprawy dojrzewaj¹ce w ró¿nych okresach tego

samego roku mo¿e byæ zwiêkszony poprzez gromadzenie i magazynowanie wody
w sezonie monsunowym, dziêki czemu mo¿na zasiewaæ wiêcej ziemi w czasie
pory suchej. Gdyby doradcy rolni byli przeszkoleni w technikach magazynowa-
nia wody, mogliby pomóc rolnikom w gromadzeniu jej zapasów. To z kolei przy-
czyni³oby siê do zwiêkszenia zbiorów poszczególnych upraw, a tak¿e liczby
zbiorów w ci¹gu roku.

Poniewa¿ na ca³ym œwiecie zaczyna brakowaæ nowych ziem nadaj¹cych siê do

uprawy, pilnym zadaniem staje siê ochrona obszarów ju¿ zagospodarowanych. Przy-
k³adem takiej troski mo¿e byæ Japonia. Uda³o jej siê ochroniæ pola ry¿owe nawet w
granicach wielkiego Tokio, co pozwoli³o utrzymaæ samowystarczalnoœæ Japonii w
zakresie zaopatrzenia w podstawowy artyku³ spo¿ywczy, jakim jest ry¿.

To samo dotyczy ochrony gruntów przed erozj¹. Erozja przyczynia siê do ogra-

niczenia produkcji ¿ywnoœci w wielu krajach, dlatego te¿ staje siê konieczne upo-
wszechnienie metod uprawy powstrzymuj¹cych procesy erozyjne, co bardzo siê
op³aci. Przyk³adem s¹ Stany Zjednoczone, które zdo³a³y przekszta³ciæ podatne na
erozjê obszary uprawne na powrót w pastwiska i uchroniæ je przed degradacj¹.
Konwersja zerodowanych gruntów w pastwiska i lasy w po³¹czeniu z zastosowa-
niem p³ytkiej orki na 37% ogólnej powierzchni gruntów ornych zmniejszy³a ich
erozjê z 3,1 mld ton w 1982 r. do 1,9 mld ton w 1997 r.

Nakarmiæ wszystkich do syta

178

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Inn¹ mo¿liwoœci¹ zwiêkszenia produkcji ¿ywnoœci, niedocenian¹ w wielu kra-

jach uprzemys³owionych, jest ¿ywienie prze¿uwaczy resztkami ¿niwnymi, o czym
by³a mowa wy¿ej. Mo¿e to ograniczyæ dewastacjê pastwisk, jak sta³o siê w Indiach
i Chinach. Mo¿liwoœæ pe³nego zagospodarowania zbiorów powinna byæ systema-
tycznie wykorzystywana na ca³ym œwiecie.

Uznaj¹c, ¿e niedo¿ywienie jest g³ównie wynikiem nêdzy wœród ludnoœci wiej-

skiej, Bank Œwiatowy zmienia swoj¹ d³ugoletni¹ strategiê nakierowan¹ na zwiêk-
szanie produkcji rolnej na korzyœæ szerszej strategii rozwoju obszarów wiejskich.
Planiœci Banku s¹dz¹, ¿e je¿eli liczba ludzi ¿yj¹cych w ubóstwie ma siê zmniejszyæ,
to konieczne jest bardziej systemowe podejœcie do problemu biedy na wsi – ³¹cz¹ce
rozwój rolnictwa z rozwojem kapita³u ludzkiego, infrastruktury i postêpem spo-
³ecznym. Jedn¹ z korzyœci promowania inwestycji na obszarach wiejskich, zarów-
no w agrobiznesie, jak i w innych ga³êziach przemys³u, jest to, ¿e sk³aniaj¹ one
¿ywicieli rodzin do pozostania na wsi, co zapobiega rozbiciu zarówno rodzin, jak i
wspólnot wiejskich. Przy braku takiej strategii nêdza przenosi siê ze wsi do miast

W takich krajach jak Indie, gdzie wielkoœæ gospodarstw kurczy siê, podniesie-

nie produktywnoœci gruntów do poziomu zapewniaj¹cego dostateczn¹ iloœæ ¿ywno-
œci staje siê trudniejsze. Podstawowym zadaniem jest w tym przypadku zmobilizo-
wanie kapita³u – zarówno oszczêdnoœci wewnêtrznych, jak i inwestycji zagranicz-
nych – do sfinansowania budowy zak³adów daj¹cych zatrudnienie i zapewniaj¹-
cych œrodki utrzymania mieszkañcom wsi. Umocni to spoistoœæ rodzin i spo³eczno-
œci wiejskich. Przyk³adem mog¹ byæ Chiny, które maj¹ wysok¹ stopê akumulacji
wewnêtrznej i potrafi³y przyci¹gn¹æ rekordow¹ iloœæ kapita³u zagranicznego

Innym posuniêciem po stronie popytowej, poza stabilizacj¹ liczby ludnoœci,

mo¿e byæ sk³onienie zamo¿nych warstw ludnoœci do zaspokajania swoich potrzeb
¿ywnoœciowych na ni¿szym szczeblu ³añcucha pokarmowego. Do najlepiej od¿y-
wionych ludzi na œwiecie nie nale¿¹ ani ci, którzy egzystuj¹ na ni¿szych szczeblach
tego ³añcucha, jak Hindusi konsumuj¹cy oko³o 200 kg zbo¿a rocznie, ani ci, którzy
¿ywi¹ siê na jego najwy¿szych szczeblach, jak Amerykanie, którzy zu¿ywaj¹ 800
kg zbo¿a rocznie, przewa¿nie w postaci produktów zwierzêcych. S¹ nimi ludzie
¿yj¹cy na œrednim poziomie, jak W³osi, którzy spo¿ywaj¹ 400 kg zbo¿a rocznie.
Œrednia d³ugoœæ ¿ycia we W³oszech – kraju o wysoko cenionej diecie œródziemno-
morskiej (bogatej w skrobiê, œwie¿e owoce i warzywa, z niewielkim dodatkiem
produktów zwierzêcych) – jest wy¿sza ni¿ w Indiach i w Stanach Zjednoczonych.
Mimo ¿e w Stanach Zjednoczonych wydatki na ochronê zdrowia na 1 mieszkañca
s¹ wy¿sze ni¿ we W³oszech, W³osi ¿yj¹ d³u¿ej, najprawdopodobniej dlatego, ¿e
mniej konsumuj¹ produktów zwierzêcych. Przesuniêcie siê na ni¿szy szczebel ³añ-

179

cucha pokarmowego spo³ecznoœci ¿yj¹cych na jego szczycie sprzyja³oby nie tylko
poprawie ich zdrowia, ale te¿ zdrowia naszej planety

Pó³ wieku wczeœniej nikt nie martwi³ siê zmianami klimatu. Jeœli jednak teraz

nie bêdziemy w stanie zrezygnowaæ z paliw kopalnych, ostre zaburzenia klima-
tyczne mog¹ ograniczyæ produkcjê ¿ywnoœci i zagroziæ naszemu bezpieczeñstwu
¿ywnoœciowemu. Szczególn¹ troskê budzi podnoszenie siê poziomu mórz, co mo¿e
doprowadziæ do zalania nadrzecznych równin w Azji, gdzie zbiera siê wiêksz¹ czêœæ
ry¿u produkowanego w tej czêœci œwiata. Wzrost ich poziomu co najmniej o 20 cm,
zanotowany w ci¹gu ubieg³ego wieku, ju¿ teraz zagra¿a niektórym nisko po³o¿o-
nym regionom przybrze¿nym. Jeœli poziom mórz podniesie siê w tym stuleciu o 1 m,
co jest pesymistycznym wariantem prognozy, odbije siê to fatalnie na produkcji
¿ywnoœci, szczególnie w Azji. Odpowiedzialnoœæ za to spoczywa w najwiêkszej
mierze na Stanach Zjednoczonych, kraju, gdzie emisja zwi¹zków wêgla jest tak
wielka, ¿e tylko to mo¿e doprowadziæ do zmiany klimatu na Ziemi. Je¿eli Stany
Zjednoczone nie obejm¹ przywództwa w eliminowaniu paliw kopalnych, to ogól-
noœwiatowe wysi³ki podejmowane w celu ustabilizowania klimatu bêd¹ skazane na
prawie pewne fiasko

W sytuacji, gdy wiele krajów cierpi¹cych na niedostatek ziem uprawnych i

wody zacznie importowaæ coraz wiêcej zbo¿a, kraje eksportuj¹ce bêd¹ musia³y
zwiêkszaæ swoj¹ produkcjê dla zaspokojenia popytu na ten towar. W ostatnim pó³-
wieczu rosn¹ce szeregi importerów zbo¿a, licz¹ce teraz ponad 100 krajów, sta³y siê
niebezpiecznie zale¿ne od Stanów Zjednoczonych

Ta zale¿noœæ dotyczy wszystkich 3 podstawowych zbó¿ – pszenicy, ry¿u i ku-

kurydzy. Na zaledwie 5 krajów – Stany Zjednoczone, Kanadê, Francjê, Australiê i
Argentynê – przypada 88% œwiatowego eksportu pszenicy. Na Tajlandiê, Wietnam,
Stany Zjednoczone i Chiny przypada 68% œwiatowego eksportu ry¿u. Koncentracja
potencja³u eksportowego jest jeszcze wiêksza w przypadku kukurydzy, 78% eks-
portu tego zbo¿a bowiem przypada na same Stany Zjednoczone, a 12% – na Argen-
tynê

Wobec spodziewanego zwiêkszenia liczby ekstremalnych zaburzeñ atmosfe-

rycznych zale¿noœæ od niewielu krajów eksportuj¹cych czyni importerów szczegól-
nie wra¿liwymi na zmiany klimatyczne. Je¿eli w Stanach Zjednoczonych zdarzy
siê wyj¹tkowo upalne lato i na obszarach rolniczych wyst¹pi susza, jak w 1988 r.,
kiedy zbiory zbo¿a spad³y po raz pierwszy w historii poni¿ej poziomu konsumpcji
krajowej, to chaos ogarnie œwiatowe rynki zbo¿owe, dlatego, ¿e bliskie rekordowe-
go poziomu zapasy zbo¿a, które zamortyzowa³y gigantyczny spadek zbiorów w
tamtym roku, ju¿ nie istniej¹

Nakarmiæ wszystkich do syta

180

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Jedn¹ z g³ównych przyczyn g³odu jest obojêtnoœæ rz¹dów, wyraŸnie widoczna

w roz³o¿eniu priorytetów ich polityki. W pewien sposób Indie p³ac¹ dzisiaj cenê
wczeœniejszej nierozwagi, kiedy – nie zwa¿aj¹c na ubóstwo kraju – podjê³y kosz-
towne inwestycje w rozwój broni atomowej. Po wydaniu 3 razy tyle na cele militar-
ne, ile na ochronê zdrowia i planowanie rodziny, Indie dysponuj¹ obecnie arsena-
³em atomowym wystarczaj¹cym do obrony najwiêkszego na œwiecie skupiska g³od-
nych ludzi

Je¿eli przywódcy polityczni œwiata nie zechc¹ podj¹æ trudu budowy ekologicz-

nej gospodarki rolnej, puste deklaracje woli walki z g³odem nic nie znacz¹. Jeœli nie
zaczn¹ oni dzia³aæ zdecydowanie, to sytuacja ¿ywnoœciowa w niektórych krajach
rozwijaj¹cych siê mo¿e siê szybko pogorszyæ. Zagro¿enie ubogich, importuj¹cych
zbo¿e krajów polega na tym, ¿e ceny zbo¿a mog¹ gwa³townie wzrosn¹æ, jeszcze
bardziej zubo¿aj¹c coraz wiêksz¹ liczbê ludzi w jeszcze krótszym czasie, ni¿ to siê
zdarza³o kiedykolwiek w przesz³oœci. Niepewna sytuacja ¿ywnoœciowa na coraz
wiêkszych obszarach globu mo¿e prowadziæ do destabilizacji politycznej na tak¹
skalê, ¿e mo¿e to zahamowaæ postêp gospodarczy na ca³ym œwiecie.

181

OZDZIA

£ 8

HRONIÆ

PRODUKTY

LEŒNE

FUNKCJE

LASÓW

W lecie 1998 r. basen rzeki Jangcy w Chinach nawiedzi³a jedna z najwiêkszych

w historii powodzi. Woda wygna³a wtedy z domów oko³o 120 mln ludzi. Jak wów-
czas informowano, œmieræ ponios³o 3656 osób; wyrz¹dzone szkody oceniano na 30
mld dol. Ta olbrzymia powódŸ zdarzy³a siê w roku, w którym opady deszczu, cho-
cia¿ ponadprzeciêtne, nie by³y rekordowe. Tym, co ró¿ni³o rok 1998, od innych lat,
w których notowano porównywalne opady, by³ ubytek powierzchni zalesionej. Do
1998 r. basen Jangcy utraci³ 85% pierwotnej pokrywy leœnej, to zaœ, co z niej pozo-
sta³o, nie wystarczy³o do utrzymania opadów deszczów monsunowych przekracza-
j¹cych przeciêtn¹ roczn¹

Chocia¿ by³o ju¿ za póŸno na zapobie¿enie masowej deforestacji, w sierpniu

1998 r. w³adze chiñskie og³osi³y ca³kowity zakaz wyrêbu drzew w basenie górnego
biegu rzeki Jangcy. Jeden z wy¿szych funkcjonariuszy pañstwowych zauwa¿y³ wtedy,
¿e drzewa rosn¹ce s¹ warte 3 razy tyle, co œciête. Pañstwowe firmy drzewne, które
wycina³y lasy, zosta³y przekszta³cone w przedsiêbiorstwa zak³adaj¹ce plantacje
drzew. Jak stwierdzi³ jeden z pracowników: „Nadszed³ czas, ¿eby od³o¿yæ siekierê
i chwyciæ za ³opatê”

Deforestacja, zwiêkszaj¹ca zagro¿enie powodziowe, przyspieszaj¹ca erozjê gle-

by, utrudniaj¹ca uzupe³nianie wody w formacjach wodonoœnych i dziesi¹tkuj¹ca ¿ycie
roœlinne i zwierzêce, wp³ywa tak¿e bezpoœrednio na sytuacjê w kilku innych dzie-
dzinach, od których zale¿y nasza przysz³oœæ. Chocia¿ zaopatrzenie w opa³ nie jest
uzale¿nione tak powszechnie jak niegdyœ od lasów, dostarczaj¹ one nadal materia-
³ów do budowy naszych domów i produkcji papieru, który pozostaje g³ównym no-
œnikiem informacji. Poza tym 2 mld ludzi nadal zdobywa opa³ w lasach

182

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Od pocz¹tków rolnictwa œwiat utraci³ prawie po³owê powierzchni lasów. Wiêk-

szoœæ tych strat nast¹pi³a w ubieg³ym wieku. Chocia¿ niektórym krajom uda³o siê
powstrzymaæ proces kurczenia siê obszarów lasów, powierzchnia zalesiona ca³ego
globu zmniejsza siê, a to nie wró¿y ludzkoœci niczego dobrego

£,

TARCICA

PAPIER

W 2000 r. powierzchnia zalesiona Ziemi zajmowa³a oko³o 3,9 mld hektarów,

czyli oko³o 30% powierzchni l¹dów, ale kurczy siê z ka¿dym rokiem. FAO poda³a,
¿e w latach 1990–2000 ubytek netto lasów wyniós³ 94 mln hektarów. W krajach
rozwijaj¹cych siê uby³o 130 mln hektarów, a w krajach uprzemys³owionych przy-
by³o 36 mln hektarów. Przyrost ten uzyskano przewa¿nie dziêki zalesieniu ziem
wy³¹czonych spod uprawy

Podczas gdy w krajach uprzemys³owionych grunty orne przemieniaj¹ siê na

powrót w lasy, w pañstwach rozwijaj¹cych siê lasy zmieniaj¹ siê w ziemie upraw-
ne, pastwiska i nieu¿ytki. Oko³o 13 mln hektarów powierzchni zalesionej, traco-
nych co roku w krajach Trzeciego Œwiata, równa siê 0,65% zalesionej powierzchni
w tych krajach. Mówi¹c inaczej, pañstwa rozwijaj¹ce siê co 3 lata trac¹ 2% po-
wierzchni lasów

Liczby dotycz¹ce ubytków powierzchni zalesionej podawane przez FAO s¹

znaczne, jednak i one nie odzwierciedlaj¹ w pe³ni rozmiarów deforestacji. Wed³ug
definicji FAO, lasem jest obszar ziemi, na którym korony drzew przykrywaj¹ po-
nad 10% jego powierzchni; jest to definicja pozwalaj¹ca sklasyfikowaæ jako lasy
równie¿ tundry, sawanny, zaroœla, a nawet pustynie. Inn¹ jej wad¹ jest to, ¿e za lasy
uwa¿ane s¹ równie¿ porêby, dopóki nie zostan¹ one trwale zaliczone do innych
kategorii u¿ytków. Mo¿e siê wiêc wydawaæ, ¿e proces deforestacji jest spowolnia-
ny, jednak¿e ostatnie zdjêcia satelitarne i dane z poszczególnych krajów wykazuj¹,
¿e jest odwrotnie

W przesz³oœci gospodarkê leœn¹ prowadzono w ten sposób, ¿e wycinki dokony-

wano selektywnie, wycinaj¹c tylko drzewa dojrza³e, dostarczaj¹ce najcenniejszego
materia³u. Przy tym systemie powierzchnia lasów by³a wyj¹tkowo stabilna, zmniej-
sza³a siê tylko wtedy, gdy jej czêœæ przeznaczano pod uprawê lub na inne cele nie-
zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹. W ostatnich dziesiêcioleciach, z nastaniem nowej
techniki prowadzenia wyrêbów i wprowadzeniem potê¿nych maszyn, które potra-
fi¹ skosiæ las jak rolnik trawê, oczyszczanie ca³ej powierzchni sta³o siê o wiele
bardziej op³acalne ni¿ wycinanie selektywne, szczególnie gdy w rachunku pomija
siê koszty zniszczenia œrodowiska

183

Pozyskanie drewna w skali œwiatowej wynios³o w 1999 r. 3,28 mld m

, czyli

nieco ponad 0,5 m

na 1 mieszkañca globu. Oko³o 53% tego drewna zu¿yto na opa³;

w ten sposób 2 mld ludzi zaopatrzy³o siê w paliwo potrzebne do ugotowania strawy.
W krajach rozwijaj¹cych na opa³ przeznaczono 80% pozyskanego drewna

W skali ca³ego œwiata drewno dostarcza 7% zu¿ytej energii. W krajach rozwija-

j¹cych siê jest to 15% w porównaniu z zaledwie 3% w krajach uprzemys³owionych.
Z oko³o 1,5 mld m

nieprzeznaczonych na opa³ prawie

zu¿ywa siê do produkcji

papieru i kartonu, a ponad

zostaje przetworzona na tarcicê. Panele drewniane,

czêsto produkowane z odpadów drzewnych, stanowi¹ zaledwie dziesi¹t¹ czêœæ drew-
na niezu¿ytego na opa³

Sektor papierniczy rozwija siê najszybciej ze wszystkich ga³êzi œwiatowej go-

spodarki drzewnej. W latach 1980–1999 zu¿ycie papieru wzros³o o 86%, a wiêc
zwiêksza³o siê o 3,3% rocznie. W 1999 r. wyprodukowano niemal 317 mln ton
papieru, co daje 52 kg na 1 mieszkañca globu (zob. tablica 8.1)

Tablica 8.1. Zu¿ycie papieru w wybranych krajach w 1999 r.

Kraj

Zuøycie Zuøycie na 1 mieszkaÒca

(w tys. ton) (w kg)

Stany Zjednoczone

95 829

338

Chiny

44 677

Japonia

30 482 240

Niemcy

17 592 214

Wielka Brytania

11 871 200

Francja

10 844 183

W≥ochy

10 236

178

Kanada

7 960

259

Brazylia

7 044 41

Korea Po≥udniowa

6 642

142

OgÛ≥em10 g≥Ûwnych konsumentÛw 243 177

111

Inne kraje

73 499 19

åwiat

316 676 52

• r ó d ³ o: FAOSTAT..., op. cit.

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

Pracownicy Worldwatch Institute Janet Abramovitz i Ashley Mattoon podaj¹,

¿e prawie po³owê tego papieru zu¿yto do pakowania. Oko³o 30% stanowi³ papier
drukarski i do pisania, a 12% – papier gazetowy. Z pozosta³ej czêœci wiêkszoœæ
przetworzono na papierowe rêczniki i chusteczki

Ostatnie prognozy FAO zapowiadaj¹ wzrost zu¿ycia drewna na opa³ do 2,35

mld m

w 2015 r., a nastêpnie jego stabilizacjê, w miarê jak przyrost efektywnoœci

184

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

spalania drewna bêdzie kompensowa³ wzrost zapotrzebowania na drewno opa³owe.
Jeœli chodzi o drewno nieprzeznaczone na opa³, to FAO ocenia, ¿e jego zu¿ycie
osi¹gnie 2 mld m

w 2015 r. i 2,4 mld m

w roku 2030

W nadchodz¹cych dziesiêcioleciach rosn¹ce zapotrzebowanie na produkty

drzewne oraz wyr¹b na potrzeby rolnictwa i hodowli bêd¹ nadal zwiêkszaæ presjê na
lasy. Jeœli notowane ostatnio procesy deforestacji utrzymaj¹ siê, to zarówno zmniej-
szenie produktywnoœci lasów i – co przypuszczalnie wa¿niejsze – utrata innych
korzyœci, jakie daj¹ lasy, mog¹ zak³óciæ rozwój gospodarek niektórych krajów.

UNKCJE

LASÓW

Wszyscy znamy opisane wy¿ej produkty, jakich dostarczaj¹ lasy. Mniej wiemy o

innych ich u¿ytecznych funkcjach. Najwa¿niejsza wœród nich – to regulacja klimatu,
powstrzymywanie erozji, ochrona gleby, poœredniczenie w cyrkulacji wody, magazy-
nowanie i przenoszenie sk³adników od¿ywczych oraz funkcje rekreacyjne. Wszystkie
te funkcje tworz¹ podstawy systemów, na których opiera siê ka¿da gospodarka.

W artykule o prze³omowym znaczeniu, opublikowanym w maju 1997 r. w tygodniku

„Nature”, Robert Costanza i jego 12 wspó³pracowników obliczy³o, ¿e funkcje ekosys-
temów mo¿na wyceniæ na 33 bln dol. – niewiele mniej ni¿ wartoœæ dóbr i us³ug wytwo-
rzonych w gospodarce œwiatowej, wynosz¹ca 43 bln dol. Z tej sumy, wed³ug Costanzy
i innych, oko³o 4,7 bln dol. przypada na korzyœci, jakie przynosz¹ lasy; daje to 969 dol.
na hektar rocznie (zob. tablica 8.2). Mo¿na to porównaæ z plonami kukurydzy o warto-
œci oko³o 800 dol., zbieranej rocznie z hektara w amerykañskim zag³êbiu kukurydzia-
nym, nale¿¹cym do najbardziej wydajnych regionów rolniczych w œwiecie

Tablica 8.2. G³ówne funkcje lasów

Funkcja

WartoúÊ z 1 ha/rok
(w dol.)

Regulacja klimatu

141

Powstrzymywanie erozji

Magazynowanie i przenoszenie
sk≥adnikÛw odøywczych

361

Rekreacja

Inne

305

OgÛ≥em

969

• r ó d ³ o: Robert Costanza i inni, The Value of the World’s Ecosystem Services and Natural Capital,
„Nature”, 15 May 1997, s. 253–259.

185

Niezale¿nie od tego, jak znakomitym osi¹gniêciem s¹ obliczenia przeprowa-

dzone przez Costanzê i jego zespó³, trzeba zauwa¿yæ, ¿e pominiêto w nich jedn¹ z
najcenniejszych funkcji lasów, a mianowicie przenoszenie opadów dezczowych w
g³¹b lasów, co sprawia, ¿e tereny te s¹ produktywne i nadaj¹ siê do zasilania. Jeœli
nadal bêdziemy niszczyæ lasy nadbrze¿ne, to pustynie w g³êbi l¹dów bêd¹ siê nadal
rozszerzaæ, co przyczyni siê do st³oczenia ludzkoœci na coraz mniejszej przestrzeni.

Czêsto zauwa¿amy u¿yteczne funkcje lasów dopiero wtedy, gdy jest za póŸno,

kiedy drzewa s¹ ju¿ wyciête. Dotyczy to w pierwszej kolejnoœci ich funkcji po-
wstrzymywania powodzi, jak siê o tym przekona³y – nieco za póŸno – Chiny, Taj-
landia i Mozambik

Lasy magazynuj¹ te¿ substancje od¿ywcze. Ta funkcja jest szczególnie wa¿na w

tropikach, gdzie niemal ca³oœæ sk³adników od¿ywczych w ekosystemie leœnym jest
magazynowana w roœlinnoœci. Wiele gleb w strefie zwrotnikowej zawiera ma³o sub-
stancji organicznych i jest w stanie zatrzymywaæ niewiele sk³adników od¿ywczych.
Je¿eli wypali siê las i w to miejsce zasieje siê trawê do wypasu byd³a albo inne roœliny,
to w pierwszych latach wszystko, co zostaje zasiane, udaje siê dobrze dziêki sk³adnikom
od¿ywczym zawartym w popiele. Kiedy jednak popio³y zostan¹ wyp³ukane, jak siê w
nied³ugim czasie dzieje, znikaj¹ tak¿e te sk³adniki. W³aœnie dlatego wiêkszoœæ ziem
oczyszczonych z lasu w tropikach szybko staje siê nieu¿ytkami i zostaje opuszczona.

Zwrotnikowe lasy deszczowe s¹ ekosystemami bardzo wydajnymi, skutecznie

przemieniaj¹cymi œwiat³o s³oneczne w budulec, z którego czerpi¹ roœliny. Ale mog¹
to robiæ tylko tak d³ugo, jak d³ugo pozostaj¹ nienaruszone. Kiedy lasy zostaj¹ znisz-
czone, mog¹ przemin¹æ wieki, zanim zdo³aj¹ siê zregenerowaæ. A niektóre mog¹
siê nie zregenerowaæ nigdy, dlatego, ¿e warunki, jakie panowa³y w czasie ich rozro-
stu, mog¹ ju¿ nie istnieæ.

Lasy powstrzymuj¹ erozjê gleby, dostarczaj¹c wzbogacaj¹cych je substancji

organicznych, a tak¿e spowalniaj¹c sp³ywanie wód. Spad³e na ziemiê liœcie chroni¹
grunt przed rozluŸniaj¹cymi go uderzeniami kropel deszczu i stanowi¹ bezpoœredni
³¹cznik miêdzy roœlinnoœci¹ a pod³o¿em. Pokrywa roœlinna umo¿liwia nawarstwianie
gleby i chroni j¹ przed wyp³ukiwaniem. Z kolei grubsza warstwa gleby tworzy zdro-
w¹ podstawê wzrostu lasu. W tak ukszta³towanych stosunkach symbiozy ubytek
lasów prowadzi czasami do ubytku gleby, co z kolei utrudnia odradzanie siê lasów.

Lasy, spowalniaj¹c sp³ywanie wody deszczowej i umo¿liwiaj¹c jej przes¹cza-

nie siê w g³¹b ziemi, s¹ tak¿e wa¿nym ogniwem w cyklu hydrologicznym. Uzupe³-
niaj¹ ubytek wód formacji wodonoœnych, które zasilaj¹ studnie na ni¿ej po³o¿o-
nych terenach. Im wiêcej wody sp³ywa po powierzchni ziemi w czasie deszczu, tym
mniej jej pozostaje na uzupe³nienie zasobów. Utrata pokrywy leœnej przynosi po-

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

186

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

dwójn¹ stratê: zwiêksza zniszczenia powodziowe oraz zmniejsza dop³yw wody do
podziemnych Ÿróde³.

Lasy mog¹ tak¿e oczyszczaæ wodê pitn¹. Walter Reid, który wspó³pracuje w

ramach Millennium Ecosystem Assessment*, zwraca uwagê, ¿e „...w Stanach Zjed-
noczonych ponad 60 mln ludzi w 3,4 tys. miejscowoœci czerpie wodê pitn¹ z obsza-
ru lasów publicznych i jej wartoœæ ocenia siê na 3,7 mld dol. rocznie”, i dodaje, ¿e
tylko ta funkcja, jedna spoœród wielu pe³nionych przez lasy publiczne, jest wiêcej
warta ni¿ drewno wycinane w tych lasach

W³adze Nowego Jorku, zamieszkanego przez prawie 17 mln ludzi, w³aœnie ostat-

nio przekona³y siê, jak cenne us³ugi oddaje natura. W zwi¹zku z rozwojem budow-
nictwa mieszkaniowego i przemys³u w leœnym regionie Catskill, sk¹d Nowy Jork
czerpie wodê, w³adze miasta dowiedzia³y siê, ¿e bêd¹ musia³y zbudowaæ kosztem 8
mld dol. zak³ad oczyszczania wody, którego eksploatacja bêdzie kosztowaæ 300 mln
dol. rocznie. Rachunek do zap³acenia w ci¹gu 10 lat wyniós³by 11 mld dol. Po prze-
analizowaniu sytuacji w³adze miasta dosz³y do wniosku, ¿e lepiej bêdzie przywróciæ
pierwotne warunki w basenie strumienia Catskill za zaledwie 2 mld dol. i unikn¹æ
potrzeby budowy zak³ady oczyszczania wody, oszczêdzaj¹c podatnikom 9 mld dol.

Jak wspomniano w rozdziale 3, lasy poœrednicz¹ te¿ w przenoszeniu wody w

g³¹b kontynentów. Ograniczenie cyrkulacji wody deszczowej ju¿ da³o o sobie znaæ
w Chinach. Deforestacja w po³udniowych i wschodnich regionach tego kraju zmniej-
sza iloœæ wilgoci przenoszonej w g³¹b l¹du znad Zatoki Bengalskiej, Morza Po³u-
dniowochiñskiego, Morza Wschodniochiñskiego i Morza ¯ó³tego – stwierdza Wang
Hongchang, cz³onek chiñskiej Akademii Nauk Spo³ecznych. Opady deszczu w pó³-
nocno-wschodniej czêœci kraju zmniejszaj¹ siê, przyczyniaj¹c siê do tworzenia tam
warunków sprzyjaj¹cych powstawaniu burz piaskowych. Pustynie w Azji Œrodko-
wej rozszerzaj¹ siê w kierunku pó³nocno-zachodnim na terytorium Kazachstanu i
w kierunku po³udniowo-wschodnim na terytorium Chin. Od 1980 r. Kazachstan
straci³ na po³udniu kraju po³owê ziem uprawnych

Jak ju¿ zauwa¿ono, podobne zjawiska obserwowane s¹ w Afryce. Na pó³noc-

nym skraju Sahary w pustyniê zmieniaj¹ siê zarówno pastwiska, jak i ziemie uprawne.
W Algierii opracowuje siê teraz plan przekszta³cenia 20% najdalej na po³udnie wy-
suniêtych rejonów uprawy zbo¿a w sady i winnice w nadziei powstrzymania mar-
szu pustyni na pó³noc. W Nigerii pustynia posuwa siê w kierunku po³udniowym,
zasypuj¹c pastwiska i pola uprawne

* Zainicjowany w kwietniu 2001 r. 4-letni program wspó³pracy instytucji spo³ecznych i publicznych, maj¹-

cy na celu naukow¹ ocenê i stworzenie ujednoliconej bazy danych o stanie œrodowiska [przyp. t³um.].

187

W studium opracowanym w ramach Systemu Obserwacji Ziemi (Earth Observing

System) NASA podano, ¿e jezioro Czad skurczy³o siê z 25 tys. km

w 1963 r. do 1,35

tys. km

. Przyczyni³a siê do tego g³ównie zmniejszaj¹ca siê iloœæ opadów deszczu w

rejonie Sahelu, a tak¿e wy¿sze temperatury i rozbudowa systemów nawadniania, zasila-
nych wodami rzek, które wpadaj¹ do tego jeziora. Wraz z postêpami deforestacji w
przybrze¿nych rejonach Afryki odznaczaj¹cych siê obfitymi opadami deszczu i po³udnio-
wego Sahelu zmniejsza siê zdolnoœæ przenoszenia wody z tych obszarów w g³¹b l¹du

Lasy wp³ywaj¹ te¿ stabilizuj¹co na klimat lokalny, zmniejszaj¹c rozpiêtoœæ wahañ

skrajnych temperatur dnia i nocy, bardzo du¿ej na pustyniach. Wi¹¿¹ one ogromne
iloœci wêgla (pierwiastkowego), który inaczej trafi³by do atmosfery w postaci dwu-
tlenku wêgla, przyczyniaj¹c siê do zmian klimatycznych. Kiedy jakiœ las zostaje
wyciêty, mo¿liwoœci wi¹zania wêgla zmniejszaj¹ siê z powodu nie tylko znikniêcia
roœlinnoœci nad ziemi¹, lecz tak¿e ubytku substancji organicznej powsta³ej z rozk³a-
du korzeni i liœci na powierzchni ziemi

Inn¹ funkcj¹ lasów jest ochrona strumieni i rzek przed zamuleniem. Na przy-

k³ad na amerykañskim Pó³nocnym Zachodzie wytrzebienie lasów i wzrost zamule-
nia wód przyczyni³y siê do zniszczenia okolicznych ³owisk ³ososia. Zmarnotrawie-
nie jednego dobra natury rujnuje inne

Zamulenie wp³ywa tak¿e na sprawnoœæ tam, niezale¿nie od tego, czy by³y one

zbudowane z myœl¹ o produkcji energii elektrycznej czy o nawadnianiu. Wraz ze
wzrostem zamulenia zmniejsza siê ich pojemnoœæ retencyjna, a tym samym zdol-
noœæ generowania energii lub dostarczania wody do nawadniania. W skrajnych przy-
padkach utworzone przez nie zbiorniki zape³niaj¹ siê mu³em i nak³ady poniesione
na zbudowanie tam id¹ na marne

RÓWNOWA

ONA

GOSPODARKA

LEŒNA

Jest wiele definicji zrównowa¿onej gospodarki leœnej, w wiêkszoœci nawi¹zu-

j¹cych do pojêcia zrównowa¿onej wydajnoœci drewna. Bardziej w³aœciwa definicja,
szersza i bli¿sza istoty rzeczy, odnosi siê do zdolnoœci lasu zarówno do zrównowa-
¿onego dostarczania produktów, jak i do pe³nienia innych funkcji. W wielu sytu-
acjach te drugie s¹ dzisiaj o wiele wa¿niejsze ni¿ te pierwsze.

Mimo ogromnej wartoœci lasów pierwotnych z ich globalnego obszaru tylko oko³o

290 mln hektarów jest prawnie chronionych przed wyrêbem (zob. tablica 8.3). Dal-
szych 1,4 mld hektarów nie eksploatuje siê z powodów ekonomicznych. Z pozosta³ych,
niechronionych obszarów leœnych 665 mln hektarów przypada na lasy nietkniête rêk¹
cz³owieka i 898 mln hektarów – na lasy zachowane w stanie pó³naturalnym i dzikim

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

188

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Typem lasu maj¹cym z ekonomicznego punktu widzenia marginesowe znacze-

nie jest teren poroœniêty drzewami niskiej jakoœci, wœród których jest ma³o albo nie
ma wcale gatunków maj¹cych znaczenie handlowe. Ale lasy niezagro¿one wyrê-
bem z powodu niskiej jakoœci, pe³ni¹ mimo wszystko odmienne funkcje. W innych
lasach wyr¹b jest niemo¿liwy wy³¹cznie z powodu przeszkód fizycznych lub braku
odpowiedniej infrastruktury. Na nieszczêœcie te obszary mog¹ szybko staæ siê do-
stêpne dla ludzi uzbrojonych w pi³y ³añcuchowe, jeœli przemys³ drzewny albo rz¹dy
sfinansuj¹ rozwój transportu i innych obiektów infrastruktury

Prawo poszczególnych krajów chroni du¿¹ czêœæ lasów nie tyle w trosce o utrzy-

manie w d³ugim okresie ich potencja³u produkcyjnego, ile ze wzglêdu na inne u¿y-
teczne funkcje. Kraje, które podejmuj¹ takie kroki, same nierzadko doœwiadczy³y
skutków daleko posuniêtej deforestacji. Na przyk³ad Filipiny zabroni³y wyrêbu sta-
rodrzewów i nowych plantacji g³ównie dlatego, ¿e kraj ten poczu³ siê silnie zagro-
¿ony powodziami, erozj¹ i obsuniêciami ziemi. Filipiny, niegdyœ pokryte rozleg³y-
mi zespo³ami lasów zwrotnikowych, bogatych w drewno twarde, sta³y siê jednym z
najwiêkszych eksporterów produktów leœnych. Ale po latach masowych wyrêbów,
kraj ten sta³ siê importerem netto tych produktów. Sam pozbawi³ siê zarówno dóbr,
jak i funkcji, jakich dostarcza³y mu lasy

Podczas gdy niektóre organizacje pozarz¹dowe walczy³y od lat o ochronê la-

sów albo o ograniczenie ich eksploatacji, instytucje publiczne, jak Bank Œwiatowy,
dopiero ostatnio zaczê³y powa¿nie myœleæ o systematycznym promowaniu zrówno-

Tablica 8.3. Obszar lasów dostêpnych i niedostêpnych dla pozyskania drewna

Kategoria lasÛw

Obszar (w mln ha)

Obszar dostÍpny

1563

czÍúciowo naturalne

898

nienaruszone

665

Obszar niedostÍpny

1657

ograniczenia prawne

290

ograniczenia ekonomiczne:

przeszkody fizyczne

256

brak transportu i infrastruktury

365

inne

746

OgÛ≥em

3220

• r ó d ³ o: Agriculture: Towards 2015/30, Technical Interim Raport, FAO, Economic and Social Depart-
ment, Geneva, April 2000.

189

wa¿onej gospodarki leœnej. Aktualnym celem Banku Œwiatowego jest objêcie do
2005 r. 200 mln hektarów lasów w krajach cz³onkowskich zrównowa¿onym zarz¹-
dzaniem. Proponuje w tym celu objêcie ochron¹ 50 mln hektarów lasów dziewi-
czych ze wzglêdu na ich biologiczn¹ ró¿norodnoœæ

Wielu w³aœcicieli gruntów w strefie zwrotnikowej, bez dostêpu do rynku drzew-

nego, postrzega drzewa jako przeszkodê w uprawie ziemi lub hodowli – jako coœ,
co trzeba wypaliæ albo wyci¹æ. Nie s¹ oni zainteresowani ani dobrami, jakich do-
starcza las, ani jego funkcjami. Te lasy trudno chroniæ.

Udzia³ w rynku drewna mo¿e byæ czêsto wykorzystany jako œrodek nacisku w

celu wymuszenia racjonalnej gospodarki leœnej. Organizacje pozarz¹dowe i rz¹dy
w wielu krajach importuj¹cych wymagaj¹, aby ca³e drewno znajduj¹ce siê w obro-
cie rynkowym, zarówno produkcji krajowej, jak i z importu, mia³o œwiadectwa
pochodzenia z lasów zarz¹dzanych w sposób zrównowa¿ony (problem certyfikacji
drewna zosta³ szczegó³owo omówiony w rozdziale 11).

Istnieje kilka systemów certyfikacji produktów leœnych, niejednakowo skutecz-

nych w promowaniu zrównowa¿onej gospodarki leœnej. Polegaj¹ one na wspó³-
dzia³aniu œwiadomych znaczenia œrodowiska konsumentów z zarz¹dcami lasów, z
których pochodz¹ produkty leœne. Czêœciowo programy certyfikacji maj¹ zasiêg
krajowy, inne – miêdzynarodowy. Niektóre programy miêdzynarodowe powsta³y z
inicjatywy krajów importuj¹cych, inne – z inicjatywy pañstw eksportuj¹cych.

Najbardziej rygorystyczny program miêdzynarodowy, przyjêty przez kilka or-

ganizacji pozarz¹dowych o zasiêgu œwiatowym, opracowa³a Rada do spraw Certy-
fikacji Lasów (Forest Stewardship Council – FSC). Certyfikacja za poœrednictwem
akredytowanych przez FSC organów, potwierdzaj¹ca pochodzenie produktów z la-
sów odpowiedzialnie zarz¹dzanych, obejmuje oko³o 24 mln hektarów u¿ytków le-
œnych w 45 krajach. Liderem wœród nich jest Szwecja, gdzie system ten obejmuje 10
mln hektarów; w Stanach Zjednoczonych dotyczy to 3 mln hektarów, w Boliwii – 1
mln hektarów, w Afryce Po³udniowej i Brazylii po prawie 1 milionie hektarów

Brazylia opracowa³a ponadto narodowy program certyfikacji produktów leœnych

bêd¹cych przedmiotem eksportu pod wzglêdem ich zgodnoœci z zasadami zrówno-
wa¿onej gospodarki, tj. System Poœwiadczania Pochodzenia Surowców Leœnych
(System for the Certyfication of Origin of Forest Raw Materials – Cerflor). Przy-
œwieca³a temu motywacja ekonomiczna; chodzi³o o to, aby brazylijski papier i ce-
luloza mog³y byæ opatrywane ekologiczn¹ etykiet¹, dopuszczaj¹c¹ je na rynek
Unii Europejskiej. Ekoetykieta pozwala odró¿niæ surowce brazylijskie od pro-
duktów innych krajów, w których byæ mo¿e nie prowadzi siê zrównowa¿onej go-
spodarki leœnej. Spe³nienie tego warunku przez Brazyliê by³o doœæ ³atwe, poniewa¿

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

190

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

bardzo du¿a czêœæ papieru jest tam produkowana z surowca pozyskiwanego z plan-
tacji

Chocia¿ œwiat jest jeszcze bardzo daleki od wprowadzenia racjonalnej gospo-

darki zasobami lasów, idea zrównowa¿onego zarz¹dzania lasami zyskuje sobie w
jakiejœ mierze prawo obywatelstwa w wielu czêœciach œwiata. Mo¿na mieæ nadzie-
jê, ¿e ubytek lasów w krajach rozwijaj¹cych, które trac¹ 13 mln hektarów pokrywy
leœnej rocznie, zostanie ograniczony, a w koñcu – kiedy zostanie przywrócona rów-
nowaga miêdzy wielkoœci¹ pozyskiwanego drewna a zdolnoœci¹ lasów do regene-
racji – zahamowany. Powstrzymanie deforestacji da³oby tak¿e mo¿liwoœæ korzysta-
nia z innych u¿ytecznych funkcji, które pe³ni¹ lasy

MNIEJSZYÆ

OBCI

¥¯

ENIA

LASÓW

We wszystkich krajach istniej¹ ogromne mo¿liwoœci zmniejszenia presji popy-

tu, pod której ciê¿arem kurczy siê pokrywa leœna Ziemi. W krajach uprzemys³o-
wionych najlepszym sposobem by³oby zmniejszenie zu¿ycia drewna w przemyœle
papierniczym. W krajach rozwijaj¹cych siê najwiêcej zale¿y od ograniczenia zu¿y-
cia drewna na opa³.

Analiza danych o wtórnym wykorzystaniu makulatury w 10 krajach producen-

tach wykazuje du¿e ró¿nice (zob. tablica 8.4). Ostatnie miejsca zajmuj¹ pod tym
wzglêdem Chiny, które przetwarzaj¹ 27% produkowanego papieru, i W³ochy, gdzie
ten wskaŸnik wynosi 31%. Na czele listy plasuj¹ siê Niemcy (72%) i Korea Po³u-
dniowa (66%). WskaŸnik recyklingu dla Niemiec jest wysoki ze wzglêdu na syste-
matyczny nacisk rz¹du na ograniczenie strumienia odpadów trafiaj¹cych na wysy-
piska œmieci. Gdyby wszystkie kraje osi¹gnê³y w tym zakresie takie wyniki jak
Niemcy, wycinka lasów na ca³ym œwiecie mog³aby siê zmniejszyæ prawie o

Stany Zjednoczone – najwiêkszy producent i konsument papieru – pozostaj¹

daleko w tyle za Niemcami, ale robi¹ postêpy. Dwadzieœcia lat temu recykling obej-
mowa³ oko³o

zu¿ywanego w USA papieru. Do 1997 r. wskaŸnik ten wzrós³ do

46%. Przyczyni³o siê do tego wprowadzenie wygodnego systemu odbierania œmieci
sprzed domów, obowi¹zuj¹cy na wielu wysypiskach zakaz wyrzucania papieru i wy-
mogi co do zawartoœci makulatury w papierze kupowanym na potrzeby administracji
stanowej i federalnej, zawarte np. w rozporz¹dzeniu administracji Clintona z 1993 r.

Niektóre z krajów nienale¿¹cych do 10 najwiêkszych producentów te¿ poczy-

ni³y imponuj¹ce postêpy. Na przyk³ad Holandia postawi³a sobie za cel zwiêkszenie
do 2001 r. wskaŸnika recyklingu papieru zu¿ywanego w tym kraju do 72%. Jego
zrealizowanie postawi³oby j¹ na równi z Niemcami

191

Zu¿ycie papieru chyba wierniej odzwierciedla nasz¹ marnotrawn¹ mentalnoœæ,

ukszta³towan¹ w drugiej po³owie ubieg³ego wieku, ni¿ zu¿ycie jakiegokolwiek in-
nego produktu. Istniej¹ ogromne mo¿liwoœci zmniejszenia tego zu¿ycia, w szcze-
gólnoœci zast¹pienia papierowych rêczników, serwetek, pieluszek jednorazowych,
toreb na zakupy ich odpowiednikami tekstylnymi.

Japoñczycy borykaj¹ siê ze szczególnym problemem, poniewa¿ u¿ywane przez

nich drewniane pa³eczki do jedzenia s¹ czêsto wyrzucane po jednorazowym u¿yciu.
W rezultacie oko³o 25 mld tych pa³eczek l¹duje w œmieciach. Próbuj¹c rozwi¹zaæ
ten sam problem, Chiny og³osi³y program ograniczenia u¿ywania pa³eczek jedno-
razowych

W erze elektroniki mo¿na prawie ca³kowicie zrezygnowaæ z niektórych zasto-

sowañ papieru. Dotyczy to drukowania ksi¹¿ek telefonicznych, które mog¹ byæ
zast¹pione spisami telefonów on-line, dostêpnymi w Internecie. Co prawda, nie
wszystkie gospodarstwa domowe maj¹ mo¿liwoœæ korzystania z Internetu, ale by-
³oby celowe zaprzestanie masowego kolporta¿u ksi¹¿ek telefonicznych i dostarcza-
nie ich tylko na zamówienie. Pozwoli³oby to zaoszczêdziæ miliony ton papieru rocz-
nie. Gazety poœwiêcaj¹ wiêksz¹ czêœæ ³amów na og³oszenia. Na przyk³ad typowy
miejski dziennik w Stanach Zjednoczonych codziennie przez 365 dni w roku dru-
kuje dwie strony og³oszeñ o sprzeda¿y u¿ywanych samochodów. Chocia¿ nie wszyscy
kupuj¹ samochody, tym bardziej u¿ywane, jednak ka¿dy dostaje te dwie strony ra-
zem ze swoim dziennikiem. Elektroniczna oferta sprzeda¿y u¿ywanych samocho-

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

Tablica 8.4. Wtórny przerób makulatury 10 najwiêkszych producentów papieru w 1997 r.

Kraj

Wskaünik recyklingu

(w %)

Niemcy

Korea Po≥udniowa

Szwecja

Japonia

Kanada

Stany Zjednoczone

Francja

Finlandia

W≥ochy

Chiny

OgÛ≥em

• r ó d ³ o: Janet N. Abramovitz, Paper Recycling Remains Strong, w: Vital Signs 2000, W. W. Norton,
New York 2000, s. 132–133.

192

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

dów w ka¿dym mieœcie, dostêpna w Internecie, mog³aby w wiêkszoœci przypadków
zast¹piæ og³oszenia drukowane na papierze. Elektroniczne og³oszenia o sprzeda¿y
u¿ywanych samochodów, wynajmie lokali, o ró¿nych us³ugach, jak drobne repera-
cje w domu czy naprawy instalacji hydraulicznych bez w¹tpienia przyczyni³yby siê
do zmniejszenia zu¿ycia papieru gazetowego i oszczêdnoœci papieru.

„International Herald Tribune”, dziennik wydawany w Pary¿u i drukowany w

kilku miejscach œwiata, jest przyk³adem efektywnego wykorzystania papieru. Bêd¹cy
wspó³w³asnoœci¹ wydawców „New York Timesa” i „Washington Post” zamieszcza ar-
tyku³y z obu tych dzienników. Ma on przejrzysty uk³ad i ³atwo siê czyta; przeznacza te¿
niewiele miejsca na og³oszenia. Tak¿e w dzienniku „USA Today” przewaga informacji
nad og³oszeniami jest bardzo du¿a. Te czasopisma s¹ te¿ dostêpne w Internecie

Najwiêkszym obci¹¿eniem dla lasów jest zapotrzebowanie na drewno opa³o-

we; jego zaspokojenie poch³ania nieco ponad po³owê pozyskanego drewna. Jed-
nym ze sposobów zmniejszenia presji potrzeb opa³owych mo¿e byæ bardziej efek-
tywne wykorzystanie drewna. W krajach uprzemys³owionych wiêcej uwagi poœwiêca
siê zwiêkszaniu sprawnoœci silników samochodowych, a o wiele mniej zwa¿a na
sprawnoœæ p³yt kuchennych, które w wielu krajach rozwijaj¹cych siê zu¿ywaj¹ naj-
wiêcej energii. Kilka miêdzynarodowych agencji pomocy, wœród nich Amerykañ-
ska Agencja Rozwoju Miêdzynarodowego (U.S. Agency for International Deve-
lopment – U.S. AID), zaczê³o wspieraæ projekty zmierzaj¹ce do zmniejszenia tego
zu¿ycia i czyni to ze znacznym powodzeniem. Jeden z bardziej obiecuj¹cych pro-
jektów U.S. AID, realizowany w Kenii, polega na rozdaniu ludnoœci 780 tys. no-
wych p³yt kuchennych.

Sfinansowanie z pieniêdzy publicznych zamiany przestarza³ych p³yt kuchen-

nych mog³oby przynieœæ niema³e korzyœci w dziedzinie ochrony i regeneracji la-
sów, nie wy³¹czaj¹c wzmocnienia funkcji regulacyjnych lasów

Na d³u¿sz¹ metê kluczem do zmniejszenia presji na lasy jest rozwój alternatyw-

nych Ÿróde³ energii potrzebnej do gotowania w krajach Trzeciego Œwiata. W miarê,
jak œwiat bêdzie przestawia³ siê z gospodarki energetycznej opartej na paliwach
kopalnych na energetykê wiatrow¹, solarn¹ i geotermiczn¹ (zob. rozdzia³ 5), kra-
jom rozwijaj¹cym siê pozbawionym paliw kopalnych bêdzie coraz ³atwiej zagospo-
darowaæ lokalne Ÿród³a energii odnawialnej. Chocia¿ nie wiemy dok³adnie, jaki
rodzaj substytutów bêdzie odgrywa³ najwa¿niejsz¹ rolê w przechodzeniu na gospo-
darkê opart¹ na wodorze, jednak wiemy, ¿e kraje rozwijaj¹ce siê cechuje obfitoœæ
lokalnych noœników energii odnawialnej.

Wraz z przyspieszeniem transformacji energetyki mo¿liwoœci zastêpowania

drewna opa³owego innymi, lokalnymi Ÿród³ami energii bêd¹ lepiej widoczne. Nie-

193

zale¿nie od tego, czy bêd¹ to p³yty elektryczne zasilane pr¹dem generowanym si³¹
wiatru czy kuchenki na energiê solarn¹, czy te¿ jeszcze inne urz¹dzenia, i tak odci¹-
¿y to lasy.

NACZENIE

PLANTACJI

LEŒNYCH

W 2000 r. plantacje leœne na ca³ym œwiecie zajmowa³y 113 mln hektarów –

mniej ni¿ 3% ca³ej zalesionej powierzchni globu obejmuj¹cej 3,9 mld hektarów.
Dla porównania obszar ten stanowi oko³o

area³u obsiewanego co roku zbo¿em,

zajmuj¹cego 700 mln hektarów

Plantacje dostarczaj¹ celulozowniom drewna przetwarzanego w nich przewa¿-

nie albo na pulpê i papier, albo na materia³y drewnopochodne. W miarê, jak prze-
mys³ przystosowuje siê do malej¹cej poda¿y d³u¿yc wyciêtych z lasów pierwot-
nych, materia³y drewnopodobne coraz czêœciej pojawiaj¹ siê na œwiatowym rynku
drzewnym zamiast tarcicy

Pozyskanie drewna z plantacji ocenia siê na 331 mln m

, czyli 10% œwiatowej

produkcji. Inaczej mówi¹c,

drewna pozyskanego na ca³ym œwiecie pochodzi³o z

drzewostanów naturalnych, a tylko

z plantacji

Dwie trzecie ze 113 mln hektarów plantacji leœnych znajduj¹ siê w 5 krajach

(zob. tablica 8.5). W Chinach, gdzie pozosta³o niewiele lasów pierwotnych, jest ich
najwiêcej; na dalszych miejscach plasuj¹ siê Rosja i Stany Zjednoczone. Amery-
kañskie plantacje s¹ skupione w po³udniowo-wschodniej czêœci kraju. Indie i Japo-
nia zajmuj¹ 4. i 5. miejsce. Brazylia – dalsze, ale szybko rozszerza uprawy leœne.

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

Tablica 8.5. Plantacje drzew w wybranych krajach w 2000 r.

Kraj

Obszar plantacji

(w mln ha)

Chiny

39,9

Rosja

17,3

Stany Zjednoczone

16,2

Indie

12,4

Japonia

10,7

Pozosta≥e kraje

16,3

OgÛ≥em

112,8

• r ó d ³ o: Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 161; Forest Resources Assessment 2000, FAO,
<www.fao.org/forestry/fo/fra/index.jsp>, uaktualnione 10 kwietnia 2001 r.

194

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Œredni¹ roczn¹ wydajnoœæ z hektara istniej¹cych plantacji ocenia siê na 6,6 m

Przy bardziej nowoczesnej uprawie z wykorzystaniem szybko rosn¹cych gatunków
drzew wskaŸnik ten móg³by ³atwo wzrosn¹æ do 10 m

. Na przyk³ad w Nowej Ze-

landii uzyskuje siê co najmniej 18 m

z hektara rocznie. Brazylia w 1990 r. zbli¿y³a

siê do œredniej wynosz¹cej 14 m

z hektara rocznie i wed³ug oceny FAO nied³ugo

mo¿e osi¹gn¹æ 33 m

z hektara rocznie, jeœli wykorzysta bardziej nowoczesne me-

tody gospodarowania

Wraz z rozwojem tej ga³êzi gospodarki leœnej nastêpuj¹ zmiany w jej terytorial-

nym rozmieszczeniu; coraz wiêcej plantacji zak³ada siê w wilgotnych regionach
zwrotnikowych i podzwrotnikowych. W przeciwieñstwie do zbiorów zbo¿a, zwy-
kle zwiêkszaj¹cych siê wraz ze wzrostem odleg³oœci od równika i wyd³u¿aniem siê
dnia w porze letniej, wydajnoœæ plantacji drzew roœnie wraz ze zbli¿aniem siê do rów-
nika, gdzie przez ca³y rok utrzymuj¹ siê warunki sprzyjaj¹ce wegetacji. Na przyk³ad
w po³udniowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych potrzeba 15 lat, aby szybko ro-
sn¹ce sosny osi¹gnê³y dojrza³oœæ do wycinki. Zarz¹dcy brazylijskich plantacji mog¹
œcinaæ eukaliptusy po 7 latach, czyli po up³ywie mniej ni¿ po³owy tego czasu

We wschodniej Kanadzie z przeciêtnej plantacji uzyskuje siê 4 m

drewna z

hektara rocznie. W po³udniowo-wschodnich stanach USA jest to odpowiednio 10 m

a w Indonezji – 25 m

, w Brazylii zaœ z nowszych plantacji mo¿na uzyskaæ prawie

30 m

. Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych przeciêtne plony kukurydzy wyno-

sz¹ bez ma³a 9 ton z hektara, w Brazylii – mniej ni¿ 3 tony z hektara. W przypadku
kukurydzy zatem wydajnoœæ z hektara w Stanach Zjednoczonych i Brazylii ma siê
jak 3:1, a w przypadku wydajnoœci plantacji jest ona w Brazylii 3 razy wy¿sza ni¿ w
Stanach Zjednoczonych. Dla zaspokojenia okreœlonej wielkoœci popytu na drewno
Brazylia potrzebuje zaledwie

tej powierzchni, na jakiej trzeba by zasadziæ las w

Stanach Zjednoczonych. Przewaga krajów strefy zwrotnikowej w zakresie mo¿li-
woœci uprawy lasów wyjaœnia, dlaczego wzrost produkcji pulpy drzewnej w latach
1995–2000 oceniano na 1,5% w Stanach Zjednoczonych, 3,5% w Kanadzie, 166%
w Tajlandii i 123% w Indonezji

Poza utrzymuj¹c¹ siê przez ca³y rok wysok¹ temperatur¹ i du¿¹ wilgotnoœci¹

kraje rozwijaj¹ce siê strefy zwrotnikowej cechuje ni¿sza cena ziemi i tañsza si³a
robocza. Dziêki temu np. eksport produktów leœnych z Chile, pochodz¹cych g³ów-
nie z plantacji, wzrós³ z 334 mln dol. w 1985 r. do 2 mld dol. w 1995 r., przyczynia-
j¹c siê do zwiêkszenia zatrudnienia oraz wp³ywów dewizowych

Wiele przedsiêbiorstw z Pó³nocy inwestuje na Po³udniu. Firmy japoñskie inwe-

stuj¹ w krajach zachodniego wybrze¿a Pacyfiku, a amerykañskie – na pó³kuli za-
chodniej, szczególnie w Brazylii. Niektóre firmy z USA kupuj¹ plantacje drzew w

195

Brazylii, dostarczaj¹c pozyskane z nich zrêbki drewna do swoich celulozowni w
po³udniowych stanach. Brazylia z 5 mln hektarów plantacji leœnych pozyskuje dziœ
z nich 60% rynkowej produkcji drewna

Z prognoz wynika, ¿e rozwój plantacji bêdzie hamowany przez niedostatek

gruntów do zalesienia. Mo¿liwoœci ich rozszerzenia mog¹ stwarzaæ tereny ogo³oco-
ne z lasów pierwotnych, ale jest bardziej prawdopodobne, ¿e bêdzie siê to odbywaæ
kosztem istniej¹cego drzewostanu. Plantacje leœne konkuruj¹ tak¿e z rolnictwem,
poniewa¿ grunty odpowiednie do obsadzenia drzewami nadaj¹ siê tak¿e do uprawy
roli. Dalszym ograniczeniem jest niedostatek wody. Szybko rosn¹ce drzewa wyma-
gaj¹ du¿o wilgoci.

Niemniej FAO przewiduje, ¿e obecna powierzchnia plantacji obejmuj¹ca 113

mln hektarów mo¿e do 2030 r. ³atwo powiêkszyæ siê do 145 mln hektarów. Równo-
czeœnie pozyskanie drewna mo¿e wzrosn¹æ ponad dwukrotnie – z 331 mln m

766 mln m

. Zak³ada siê przy tym, ¿e najwiêkszy przyrost nast¹pi w strefie zwrotni-

kowej i podzwrotnikowej, gdzie wydajnoœæ plantacji jest najwiêksza

Jest ca³kiem mo¿liwe, ¿e plantacje bêd¹ kiedyœ mog³y zaspokoiæ wiêksz¹ czêœæ

œwiatowego zapotrzebowania na drewno przemys³owe. Chocia¿ przewidywane roz-
szerzenie upraw leœnych bez w¹tpienia dokona siê czêœciowo kosztem istniej¹cych
lasów, jednak ca³y obszar uchronionych dziêki nim lasów bêdzie kilka razy wiêkszy.

ZDROWIÆ

IEMIÊ

Zalesienie ma podstawowe znaczenie dla przywrócenia kondycji Ziemi. Jest to

g³ówne zadanie gospodarki ekologicznej. Zmniejszenie zagro¿enia powodziowe-
go, ograniczenie erozji gruntów, przenoszenie opadów deszczu w g³¹b l¹dów i od-
budowa zdolnoœci regeneracyjnych formacji wodonoœnych zale¿¹ nie tylko od za-
hamowania czy wrêcz powstrzymania wycinania lasów, ale od zalesiania Ziemi.
Sadzenie drzew przyczynia siê do zmniejszenia ubytków próchnicy powodowa-
nych skal¹ erozji dorównuj¹c¹ tempu formowania siê nowej gleby lub wyprzedza-
j¹c¹ je.

W przesz³oœci niektóre wysoce podatne na erozjê grunty uprawne ponownie

porasta³y lasem samorzutnie. Nowa Anglia, zró¿nicowany topograficznie region
Stanów Zjednoczonych, mniej wiêcej od pocz¹tku ubieg³ego wieku zalesi³a siê po-
nownie. W tym górzystym regionie, dawniej skolonizowanym przez Europejczy-
ków, trudno by³o utrzymaæ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ziem uprawnych ze wzglêdu
na cienkoœæ warstwy gruntu i jej podatnoœæ na erozjê. W XIX w., po otwarciu dostê-
pu do urodzajnych ziem Œrodkowego Zachodu i Wielkich Równin atrakcyjnoœæ

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

196

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

gruntów w Nowej Anglii zmniejszy³a siê, co doprowadzi³o do zaniechania ich uprawy
na du¿ej czêœci tego terytorium i regeneracji pokrywy leœnej. Chocia¿ zalesienie
Nowej Anglii zwiêkszy³o siê – w porównaniu ze stanem sprzed dwóch wieków,
kiedy pokrywa leœna zajmowa³a zaledwie

tego terytorium – do oko³o

jego

powierzchni obecnie, nie mo¿na powiedzieæ, ¿e zregenerowane lasy Nowej Anglii
odzyska³y dawn¹ kondycjê i biologiczn¹ ró¿norodnoœæ

Do pewnego stopnia podobna sytuacja istnieje teraz w republikach dawnego

Zwi¹zku Radzieckiego i niektórych krajach wschodnioeuropejskich. Po reformach
gospodarczych z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych i zast¹pieniu gospodarki plano-
wej w rolnictwie gospodark¹ rynkow¹ rolnicy gospodaruj¹cy na niewielkich skraw-
kach gruntu nie byli w stanie siê utrzymaæ i byli zmuszeni szukaæ œrodków utrzy-
mania gdzie indziej. Dok³adne dane na ten temat trudno zdobyæ, ale z pewnoœci¹
miliony hektarów ziem uprawnych porastaj¹ tam obecnie lasem, podobnie jak to siê
sta³o w Nowej Anglii

Chyba jedn¹ z najbardziej udanych ogólnonarodowych akcji ponownego zale-

sienia podjêto w Korei Po³udniowej ponad 30 lat temu. Po zakoñczeniu wojny ko-
reañskiej kraj ten by³ prawie ca³kowicie pozbawiony lasów. Doprowadzi³ do tego
rabunkowy wyr¹b w czasie okupacji japoñskiej, prowadzony dla pozyskania su-
rowca drzewnego i zdobycia opa³u. Mimo ¿e nale¿a³a do najbiedniejszych krajów
œwiata, Korea Po³udniowa og³osi³a wtedy narodowy program zalesiania. Drzewa
sadzono na zboczach gór w ca³ym kraju. Przemierzaj¹c Koreê Po³udniow¹ w
listopadzie 2000 r. by³em zaskoczony widokiem bujnego drzewostanu w górach,
które kilkadziesi¹t lat temu by³y nagie. To jeszcze bardziej umocni³o mnie w prze-
konaniu, ¿e jesteœmy w stanie na nowo zalesiæ Ziemiê.

Ten wzorcowy program zalesiania t³umaczy, dlaczego Koreê Pó³nocn¹ regular-

nie nawiedzaj¹ powodzie i susze, które nie zdarzaj¹ siê w Korei Po³udniowej. Ta
ostatnia korzysta z tego, ¿e drzewa zasadzone na zboczach gór zapobiegaj¹ powo-
dziom; dziêki zdolnoœci lasów do magazynowania wody i regeneracji formacji wo-
donoœnych Korea Po³udniowa jest te¿ rzadko nara¿ona na powa¿ne susze. W jed-
nym kraju degradacja œrodowiska prowadzi do chronicznego g³odu, a równocze-
œnie w s¹siednim jego regeneracja tworzy podstawy sukcesu ekonomicznego. W
Turcji, kraju górzystym i w przewa¿aj¹cej czêœci od tysi¹cleci bezleœnym, jedna z
najwa¿niejszych organizacji ochrony œrodowiska – Turkiye Erozyonia Mucadele,
Agaclandima (TEMA) g³ównym celem swojej dzia³alnoœci uczyni³a zalesienie kra-
ju. TEMA, któr¹ za³o¿yli dwaj wybitni tureccy przedsiêbiorcy, Hayrettin Karuca i
Nihat Gokyi

it, zainicjowa³a kampaniê pod has³em Stu Miliardów ¯o³êdzi, maj¹c¹

na celu odbudowê pokrywy leœnej, zmniejszenie odp³ywu wód deszczowych i ero-

197

zji gruntów. W 1998 r. wezwa³a ona funkcjonariuszy ministerstwa leœnictwa, jed-
nostki wojskowe i wolontariuszy do zasadzenia 45 mln ¿o³êdzi, z czego – jak siê
oczekuje –15 mln powinno wykie³kowaæ. Poza sadzeniem dêbów program ma na
celu szerzenie wœród spo³eczeñstwa wiedzy o po¿ytkach, jakie przynosz¹ lasy

Tak¿e Chiny rozpoczynaj¹ zalesianie swego kraju. Poza sadzeniem drzew w

ogo³oconym ostatnio z lasów basenie górnej Jangcy w celu opanowania zagro¿enia
powodziowego Chiñczycy zak³adaj¹ pas leœny biegn¹cy przez pó³nocno-zachodnie
rejony kraju, aby ochroniæ ziemiê przed nacieraj¹c¹ pustyni¹ Gobi. Ten zielony
wa³, nowo¿ytna wersja Wielkiego Muru, ma mieæ oko³o 4,48 tys. km d³ugoœci. Jest
to ambitny, d³ugoterminowy plan, którego realizacja zajmie, jak siê przewiduje, 70
lat. Jeden z miejscowych naczelników wsi oceni³ go nastêpuj¹co: „Bêdziemy sa-
dziæ drzewa codzienie przez 5 lat. A jeœli to nie wystarczy, bêdziemy je sadziæ przez
jeszcze 5 lat. Tak nam mówi¹”. Mieszkañcom tego regionu nie wolno ju¿ u¿ywaæ
drewna na opa³ i do gotowania. Zabronione jest tak¿e trzymanie jakichkolwiek in-
nych zwierz¹t prócz hodowlanych

Jednak ten zielony mur leczy tylko skutki zanikania opadów deszczu i pustyn-

nienia na pó³nocnym zachodzie kraju; nie spowoduje zwiêkszenia poziomu opa-
dów w tym regionie, co wymaga³oby odbudowy pokrywy leœnej w po³udniowych i
wschodnich prowincjach, które poœrednicz¹ w przenoszeniu wody w g³¹b l¹du. Je-
den z urzêdników wydzia³u ochrony œrodowiska w ministerstwie rolnictwa niepo-
koi siê, ¿e Pekin nie ma spójnego, kompleksowego planu. Uwa¿a on sadzenie drzew
za po¿yteczne przedsiêwziêcie, ale jest zdania, ¿e najpierw trzeba by wysiewaæ
trawê dla powstrzymania erozji gruntów. „Ale sprawy ju¿ posuwaj¹ siê szybko na-
przód, tymczasem brak planu podstawowego” – mówi

Wobec niedostatku wody na pó³nocy Chiny planuj¹ teraz budowê dwóch du-

¿ych kana³ów odprowadzaj¹cych wodê z po³udnia na pó³noc, ka¿dy z nich zaœ bê-
dzie kosztowa³ dziesi¹tki miliardów dolarów. Jeœli zostan¹ one zbudowane, to bêd¹
przetacza³y wodê z po³udnia na pó³noc, ale nie sprowadz¹ deszczów rozpaczliwie
potrzebnych na pó³nocnym zachodzie, jeœli ma tam dojœæ do odrodzenia wegetacji i
uzdrowienia œrodowiska

Wang Hongchang z chiñskiej Akademii Nauk Spo³ecznych zaleci³ zalesianie i

sadzenie drzew wszêdzie, gdzie to tylko mo¿liwe, ¿eby u³atwiæ przenoszenie wody
w g³¹b l¹du. Mog³oby siê to rzeczywiœcie przyczyniæ do przemieszczenia wiêkszej
iloœci wody z po³udnia na pó³noc ni¿ planowana budowa kana³ów – w dodatku
ni¿szym kosztem

Przeznaczenie subsydiów udzielanych na budowê dróg dojazdowych do porêb

leœnych na budowê dróg prowadz¹cych do miejsc zak³adania plantacji drzew do-

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

198

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

prowadzi³oby do zwiêkszenia zalesionej powierzchni na ca³ym œwiecie. Bank Œwia-
towy ma odpowiedni aparat administracyjny do pokierowania ogólnoœwiatowym
programem, którego realizacja doprowadzi³aby, podobnie jak w Korei Po³udnio-
wej, do pokrycia gór i pagórków zielonym p³aszczem. Ponadto FAO i agencje po-
mocy dwustronnej mog¹ wspó³pracowaæ z indywidualnymi rolnikami w realizacji
krajowych programów rolno-leœnych maj¹cych na celu zintegrowanie, gdzie to tyl-
ko mo¿liwe, plantacji drzew z uprawami rolnymi. Trafnie dobrane i posadzone w
odpowiednich miejscach drzewa dostarczaj¹ cienia, s³u¿¹ jako os³ona od wiatru,
zapobiegaj¹c erozji gleby, absorbuj¹ azot, co zmniejsza zapotrzebowanie na nawo-
zy sztuczne. Z ekologicznego punktu widzenia jedyn¹ polityk¹ mo¿liw¹ do przyjê-
cia w leœnictwie, jest taka, która prowadzi do zwiêkszenia pokrywy leœnej Ziemi.

Warunkiem uzdrowienia Ziemi jest podjêcie skutecznych dzia³añ na rzecz glo-

balnego zalesienia, skoordynowanych miêdzy poszczególnymi krajami i powi¹za-
nych z planowaniem rodziny i podnoszeniem efektywnoœci spalania drewna. Zmniej-
szenie zu¿ycia drewna poprzez rozwijanie alternatywnych Ÿróde³ energii, jak rów-
nie¿ systematycznie prowadzony recykling papieru i zu¿ywanie mniejszej iloœci
produktów lasów s¹ integralnymi czêœciami kampanii na rzecz zmniejszenia obci¹-
¿eñ Ziemi. Maj¹c taki zintegrowany plan, ludzkoœæ mo¿e powstrzymaæ ekspansjê
pustyñ, zagra¿aj¹cych rolnictwu i osiedlom ludzkim w tak wielu krajach.

199

OZDZIA

£ 9

APROJEKTOWAÆ

MIASTO

DLA

LUDZI

Kiedy w listopadzie 2000 r. jecha³em w Tel Awiwie taksówk¹ z hotelu do cen-

trum konferencyjnego, uderzy³ mnie nat³ok samochodów i liczba parkingów w tym
mieœcie. Tel Awiw, rozrastaj¹c siê z ma³ego osiedla w po³owie ubieg³ego wieku do
rozmiarów metropolii licz¹cej dzisiaj oko³o 2 mln mieszkañców, rozwija³ siê w
erze motoryzacji. Przysz³o mi wtedy na myœl, ¿e stosunek powierzchni parków do
obszaru parkingów mo¿e byæ dobrym miernikiem jakoœci ¿ycia w mieœcie, wskazu-
j¹cym, czy miasto by³o projektowane dla ludzi czy dla samochodów.

¯yjemy w œwiecie zurbanizowanym. Pomijaj¹c wzrost liczby ludnoœci, urbani-

zacja jest dominuj¹c¹ tendencj¹ naszych czasów. Ze 150 mln ludzi ¿yj¹cych w mia-
stach w 1900 r. 100 lat póŸniej zrobi³o siê 2,9 mld, czyli 19 razy wiêcej. Równocze-
œnie udzia³ ludnoœci miejskiej w populacji œwiata wzrós³ z 10% do 46%. Je¿eli te
tendencje siê utrzymaj¹, to w 2007 r. wiêcej ni¿ po³owa z nas bêdzie ¿y³a w mia-
stach. Staniemy siê zatem gatunkiem miejskim

Obecna skala urbanizacji jest zjawiskiem zupe³nie nieznanym w historii ludz-

koœci. Przez wiêksz¹ czêœæ dziejów ¿yliœmy w ma³ych gromadach myœliwych i zbie-
raczy w œrodowisku naturalnym. Jeszcze w roku 1800 tylko Pekin liczy³ milion
mieszkañców. Dzisiaj co najmniej tylu mieszkañców liczy 326 miast. Wœród nich
jest 19 megamiast z ponad 10 mln mieszkañców ka¿de. Zespó³ miejski Tokio, gdzie
¿yje 26 mln ludzi, prawie dorównuje liczb¹ ludnoœci Kanadzie. Aglomeracja Mexi-
co City z 18 mln mieszkañców to blisko ca³a Australia. Bombaj, S

„o Paulo, Nowy

Jork, Lagos, Los Angeles, Kalkuta i Szanghaj nie pozostaj¹ w tyle

Miasta s¹ tworem nienormalnym. Wymuszaj¹ koncentracjê ¿ywnoœci, wody i

materia³ów, których natura nie jest w stanie dostarczyæ. Tych mas materia³ów trze-

200

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ba siê potem pozbyæ w postaci œmieci, ekskrementów oraz zanieczyszczeñ powie-
trza i wody. Molly O’Meara Sheehan z Worldwatch Institute informuje, ¿e miasta,
chocia¿ zajmuj¹ nieca³e 2% powierzchni Ziemi i skupiaj¹ nieca³¹ po³owê ludzko-
œci, emituj¹ 78% wêgla (pierwiastkowego), zu¿ywaj¹ 60% wody pitnej i 76% drewna
przemys³owego

Wielkie miasta, szczególnie te, w których podstaw¹ komunikacji jest samo-

chód, pozbawiaj¹ mieszkañców okazji do æwiczeñ fizycznych, przyczyniaj¹c siê do
zachwiania równowagi miêdzy liczb¹ kalorii przyjmowanych a liczb¹ kalorii spala-
nych. W rezultacie szybko roœnie liczba ludzi oty³ych, w krajach zarówno uprzemy-
s³owionych, jak i rozwijaj¹cych siê. Nadwaga mieszkañców pañstw uprzemys³o-
wionych (wystêpuj¹ca u wiêkszoœci doros³ych) i coraz czêœciej ludnoœci krajów
Trzeciego Œwiata powoduje, ¿e liczba cierpi¹cych na oty³oœæ w ca³ym œwiecie do-
sz³a do 1,1 mld. Epidemiolodzy widz¹ w tym nienotowane w historii zagro¿enie
zdrowia publicznego. Nadwaga jest coraz czêstsz¹ przyczyn¹ chorób serca, cukrzy-
cy i podwy¿szenia wskaŸników zachorowañ na ró¿ne postacie raka.

Charakter procesu urbanizacji zmienia siê. O ile si³a przyci¹gania dawnych miast

wynika³a przewa¿nie z atrakcyjnoœci miejskiego stylu ¿ycia, o tyle teraz migracje
napêdza g³ównie brak mo¿liwoœci zatrudnienia na wsi. W wiêkszoœci krajów roz-
wijaj¹cych siê nap³yw ludnoœci z regionów wiejskich jest o wiele wiêkszy ni¿ mo¿-
liwoœci zapewnienia jej pracy, mieszkañ, zaopatrzenia w energiê elektryczn¹, wodê,
pod³¹czenia do kanalizacji i objêcia opiek¹ spo³eczn¹ w miastach; w rezultacie po-
wstaj¹ osiedla dzikie, w których ogromne rzesze ludzi ¿yj¹ w op³akanych, czêsto
nieludzkich warunkach.

OWIEK

MIEJSKI

Warunki rozwoju miast zosta³y stworzone przez rolnictwo. Wzrost produktyw-

noœci tej ga³êzi gospodarki, któremu sprzyja³o wprowadzenie przed 6 tys. lat na-
wadniania na ¿yznych ziemiach w dolinie Eufratu, uwolni³ czêœæ ludzi od koniecz-
noœci uprawy roli i stworzy³ warunki rozwoju pierwszych miast. Kilka tysiêcy lat
póŸniej nowy impuls urbanizacji nada³a rewolucja przemys³owa. Pierwsze fabryki
wymaga³y koncentracji si³y roboczej, niemo¿liwej w osiedlach wiejskich. Ewolu-
cja miast jest zwi¹zana z postêpem w transporcie – najpierw w ¿egludze i komuni-
kacji kolejowej, potem samochodowej. Ale dopiero pojawienie siê silnika spali-
nowego w po³¹czeniu z tani¹ rop¹ naftow¹, co zapewni³o ³atwoœæ przemieszcza-
nia siê ludzi i przewozu towarów, sta³o siê si³¹ napêdow¹ fenomenalnego rozro-
stu miast w XX w.

201

Chocia¿ pierwsze miasta powsta³y kilka tysiêcy lat temu, urbanizacja ludnoœci

œwiata przypada na ostatnie pó³wiecze. W 1950 r. w miastach ¿y³o oko³o 750 mln
ludzi. Do roku 2000 liczba ta wzros³a do 2,9 mld, czyli prawie czterokrotnie. ONZ
przewiduje, ¿e do 2050 r. ponad

ludnoœci œwiata bêdzie ¿y³o w miastach

Miasta odgrywa³y g³ówn¹ rolê w rozwoju nowoczesnej cywilizacji. Nie jest

chyba przypadkiem, ¿e pierwsze pismo wynaleziono najprawdopodobniej w dawnych
miastach. Na pocz¹tku ery chrzeœcijañskiej istnia³o ju¿ kilka wielkich miast. By³y to
Ateny, Aleksandria i Rzym. Lista 10 najludniejszych miast œwiata w póŸniejszych la-
tach mówi nam bardzo wiele o historii, rozwoju i upadku cywilizacji, o wzroœcie i
rozpadzie imperiów, o uprzemys³owieniu i – w ostatnim okresie – o du¿ym zró¿nico-
waniu tempa przyrostu ludnoœci w poszczególnych krajach (zob. tablica 9.1).

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

Tablica 9.1. Liczba mieszkañców 10 najwiêkszych metropolii œwiata w latach 1000, 1900

i 2000 (w mln)

Miasto

1000

Miasto

1900

Miasto

2000

Kordowa

0,45

Londyn

6,5

Tokio

26,4

Kaifeng

0,40

Nowy Jork

4,2

Mexico City

18,1

Stambu≥

0,30

Paryø

3,3

Bombaj

18,1

Angkor

0,20

Berlin

2,7

S„o Paulo

17,8

Kioto

0,18

Chicago

1,7

Nowy Jork

16,6

Kair

0,14

WiedeÒ

1,7

Lagos

13,4

Bagdad

0,13

Tokio

1,5

Los Angeles

13,1

Niszapur

0,13

St. Petersburg 1,4

Kalkuta

12,9

Al Ahsa

0,11

Manchester

1,4

Szanghaj

12,9

Anhilvada

0,10

Filadelfia

1,4

Buenos Aires

12,6

• r ó d ³ o: Molly O’Meara Sheehan, Reinventing Cities for People and the Planet, „Worldwatch Paper”,
Washington, Worldwatch Institute, June 1999, no 147, s. 14–15; World Urbanization Prospects: The 1999
Revision, United Nations, New York 2000.

W 1000 r. 10 najwiêkszych miast œwiata by³o rozproszonych po ca³ym Starym

Œwiecie. A w 1900 r., 100 lat po rozpoczêciu rewolucji przemys³owej, prawie wszyst-
kie wielkie miasta le¿a³y na uprzemys³owionym Zachodzie. W 2000 r., po trwaj¹-
cym 100 lat rekordowym wzroœcie populacji, przewa¿nie w Trzecim Œwiecie, 7 z
10 najwiêkszych miast znajdowa³o siê w krajach rozwijaj¹cych siê.

Ludzie ¿yj¹cy w miastach s¹ nieproporcjonalnie du¿ym obci¹¿eniem dla eko-

systemów dlatego, ¿e dla zaspokojenia ich codziennych potrzeb nale¿y koncentro-

202

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

waæ ogromne zasoby. Do miast trzeba dostarczaæ du¿e iloœci artyku³ów spo¿yw-
czych i wody, a usuwaæ nagromadzone ekskrementy. Przemys³, który korzysta z
si³y roboczej skupionej w miastach, musi dysponowaæ surowcami, które te¿ musz¹
byæ dowiezione, czêsto z daleka. Gotowe wyroby trzeba póŸniej dostarczyæ na ry-
nek wewnêtrzny, a z postêpem globalizacji tak¿e do innych czêœci œwiata.

Zaopatrzenie pierwszych miast opiera³o siê przewa¿nie na zasobach ¿ywnoœci i

wody dostêpnych w otaczaj¹cych wsiach. Jednak obecnie miasta s¹ czêsto uzale¿-
nione od odleg³ych Ÿróde³ zaopatrzenia nawet w tak podstawowe œrodki do ¿ycia,
jak ¿ywnoœæ i woda. Na przyk³ad Los Angeles czerpie wiêksz¹ czêœæ wody z rzeki
Kolorado, odleg³ej o oko³o 970 km. Poprawa zaopatrzenia ci¹gle rosn¹cej liczby
mieszkañców Mexico City, po³o¿onego na wysokoœci 3 tys. m n.p.m., wymaga teraz
kosztownego przetaczania wody z odleg³oœci 150 km, z terenów po³o¿onych o kilometr
lub ponad kilometr ni¿ej. W³adze spragnionego wody Pekinu rozwa¿aj¹ mo¿liwoœæ
doprowadzania jej z basenu rzeki Jangcy, z odleg³oœci prawie 1,5 tys. km

¯ywnoœæ dowozi siê nierzadko z jeszcze wiêkszych odleg³oœci, jak np. w To-

kio, gdzie ¿yje obecnie wiêcej ludzi ni¿ w 10 najwiêkszych miastach œwiata w 1900 r.
O ile zaopatrzenie Tokio w ry¿ nadal opiera siê na produkcji krajowej, bardzo ener-
gicznie subsydiowanej przez rz¹d, o tyle jego zapotrzebowanie na pszenicê pokry-
waj¹ przewa¿nie dostawy z Wielkich Równin w USA i Kanadzie oraz z Australii.
Dostawy kukurydzy pochodz¹ g³ównie z amerykañskiego Œrodkowego Zachodu, a
soi – ze Œrodkowego Zachodu i brazylijskiego cerrado

Liczne miasta s¹ dzisiaj œciœlej zwi¹zane miêdzy sob¹ ni¿ z ich wiejskim zaple-

czem. Komunikacja lotnicza miêdzy nimi sprawia, ¿e czêsto ³atwiej dotrzeæ do in-
nego miasta za granic¹ ni¿ do bardziej oddalonego regionu wiejskiego w tym sa-
mym kraju. Wymiana towarów i us³ug jest teraz stosunkowo wiêksza miêdzy mia-
stami ni¿ miêdzy miastami a otaczaj¹cymi je wsiami.

Przewa¿a pogl¹d, ¿e urbanizacja bêdzie nadal postêpowaæ. Ale niekoniecznie

tak musi byæ. Je¿eli œwiat stanie w obliczu braku wody, to jej dostêpnoœæ i koszty
transportu na wielkie odleg³oœci mog¹ powstrzymaæ rozrost miast. Poza tym przy-
sz³oœæ naznaczona niedostatkiem wody bêdzie prawie na pewno równie¿ przysz³o-
œci¹ cechuj¹c¹ siê niedoborem ¿ywnoœci, poniewa¿ 70% wody pompowanej spod
ziemi i odprowadzanej z rzek zu¿ywa siê na nawadnianie (zob. rozdzia³ 7)

W warunkach braku ziem uprawnych i wody wartoœæ obu tych dóbr mo¿e po-

wa¿nie wzrosn¹æ, zmieniaj¹c terms of trade miêdzy wsi¹ a miastem. Od samego
pocz¹tku rewolucji przemys³owej terms of trade by³y korzystne dla miast, gdy¿
dysponuj¹ one kapita³em i technik¹, bêd¹cymi dobrami rzadkimi. Jeœli jednak naj-
rzadszymi dobrami stan¹ siê ziemia i woda, to ludnoœæ wiejska, która nimi dyspo-

203

nuje, mo¿e uzyskaæ przewagê. W takim przypadku terms of trade mog¹ w pewnych
okolicznoœciach doprowadziæ nawet do odwrócenia procesu urbanizacji.

Poza szczup³oœci¹ zasobów mo¿e na to te¿ wp³yn¹æ rozwój Internetu, który zmie-

nia nasz sposób myœlenia o tak podstawowych parametrach, jak odleg³oœæ i mobilnoœæ.
Mo¿liwoœæ pos³ugiwania siê ³¹cznoœci¹ wielostronn¹ i poczt¹ elektroniczn¹ mo¿e
zmniejszyæ atrakcyjnoœæ ¿ycia w mieœcie. Instytucje kulturalne, jak muzea, dawniej
istniej¹ce tylko w miastach, teraz mo¿na odwiedzaæ za poœrednictwem Internetu, co
jeszcze bardziej ogranicza atrakcyjnoœæ ¿ycia miejskiego. Handel elektroniczny,
daj¹cy wiêksze mo¿liwoœci wyboru ni¿ jakiekolwiek centra handlowe, te¿ mo¿e po-
mniejszyæ rolê œródmieœæ jako miejsca zaopatrzenia w ró¿norodne towary i us³ugi.

AMOCHÓD

ROZROST

TERYTORIALNY

MIAST

Jednym z najmniej po¿¹danych przejawów nadzwyczaj szybkiego rozwoju miast

w ostatnim pó³wieczu by³ ich rozrost terytorialny. W miesiêczniku „Scientific Ame-
rican” Donald D. T. Chen pisze o fantastycznym rozwoju Atlanty w stanie Geor-gia
w latach dziewiêædziesi¹tych. W dziesiêcioleciu, które rozpoczê³o siê przygotowa-
niami do organizacji igrzysk olimpijskich, Atlanta wysunê³a siê na czo³o wszyst-
kich miast amerykañskich pod wzglêdem wzrostu liczby ludnoœci, rozwoju budow-
nictwa mieszkaniowego, przyrostu miejsc pracy, budowy autostrad. To wchodz¹ce
w sk³ad nowego Po³udnia miasto rozprê¿y³o siê na przyleg³e tereny. Coraz bardziej
zanieczyszczone powietrze, korki uliczne granicz¹ce z kompletn¹ blokad¹ ruchu i
pogarszaj¹ce siê nastroje mieszkañców sprawiaj¹, ¿e ¿ycie w Atlancie sta³o siê kosz-
marem. W rozci¹gniêtym na obszarze wielkoœci stanu Delaware mieœcie czas prze-
jazdów do pracy jest d³u¿szy ni¿ w jakimkolwiek innym amerykañskim mieœcie –
d³u¿szy nawet ni¿ w Los Angeles czy Houston

Atlanta jest unikatem wœród miast amerykañskich ze wzglêdu na niezwykle

szybki rozwój, który zakoñczy³ siê nag³¹ i dramatyczn¹ katastrof¹. Wraz ze wzro-
stem liczby posiadaczy samochodów po drugiej wojnie œwiatowej domy na przed-
mieœciach, z których ³atwo mo¿na dotrzeæ do centrum miasta, a równoczeœnie ko-
rzystaæ z wygody ¿ycia w rzadko zaludnionej okolicy, z wielkimi podwórkami i
drog¹ dojazdow¹, wydawa³y siê bardzo atrakcyjnym rozwi¹zaniem. Zgodnie z prze-
pisami o gospodarce przestrzennej, domy wolno stoj¹ce mo¿na by³o budowaæ tylko
na du¿ych dzia³kach. Mia³o to na celu otoczenie miasta rzadko zaludnionymi przed-
mieœciami. Niektóre rejony by³y zarezerwowane wy³¹cznie dla budownictwa miesz-
kaniowego, bez mo¿liwoœci otwierania sklepów czy warsztatów w s¹siedztwie re-
zydencji

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

204

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Jeden z dzia³aczy ochrony zabytków okreœla rozrost przestrzenny miast jako

„...zdegenerowan¹ formê urbanistyczn¹, która jest zbyt zat³oczona, aby funkcjono-
waæ dobrze, zbyt chaotyczna, aby byæ piêkn¹, i za bardzo rozrzucona, aby zyskaæ
walor ró¿norodnoœci i ¿ywotnoœci wielkiego miasta”. W Stanach Zjednoczonych i
wielu krajach rozwijaj¹cych siê, gdzie miasta rozwija³y siê przewa¿nie po pojawie-
niu siê samochodu, bez respektowania zasad gospodarki przestrzennej, ekspansja
terytorialna sta³a siê dominuj¹c¹ form¹ rozwoju urbanizacji

Skutkiem takiego ekstensywnego, rozgêszczonego rozwoju jest coraz wiêksza

zale¿noœæ mieszkañców miast od samochodu, coraz wy¿sze podatki od nierucho-
moœci, wyd³u¿aj¹cy siê czas przejazdów do i z pracy, pogarszaj¹ca siê jakoœæ po-
wietrza, a przede wszystkim niemo¿noœæ zorganizowania sprawnego systemu trans-
portu publicznego z powodu zbyt ma³ej gêstoœci zaludnienia. Amerykañskie ma-
rzenie przerodzi³o siê w amerykañski koszmar.

Z chwil¹, gdy rzadko zaludnione przedmieœcia otocz¹ œródmieœcie, ich miesz-

kañcy nie maj¹ wielu mo¿liwoœci poprawienia swojej sytuacji mieszkaniowej. Jak
pisze Chen, maj¹ oni „...bardzo ograniczon¹ mo¿liwoœæ wyboru stylu oraz lokalizacji
nowych domów poza typowymi jednorodzinnymi domami usytuowanymi frontami do
dróg dojazdowych, stoj¹cymi na terenach, które dawniej by³y lasem albo polem”

Jedn¹ z konsekwencji rozbudowy rzadko zaludnionych osiedli przy przestrze-

ganiu wymogu posiadania jednoakrowej dzia³ki budowlanej s¹ wysokie podatki
nak³adane dla pokrycia kosztów doprowadzenia wody i kanalizacji oraz utrzymania
dróg. Wraz z rozrastaniem siê przedmieœæ potrzebne s¹ nowe szko³y. Równoczeœnie
zamyka siê szko³y w œródmieœciach. Nie jest rzadkoœci¹, ¿e nawet w krajach o ma-
lej¹cej liczbie ludnoœci buduje siê nowe szko³y dlatego, ¿e m³ode ma³¿eñstwa za-
mieszkuj¹ osiedla, które coraz bardziej oddalaj¹ siê od centrów miast. Inne s³u¿by,
takie jak pogotowie i stra¿ po¿arna, w podmiejskich osiedlach rozrzuconych na
du¿ym obszarze te¿ kosztuj¹ wiêcej

D³ugie i denerwuj¹ce dojazdy do pracy s¹ wielkim obci¹¿eniem dla mieszkañ-

ców przedmieœæ. Przestrzenny rozrost miast coraz bardziej niepokoi opiniê publicz-
n¹, która zastanawia siê, czy mo¿na go zahamowaæ albo nawet odwróciæ. Ankieta
przeprowadzona w 2000 r. przez Pew Charitable Trust* wykaza³a, ¿e Amerykanów
bardziej niepokoj¹ korki uliczne i ekspansja terytorialna miast ni¿ przestêpczoœæ,
bezrobocie czy stan oœwiaty, problemy, które dawniej by³y g³ównymi powodami
publicznego niepokoju

* Jeden z 7 niezale¿nych funduszy charytatywnych, utworzonych w latach 1948–1979 przez dzieci za³o-

¿yciela Sun Oil Company Josepha N. Pew i jego ¿onê, wspieraj¹cych dzia³alnoœæ kulturaln¹, oœwiatow¹, ochronê
œrodowiska, ochronê zdrowia i inne spo³ecznie wa¿ne cele [przyp. t³um.].

205

Przed³u¿aj¹cy siê czas dojazdów jest zjawiskiem powszechnym. Studium Tek-

saskiego Instytutu Transportu (Texas Transportation Institute – TTI) na temat mo-
bilnoœci wykaza³o, ¿e w wiêkszych skupiskach miejskich Ameryki czas spêdzany
w korkach ulicznych wyd³u¿y³ siê z 11 godz. na osobê w 1982 r. do 36 godz. w 1999 r.
Pod wzglêdem straty czasu pierwsze miejsce zajmowa³o Los Angeles; na 1 miesz-
kañca przypada³o tam 56 straconych godz. (zob. tablica 9.2). W Waszyngtonie prze-
ciêtnie pracownik w korkach ulicznych spêdza³ 46 godzin rocznie kosztem czasu,
który móg³by poœwiêciæ rodzinie czy æwiczeniom fizycznym. Im wiêksze zatory
komunikacyjne, tym wiêcej czasu spêdzonego bez ruchu

TTI oblicza, ¿e straty spowodowane zatorami komunikacyjnymi w 68 bada-

nych regionach wynios³y w 1999 r. 78 mld dol. – prawie 300 dol. na 1 mieszkañca.
Kwota ta obejmuje równowartoœæ 4,5 mld straconych godzin i prawie 7 mld galo-
nów (oko³o 25 mld litrów) ponadnormatywnego zu¿ycia benzyny. Nie obejmuje
ona jednak kosztów zwi¹zanych z zanieczyszczaniem powietrza przez miliony pra-
cuj¹cych na wolnych obrotach silników i wp³ywu zwiêkszonej emisji wêgla (pier-
wiastkowego) na klimat Ziemi

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

Tablica 9.2. Roczne koszty przejazdów w niektórych miastach amerykañskich

ZespÛ≥ miejski

Stracony czas

Dodatkowe zuøycie

Koszt zatorÛw komuni-

rocznie/osoba

paliwa/osoba

kacyjnych/osoba*

(w godz.)

(w litrach)

(w dol.)

Los Angeles

318

1000

SeattleñEverett

307

930

Atlanta

318

915

Houston

288

850

Waszyngton

261

780

Denver

254

760

San
Franciscoñ
Oakland

246

760

Boston

238

715

Portlandñ
Vancouver

201

610

Nowy Jorkñ
Northeastern

197

595

* Stracony czas i paliwo razem.
• r ó d ³ o: David Schrank, Tim Lomax, The 2001 Urban Mobility Report, Texas Transportation Institute,
The Texas A&M University System, May 2001.

206

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Wiele miejscowoœci próbuje siê uporaæ z zatorami komunikacyjnymi, rozbudo-

wuj¹c sieæ dróg. Ale to nie przynios³o zamierzonego skutku. Jak stwierdza Richard
Moe, szef Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków (National Trust for Historic
Preservation): „Budowanie nowych dróg dla u³atwienia ruchu jest zabiegiem przy-
pominaj¹cym leczenie oty³oœci popuszczaniem pasa”

Pojawienie siê samochodu zapowiada³o zwiêkszenie mobilnoœci ludzi i w wiej-

skich osiedlach te nadzieje siê ziœci³y. Ale w miarê, jak spo³eczeñstwa urbanizowa-
³y siê, naturalny konflikt miêdzy samochodem a miastem sta³ siê a¿ nadto widocz-
ny; mieszkañcom prawie wszystkich miast œwiata daj¹ siê we znaki trudnoœci ko-
munikacyjne, ha³as i zanieczyszczenie powietrza spalinami. Przeciêtna szybkoœæ
jazdy w Londynie dzisiaj ma³o siê ró¿ni od szybkoœci zaprzêgu konnego 100 lat
temu. W Bangkoku, którego mieszkañcy zdaj¹ siê byæ uwiêzieni w korkach ulicz-
nych na wieki, w 1999 r. przeciêtny automobilista spêdzi³ w samochodzie w drodze
donik¹d 44 dniówki robocze

Miasta otoczone przez rzadko zasiedlone przedmieœcia stoj¹ w obliczu nowego

wyzwania: jak przyci¹gn¹æ czy choæby utrzymaæ inwestycje w fabrykach i biurach.
Przedsiêbiorstwa, zastanawiaj¹c siê, czy inwestowaæ w okreœlonym mieœcie, coraz
czêœciej uwzglêdniaj¹ w rachunku koszty trudnoœci komunikacyjnych. Jeœli zat³o-
czenie ulic wyd³u¿a czas dojazdów pracowników do pracy i koszty transportu ma-
teria³ów i wyrobów gotowych, to firma mo¿e ³atwo zdecydowaæ siê na przenosiny
gdzie indziej. Hewlett Packard zacz¹³ zastanawiaæ siê, czy powinien nadal rozsze-
rzaæ dzia³alnoœæ w Atlancie. Zatory komunikacyjne wp³ywaj¹ zarówno na wydaj-
noœæ, jak i na morale pracowników

W USA niekiedy próbuje siê przeciwdzia³aæ rozrostowi miast na szczeblu lo-

kalnym. Przodowa³ w tym stan Oregon, którego w³adze 20 lat temu wprowadzi³y
ograniczenia w rozbudowie miast. Prawo stanowe zobowi¹za³o w³adze ka¿dej miej-
scowoœci do okreœlenia ich potrzeb rozwojowych na 20 lat naprzód i wyznaczenia
stosownie do tego zewnêtrznych granic, w których powinna siê mieœciæ terytorialna
ekspansja miast. Richard Moe pisze na ten temat: „To sprawdzi³o siê w Oregonie,
poniewa¿ ukierunkowa³o rozwój z powrotem na centrum. Dzia³ki s¹ mniejsze. Trans-
port zbiorowy umo¿liwi³ zwiêkszenie gêstoœci zaludnienia. W ci¹gu ostatnich 20
lat zatrudnienie w œródmieœciu Portland podwoi³o siê bez potrzeby budowania choæby
jednego dodatkowego parkingu”

Arthur Nelson z Instytutu Polityki Przestrzennej im. Lincolna (Lincoln Institu-

te of Land Policy) przeanalizowa³ modele rozwoju miast amerykañskich, stosuj¹c
ró¿norodne wskaŸniki ekonomiczne i ekologiczne. Kontrastuj¹ce doœwiadczenia
Portland, gdzie spróbowano odwa¿nie uporaæ siê z kwesti¹ rozrostu miasta, i Atlan-

207

ty, gdzie zignorowano ten problem, s¹ bardzo wymowne. Od po³owy lat osiemdzie-
si¹tych do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych przyrost liczby mieszkañców, miejsc pracy
i dochodów w obu miastach by³ mniej wiêcej taki sam, ale na tym koñczy siê podo-
bieñstwo (zob. tablica 9.3). W Portland podatek od nieruchomoœci obni¿y³ siê o
29%, a w Atlancie wzrós³ o 22%. Zu¿ycie energii zmniejszy³o siê w liczbach bez-
wzglêdnych w Portland, a wzros³o w Atlancie. Zanieczyszczenie powietrza (dziura
ozonowa) w Portland zmniejszy³o siê o 86%, a w Atlancie wzros³o o 5%. Wreszcie
stosunki s¹siedzkie mierzone zestawem ró¿nych wskaŸników poprawi³y siê o 19%
w Portland, a pogorszy³y siê o 11% w Atlancie.

Z systemem transportowym zdominowanym przez samochody wi¹¿e siê jesz-

cze jeden bardziej podstawowy problem. Czy jest to model odpowiedni dla cierpi¹-
cych na niedostatek ziem uprawnych krajów rozwijaj¹cych siê? Bior¹c pod uwagê
gêstoœæ zaludnienia i zmniejszenie powierzchni uprawnej na g³owê ludnoœci, trzeba
stwierdziæ, ¿e w takich krajach, jak Bangladesz, Chiny, Egipt, Indie, Indonezja,
Iran i Pakistan brakuje przestrzeni na rozbudowê systemu transportowego zdomi-
nowanego przez samochody i ziemi na wy¿ywienie ludnoœci. Z biegiem czasu bêd¹
one zmuszone wybraæ miêdzy samochodem a bezpieczeñstwem ¿ywnoœciowym

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

Tablica 9.3. Zmiany jakoœci ¿ycia w aglomeracjach Portland i Atlanty od po³owy lat

osiemdziesi¹tych do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych (w %)

Wskaünik

Portland

Atlanta

Liczba mieszkaÒcÛw

+26

+32

Zatrudnienie

+43

+37

Dochody

+72

+60

Podatek od nieruchomoúci

ñ29

+22

Kilometraø

+17

Liczba przejazdÛw
z jednym pasaøerem

ñ13

+15

Czas przejazdu

ñ9 +1

Zanieczyszczenie powietrza
(dziura ozonowa)

ñ86 +5

Zuøycie energii

ñ8

+11

Stosunki sπsiedzkie

+19

ñ11

è r Û d ≥ o:

Arthur C. Nelson, Regulations to Improve Development Patterns, w: Metropolitan Develop-

ment Patterns: Annual Round Table 2000, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge (Ma.) 2000, omó-
wione w: Molly O’Meara Sheehan, City Limits: Putting the Breaks on Sprawl, „Worldwatch Paper”, Wa-
shington, Worldwatch Institute, June 2001, no 156, s. 31–32.

208

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

RBANIZACJA

OTY

OŒÆ

Do niedawna zwi¹zku miêdzy urbanizacj¹ a zdrowiem dopatrywano siê g³ów-

nie w zanieczyszczeniu powietrza, jednak to siê obecnie zmienia; wraz z upowszech-
nieniem siê zjawiska oty³oœci dostrzega siê w nim wiêksze zagro¿enie dla zdro-
wia ni¿ w zanieczyszczonym powietrzu. Jednym ze skutków urbanizacji, szcze-
gólnie je¿eli jej podstawê stanowi komunikacja samochodowa, jest pozbawienie
ludzi okazji do chodzenia pieszo, jazdy rowerem i innych form ruchu fizycznego.
Brak ruchu i nadmiar jedzenia czêsto prowadz¹ do przybierania na wadze. W
rezultacie oty³oœæ – wystêpuj¹ca najczêœciej w miastach – przybiera na ca³ym
œwiecie rozmiary epidemii. Nie ogranicza siê ju¿ do mieszkañców krajów uprze-
mys³owionych – jawi siê jako najwiêksze zagro¿enie zdrowia publicznego w skali
œwiatowej. Na przyk³ad zarówno w Chinach, jak i w Indonezji oty³oœæ jest 2 razy
czêstsza w miastach ni¿ na wsi. W Kongu wystêpuje ona w miastach 6 razy czê-
œciej

Na oty³oœæ cierpi rosn¹ca liczba ludzi w krajach zarówno uprzemys³owionych,

jak i rozwijaj¹cych siê. Szkodzi ona zdrowiu ludzkiemu, zwiêkszaj¹c czêstotliwoœæ
wystêpowania chorób serca, zawa³ów, raka p³uc i raka okrê¿nicy, artretyzmu i na-
bytej w doros³ym wieku cukrzycy. Amerykañskie oœrodki zwalczania chorób i za-
pobiegania im oceniaj¹, ¿e na choroby zwi¹zane z oty³oœci¹ przedwczeœnie umiera
300 tys. Amerykanów rocznie

Jak wskazuje sta³a obecnoœæ w ostatnich latach na listach bestsellerów w kra-

jach rozwiniêtych ksi¹¿ek o odchudzaniu, próby zwalczania oty³oœci koncentrowa-
³y siê na dostosowaniu wartoœci kalorycznej posi³ków do poziomu spalania energii.
Niestety, mo¿e to byæ fizjologicznie trudne do osi¹gniêcia, bior¹c pod uwagê nie-
normalnie niskie tempo spalania zwi¹zane z siedz¹cym trybem ¿ycia. Dziewiêæ-
dziesi¹t piêæ procent Amerykanów, którzy próbuj¹ osi¹gn¹æ odpowiedni¹ wagê cia-
³a poprzez przestrzeganie jedynie diety, nie osi¹ga zamierzonego celu, przede wszyst-
kim dlatego, ¿e oty³oœci sprzyja tak¿e brak ruchu fizycznego. Zwa¿ywszy, ¿e syste-
my przemiany materii kszta³towa³y siê przez miliony lat bardzo aktywnych ³owów
i zbierania ¿ywnoœci, wielu ludziom mo¿e siê nie udaæ utrzymanie prawid³owej
wagi cia³a bez regularnych æwiczeñ

Po raz pierwszy w historii w niektórych wysoko zurbanizowanych spo³eczno-

œciach na nadwagê cierpi wiêkszoœæ doros³ych. W Stanach Zjednoczonych dotyczy
to 61% doros³ych, w Rosji – 54%, w Wielkiej Brytanii – 51%, w Niemczech – 50%.
W skali ca³ej Europy nadwagê ma ponad po³owa populacji miêdzy 35. a 65. rokiem
¿ycia. WskaŸniki te rosn¹ równie¿ w krajach rozwijaj¹cych siê. Na przyk³ad w
Brazylii problem nadwagi dotyczy 36% doros³ych

209

Szybciej ni¿ kiedykolwiek nie tylko roœnie liczba ludzi z nadwag¹, ale w rekor-

dowym tempie zwiêksza siê tak¿e udzia³ oty³ych w ca³ej populacji. W Stanach Zjed-
noczonych oty³oœæ wœród doros³ych zwiêkszy³a siê w latach 1980–1994 o po³owê.
Dwadzieœcia procent mê¿czyzn i 25% kobiet wa¿y œrednio 13,6 kg ponad normê.
Badania przeprowadzone w Chinach wykaza³y, ¿e w czasie boomu gospodarczego
na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych udzia³ oty³ych wœród doros³ych zwiêkszy³ siê z
9% do 15%

Szybko roœnie plaga oty³oœci tak¿e wœród m³odzie¿y. W Stanach Zjednoczo-

nych, gdzie 1 na 10 osób w wieku 6–17 lat ma nadwagê, czêstotliwoœæ wystêpowa-
nia oty³oœci podwoi³a siê w ci¹gu ¿ycia ostatniej generacji. Oty³oœæ m³odzie¿y nie
tylko zwykle utrwala siê w doros³ym wieku, ale powoduje tak¿e zmiany w systemie
przemiany materii, które trudno leczyæ u doros³ych

W opracowaniu Worldwatch Institute zatytu³owanym Underfed and Overfed

Gary Gardner i Brian Halweil informuj¹, ¿e liczba osób przekarmionych i oty³ych
na œwiecie wzros³a do 1,1 mld, zbli¿aj¹c siê do liczby niedo¿ywionych i z niedowa-
g¹. Peter Kopelman z Królewskiej Londyñskiej Akademii Medycznej tak streszcza
ustalenia nauk medycznych: „Na oty³oœæ nie mo¿na ju¿ patrzeæ jak na problem
kosmetyczny dotycz¹cy poszczególnych jednostek, ale jak na epidemiê, która za-
gra¿a ludnoœci œwiata”

Wp³yw oty³oœci na zdrowie przejawia siê w ró¿ny sposób. Poza ju¿ wspomnia-

nymi schorzeniami nadwaga utrudnia kr¹¿enie krwi, podwy¿szaj¹c ciœnienie. Zwiêk-
sza tak¿e obci¹¿enie stawów, nierzadko powoduj¹c bóle dolnych partii pleców. Otyli
ludzie s¹ 4 razy bardziej podatni na cukrzycê ni¿ szczupli

Ze wzrostem wagi cia³a maleje przeciêtna d³ugoœæ ¿ycia. Szeroko zakrojone

badania, analizuj¹ce tê zale¿noœæ w odniesieniu do Amerykanów w wieku 30–42
lat, wykaza³y, ¿e w ci¹gu 26 lat ryzyko œmierci ros³o o 1% z ka¿dym dodatkowym
funtem (0,45 kg) nadwagi

Liczba Amerykanów, którzy co roku umieraj¹ przedwczeœnie z powodu oty³o-

œci, oceniana na oko³o 300 tys., jest porównywalna z 400 tys. tych, którzy umieraj¹
przedwczeœnie z powodu palenia papierosów. Trzeba jednak zwróciæ uwagê na je-
den szczegó³: liczba wypalanych papierosów na 1 mieszkañca w Stanach Zjedno-
czonych spada – w latach 1980–2000 zmniejszy³a siê ona o oko³o 42% – natomiast
liczba oty³ych roœnie. Je¿eli ta tendencja siê utrzyma, to jest tylko kwesti¹ czasu,
kiedy liczba zgonów wywo³anych chorobami zwi¹zanymi z oty³oœci¹ przewy¿szy
w Stanach Zjednoczonych liczbê zgonów zwi¹zanych z paleniem papierosów

Tyje siê wtedy, kiedy liczba kalorii przyjmowanych przewy¿sza liczbê kalorii

spalanych. Wraz z postêpem ekonomicznym ros³a kalorycznoœæ diety. W ci¹gu ostat-

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

210

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

nich 20 lat liczba spo¿ywanych kalorii wzros³a w Stanach Zjednoczonych o prawie
10% w przypadku mê¿czyzn i o 7% w przypadku kobiet. Wspó³czesna dieta jest
bogata w t³uszcze i cukier. Poza cukrami, które s¹ naturalnym sk³adnikiem artyku-
³ów spo¿ywczych, przeciêtny Amerykanin zjada dodatkowo 53 ³y¿eczki cukru dzien-
nie. Wiêksz¹ czêœæ tej szokuj¹co du¿ej iloœci spo¿ywa w napojach bezalkoholo-
wych i gotowych produktach spo¿ywczych. Niestety, sposoby od¿ywiania w kra-
jach rozwijaj¹cych siê, szczególnie w miastach, zbli¿aj¹ siê do takiego samego
modelu

Wzrostowi wartoœci kalorycznej posi³ków towarzyszy³o zmniejszanie siê sk³on-

noœci do æwiczeñ fizycznych. Ostatnie badania przeprowadzone w USA wykazuj¹,
¿e 57% Amerykanów æwiczy tylko od przypadku do przypadku albo wcale; jest to
odsetek bardzo bliski wysokoœci udzia³u ludnoœci z nadwag¹ w ca³ej populacji

Postêp ekonomiczny systematycznie eliminuje z naszego ¿ycia ruch fizyczny.

Pracownicy je¿d¿¹ do biur czy fabryk samochodami, przemieszczaj¹c siê dos³ow-
nie od drzwi do drzwi. Jazda samochodem wypar³a codzienne spacery i przeja¿d¿ki
na rowerze. Windy i schody ruchome zast¹pi³y zwyk³e schody. Czas wolny spêdza
siê przed telewizorem. W Wielkiej Brytanii dominuj¹ce dwa modele spêdzania wol-
nego czasu – ogl¹danie telewizji i jazda samochodem – najœciœlej koresponduj¹ z
oty³oœci¹

Prawdopodobieñstwo wyst¹pienia oty³oœci jest 5 razy wiêksze wœród dzieci,

które spêdzaj¹ przed telewizorem co najmniej 5 godz. dziennie, ni¿ wœród tych,
które ogl¹daj¹ telewizjê krócej ni¿ 2 godz. Czas poœwiêcany grom komputerowym
i surfowaniu po Internecie zamiast zabawom na powietrzu te¿ przyczynia siê do
wzrostu zagro¿enia oty³oœci¹

Innym skutkiem nieodpowiedniego od¿ywiania siê s¹ coraz czêstsze przypadki

poddawania siê zabiegom odsysania tkanki t³uszczowej. Uciekanie siê do tego œrodka
jest rozpaczliw¹ ostatecznoœci¹ dla tych, którym nie uda³o siê schudn¹æ, stosuj¹c
dietê. W 1998 r. w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono 400 tys. liposukcji

Ludzie z nadwag¹ mog¹ osi¹gn¹æ w³aœciw¹ wagê cia³a, jeœli bêd¹ równocze-

œnie zmniejszaæ wartoœæ kaloryczn¹ posi³ków i spalaæ wiêcej kalorii poprzez æwi-
czenia fizyczne. Z punktu widzenia systemu przemiany materii nadal jesteœmy
myœliwymi zbieraczami. Z tego wzglêdu æwiczenia fizyczne s¹ dla nas prawdopo-
dobnie imperatywem genetycznym.

Zmieszczenie æwiczeñ fizycznych w naszym codziennym rozk³adzie dnia nie

bêdzie ³atwe. Dzisiejsze miasta, projektowane dla samochodów, sk³aniaj¹ do groŸ-
nej dla ¿ycia rezygnacji z ruchu. Nasze zdrowie zale¿y wiêc od stworzenia otocze-
nia zachêcaj¹cego do spacerów, joggingu i jazdy na rowerze.

211

Wielkim wyzwaniem jest przeprojektowanie osiedli, uczynienie komunikacji

zbiorowej podstaw¹ miejskiego transportu, poszerzenie chodników, wyznaczenie
œcie¿ek zdrowia i œcie¿ek rowerowych. Trzeba te¿ w miejsce parkingów zak³adaæ
parki, place zabaw i boiska. Je¿eli nie bêdziemy w stanie ukszta³towaæ takiego stylu
¿ycia, który systematycznie bêdzie wymaga³ ruchu w ramach codziennego rozk³a-
du dnia, to epidemia oty³oœci – i zwi¹zane z ni¹ pogorszenie stanu zdrowia – bêdzie
siê rozszerza³a równolegle do postêpów urbanizacji.

OLEJ

ROWER

MIEŒCIE

Systemy transportu miejskiego oparte na pojazdach szynowych, rowerach i

chodnikach dla pieszych s¹ najlepszym, z punktu widzenia kosztów i wp³ywu na
œrodowisko, rozwi¹zaniem, jakie mo¿na sobie wyobraziæ. W du¿ych miastach dla
zapewnienia mo¿liwoœci ³atwego przemieszczania siê z miejsca na miejsce z regu³y
potrzebna jest kolej. To, czy bêdzie to kolej podziemna, naziemna czy kombinacja
obu tych systemów, zale¿y od wielkoœci miasta. Do przewo¿enia w mo¿liwie krót-
kim czasie mas ludzi w wielkich metropoliach bez w¹tpienia potrzebne jest metro.
W œredniej wielkoœci miastach lepszym fundamentem sprawnego systemu trans-
portu mo¿e byæ tramwaj. Podstaw¹, na której mo¿na budowaæ system transportu
miejskiego, jest kolej. Regularnie kursuj¹ce poci¹gi s¹ tym œrodkiem transportu, na
który ludzie mog¹ w okreœlonym miejscu zawsze liczyæ. Kiedy taki system ju¿
dzia³a, wêz³y komunikacyjne staj¹ siê naturalnymi oœrodkami, wokó³ których sku-
piaj¹ siê budynki publiczne, wie¿owce, zak³ady produkcyjne i sklepy.

Rower, bêd¹cy indywidualnym œrodkiem lokomocji, jest ze wzglêdu na zwrot-

noœæ dobrym uzupe³nieniem transportu szynowego. Ma wiele innych zalet. Przy-
czynia siê do roz³adowania t³oku na ulicach, ograniczenia zanieczyszczeñ powie-
trza, u³atwia walkê z oty³oœci¹, poprawia kondycjê fizyczn¹, nie wydziela dwutlen-
ku wêgla zmieniaj¹cego klimat i jest dostêpny dla miliardów ludzi, którzy nie mog¹
sobie pozwoliæ na kupno samochodu.

Rower mo¿e zwiêkszyæ mobilnoœæ i równoczeœnie zmniejszyæ zat³oczenie ulic,

a tak¿e ograniczyæ potrzebê uk³adania nawierzchni drogowych. Pasmo jezdni zaj-
mowane przez samochód mo¿e pomieœciæ œrednio 6 rowerów. Jeœli chodzi o parko-
wanie, to przewaga roweru jest jeszcze wiêksza; na miejscu postojowym dla samo-
chodu mo¿na zmieœciæ 20 rowerów

W miastach, gdzie podstaw¹ komunikacji jest samochód, ma³o co jest bardziej

dokuczliwe ni¿ ci¹g³e zanieczyszczanie œrodowiska, co szkodzi zarówno tym, któ-
rzy u¿ywaj¹ samochodów, jak i tym, którzy ich nie maj¹. Rower jest idealnym

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

212

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

antidotum na zanieczyszczenia, szczególnie przy przejazdach na krótkie dystanse.
Silniki samochodowe s¹ najmniej sprawne zaraz po starcie. Kiedy siê rozgrzewaj¹,
spalanie paliwa jest czystsze, ale wtedy jazda zwykle siê koñczy. Chocia¿ uwagê
opinii publicznej zaprz¹taj¹ wypadki samochodowe (ich liczba wynosi 885 tys. rocz-
nie), nie mog¹ siê one równaæ ze zgonami oko³o 3 mln mieszkañców miast spowo-
dowanymi zanieczyszczeniem powietrza

Rower jest nie tylko porêcznym œrodkiem transportu, to tak¿e idealne narzêdzie

przywrócenia równowagi kalorycznej w organizmie. Æwiczenia fizyczne s¹ cenne
same przez siê. Regularne æwiczenia, a takimi s¹ dojazdy do pracy na rowerze,
zmniejszaj¹ zagro¿enie chorobami sercowo-wieñcowymi, osteoporoz¹ i artretyzmem
oraz wzmacniaj¹ system immunologiczny. Miliony ludzi co miesi¹c p³ac¹ za korzy-
stanie z si³owni (do których jad¹ czêsto samochodem), gdzie æwicz¹ na rowerach
stacjonarnych, ¿eby uzyskaæ te same korzyœci.

Niewiele metod zmniejszania emisji wêgla (pierwiastkowego) jest tak skutecz-

nych, jak zast¹pienie na krótkich dystansach samochodów rowerami. Rower wa¿¹-
cy przeciêtnie 13 kg jest cudem sprawnoœci technicznej. Samochód, na którego
budowê potrzeba 1–2 ton materia³ów, s³u¿¹cy do przewo¿enia czêsto tylko 1 osoby,
jest w porównaniu z nim bardzo nieekonomiczny. Rower, oprócz tego, ¿e u³atwia
przemieszczanie siê z miejsca na miejsce i utrzymanie formy fizycznej, przyczynia
siê do stabilizowania klimatu.

Zalety roweru jako œrodka transportu dla ludnoœci o niskich dochodach ujawni-

³y siê jaskrawo w Chinach. W 1976 r. w Chinach wyprodukowano 6 mln rowerów.
Po reformach z 1978 r., które doprowadzi³y do przyspieszenia wzrostu gospodar-
czego, zwiêkszenia dochodów ludnoœci oraz ustanowienia gospodarki rynkowej, w
której ludzie mogli korzystaæ ze swobody wyboru, produkcja rowerów zaczê³a ro-
sn¹æ, przekraczaj¹c w 1988 r. 40 mln sztuk. Kiedy rynek zosta³ w zasadzie nasyco-
ny, produkcja nieco siê zmniejszy³a i utrzymuje siê obecnie w granicach 20–40 mln
sztuk rocznie. Ogromny wzrost liczby posiadaczy rowerów po reformie 1978 r. do
540 mln zapewni³ najwiêkszy w historii wzrost mobilnoœci Chiñczyków. Rower
zapanowa³ na ulicach miast i drogach wiejskich

W³adze miast w wielu miejscach globu zaczynaj¹ wykorzystywaæ rower do

ró¿nych celów. W Stanach Zjednoczonych ponad 80% komend policji w miastach
licz¹cych od 50 tys. do 249 tys. mieszkañców i 96% w miastach licz¹cych ponad
250 tys. mieszkañców wysy³a patrole uliczne na rowerach. Funkcjonariusze na ro-
werach dzia³aj¹ skuteczniej m.in. dlatego, ¿e ³atwiej i szybciej mog¹ docieraæ na
miejsce zdarzenia czy przestêpstwa. Dokonuj¹ oni przeciêtnie o 50% wiêcej zatrzy-
mañ dziennie ni¿ funkcjonariusze w samochodach. Dbaj¹cy o finanse urzêdnicy

213

doceniaj¹ to, ¿e koszty korzystania z rowerów s¹ minimalne w porównaniu z kosz-
tami utrzymania samochodów. Has³o: „Wy¿sza wydajnoœæ po ni¿szych kosztach”
zwyciê¿a w umys³ach wielu ojców miast. Dodatkow¹ korzyœci¹ jest zacieœnienie
stosunków funkcjonariuszy na rowerach z mieszkañcami

W wiêkszych miastach œwiata korzysta siê zwykle z us³ug pos³añców na rowe-

rach. Mog¹ oni dostarczaæ ma³e paczki o wiele szybciej i sprawniej, a tak¿e taniej
ni¿ pos³añcy korzystaj¹cy z samochodów. Wraz z rozwojem gospodarki informa-
cyjnej i upowszechnianiem siê handlu elektronicznego zapotrzebowanie na szybk¹,
niezawodn¹ s³u¿bê dorêczycielsk¹ w miastach roœnie skokowo. Wielu konkuruj¹cym
internetowym firmom wysy³kowym szybkie dorêczanie przysparza klientów. W takich
miastach jak Nowy Jork tworzy to ogromne zapotrzebowanie na us³ugi pos³añców na
rowerach. W 2000 r. funkcjonowa³o tam oko³o 300 rowerowych firm dorêczyciel-
skich, konkuruj¹cych o udzia³ w rynku wartym 700 mln dol. rocznie. W du¿ych
miastach rower staje siê integraln¹ czêœci¹ zaplecza handlu elektronicznego

Warunkiem wykorzystania mo¿liwoœci roweru jest stworzenie odpowiedniego

systemu transportu. Trzeba w tym celu budowaæ œcie¿ki rowerowe oraz wyznaczaæ
pasy ulic dla rowerów. Powinny one byæ tak zaprojektowane, aby s³u¿y³y zarówno
doje¿d¿aj¹cym do pracy, jak i spacerowiczom. Korzystanie z roweru jest te¿ u³a-
twione dziêki udostêpnieniu parkingów i pryszniców w miejscach pracy. W krajach
uprzemys³owionych w projektowaniu dostosowanych do potrzeb roweru systemów
transportu przoduj¹ Holendrzy, Duñczycy i Niemcy

W Holandii, bêd¹cej w tej dziedzinie niekwestionowanym liderem wœród kra-

jów uprzemys³owionych, opracowano perspektywiczny plan rozwoju komunikacji,
w którym rower odgrywa wa¿n¹ rolê. Poza budow¹ œcie¿ek rowerowych i wyzna-
czaniem pasów ulic dla rowerów we wszystkich miastach w planie tym przewidzia-
no zmiany w prawie drogowym, uznaj¹ce rower za pojazd uprzywilejowany w sto-
sunku do samochodu; sygnalizacja œwietlna na skrzy¿owaniach pozwoli rowerom
ruszaæ przed samochodami

Oko³o 30% wszystkich przejazdów w miastach holenderskich przypada na ro-

wery w porównaniu z 1% w Stanach Zjednoczonych. Holandia i Japonia podjê³y
skoordynowane dzia³ania w celu zintegrowania komunikacji rowerowej i szyno-
wej, buduj¹c parkingi rowerowe przy ka¿dej stacji kolei i u³atwiaj¹c w ten sposób
cyklistom dojazdy do pracy. W Japonii pos³ugiwanie siê rowerem przy dojazdach
do tras kolejowych sta³o siê tak powszechne, ¿e niektóre stacje zosta³y wyposa¿one
w piêtrowe parkingi rowerowe, jakie buduje siê dla samochodów

Hiszpania, która najpóŸniej przy³¹czy³a siê do klubu entuzjastów roweru, od-

da³a do u¿ytku do koñca 2000 r. 80 nowo zbudowanych tras rowerowych; obecnie

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

214

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

oko³o 965 km tras ma now¹ nawierzchniê i jest zaopatrzonych w drogowskazy.
Dalszych 640 km jest w trakcie budowy i ju¿ mo¿na z nich korzystaæ, choæ nie maj¹
jeszcze u³o¿onej nawierzchni

Miasta, w których nast¹pi³o powi¹zanie kolei i roweru, szczególnie zaœ ich in-

tegracja w jednolity system transportu, s¹ ewidentnie bardziej przyjazne cz³owie-
kowi ni¿ te, gdzie podstaw¹ systemu transportu jest samochód. Ha³as, zanieczysz-
czenia, t³ok i zdenerwowanie – wszystko staje siê mniej dokuczliwe. I ludzie, i
œrodowisko s¹ zdrowsi.

LANOWANIE

MIAST

DLA

LUDZI

Z pocz¹tkiem nowego wieku mieszkañcy miast, w krajach zarówno uprzemy-

s³owionych, jak i rozwijaj¹cych siê, uœwiadamiaj¹ sobie coraz dobitniej istnienie
naturalnego konfliktu miêdzy samochodem a miastem. Pojazd, z którym wi¹zano
nadzieje na zwiêkszenie mobilnoœci, w du¿ej mierze spe³nione w œrodowisku wiej-
skim, nie mo¿e tego samego zapewniæ w miastach. Tu, po przekroczeniu pewnego
punktu, przemieszczanie siê samochodem coraz wiêkszej rzeszy ludzi staje siê w
rzeczywistoœci coraz trudniejsze.

System transportu miejskiego, którego podstaw¹ jest samochód, w miarê jak

wzrasta zat³oczenie mo¿e byæ przyczyn¹ frustracji, która czasem przybiera postaæ
„furii drogowej”. Zanieczyszczenie powietrza w miastach, którego Ÿród³em s¹ prze-
wa¿nie samochody, skraca ¿ycie milionom ludzi.

T³ok przynosi te¿ bezpoœrednie straty ekonomiczne w postaci obni¿aj¹cej siê

efektywnoœci transportu oraz straty czasu i energii. Jak ju¿ zauwa¿ono, wyd³u¿aj¹-
cy siê czas dojazdów do pracy jest obecnie przyczyn¹ frustracji mieszkañców naj-
ró¿niejszych miast – Bangkoku, Pekinu, Houston, Rzymu, S

„o Paulo i Tel Awiwu.

Inny rodzaj ceny, jak¹ p³ac¹ mieszkañcy miast przywi¹zani do samochodu, jest

natury psychologicznej; chodzi o stratê kontaktu z natur¹, o kompleks asfaltu. Poja-
wia siê coraz wiêcej dowodów na to, ¿e ludzie maj¹ wrodzon¹ potrzebê kontaktu z
natur¹. Zarówno ekologowie, jak i psychologowie s¹ tego œwiadomi od d³u¿szego
czasu. Ekologowie pod kierunkiem E.O. Wilsona sformu³owali teoriê biofilii (bio-
philia hypothesis), która g³osi, ¿e ludzie nie maj¹cy kontaktu z natur¹ popadaj¹ w
nastrój przygnêbienia i ¿e tego rodzaju deprywacja prowadzi do mierzalnego po-
gorszenia jakoœci ¿ycia

Psychologowie nazywaj¹ tê teoriê ekopsychologi¹, ale twierdz¹ to samo. Wy-

bitny przedstawiciel ekopsychologii Theodore Roszak powo³uje siê na studium,
które dowodzi uzale¿nienia cz³owieka od natury, przytaczaj¹c wskaŸniki powrotu

215

do zdrowia pacjentów szpitala w Pensylwanii. Okaza³o siê, ¿e ci, którzy le¿eli w
pokojach z oknami wychodz¹cymi na parking, potrzebowali na to wiêcej czasu ni¿
ci, których pokoje znajdowa³y siê od strony ogrodów, gdzie ros³a trawa, drzewa,
kwiaty i fruwa³y ptaki

Jednym z argumentów przemawiaj¹cych za zak³adaniem ogródków dzia³ko-

wych w miastach jest to, ¿e poza dostarczaniem ¿ywnoœci przyczyniaj¹ siê do po-
wiêkszenia terenów zielonych i umacniaj¹ wiêzi spo³eczne. Praca w ogródkach oraz
obserwowanie wszystkiego, co roœnie, maj¹ terapeutyczne oddzia³ywanie, maj¹ce
najprawdopodobniej zwi¹zek z odleg³ymi epokami, kiedy ka¿dy obrabia³ ziemiê.
Pojawiaj¹ siê zachêcaj¹ce oznaki zmiany nastawienia opinii spo³ecznej, sygna³y,
które œwiadcz¹ o zainteresowaniu projektowaniem miast dla ludzi, a nie dla samo-
chodów. Widaæ to równie¿ w Stanach Zjednoczonych. Wzrost przejazdów publicz-
nymi œrodkami transportu o 5% rocznie od 1995 r. wskazuje, ¿e pewna liczba ludzi
przesiada siê z samochodów do autobusów, metra i tramwajów. Kraj, który wpro-
wadza³ œwiat w erê motoryzacji, zaczyna przewodziæ w odwrocie od kompletnego
uzale¿nienia od samochodu

Burmistrzowie miast oraz urbaniœci na ca³ym œwiecie zaczynaj¹ rewidowaæ po-

gl¹dy na rolê samochodu w miejskich systemach transportu. Rozwój transportu
miejskiego w Trzecim Œwiecie wymaga rozstrzygniêcia jednej fundamentalnej
kwestii. Jak stwierdzono w rozdziale 1, grupa wybitnych chiñskich uczonych za-
kwestionowa³a decyzjê w³adz w Pekinie w sprawie rozwoju transportu samochodo-
wego. Wskazuj¹ oni na podstawowy fakt, ¿e Chiny nie maj¹ doœæ ziemi, aby rozbu-
dowywaæ tego rodzaju komunikacjê i jednoczeœnie wy¿ywiæ ludnoœæ. To, co jest
prawd¹ w odniesieniu do Chin, odnosi siê tak¿e do Indii i dziesi¹tków innych gêsto
zaludnionych krajów rozwijaj¹cych siê

Niektórym miastom, w krajach zarówno rozwiniêtych, jak i rozwijaj¹cych siê,

udaje siê radykalnie polepszyæ warunki komunikacji dziêki ograniczeniu ruchu sa-
mochodowego. W 1974 r. burmistrz Kurytyby zaproponowa³ zorganizowanie sys-
temu transportu, nie na wzór zachodni, lecz takiego, który mia³ byæ tañszy i wygod-
niejszy. Od tego czasu system komunikacyjny tego miasta zosta³ ca³kowicie prze-
budowany. Jak informuje Molly O’Meara Sheehan, mimo ¿e

mieszkañców Ku-

rytyby posiada samochody, to

przejazdów w mieœcie przypada na autobusy. Od

1974 r. liczba mieszkañców Kurytyby podwoi³a siê, ale ruch samochodowy w mie-
œcie zmniejszy³ siê o 30%; jest to godne podziwu osi¹gniêcie

Niektóre miasta radz¹ sobie lepiej w planowaniu swego rozwoju ni¿ inne. Pro-

jektuj¹ systemy komunikacyjne zapewniaj¹ce ³atwoœæ przemieszczania siê, nie za-
nieczyszczaj¹ce powietrza i zachêcaj¹ce do za¿ywania ruchu fizycznego. Kontra-

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

216

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

stuje to silnie z ¿yciem w miastach, w których panuje t³ok, szkodliwe dla zdrowia
zanieczyszczenia i nie ma wielu okazji do æwiczenia miêœni. Tam, gdzie 95% pra-
cuj¹cych mieszkañców doje¿d¿a do pracy samochodami, jak w Atlancie, miasto ma
powa¿ne problemy (zob. tablica 9.4). Inaczej przedstawia siê sytuacja w Amster-
damie, gdzie tylko 40% pracowników doje¿d¿a do pracy samochodami, 35% –
rowerami albo dociera pieszo, a 25% – korzysta ze œrodków komunikacji zbioro-
wej. Sposoby docierania do pracy w Kopenhadze s¹ prawie identyczne jak w Am-
sterdamie. W Pary¿u nieco mniej ni¿ po³owa doje¿d¿aj¹cych korzysta z samo-
chodów. Mimo ¿e miasta europejskie s¹ starsze, czêsto z w¹skimi uliczkami, s¹
mniej zat³oczone ni¿ Atlanta

Tablica 9.4. Struktura dojazdów do pracy w wybranych miastach na pocz¹tku lat dziewiêæ-

dziesi¹tych wed³ug œrodka transportu

Miasto

Liczba mieszkaÒcÛw

årodek transportu

prywatny

publiczny

pieszo/rower/inne

(w mln)

(w %)

Amsterdam

1,4

Atlanta

2,5

5 0

Bangkok

6,5

Bogota

6,1

Kair

9,7

Kopenhaga

1,3

Kurytyba

2,2

Lagos

10,3

Los Angeles

13,1

6 6

Nowy Jork

16,6

30 9

Paryø

9,5

Portland

1,3

90 6 4

Singapur

3,3

Tokio

27,0

Waszyngton

3,5

16 7

• r ó d ³ o: O’Meara Sheehan, City..., op. cit., s. 11.

Nic dziwnego, ¿e miasta bardziej uzale¿nione od samochodu s¹ bardziej zat³o-

czone i mniej przejezdne ni¿ te, które zapewniaj¹ wiêkszy wybór œrodków dojazdu
do pracy. Akurat ten œrodek lokomocji, z którym wi¹zano wielkie nadzieje na po-
prawê mobilnoœci, w rzeczywistoœci unieruchamia mieszkañców miast, utrudniaj¹c
zarówno bogatym, jak i biednym poruszanie siê w ich granicach.

217

Rozwi¹zania systemów transportu, szczególnie szynowego, kszta³tuj¹ sposoby

wykorzystania terenu i kierunki rozwoju miast, jednak w czasach najnowszych do-
tacje bud¿etowe do transportu niezmiennie preferowa³y rozbudowê i utrzymanie
autostrad i ulic. Zaprojektowanie bardziej przyjaznych cz³owiekowi miast oraz œrod-
ków przemieszczania siê z miejsca na miejsce wymaga zmiany struktury wydatków
bud¿etowych pod k¹tem potrzeb rozwoju transportu szynowego lub autobusowego
oraz tworzenia infrastruktury dla komunikacji rowerowej. Obecne strategie rozwo-
ju transportu wielu krajów rozwijaj¹cych siê zak³adaj¹, ¿e wszystkich bêdzie kie-
dyœ staæ na samochód. Niestety, bior¹c pod uwagê niedostatek wolnej przestrzeni
niezbêdnej do rozwoju motoryzacji, nie mówi¹c o braku pieniêdzy, jest to za³o-
¿enie nierealistyczne. W tej sytuacji kraje te zapewni³yby wiêksz¹ mobilnoœæ,
gdyby wspiera³y rozwój transportu publicznego i propagowa³y komunikacjê rowe-
row¹.

Je¿eli rz¹dy krajów rozwijaj¹cych siê bêd¹ nadal kierowa³y wiêkszoœæ œrodków

publicznych, jakie mog¹ przeznaczyæ na rozwój transportu, na komunikacjê samo-
chodow¹, skoñczy siê to tym, ¿e zbuduj¹ system s³u¿¹cy w¹skiej grupie w³aœcicieli
samochodów, w wielu krajach szacowanej na oko³o 15% populacji. Wiêkszoœæ z
pozosta³ych 85% nie bêdzie mia³a ¿adnych mo¿liwoœci przemieszczania siê z miej-
sca na miejsce. Przyznanie ju¿ obecnie, ¿e przewa¿aj¹ca czêœæ ludnoœci œwiata praw-
dopodobnie nigdy nie bêdzie dysponowaæ samochodem, mo¿e sk³oniæ do zasadni-
czej reorientacji planów i kierunków inwestowania w rozwój transportu

Istnieje wiele sposobów restrukturyzacji systemu transportu, tak aby s³u¿y³ on

wszystkim ludziom, nie tylko tym najbogatszym, ¿eby u³atwia³, a nie utrudnia³
przemieszczanie siê z miejsca na miejsce i sprzyja³ utrzymaniu, a nie utracie zdro-
wia. Jednym z tych sposobów jest cofniêcie dofinansowania przez pracodawców
kosztów parkowania. Na przyk³ad w Stanach Zjednoczonych dop³aty te, oceniane
na 31,5 mld dol. rocznie, bez w¹tpienia zachêcaj¹ ludzi do je¿d¿enia do pracy sa-
mochodami

W 1992 r. w stanie Kalifornia wydano przepis, aby pracodawcy oprócz dop³at

do parkowania finansowali dojazdy do pracy œrodkami publicznymi albo zakupy
rowerów i aby wydatki na jeden i drugi cel by³y w równej wysokoœci. W firmach,
które udostêpni³y dane na ten temat, wspomniana zmiana polityki spowodowa³a
ograniczenie dojazdów do pracy samochodami o oko³o 17%. W USA w ustawie
federalnej Transportation Equity Act of the 21st Century z 1998 r. przewidziano
zmianê przepisów podatkowych, tak aby obywatele doje¿d¿aj¹cy do pracy œrodka-
mi transportu publicznego albo wspólnie jednym samochodem mieli prawo do zwol-
nionych od opodatkowania dodatków, równych dop³atom do parkowania samocho-

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

218

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

dów. Spo³eczeñstwa powinny ¿¹daæ nie subsydiowania, ale opodatkowania parko-
wania, odzwierciedlaj¹cego koszty zat³oczenia miast nadmiern¹ liczb¹ samocho-
dów, jakie ponosi spo³eczeñstwo

Niektóre miasta roz³adowuj¹ korki uliczne, pobieraj¹c op³aty za wjazd samo-

chodem do œródmieœcia. Singapur, od dawna przoduj¹cy w innowacjach komunika-
cyjnych, wprowadzi³ op³atê za korzystanie ze wszystkich dróg dojazdowych do
miasta. Czujniki elektroniczne rejestruj¹ wje¿d¿aj¹ce do miasta samochody i na tej
podstawie obci¹¿aj¹ karty kredytowe ich posiadaczy. Przyczyni³o siê to do zmniej-
szenia liczby samochodów kr¹¿¹cych po ulicach i zapewnienia jego mieszkañcom
wiêkszej swobody poruszania siê ni¿ w wielu innych miastach

Z doœwiadczeñ Singapuru skorzysta³o Trondheim, trzecie co do wielkoœci mia-

sto w Norwegii. Teraz Londyn zamierza pobieraæ op³aty od kierowców wje¿d¿aj¹-
cych do œródmieœcia, ratuj¹c siê przed d³awi¹cymi je korkami*. Takie œrodki odno-
sz¹ oczywiœcie najlepszy skutek, je¿eli towarzysz¹ im inwestycje w rozwój trans-
portu publicznego i rowerowego. Mo¿na siê spodziewaæ, ¿e inne zat³oczone miasta
zaczn¹ stosowaæ podobne œrodki

Coraz wiêcej miast wyznacza strefy zamkniête dla samochodów. Jest to coraz

powszechniejsza praktyka. Strefy zamkniête wyznaczono m.in. w Sztokholmie,
Wiedniu, Pradze i Rzymie. W lecie 2001 r. w Pary¿u wprowadzono eksperymental-
nie ca³kowity zakaz ruchu samochodów na d³ugich odcinkach wzd³u¿ Sekwany

Inn¹ innowacj¹, która przyczyni³a siê do znacznego zmniejszenia zat³oczenia

parkingów, jest wspólne korzystanie z samochodów. Ten sposób, wymyœlony naj-
pierw w Europie, umo¿liwia korzystanie z samochodu ludziom, którzy nie musz¹
go u¿ywaæ codziennie. Zespo³y wspólnego u¿ytkowania samochodów mog¹ korzy-
staæ z publicznego wsparcia, jak w Amsterdamie, albo dzia³aæ jako spó³ki prywat-
ne, jak w Berlinie. W tym ostatnim mieœcie Carsten i Marcus Petersenowie zakupili
kilka samochodów i zaczêli przyjmowaæ zg³oszenia chêtnych do korzystania z nich.
Dla ludzi niekorzystaj¹cych regularnie z samochodu jego kupno jest ogromnym
wydatkiem, a dla spo³eczeñstwa – rozwój motoryzacji oznacza koniecznoœæ finan-
sowania budowy parkingów. Wraz z pojawieniem siê firm wspólnego u¿ytkowania
samochodów otoczenie domów mieszkalnych nie musi ju¿ byæ zat³oczone zaparko-
wanymi samochodami

O popularnoœci tego pomys³u œwiadczy wzrost liczby cz³onków zrzeszonych w

tego rodzaju organizacjach. W Europie grupy wspólnego u¿ytkowania samocho-
dów licz¹ obecnie 70 tys. cz³onków w 300 miastach i 8 krajach – od Irlandii po

* Wprowadzono je w lutym 2003 r. [przyp. t³um.].

219

Austriê. Gary Gardner z Worldwatch Institute podaje, ¿e ka¿dy wspólnie u¿ytko-
wany samochód eliminuje z ruchu 4 samochody prywatne, przyczyniaj¹c siê do
oszczêdnoœci pieniêdzy, zmniejszenia zu¿ycia materia³ów i zat³oczenia centrów
miast

Jeszcze inn¹ godn¹ uwagi inicjatyw¹ jest pomys³ przekszta³cenia stacji metra w

atrakcyjne, tak¿e kulturalnie, miejsca spotkañ. O metrze moskiewskim, ze stacjami
ozdobionymi dzie³ami sztuki, s³usznie mówi siê jako o perle w koronie Rosji. Union
Station w Waszyngtonie, gdzie sieæ metra ³¹czy siê z trasami InterCity, jest archi-
tektonicznym cackiem. Po zakoñczeniu restauracji w 1988 r. sta³a siê ona miejscem
spotkañ z licznymi restauracjami, sklepami i salami konferencyjnymi.

Jedn¹ z bardziej interesuj¹cych innowacji, maj¹c¹ na celu zachêcenie do korzy-

stania z komunikacji publicznej, zaproponowano w State College, ma³ym miasteczku
w œrodkowej Pensylwanii, siedzibie Uniwersytetu Pensylwanii. Staraj¹c siê zmniej-
szyæ zatory drogowe na ulicach i parkingach na terenie kampusu, w 1999 r. w³adze
uniwersyteckie zdecydowa³y, ¿e udziel¹ 1 mln dol. dotacji lokalnym liniom auto-
busowym na sfinansowanie bezp³atnych przejazdów dla studentów, pracowników
naukowych i administracyjnych uniwersytetu. Dziêki temu frekwencja w autobu-
sach State College podskoczy³a w ci¹gu roku o 240%, zmuszaj¹c towarzystwo au-
tobusowe do zakupu du¿ej liczby nowych autobusów do przewo¿enia dodatkowej
liczby pasa¿erów. To posuniêcie przyczyni³o siê do przekszta³cenia kampusu w przy-
jemne, atrakcyjne miejsce, co jest powa¿nym atutem przy rekrutacji zarówno stu-
dentów, jak i kadry pedagogicznej

Innowacj¹, która budzi zainteresowanie w Stanach Zjednoczonych, jest udzie-

lanie kredytów hipotecznych premiuj¹cych „za dobr¹ lokalizacjê”. Maj¹ one na
celu nagradzanie kupuj¹cych albo restauruj¹cych domy po³o¿one w pobli¿u wê-
z³ów komunikacyjnych. Dziêki takiej lokalizacji ¿yj¹cy w tych rejonach ludzie mog¹
obejœæ siê bez samochodów albo przynajmniej ograniczyæ siê do posiadania jedne-
go pojazdu. Dziêki zmniejszeniu kosztów utrzymania mog¹ oni zaci¹gn¹æ wiêksze
kredyty. Ten instrument finansowy, obmyœlany przez Radê Ochrony Zasobów Na-
turalnych (Natural Resources Defense Council), znane amerykañskie stowarzysze-
nie ochrony œrodowiska, zosta³ wprowadzony eksperymentalnie w Chicago, Los
Angeles i Seattle

Inn¹ inicjatywê, która przynosi dobre wyniki, podjê³a organizacja spo³eczna

pod nazw¹ Oœrodek Spraw Publicznych w Indiach. Przeprowadza ona wœród miesz-
kañców g³ównych miast sonda¿e na temat jakoœci us³ug komunalnych. Wyniki pu-
blikuje w formie raportów, które trafiaj¹ do mediów i maj¹ szeroki kr¹g odbiorców.
Jednym z osi¹gniêæ tej organizacji by³o ujawnienie szeroko rozpowszechnionej ko-

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

220

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

rupcji w Bangalore, gdzie 1 na 8 ankietowanych mieszkañców przyzna³, ¿e za za³a-
twienie swojej sprawy musia³ daæ urzêdnikowi miasta ³apówkê

Jednym z najbardziej niepokoj¹cych aspektów rozwoju miast w krajach rozwi-

jaj¹cych siê jest to, ¿e jest on kszta³towany przez nielegalne dzielnice biedoty. Jak
stwierdza jedno ze studiów, miliony bezimiennych przybyszów osiedlaj¹cych siê w
miastach nadaj¹ kierunek ich rozwojowi. W³adze Kurytyby w Brazylii, które i tym
razem wyst¹pi³y w roli pioniera, wyznaczy³y tereny przeznaczone na osiedla biedo-
ty. Inne rozwi¹zanie, czyli pozostawienie im swobody osiedlania siê, gdzie tylko
mog¹ – na stromych zboczach, w zagro¿onych powodzi¹ dolinach rzek albo w in-
nych niebezpiecznych miejscach – utrudnia zapewnienie im podstawowych us³ug,
jak komunikacja, zaopatrzenie w wodê oraz kanalizacja. Dziêki zarezerwowaniu
dzia³ek ziemi na dzielnice nêdzy rozwój przestrzenny Kurytyby mo¿e byæ kszta³to-
wany zgodnie z urzêdowym planem rozwoju miasta

Z nastaniem nowego wieku nale¿y na nowo przemyœleæ rolê samochodu, jak¹

bêdzie odgrywa³ w przysz³oœci w komunikacji miejskiej. Mo¿e to byæ jeden z naj-
bardziej fundamentalnych zwrotów w myœleniu o sprawach transportu, jakie doko-
na³y siê od ubieg³ego wieku. Jest paradoksem, ¿e samochody i ciê¿arówki, które
umo¿liwi³y burzliw¹ urbanizacjê, teraz przyczyniaj¹ siê do pogorszenia warunków
¿ycia w miastach.

Kilka lat temu, uczestnicz¹c w konferencji w Bostonie, zmierza³em pewnego

ranka pieszo do miejsca obrad konferencji, znajduj¹cego siê kilka budynków dalej.
Miêdzy moim hotelem a miejscem obrad bieg³a droga szybkiego ruchu przecinaj¹-
ca miasto. Musia³em jakiœ czas zaczekaæ na zmianê œwiate³, aby przedostaæ siê na
jej drug¹ stronê. Obserwuj¹c, jak jest uci¹¿liwa dla okolicznych mieszkañców z
powodu ha³asu, zanieczyszczeñ i zat³oczenia, wspó³czu³em im. I wspó³czu³em nam
wszystkim jako rodzajowi ludzkiemu. Nie s¹dzê, ¿e jest to ostateczny wynik ewo-
lucji spo³ecznej cz³owieka. Mo¿emy ¿yæ lepiej.

221

ZÊŒÆ

JAK OSI¥GN¥Æ CEL?

222

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

223

OZDZIA

£ 10

RZEZ

ZMNIEJSZENIE

DZIETNOŒCI

STABILIZACJI

DEMOGRAFICZNEJ

Liczba ludnoœci œwiata zwiêkszy³a siê od 1950 r. ponad dwukrotnie. Urodzeni

przed t¹ dat¹ s¹ pierwszym pokoleniem w historii ludzkoœci, które by³o œwiadkiem
takiego wzrostu liczebnoœci populacji za swojego ¿ycia. Inaczej rzecz ujmuj¹c – od
1950 r. na œwiecie przyby³o wiêcej ludzi ni¿ w ci¹gu poprzedzaj¹cych 4 mln lat, od
kiedy cz³owiek stan¹³ na dwóch nogach

Przez te 4 mln lat populacja ludzka by³a nieliczna – liczono j¹ zaledwie w

tysi¹cach. Na pocz¹tku rozwoju rolnictwa ludnoœæ œwiata szacowano na 8 mln, czy-
li niespe³na

liczby mieszkañców dzisiejszego Tokio. Wraz z upowszechnieniem

uprawy ziemi przyrost ludnoœci uleg³ przyspieszeniu. Z nadejœciem rewolucji prze-
mys³owej zaczê³o nas przybywaæ jeszcze szybciej. Po 1950 r. nast¹pi³a eksplozja
ludnoœciowa.

Próbuj¹c zdaæ sobie sprawê z rozmiarów wzrostu liczebnoœci populacji w ostat-

nim pó³wieczu, mo¿emy sobie wyobraziæ 100 tys. osób wype³niaj¹cych stadion w
czasie meczu lub koncertu, ale trudno sobie unaoczniæ roczny przyrost ludnoœci na
poziomie 80 mln. Aby wyrobiæ sobie pojêcie o jego rozmiarach, mo¿emy go przy-
równaæ do liczby mieszkañców Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii i Szwecji razem
wziêtych.

Mimo napiêæ wywo³ywanych ci¹g³ym powiêkszaniem siê liczebnoœci popula-

cji ONZ przewiduje, ¿e zwiêkszy siê ona z 6,1 mld w 2000 r. do 9,3 mld w 2050 r.
Jeszcze bardziej niepokoi to, ¿e ca³y przyrost, maj¹cy wynieœæ 3,2 mld ludzi, przy-
padnie na kraje rozwijaj¹ce siê. Bior¹c pod uwagê wszystko, co dotychczas stwier-
dzono, mo¿na w¹tpiæ, czy tak siê rzeczywiœcie stanie. Niepewne jest tylko to, czy

224

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

prognozy te siê nie sprawdz¹ dlatego, ¿e wczeœniej upowszechni siê model mniej-
szej rodziny, czy dlatego, ¿e do tego nie dojdzie i zacznie rosn¹æ umieralnoœæ.

W wielu krajach, których liczba ludnoœci szybko zwiêksza³a siê przez kilka

dziesiêcioleci, wyst¹pi³y objawy demograficznego zmêczenia. Ich rz¹dy, zmagaj¹-
ce siê z zadaniem zapewnienia rosn¹cej liczbie dzieci wykszta³cenia i miejsc pracy
dla coraz wiêkszej liczby m³odzie¿y oraz staraj¹ce siê uporaæ z ekologicznymi skut-
kami wzrostu liczebnoœci populacji, s¹ u kresu mo¿liwoœci. Bez skoordynowanych
dzia³añ w³adz krajowych i spo³ecznoœci miêdzynarodowej na rzecz szybkiego upo-
wszechnienia modelu mniej licznej rodziny niemo¿liwe bêdzie rozwi¹zanie proble-
mu niedostatku ziemi i wody, co mo¿e prowadziæ do destabilizacji politycznej, za-
³amania gospodarczego i wzrostu umieralnoœci.

W tej sytuacji, kiedy na dodatek pojawiaj¹ siê nowe zagro¿enia, jak wirus HIV

czy wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych, rz¹dy czêsto s¹ bezradne. Proble-
my, z którymi zwykle sobie radz¹ spo³eczeñstwa krajów uprzemys³owionych, w
wielu krajach rozwijaj¹cych siê przeradzaj¹ siê w prawdziwe klêski spo³eczne. Sze-
rz¹ siê zaka¿enia wirusem HIV, a zwiêkszaj¹ca siê umieralnoœæ mieszkañców nie-
których krajów afrykañskich mo¿e doprowadziæ do zahamowania rozwoju demo-
graficznego. Wzrost wskaŸnika umieralnoœci jest now¹, tragiczn¹ tendencj¹ w tym
rozwoju.

Pytanie nie brzmi wiêc, czy przyrost liczby ludnoœci ulegnie spowolnieniu, ale

w jaki sposób do tego dojdzie. W zaktualizowanej d³ugofalowej prognozie demo-
graficznej z 1998 r. ONZ obni¿y³a szacunek liczby ludnoœci w 2050 r. o oko³o 500
mln. W

przypisano to szybszemu ni¿ wczeœniej przewidywano zmniejszaniu siê

dzietnoœci. Ale

spadku ma byæ spowodowana wzrostem umieralnoœci, szczegól-

nie z powodu zwiêkszenia liczby zaka¿eñ wirusem HIV w Afryce. Po raz pierwszy
w ci¹gu nieca³ego pó³wiecza prognozy ludnoœciowe zosta³y skorygowane w dó³ z
powodu wzrostu liczby zgonów. W tej sytuacji g³ównym zadaniem jest przyhamo-
wanie wzrostu liczby ludnoœci w krajach rozwijaj¹cych siê poprzez obni¿enie przy-
rostu naturalnego, poniewa¿ w przeciwnym przypadku nast¹pi to na skutek wzrostu
umieralnoœci

CIECZKA

PRZODU

ALBO

KATASTROFA

Obecnie ¿yjemy w œwiecie demograficznie podzielonym, charakteryzuj¹cym

siê tym, ¿e ró¿nice w prognozowanym wzroœcie ludnoœci w poszczególnych kra-
jach s¹ wiêksze ni¿ w jakimkolwiek wczeœniejszym okresie historycznym. W wiêk-
szoœci krajów europejskich i w Japonii poziom zaludnienia jest ustabilizowany albo

225

obni¿a siê, ale w innych pañstwach, jak Etiopia, Pakistan i Arabia Saudyjska, liczba
ludnoœci podwoi siê lub nawet potroi, zanim nast¹pi przewidywana stabilizacja.

Demografowie pos³uguj¹ siê trzyetapowym modelem odwzorowuj¹cym me-

chanizm zmian stopy wzrostu zaludnienia zachodz¹cych wraz z postêpem cywili-
zacyjnym. W pierwszym okresie notuje siê wysokie wskaŸniki wzrostu zarówno
urodzeñ, jak i zgonów, co sprawia, ¿e przyrost ludnoœci jest niewielki albo zerowy.
W drugim okresie umieralnoœæ spada, liczba urodzeñ zaœ pozostaje wysoka, a tym
samym przyrost ludnoœci jest wy¿szy. W trzecim okresie wskaŸniki przyrostu natu-
ralnego i umieralnoœci spadaj¹, liczba ludnoœci stabilizuje siê, co tworzy dla niej
lepsze i godniejsze warunki ¿ycia ni¿ w pierwszym okresie. Zak³ada siê, ¿e rozwój
demograficzny poszczególnych krajów zmierza od pierwszego do trzeciego etapu

Dzisiaj nie ma krajów znajduj¹cych na pierwszym etapie rozwoju demogra-

ficznego; wszystkie przechodz¹ etap albo drugi, albo trzeci. Jednak niektóre kraje
zamiast zgodnie z oczekiwaniami systematycznie zbli¿aæ siê do etapu trzeciego,
cofaj¹ siê do etapu pierwszego; jest to skutek odwrócenia historycznej tendencji
zmierzaj¹cej do spadku umieralnoœci wprowadzaj¹cej œwiat w now¹ erê demogra-
ficzn¹. Je¿eli kraje znajduj¹ce siê na œrednim etapie transformacji demograficznej
nie zdo³aj¹ siê z niego wyrwaæ w ci¹gu najbli¿szych dziesiêcioleci, to szybki wzrost
liczby ludnoœci w koñcu wyczerpie zasoby natury, prowadz¹c do kryzysu gospo-
darczego i spychaj¹c spo³eczeñstwa na powrót w fazê wysokiej umieralnoœci. W
d³u¿szym czasie nie ma poœredniego wyjœcia. Albo ucieczka do przodu, albo za³a-
manie! Niestety, wiele krajów, szczególnie w Afryce, wykazuje oznaki za³amania.

Po raz pierwszy od czasu, kiedy w latach 1959–1961 wielki g³ód w Chinach

kosztowa³ ¿ycie 30 mln ludzi, spowolnienie wzrostu liczby ludnoœci œwiata nastêpuje
na skutek zwiêkszenia umieralnoœci (zob. wykres 10.1). Chocia¿ w wielu krajach lud-
noœci nadal szybko przybywa, œwiat zaczyna siê dzieliæ na dwie czêœci: w jednej
przyrost ludnoœci maleje na skutek spadku liczby urodzeñ, w drugiej dzieje siê tak
na skutek wzrostu liczby zgonów. Tak czy inaczej – przyrost ten bêdzie wolniejszy.
Fakt, ¿e rosn¹ca liczba zachorowañ na AIDS ju¿ sk³oni³a ONZ do obni¿enia pro-
gnozy wzrostu demograficznego do 2050 r. o ponad 150 mln, œwiadczy o najwiêk-
szej klêsce naszych instytucji spo³ecznych od wybuchu drugiej wojny œwiatowej

Œwiat zbiera owoce wczeœniejszych zaniedbañ problemów ludnoœciowych.

Dwoma regionami, w których wskaŸnik zgonów albo ju¿ roœnie, albo z pewnoœci¹
zacznie rosn¹æ, s¹ Afryka subsaharyjska i subkontynent indyjski, które zamieszkuje
1,9 mld ludzi – prawie

ludzkoœci. Bez jasno okreœlonej strategii szybkiego obni-

¿ania stopy wzrostu ludnoœci w pañstwach, gdzie jest ona wysoka, i bez pomocy
spo³ecznoœci miêdzynarodowej

ludzkoœci wpadnie w demograficzn¹ czarn¹ dziurê.

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

226

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Po trwaj¹cym prawie pó³ wieku sta³ym przyroœcie liczby ludnoœci zapotrzebo-

wanie na ¿ywnoœæ, wodê i produkty lasów przewy¿sza w wielu krajach wydajnoœæ
systemów podtrzymuj¹cych ¿ycie. W dodatku instytucje opieki zdrowotnej i oœwia-
towe nie s¹ w stanie zapewniæ stale powiêkszaj¹cej siê liczbie m³odzie¿y dostêpu
do tych us³ug. Jeœli wspó³czynniki dzietnoœci nie spadn¹, to stan ekosystemów i
us³ug spo³ecznych mo¿e siê pogorszyæ do tego stopnia, ¿e wskaŸniki umieralnoœci
zaczn¹ rosn¹æ.

Co jednak przyczyni siê do wzrostu umieralnoœci mieszkañców poszczegól-

nych krajów? Czy bêdzie to g³ód? Wybuch epidemii? Wojna? Dezintegracja spo³e-
czeñstwa? W pewnym momencie, w miarê jak presja demograficzna narasta, rz¹dy
staj¹ siê bezradne, niezdolne do sprostania nowym zagro¿eniom. Obecnie mamy
do czynienia z trzema jasno widocznymi zagro¿eniami, które albo ju¿ prowadz¹
do wzrostu wskaŸników umieralnoœci, albo mog¹ do tego doprowadziæ w przy-
sz³oœci; s¹ to epidemie AIDS, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych oraz
g³ód ziemi.

W pierwszej kolejnoœci mog¹ wymkn¹æ siê spod kontroli epidemie AIDS w

krajach rozwijaj¹cych siê. Zagro¿enie to trzeba widzieæ w rzeczywistych propor-
cjach – jako miêdzynarodowy stan wyj¹tkowy o apokaliptycznych wymiarach,
mog¹cy poch³on¹æ na pocz¹tku tego wieku wiêcej ofiar œmiertelnych ni¿ druga
wojna œwiatowa. W Afryce subsaharyjskiej zara¿enia wirusem HIV rosn¹ i ju¿ ob-
jê³y od

albo jeszcze wiêksz¹ czêœæ doros³ych mieszkañców Botswany, Na-

mibii, Afryki Po³udniowej, Zambii i Zimbabwe

mln

•ród³o: zob. przypis 4

Wykres 10.1. Roczne tempo wzrostu liczby ludnoœci œwiata w latach 1950–2000

227

Je¿eli nie zdarzy siê medyczny cud, w wielu krajach Afryki co najmniej 20%

doros³ej populacji wymrze na AIDS do koñca bie¿¹cej dekady. Aby znaleŸæ prece-
dens dla tak potencjalnie katastrofalnego ¿niwa œmierci spowodowanej zaka¿eniem,
trzeba cofn¹æ siê do XVII w., w którym przez zawleczenie ospy dosz³o do zdzie-
si¹tkowania populacji Indian w Nowym Œwiecie, albo do XIV w., kiedy d¿uma
zabi³a oko³o

ludnoœci Europy

Z³owieszczym sygna³em jest to, ¿e wirus zdoby³ przyczó³ki tak¿e na subkonty-

nencie indyjskim. Przy 3,7 mln zara¿onych doros³ych obecnie jest w Indiach wiêcej
zagro¿onych wirusem HIV ni¿ w jakimkolwiek innym kraju, z wyj¹tkiem Afryki
Po³udniowej. A przy wzroœcie liczby osób seropozytywnych o oko³o 1% rocznie –
co uwa¿a siê za próg, po którego przekroczeniu zaczyna siê szybki wzrost liczby
zaka¿eñ – epidemia mo¿e ogarn¹æ ca³y kraj, o ile rz¹d nie podejmie natychmiasto-
wych kroków w celu jej powstrzymania. Wirus szerzy siê szybko tak¿e w Myanma-
rze, Kambod¿y i Chinach

Jednym ze skutków sta³ego wzrostu liczby ludnoœci jest groŸne dla ¿ycia wy-

czerpywanie siê formacji wodonoœnych. Jeœli wzrost ten bêdzie trwa³ nieprzerwa-
nie, zu¿ycie wody w koñcu przewy¿szy stabiln¹ wydajnoœæ jej zasobów. Prowadzi
on do nadmiernego pompowania wody spod ziemi i obni¿enia siê poziomu wód
gruntowych (zob. rozdzia³ 2). Zwa¿ywszy, ¿e 40% œwiatowej produkcji ¿ywnoœci
pochodzi z terenów nawadnianych, niedostatek wody w krótkim czasie przerodzi
siê w niedostatek ¿ywnoœci

Dziesi¹tki krajów rozwijaj¹cych siê odczuwaj¹ ostre niedobory wody, ale ¿a-

den nie jest tak jaskrawym przyk³adem wynikaj¹cego st¹d zagro¿enia jak Indie,
których ludnoœæ, zwiêkszaj¹ca siê o 18 mln rocznie, ju¿ przekroczy³a 1 mld. Nowe
dane dotycz¹ce Indii wykazuj¹, ¿e w niektórych rejonach iloœæ pompowanej spod
ziemi wody dwukrotnie przewy¿sza wydajnoœæ Ÿróde³. W rezultacie poziom wód
gruntowych obni¿a siê tam o co najmniej metr rocznie. Nadmierna eksploatacja
Ÿróde³ dzisiaj – to braki w zaopatrzeniu w ¿ywnoœæ jutro. Sytuacja jest powa¿na,
zwa¿ywszy ¿e po³owa zbiorów pochodzi z terenów nawadnianych

Miêdzynarodowy Instytut Gospodarki Wodnej (International Water Manage-

ment Institute – IWMI) ocenia, ¿e rabunkowa eksploatacja Ÿróde³ wody, której skut-
kiem jest ograniczenie mo¿liwoœci nawadniania, mo¿e zneutralizowaæ korzyœci, jakie
daje postêp w agrotechnice, co doprowadzi do obni¿enia zbiorów zbo¿a w ubogich
w wodê regionach Indii. W kraju, gdzie 53% dzieci jest niedo¿ywionych lub cierpi
na niedowagê, zmniejszaj¹ce siê zbiory mog¹ prowadziæ do zwiêkszenia liczby przy-
padków œmierci g³odowej. Liczba 6 mln ludzi na œwiecie umieraj¹cych z g³odu i
niedo¿ywienia jeszcze by wzros³a. W przeciwieñstwie do AIDS, który zbiera obfite

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

228

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

¿niwo wœród m³odych doros³ych, ofiarami g³odu padaj¹ g³ównie niemowlêta i dzie-
ci

Trzecim zagro¿eniem wisz¹cym nad krajami o szybkim wzroœcie zaludnienia

jest g³ód ziemi. Z chwil¹, kiedy powierzchnia upraw kurczy siê poni¿ej pewnego
poziomu, ludzie nie s¹ w stanie siê wy¿ywiæ i albo musz¹ korzystaæ z ¿ywnoœci
importowanej, albo cierpieæ g³ód. Problem polega jednak na tym, ¿e wielu krajów
nie bêdzie staæ na import ¿ywnoœci, albo nie bêdzie jej mo¿na kupiæ, je¿eli popyt
przewy¿szy zdolnoœci eksportowe dostawców. Do wiêkszych krajów, w których
zmniejszanie siê powierzchni uprawnej na g³owê mieszkañca zagra¿a przysz³emu
bezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu, nale¿¹ Etiopia, Nigeria i Pakistan; s¹ to równo-
czeœnie pañstwa niemaj¹ce dobrych programów planowania rodziny. Je¿eli ludnoœæ
Nigerii wzroœnie z 114 mln obecnie do 278 mln w 2050 r., jak przewiduje prognoza,
to powierzchnia uprawy zbo¿a na 1 mieszkañca zmniejszy siê tam z 0,16 hektara do
0,06 hektara. Wzrost ludnoœci Pakistanu ze 141 mln obecnie do 344 mln w 2050 r.
przyczyni siê do zmniejszenia siê tej powierzchni z 0,09 hektara do 0,04 hektara,
czyli do rozmiarów kortu tenisowego. Kraje, w których powierzchnia pod upraw¹
zbo¿a w przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy³a siê do 0,03 hektara, takie jak
Japonia, Korea Po³udniowa i Tajwan, importuj¹ ponad 70% zu¿ywanego zbo¿a (w
Japonii z wyj¹tkiem ry¿u)

Zagro¿enie wirusem HIV, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych oraz kur-

czenie siê powierzchni uprawnej nie s¹ czymœ nowym lub nieoczekiwanym. Od
ponad 10 lat wiemy, ¿e AIDS mo¿e zdziesi¹tkowaæ ca³e populacje, jeœli jego pochód
nie zostanie zatrzymany. Od 18 lat liczba osób zara¿onych wirusem HIV roœnie z
ka¿dym rokiem. Z 58 mln zara¿onych notowanych w roku 2000 zmar³y 22 mln. Z
braku taniej kuracji prawie wszyscy spoœród pozosta³ych 36 mln umr¹ do 2010 r.
Trudno uwierzyæ, ¿e przy obecnym poziomie wiedzy medycznej nie mo¿na po-
wstrzymaæ rozprzestrzeniania siê tej choroby tocz¹cej populacje tak wielu krajów

Podobnie trudno sobie wyobraziæ, ¿e obni¿aj¹cy siê poziom wód gruntowych,

mog¹cy staæ siê jeszcze wiêkszym zagro¿eniem dla przysz³ego rozwoju gospodar-
czego i stabilnoœci politycznej, mo¿e byæ tak czêsto ignorowany. Nie jest trudno
wyliczyæ, czym gro¿¹ pojawiaj¹ce siê niedobory wody. Z zestawienia rosn¹cej licz-
by ludnoœci z poda¿¹ wody, która jest w naturze w zasadzie wielkoœci¹ sta³¹, wynika,
¿e iloœæ wody przypadaj¹ca na 1 osobê bêdzie siê z up³ywem czasu zmniejszaæ i w
koñcu spadnie poni¿ej poziomu niezbêdnego do zaspokojenia podstawowych potrzeb;
zabraknie wody do picia, produkcji ¿ywnoœci i utrzymania higieny osobistej.

To samo dotyczy ziem uprawnych przypadaj¹cych na 1 mieszkañca. Tajem-

nica spoczywa nie w arytmetyce. Tu wnioski s¹ oczywiste. Niezrozumia³y jest tyl-

229

ko brak reakcji z naszej strony na zagro¿enia wynikaj¹ce z dalszego wzrostu za-
ludnienia.

AMANIE

FRYCE

Kilkadziesi¹t lat temu dos³ownie ca³y œwiat wydawa³ siê kroczyæ drog¹ postê-

pu gospodarczego i spo³ecznego. Wszyscy mogli liczyæ na lepsz¹ przysz³oœæ. Teraz
to siê zmieni³o. W Afryce szaleje epidemia AIDS, która nie tylko niesie œmieræ
milionom ludzi, ale podkopuje gospodarcz¹ przysz³oœæ kontynentu. Je¿eli proble-
my wynikaj¹ce ze wzrostu zaludnienia, jak g³ód i brak wody, nie zostan¹ rozwi¹za-
ne, to mog¹ siê one okazaæ równie katastrofalne. Analizuj¹c to, co siê zdarzy³o w
Afryce, mo¿emy zapewne unikn¹æ spo³ecznej katastrofy podobnych rozmiarów gdzie
indziej. Historia dostarcza niewielu przyk³adów podobnie fatalnego braku przywódz-
twa, jakiego zabrak³o w Afryce w obliczu kryzysu zwi¹zanego z pojawieniem siê wiru-
sa HIV. Epidemia AIDS, która szaleje na ca³ym jej terytorium, poch³ania obecnie
oko³o 6,03 tys. ofiar œmiertelnych dziennie, co równa siê katastrofom 15 jumbo
jetów z kompletami pasa¿erów, z których nikt nie prze¿y³. Ta zwiêkszaj¹ca siê z
ka¿dym rokiem liczba prawdopodobnie podwoi siê w ci¹gu najbli¿szych 10 lat

Uwaga opinii publicznej skupia³a siê pocz¹tkowo na dramatycznym wzroœcie

umieralnoœci doros³ych i gwa³townym spadku œredniej d³ugoœci ¿ycia. Teraz jednak
musimy zwróciæ uwagê na d³ugofalowe konsekwencje ekonomiczne – spadek pro-
dukcji ¿ywnoœci, pogarszaj¹cy siê stan opieki zdrowotnej, kryzys szkolnictwa. W
porównaniu z wysi³kiem koniecznym do skutecznego ograniczania epidemii i ma-
sowych zgonów doros³ych odbudowa Europy po drugiej wojnie œwiatowej mo¿e
siê wydaæ dziecinn¹ igraszk¹.

Podczas gdy w krajach rozwiniêtych wskaŸnik zaka¿enia wirusem HIV wœród

doros³ych obni¿y³ siê do mniej ni¿ 1%, w 16 krajach Afryki przekracza on 10%. W
Afryce Po³udniowej wynosi 20%. W Zimbabwe i Swazi – 25%. A w Botswanie jest
najwy¿szy – 36%. Przewiduje siê, ¿e pod koniec bie¿¹cego dziesiêciolecia kraje te
utrac¹ od

ich doros³ej ludnoœci

Najwiêcej uwagi zwraca siê na wysokie koszty leczenia tych, którzy ju¿ zacho-

rowali, tymczasem wirus rozprzestrzenia siê nadal. Wraz ze wzrostem liczby zgo-
nów skraca siê przeciêtna d³ugoœæ ¿ycia, która jest podstawowym wskaŸnikiem po-
ziomu rozwoju gospodarczego. Gdyby nie AIDS, w krajach o wysokich wskaŸni-
kach zaka¿enia, jak Botswana, Afryka Po³udniowa i Zimbabwe, przeciêtna d³ugoœæ
¿ycia mog³aby przekraczaæ 65 lat. Jeœli zaka¿enia bêd¹ siê mno¿yæ, to wskaŸnik ten
mo¿e spaœæ do 35 lat, czyli poziomu notowanego w œredniowieczu

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

230

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Choæ choroby zakaŸne zwykle zbieraj¹ najobfitsze ¿niwo wœród najstarszych i

bardzo m³odych jednostek, które maj¹ s³abszy system odpornoœciowy, AIDS coraz
bardziej zagra¿a m³odym doros³ym, pozbawiaj¹c spo³eczeñstwo najbardziej pro-
duktywnej si³y roboczej. Szczególnie we wczesnych stadiach rozwoju epidemii wirus
HIV rozprzestrzenia³ siê najszybciej wœród lepiej wykszta³conych, bardziej spo-
³ecznie aktywnych warstw spo³eczeñstwa. Wœród zara¿onych byli m.in. agronomo-
wie, in¿ynierowie i nauczyciele potrzebni gospodarce.

Obecnie HIV atakuje przedstawicieli wszystkich warstw spo³ecznych, ka¿dego

sektora gospodarki, wszystkich aspektów ¿ycia. Na przyk³ad blisko po³owê œrod-
ków bud¿etowych Zimbabwe przeznaczanych na ochronê zdrowia zu¿ywa siê na
leczenie pacjentów chorych na AIDS. W niektórych szpitalach w Burundi i Afryce
Po³udniowej zajmuj¹ oni 60% ³ó¿ek. Pracownicy s³u¿by zdrowia s¹ przeci¹¿eni do
granic wytrzyma³oœci. Do roku 2010 epidemia mo¿e ³atwo stworzyæ armiê 40 mln
sierot, których nie da siê rozmieœciæ w rodzinach zastêpczych

Szkody ponosi tak¿e szkolnictwo. W Zambii liczba nauczycieli umieraj¹cych

co roku na AIDS zbli¿a siê do liczby nowych nauczycieli opuszczaj¹cych uczelnie.
Przerzedzenie kadry pedagogicznej w Republice Œrodkowoafrykañskiej spowodo-
wane AIDS zmusi³o do zamkniêcia 107 szkó³ pocz¹tkowych; pozosta³o ich tylko
66. Na szczeblu szkó³ œrednich szkody s¹ równie wielkie. Na uniwersytecie w Dur-
ban w Afryce Po³udniowej nosicielami wirusa HIV jest 25% studentów

Poza stale odczuwanym brakiem odpowiedniej bazy i nale¿ycie przygotowanej

kadry nauczycielskiej Afryka musi teraz walczyæ z negatywnymi skutkami epide-
mii. AIDS przyczynia siê do gwa³townego pogorszenia proporcji miêdzy liczb¹
osób bêd¹cych na utrzymaniu rodziców – m³odzie¿y i ludzi w podesz³ym wieku – a
liczb¹ ich ¿ywicieli. To z kolei obni¿a stopê oszczêdnoœci krajowych. A ni¿sza sto-
pa oszczêdnoœci to mniej inwestycji i wolniejszy wzrost albo nawet spadek rozwoju
gospodarczego. Koszty opieki zdrowotnej i ubezpieczeñ ponoszone przez przedsiê-
biorstwa w krajach o wysokim odsetku zaka¿eñ zwiêkszy³y siê dwu-, trzy-, a nawet
czterokrotnie. Firmy, które do niedawna mia³y dobre wyniki, teraz ponosz¹ straty.
W tych warunkach zmniejsza siê nap³yw inwestycji zagranicznych; mog¹ one prze-
staæ nap³ywaæ ca³kowicie

Wraz z postêpami choroby tocz¹cej Afrykê pogarsza siê jej sytuacja ¿ywno-

œciowa. G³ód ziemi, niedostatek wody, wyja³owienie gruntów prowadz¹ do zmniej-
szenia zbiorów zbo¿a w przeliczeniu na 1 mieszkañca. W ostatnim 20-leciu we
wschodniej, œrodkowej i po³udniowej Afryce wzrós³ odsetek osób niedo¿ywionych

Co gorsza, rozszerzanie siê epidemii zmniejsza bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe

Afryki. Sytuacja ¿ywnoœciowa rodziny raptownie pogarsza siê, kiedy u jej pierw-

231

szego doros³ego cz³onka pojawiaj¹ siê symptomy AIDS. Pozbawia to j¹ nie tylko
r¹k do pracy w polu, ale ogranicza czas pracy innych doros³ych, poniewa¿ jego
czêœæ trzeba poœwiêciæ na opiekê nad chorym. Badania dotycz¹ce Tanzanii wykaza-
³y, ¿e kobieta, której m¹¿ zachorowa³ na AIDS, przeznacza³a o 60% mniej czasu na
prace polowe. O spadku produkcji ¿ywnoœci spowodowanym epidemi¹ donoszono
z Burkina Faso, Wybrze¿a Koœci S³oniowej i Zimbabwe. W systemach gospodarki
pasterskiej, jak w Namibii, utracie mê¿czyzny jako g³owy rodziny czêsto towarzy-
sz¹ straty w pog³owiu byd³a, które jest podstaw¹ jej utrzymania

Afryka subsaharyjska zamieszkana przez 600 mln ludzi przemienia siê w tery-

torium zapomniane przez ludzi i Boga. Historyczne precedensy katastrofalnych
epidemii istniej¹, ale nie ma przyk³adów tak masowego wymierania doros³ych cz³on-
ków spo³eczeñstwa. Pocieszaj¹ce jest to, ¿e niektórym krajom udaje siê powstrzy-
maæ rozprzestrzenianie siê wirusa HIV. Du¿e znaczenie ma przy tym silna w³adza
centralna. W Ugandzie, gdzie epidemia wybuch³a najpierw, energiczne przywódz-
two prezydenta Yoweriego Museveniego, sprawowane w ci¹gu ostatnich kilkuna-
stu lat, doprowadzi³o do zmniejszenia odsetka zara¿onych wirusem doros³ych z
najwy¿szego poziomu 14% do 8%. W rezultacie liczba nowych zaka¿eñ spad³a
znacznie poni¿ej liczby zgonów na AIDS. Tak¿e Senegal wczeœnie zareagowa³ na
zagro¿enie wirusem HIV. Dziêki temu uda³o siê zapobiec przekroczeniu punktu
krytycznego w rozwoju epidemii i utrzymaæ wskaŸnik zaka¿enia wœród doros³ych
na poziomie 2%, tylko nieznacznie wy¿szym ni¿ w krajach rozwiniêtych

Uratowanie Afryki wymaga mobilizacji na miarê planu Marshalla na dwóch

frontach: po pierwsze zahamowania rozprzestrzeniania siê wirusa HIV i po drugie
o¿ywienia wzrostu gospodarczego. Zwyciêstwo na pierwszym froncie zale¿y bez-
poœrednio od afrykañskich przywódców politycznych. Je¿eli nie bêd¹ oni w stanie
pokierowaæ t¹ walk¹, to zostanie ona prawie na pewno przegrana. Je¿eli przy-
wódca wska¿e kierunki po¿¹danych zmian w obyczajowoœci – takich jak opóŸ-
nienie wieku rozpoczynania ¿ycia seksualnego, ograniczenie liczby partnerów sek-
sualnych i u¿ywanie kondomów – to inni bêd¹ mogli mu w tym pomóc. Dotyczy to
krajowych kadr s³u¿by medycznej, przywódców religijnych, dzia³aczy spo³ecz-
nych oraz miêdzynarodowych organizacji medycznych i doradców planowania
rodziny.

Aby zape³niæ lukê po „straconej generacji”, kraje afrykañskie bêd¹ potrzebo-

wa³y pomocy miêdzynarodowej w szerzeniu oœwiaty. Jest to dziedzina, w której
Amerykañski Korpus Pokoju i podobne organizacje w innych krajach mog¹ ode-
graæ podstawow¹ rolê, przysy³aj¹c m.in. nauczycieli niezbêdnych do utrzymania
nauki w szko³ach. Potrzebna jest pomoc pracowników socjalnych w opiece nad

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

232

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

sierotami. Niezbêdny jest program pomocy finansowej dla rodzin zastêpczych, ¿eby
mog³y roztoczyæ opiekê nad – jak siê szacuje – milionami sierot.

Bior¹c pod uwagê wysokie koszty prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej w

krajach dotkniêtych plag¹ AIDS, potrzebne s¹ specjalne zachêty w postaci ulg po-
datkowych dla przyci¹gniêcia inwestorów prywatnych; mog¹ one byæ finansowane
przez miêdzynarodowe agencje rozwoju. Dla odbudowy Afryki subsaharyjskiej za-
sadnicze znaczenie ma anulowanie zad³u¿enia.

Wyzwanie, jakim jest dla œwiata sytuacja w Afryce, nie ma precedensu w histo-

rii miêdzynarodowych stosunków gospodarczych. Problem polega nie na tym, czy
mo¿emy sprostaæ temu wyzwaniu. Mo¿emy. Mamy na to wystarczaj¹ce œrodki.
Polega on na tym, ¿e je¿eli nie zareagujemy we w³aœciwy sposób na nieszczêœcie
Afryki, to mo¿emy byæ œwiadkami nie tylko zapaœci gospodarczej ca³ego kontynen-
tu, ale równoczeœnie utracimy prawo nazywania siê cywilizowanym spo³eczeñstwem.

ADROBIÆ

ZANIEDBANIA

PLANOWANIU

RODZINY

Bior¹c pod uwagê piln¹ potrzebê spowolnienia wzrostu zaludnienia globu, mo¿na

by siê spodziewaæ, ¿e coraz powszechniejsza bêdzie mo¿liwoœæ korzystania z do-
radztwa z zakresu planowania rodziny. Niestety, mimo ogromnego wp³ywu tego
rodzaju s³u¿b na przysz³oœæ naszego globu, nadal istnieje olbrzymia dysproporcja
miêdzy liczb¹ ludzi chc¹cych planowaæ rodzinê a dostêpnoœci¹ doradztwa rodzin-
nego.

Pierwszym krokiem w kierunku ustabilizowania poziomu populacji powinno

byæ usuniêcie fizycznych i spo³ecznych barier, które uniemo¿liwiaj¹ kobietom ko-
rzystanie z porad na temat planowania rodziny. John Bongaarts z miêdzynarodo-
wej organizacji spo³ecznej Population Council informuje, ¿e 42% wszystkich ci¹¿
w krajach rozwijaj¹cych siê jest nieplanowanych. Z tej liczby 23% koñczy siê abor-
cj¹. Bongaarts wyci¹ga st¹d wniosek, ¿e

przewidywanego wzrostu ludnoœci œwiata

bêdzie wynikiem niechcianych ci¹¿. Chyba ¿adna spoœród wszystkich niezaspoko-
jonych potrzeb spo³ecznych nie wp³ynie tak negatywnie na losy ludzkoœci, jak nie-
mo¿noœæ planowania rodziny

Jest wiele powodów, dla których pary ma³¿eñskie nie planuj¹ rodziny, mimo ¿e

chc¹ mieæ mniej dzieci. W wielu krajach, takich jak Arabia Saudyjska i Argentyna,
polityka rz¹du ogranicza dostêp do œrodków antykoncepcyjnych. Mog¹ go utrud-
niaæ tak¿e odleg³oœci; w niektórych krajach subsaharyjskich dodarcie do najbli¿sze-
go punktu sprzeda¿y tych œrodków mo¿e zaj¹æ co najmniej 2 godz. Dla ludzi o
niskich dochodach planowanie rodziny mo¿e byæ te¿ zbyt kosztowne. Nawet tam,

233

gdzie dotarcie do oœrodków planowania rodziny nie jest trudne, nie maj¹ one czêsto
doœæ pieniêdzy na zakup wystarczaj¹cej liczby specyfików i utrzymanie persone-
lu

Kobietom, które chc¹ mieæ mniej dzieci, brak wiedzy, obyczajowoœæ, przeko-

nania religijne albo brak aprobaty ze strony cz³onków rodziny uniemo¿liwiaj¹ pla-
nowanie rodziny. Przeprowadzone badania wykazuj¹, ¿e w wielu krajach przeszko-
d¹ jest sprzeciw mê¿a wobec stosowania metod planowania rodziny. Nale¿¹ do
nich Egipt, Gwatemala, Indie, Nepal i Pakistan. Co wiêcej, w oko³o 14 krajach
kobieta musi uzyskaæ zgodê mê¿a na skorzystanie z jakiegokolwiek œrodka anty-
koncepcyjnego, a w 60 – zgoda mê¿a jest potrzebna przy sta³ym stosowaniu metod
kontroli urodzeñ. Chocia¿ przy tej okazji zwracano uwagê, ¿e takie praktyki zapo-
biegaj¹ konfliktom miêdzy ma³¿onkami i personelem medycznym, to jest te¿ fak-
tem, ¿e powa¿nie utrudniaj¹ one kobietom kontrolowanie dzietnoœci

Jednym ze sposobów zmniejszenia liczby nieplanowanych ci¹¿, które w du¿ej

mierze przyczyniaj¹ siê do wzrostu liczby ludnoœci œwiata, jest aborcja wywo³ywa-
na œrodkami farmakologicznymi. U¿ywana od wielu lat we Francji pigu³ka wcze-
snoporonna RU 486 (znana tak¿e pod nazw¹ mifepristone) jest teraz dostêpna w
kilku innych krajach europejskich, w Stanach Zjednoczonych, Chinach, Indiach,
Pakistanie i niektórych mniejszych krajach Azji. Inny œrodek, methotrexate, po-
wszechnie stosowany w leczeniu raka, skutecznie dzia³a jako pigu³ka do za¿ycia
„rano po” w po³¹czeniu z misoprostolem. Ten zabieg, zalecany przez wielu lekarzy
amerykañskich przed dopuszczeniem do obrotu pigu³ki RU 486 w roku 2000, zwy-
kle wywo³uje poronienie w ci¹gu 72 godzin. Chocia¿ aborcje medyczne s¹ szeroko
stosowane w krajach uprzemys³owionych, takich jak Francja i Stany Zjednoczone,
mog¹ mieæ one jeszcze wiêksze znaczenie dla krajów rozwijaj¹cych siê, gdzie wie-
lu ludzi nie ma dostêpu do poradnictwa na temat planowania rodziny, a nawet jeœli
ma, to zaopatrzenie w œrodki antykoncepcyjne jest nieregularne

Upowszechnienie informacji o œrodkach antykoncepcyjnych i metodach pla-

nowania rodziny wœród m³odych mê¿czyzn i kobiet u³atwia kontrolê urodzeñ. W
Tajlandii o znaczeniu planowania rodziny s¹ informowani ludzie w ka¿dym wieku.
Charyzmatyczny za³o¿yciel Tajskiego Stowarzyszenia Rozwoju Demograficznego
i Lokalnego Mechai Viravidaiya szerzy³ wiedzê o antykoncepcji poprzez pokazy,
og³oszenia i dowcipne piosenki. Na lekcjach matematyki nauczyciele pos³uguj¹ siê
tam przyk³adami zaczerpniêtymi ze statystyk ludnoœciowych. Dziêki wysi³kom
Mechaia, Tajskiego Stowarzyszenia Rozwoju Demograficznego i Lokalnego oraz
rz¹du przyrost ludnoœci w Tajlandii zmniejszy³ siê z ponad 3% w 1960 r. do oko³o
1% w 2000 r., zrównuj¹c siê z przyrostem notowanym w Stanach Zjednoczonych

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

234

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

PóŸniej liderem w polityce ludnoœciowej sta³ siê Iran. Po rewolucji islamskiej

w 1979 r., kiedy w³adzê obj¹³ ajatollah Chomeini, programy planowania rodziny
uruchomione przez szacha zosta³y anulowane. Chomeini wzywa³ kobiety do rodze-
nia wiêcej „¿o³nierzy dla islamu”, co doprowadzi³o do wzrostu wskaŸnika przyrostu
naturalnego do ponad 4%. By³ to jeden z najwy¿szych wspó³czynników, jakie notowa-
no w historii tego kraju. Koszty spo³eczne i œrodowiskowe tak wysokiego przyrostu
ludnoœci ujawni³y siê pod koniec lat osiemdziesi¹tych, w zwi¹zku z czym zmieni³a siê
tak¿e polityka demograficzna. Przywódcy religijni zaczêli przekonywaæ, ¿e posia-
danie mniejszej liczby dzieci jest dowodem spo³ecznej odpowiedzialnoœci. Pañstwo
zaczê³o pokrywaæ 80% kosztów planowania rodziny. Za³o¿ono oko³o 15 tys. „domów
zdrowia” udzielaj¹cych pomocy w planowaniu rodziny i porad medycznych ludnoœci
wiejskiej. Wraz ze wzrostem alfabetyzacji kobiet wiejskich z 17% w 1976 r. do
prawie 90% obecnie wspó³czynnik dzietnoœci zmniejszy³ siê do œrednio 2,6. W ci¹-
gu 15 lat przyrost ludnoœci w Iranie obni¿y³ siê z ponad 4% rocznie do zaledwie
1%; Iran sta³ siê modelowym przyk³adem dla innych krajów rozwijaj¹cych siê

Porównanie rozwoju demograficznego Bangladeszu i Pakistanu unaocznia zna-

czenie aktywnej polityki ludnoœciowej. Kiedy po podziale Pakistanu w 1971 r. po-
wsta³ Bangladesz, oba kraje mia³y prawie taka sam¹ liczbê ludnoœci: Pakistan – 62
mln, Bangladesz – 66 mln. Potem rozwój demograficzny potoczy³ siê ró¿nymi dro-
gami. Przywódcy Bangladeszu podjêli zdecydowane kroki w kierunku ogranicze-
nia wspó³czynnika dzietnoœci, podczas gdy politycy w Islamabadzie unikali takich
dzia³añ. W rezultacie œrednia liczba dzieci w rodzinie w Bangladeszu wynosi dzi-
siaj 3,3, a w Pakistanie – 5,6. Z ka¿dym rokiem rozbie¿noœæ miêdzy rozwojem
demograficznym obu krajów powiêksza siê. Dziêki wczeœniejszemu uruchomieniu
programów kontroli urodzeñ ubogi Bangladesz bêdzie mia³ w 2050 r., wed³ug pro-
gnozy, o 79 mln mniej ludnoœci ni¿ Pakistan (zob. wykres 10.2)

Œwiat stan¹³ obecnie w obliczu podobnego dylematu. ONZ przewiduje, ¿e lud-

noœæ œwiata mo¿e powiêkszyæ siê do w 2050 r. o 7,9–10,9 mld. Zgodnie z jej naj-
nowszym œrednim wariantem prognozy, liczba ludnoœci w krajach rozwijaj¹cych
siê wzroœnie z 4,9 mld w 2000 r. do 8,1 mld w 2050 r. Taki wzrost doprowadzi
prawdopodobnie do przeci¹¿enia instytucji spo³ecznych i za³amania ekosystemów
w dziesi¹tkach krajów.

Zapobie¿enie takiemu rozwojowi sytuacji wymaga odrobienia zapóŸnienia w

rozwoju s³u¿b planowania rodziny i zapewnienia kobietom na ca³ym œwiecie mo¿-
liwoœci korzystania z ich pomocy, nie wy³¹czaj¹c stosowania pigu³ki „rano po”.
Drugim frontem ogólnoœwiatowej batalii o stabilizacjê liczby ludnoœci jest tworze-
nie warunków spo³ecznych sprzyjaj¹cych planowaniu mniejszej rodziny, szczegól-

235

nie przez poprawê statusu kobiet. George D. Moffett, autor ksi¹¿ki Critical Masses,
s³usznie zauwa¿a, ¿e „Istnieje œcis³y zwi¹zek miêdzy pozycj¹ kobiety w sferze pro-
dukcji – sytuacj¹ prawn¹, mo¿liwoœciami kszta³cenia i aktywizacji zawodowej, od
której zale¿y jej status spo³eczny – a jej rol¹ reprodukcyjn¹”

W niektórych krajach rozwijaj¹cych siê posiadanie wielu dzieci jest warun-

kiem prze¿ycia: dzieci wnosz¹ wa¿ny wk³ad w utrzymanie rodziny i s¹ zabezpie-
czeniem na staroœæ. Takie instytucje jak Grameen Bank w Bangladeszu, który spe-
cjalizuje siê w finansowaniu drobnych przedsiêwziêæ, próbuj¹ zmieniæ tê sytuacjê;
bank ten udzieli³ kredytów dla dobrze ponad miliona wieœniaków, przewa¿nie ubo-
gich kobiet. Kredyty pomagaj¹ im usamodzielniæ siê, przerwaæ zaklêty kr¹g ubó-
stwa i zmniejszyæ nacisk na posiadanie licznej rodziny

Szybki wzrost gospodarczy nie zawsze jest warunkiem koniecznym ogranicze-

nia dzietnoœci kobiet. W Bangladeszu zmniejszy³a siê liczba dzieci przypadaj¹cych
na 1 kobietê z prawie 7 na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych do 3,3 obecnie, mimo ¿e
œredni dochód na g³owê mieszkañca tego kraju nale¿y do najni¿szych w œwiecie,
wynosi bowiem zaledwie 200 dol. rocznie. W walce o zmniejszenie przyrostu lud-
noœci aktywna postawa rz¹du, pomoc ze strony s³u¿b planowania rodziny i poprawa
warunków socjalnych okazuj¹ siê wa¿niejsze ni¿ rozwój gospodarki narodowej

Rz¹dy powoli uœwiadamiaj¹ sobie znaczenie inwestowania w stabilizacjê licz-

by ludnoœci. Jedno z badañ wykaza³o, ¿e rz¹d Bangladeszu wydaje 62 dol. na dzia³a-
nia zwi¹zane z zapobieganiem ci¹¿y, ale oszczêdza 615 dol., czyli prawie dziesiêcio-

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

Wykres 10.2. Liczba ludnoœci Bangladeszu i Pakistanu w latach 1950–2000

z prognoz¹ wzrostu do 2050 r.

mln

Pakistan

Bangladesz

•ród³o: zob. przypis 28

236

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

krotnie wiêcej, na wydatkach socjalnych w przeliczeniu na urodzenia ¿ywe. Program
oparty na wnioskach z tego studium zapobiega urodzinom 890 tys. dzieci rocznie, co
przynosi oszczêdnoœci w wysokoœci 547 mln dol. rocznie, które mo¿na przeznaczyæ na
oœwiatê i opiekê zdrowotn¹

Na Miêdzynarodowej Konferencji Ludnoœciowej w 1994 r. w Kairze rz¹dy kra-

jów œwiata uzgodni³y 20-letni program opieki medycznej nad macierzyñstwem.
Wed³ug oceny ONZ, na jego realizacjê trzeba wydaæ od oko³o 17 mld dol. w 2000 r.
do 22 mld w 2015 r. (dla porównania wydatki wojskowe w skali œwiata poch³aniaj¹
ponad 22 mld dol. w ci¹gu 10 dni). Kraje rozwijaj¹ce siê i pañstwa w stadium
transformacji ustrojowej zgodzi³y siê ponosiæ

kosztów tego programu, natomiast

kraje udzielaj¹ce pomocy obieca³y pokryæ pozosta³¹ czêœæ, ocenian¹ na 5,7 mld
dol. w 2000 r. i 7,2 mld w 2015 r.

Niestety, choæ kraje rozwijaj¹ce siê zrealizowa³y

swoich zobowi¹zañ finan-

sowych i s¹ na dobrej drodze do ich wype³nienia, pañstwa udzielaj¹ce pomocy po-
zostaj¹ daleko w tyle, honoruj¹c zaledwie trzeci¹ czêœæ swoich zobowi¹zañ. OpóŸ-
nienia w realizacji postanowieñ konferencji kairskiej przyczyni³y siê do tego, ¿e w
2000 r. liczba nieplanowanych ci¹¿ wzros³a, wed³ug ocen ONZ, o 122 mln. Z tego

zosta³a przerwana. Co wiêcej, oko³o 65 tys. kobiet, które nie chcia³y zajœæ w

ci¹¿ê, umar³o przy urodzeniu dziecka, a w 844 tys. przypadków niechciana ci¹¿a
spowodowa³a chroniczne niedomagania lub trwa³e uszkodzenie cia³a

Spowolnienie wzrostu liczby ludnoœci zale¿y od stworzenia warunków spo-

³ecznych sprzyjaj¹cych zmniejszeniu dzietnoœci kobiet i równoczesnego nadrobienia
opóŸnieñ w rozwoju s³u¿b planowania rodziny. „Realizacji globalnych problemów lud-
noœciowych nie mo¿na odk³adaæ do czasu, a¿ kraje zreformuj¹ swoje s³u¿by zdrowia,
przebuduj¹ centra miast i ogranicz¹ deficyty bud¿etowe. Unikniêcie ponownego
podwojenia liczby ludnoœci œwiata... wymaga niezw³ocznego przeciwdzia³ania” –
pisze Sharon L. Camp, by³a wiceprzewodnicz¹ca Miêdzynarodowej Akcji na rzecz
Kontroli Urodzeñ (Population Action International). Wybór miêdzy podjêciem dzia-
³añ dzisiaj a od³o¿eniem ich na jutro jest równoznaczny z wyborem miêdzy stabili-
zacj¹ liczby ludnoœci na poziomie mo¿liwym do utrzymania a wzrostem, który do-
prowadzi do spustoszenia œrodowiska i zahamowania rozwoju gospodarczego

OLA

EDUKACJI

KOBIET

Na podstawie studiów analizuj¹cych zale¿noœæ miêdzy poziomem wykszta³ce-

nia kobiet a dzietnoœci¹ przeprowadzonych w ci¹gu ostatniego 20-lecia wykazano,
¿e kobieta lepiej wykszta³cona rodzi mniej dzieci. Potwierdza to raport z 1999 r., w

237

którym przeanalizowano wyniki badañ przeprowadzonych w Narodowej Akademii
Nauk Stanów Zjednoczonych (U.S. National Academy of Science – NAS) na te-
mat ró¿nic w poziomie wykszta³cenia kobiet w wybranych krajach w okreœlonym
okresie

W badaniach Narodowej Akademii Nauk porównywano Sri Lankê i Pakistan.

W Sri Lance, gdzie alfabetyzacja kobiet w wieku powy¿ej 15 lat wynosi 87%, wspó³-
czynnik dzietnoœci nieco tylko przekracza 2. W Pakistanie, gdzie tylko 24% doro-
s³ych kobiet umie czytaæ i pisaæ, wspó³czynnik ten wynosi 5,6. Pakistan jest typo-
wym krajem, ale zdarzaj¹ siê te¿ wyj¹tki. Na przyk³ad w Jordanii 86% kobiet umie
czytaæ i pisaæ, ale wspó³czynnik dzietnoœci jest taki sam jak w Pakistanie. Bangla-
desz te¿ jest przypadkiem odbiegaj¹cym od normy, poniewa¿ wskaŸnik alfabetyza-
cji kobiet wynosi tam tylko 26%, ale wspó³czynnik dzietnoœci zmniejszy³ siê za
¿ycia ostatniej generacji o po³owê

Jak odnotowano w raporcie Narodowej Akademii Nauk, zale¿noœæ miêdzy po-

ziomem edukacji a dzietnoœci¹ nie zawsze jest prosta. Na przyk³ad o ile upowszech-
nianiu siê modelu nielicznej rodziny sprzyja wzrost poziomu wykszta³cenia kobiet,
o tyle taki sam skutek ma troska rodziców o wykszta³cenie dzieci. Z chwil¹ gdy
pary postanowi¹ kszta³ciæ swoje dzieci, nie wy³¹czaj¹c dziewcz¹t, musz¹ te¿ pono-
siæ koszty edukacji. Samo to zmusza do ograniczenia rozrodczoœci

Jak ju¿ zauwa¿yliœmy, w Bangladeszu wspó³czynnik dzietnoœci obni¿y³ siê w

ci¹gu 16 lat prawie o po³owê. Jednym z czynników ograniczaj¹cych liczebnoœæ
rodziny by³ zapewne g³ód ziemi bêd¹cy skutkiem dzielenia jej miêdzy cz³onków
kolejnych pokoleñ. Rozdrobnienie w³asnoœci w pierwszej kolejnoœci radykalnie zmie-
nia stosunek do rozrodczoœci w rodzinach maj¹cych stosunkowo ma³o ziemi. Daw-
niej podstaw¹ egzystencji by³o posiadanie ziemi. Zapewnia³a ona pracê i ¿ywnoœæ.
Ale kiedy powierzchnia gruntów przypadaj¹ca na rodzinê kurczy siê, ta podstawa
staje siê niepewna, co sk³ania wielu ma³¿onków do szukania Ÿróde³ utrzymania dla
dzieci i poœrednio dla siebie samych w pracy najemnej.

Zdobycie pracy wymaga wykszta³cenia. Jest ono kosztowne, co sk³ania do œwia-

domego ograniczenia wielkoœci rodziny. Nie musi to byæ koniecznie zwi¹zane ze
wzrostem dochodów i poziomu wykszta³cenia kobiet

Badania przeprowadzone w Bangladeszu wykazuj¹, ¿e podejœcie do kwestii

wielkoœci rodziny nie kszta³tuje siê w pró¿ni. Ludzie, do których dociera œwiado-
moœæ wy¿szego poziomu ¿ycia w innych czêœciach œwiata, zaczynaj¹ zastana-
wiaæ siê, w jaki sposób zapewniæ to samo swoim dzieciom. I znów problem spro-
wadza siê do edukacji. Inwestowanie w oœwiatê jest kluczem zarówno do popra-
wy warunków ¿ycia dzieci, jak i do zapewnienia sobie opieki na staroœæ. Du¿e

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

238

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

rodziny, które by³y atutem, kiedy by³o wiêcej ziemi uprawnej, teraz sta³y siê obci¹-
¿eniem.

Podczas gdy socjologowie badali zale¿noœæ miêdzy poziomem wykszta³cenia a

wielkoœci¹ rodziny, ekonomiœci interesowali siê stron¹ ekonomiczn¹ tego zagad-
nienia. Lawrence Summers, jako dyrektor ds. badañ Banku Œwiatowego, wykaza³,
¿e po przekroczeniu pewnego poziomu wykszta³cenia ka¿dy dodatkowy rok nauki
kobiety zmniejsza jej dzietnoœæ o oko³o 10%. Opieraj¹c siê na tym ustaleniu, sfor-
mu³owa³ tezê, ¿e zrównanie poziomu skolaryzacji dziewcz¹t w szko³ach podstawo-
wych z odpowiednim poziomem skolaryzacji ch³opców w krajach rozwijaj¹cych
siê wymaga³oby zwiêkszenia liczby dziewcz¹t pobieraj¹cych naukê w stosunku do
obecnego poziomu o 25 mln. Kosztowa³oby to szacunkowo 938 mln dol. rocznie.
Zrównanie p³ci uczniów szkó³ œrednich wymaga³oby zwiêkszenia liczby ucz¹cych
siê w nich dziewcz¹t o 21 mln kosztem oko³o 1,4 mld dol. rocznie

Z kolei Summers obliczy³, ¿e zainwestowanie w edukacjê 2,3 mld dol. przyno-

si³oby zysk w wysokoœci 20% rocznie. Podkreœla³, ¿e by³by to najbardziej skutecz-
ny sposób przerwania zaklêtego krêgu ubóstwa. Wraz ze wzrostem poziomu wy-
kszta³cenia kobiet maj¹ one zdrowsze, lepiej wykszta³cone dzieci; jest to zdobycz
zwykle przekazywana z pokolenia na pokolenie. Najtrudniejszym momentem jest
zapocz¹tkowanie ucieczki z krêgu ubóstwa

Dwudziestoprocentowy zysk w stosunku rocznym, jaki przynosz¹ inwestycje

w oœwiatê, wielokrotnie przewy¿sza zyski z inwestycji produkcyjnych. Na przy-
k³ad oko³o 1 bln dol., które kraje rozwijaj¹ce siê zamierzaj¹ przeznaczyæ na budo-
wê nowych si³owni w ci¹gu nadchodz¹cych 10 lat, przynios³oby zysk w wysokoœci
co najwy¿ej 6% rocznie, a w niektórych przypadkach znacznie mniejszy. Przezna-
czenie ma³ej czêœci œrodków inwestowanych w rozwój produkcji elektrycznoœci na
edukacjê dziewcz¹t i m³odych kobiet pomog³oby wielu rodzinom wydobyæ siê z
ubóstwa i przyspieszyæ rozwój gospodarczy

PRZYDATNOŒCI

SERIALI

SITCOMÓW

O ile naukowcy podkreœlaj¹ znaczenie formalnej edukacji dla zmniejszania

dzietnoœci, o tyle na krótk¹ metê do zmiany nastawienia ludzi do spraw reprodukcji,
planowania rodziny i ochrony œrodowiska mog¹ nawet szybciej przyczyniæ siê
seriale radiowe i telewizyjne. Dobrze napisany serial mo¿e wywrzeæ g³êboki,
natychmiastowy wp³yw na rozwój demograficzny. Kosztuje to niewiele i mo¿e
byæ wykorzystywane niezale¿nie od postêpuj¹cej rozbudowy formalnego szkol-
nictwa.

239

Pionierem takiego podejœcia by³ Miguel Sabido, wiceprezes meksykañskiej naro-

dowej stacji telewizyjnej Televisa. Si³ê oddzia³ywania tego rodzaju twórczoœci Sabido
wykaza³, robi¹c serial o analfabetyzmie. W dzieñ po tym, jak jeden z jego bohaterów
zg³osi³ siê do oœrodka alfabetyzacji, deklaruj¹c chêæ uczenia siê czytania i pisania, w
Mexico City tego rodzaju oœrodki odwiedzi³o æwieræ miliona ludzi. Po obejrzeniu
ca³ego serialu na kursy dla analfabetów zapisa³o siê 840 tys. nowych s³uchaczy

W serialu zatytu³owanym Acompaneme (ChodŸ ze mn¹), Sabido zaj¹³ siê anty-

koncepcj¹. „Ten serial – pisa³ jeden z krytyków – wyœwietlany przez ponad dwa
lata, przedstawia³ perypetie przeciêtnej, ubogiej m³odej rodziny. Matka, sympa-
tyczna, ale niezbyt œwiat³a osoba, koniecznie chcia³a ograniczyæ liczbê dzieci do 3,
które ju¿ urodzi³a, ale nie wiedzia³a, jak to zrobiæ. Jej m¹¿, typ namiêtnego macho,
nie chcia³ stosowaæ siê do kalendarzyka ma³¿eñskiego. Po d³u¿szym czasie gwa³-
townych k³ótni i wylewania ³ez kobieta postanowi³a zwróciæ siê o poradê do innej
znajomej kobiety, której w »cudowny« sposób uda³o siê ograniczyæ rozrost rodzi-
ny. Dziêki temu i ona sama w koñcu zapozna³a siê z metodami kontroli urodzeñ. W
koñcowych sekwencjach, kiedy wreszcie kobieta wraz z uœmiechniêtym mê¿em
wychodzi od ginekologa z recept¹ w rêku, pogl¹dy obojga bohaterów – i telewi-
dzów – na temat wielkoœci idealnej rodziny, która powinna mieæ tylko tyle dzieci,
ile jest w stanie utrzymaæ, i na rolê kobiety w rodzinie by³y zupe³nie inne”

Po 10 latach wyœwietlania tego rodzaju seriali przyrost naturalny w Meksyku

zmniejszy³ siê o 34%. W 1986 r. kraj ten zosta³ wyró¿niony nagrod¹ ONZ za
wybitne osi¹gniêcia w ograniczaniu wzrostu populacji. David Poindexter, który
w 1985 r. za³o¿y³ organizacjê zajmuj¹c¹ siê produkcj¹ tego rodzaju seriali, Popu-
lation Communications International (PCI), propagowa³ za jej poœrednictwem
metodê Sabida jako wzór dla innych krajów. Dzisiaj PCI dzia³a w 6 z 10 najlud-
niejszych krajów œwiata – w Chinach, Indiach, Brazylii, Pakistanie, Nigerii i Mek-
syku

W Kenii PCI nadawa³a podobnie pomyœlan¹ powieœæ w odcinkach przez radio,

którego s³ucha 96% mieszkañców tego kraju. Po dzienniku wieczornym, który gro-
madzi przy odbiornikach radiowych najwiêcej s³uchaczy, pozostaj¹ oni zwykle, aby
wys³uchaæ kolejnego odcinka powieœci zatytu³owanej Ushikwapo Shikamana (Je-
¿eli ci pomagaj¹, pomó¿ sobie sam). Audycja ta, s³uchana przez prawie po³owê
ludnoœci dwa razy w tygodniu, sta³a siê idealnym œrodkiem upowszechniania wie-
dzy na ró¿ne tematy, od higieny reprodukcji i planowania rodziny po ochronê œro-
dowiska, równouprawnienie p³ci i ochronê przed AIDS. S¹ to jedynie dwa spoœród
wielu przyk³adów ilustruj¹cych sukcesy radia i telewizji w podnoszeniu œwiadomo-
œci spo³eczeñstwa i zmienianiu jego przekonañ

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

240

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

OPRZESTAÆ

DWOJGU

Nie trzeba byæ matematykiem, ¿eby zrozumieæ, ¿e na d³u¿sz¹ metê nie ma in-

nego wyboru, jak tylko ograniczenie liczby dzieci do dwojga na parê ma³¿eñsk¹, co
wystarcza do zapewnienia reprodukcji prostej. Dowodzi tego raczej przekonuj¹co
Joel E. Cohen, badacz problemów ludnoœciowych z Uniwersytetu Rockefellera.
Stwierdza on, ¿e gdyby wskaŸniki wzrostu naturalnego z 1990 r. w ró¿nych regio-
nach utrzyma³y siê do 2150 r., to na œwiecie ¿y³oby wtedy 694 mld ludzi w porów-
naniu z 6,1 mld obecnie. „Tak byæ nie mo¿e – pisze Cohen. – Z nieba nie spada tyle
wody, ¿eby zaspokoiæ potrzeby takiej masy ludzi”

Najwa¿niejsze liczby s¹ znane. Zawsze wiedzieliœmy, ¿e pozornie niegroŸnie

wygl¹daj¹cy wskaŸnik wzrostu o 3% rocznie, czêsto notowany w krajach rozwija-
j¹cych siê, w ci¹gu 100 lat doprowadzi³by do dwudziestokrotnego, a w ci¹gu 200
lat – do czterystukrotnego wzrostu liczby ludnoœci. Arabia Saudyjska ma obecnie
20 mln mieszkañców, których liczba wzrasta w³aœnie w takim tempie. Gdyby ta
tendencja mia³a siê utrzymaæ przez ca³y bie¿¹cy wiek, to kraj ten mia³by w 2100 r.
440 mln mieszkañców – wiêcej ni¿ dzisiejsza Ameryka Pó³nocna.

Albo spójrzmy na Nigeriê, gdzie przyrost ludnoœci te¿ wynosi 3% rocznie. Po

up³ywie wieku mia³aby ona 2,46 mld mieszkañców w porównaniu z dzisiejszymi
114 mln. Bior¹c pod uwagê, ¿e ca³a Afryka musi wy¿ywiæ obecnie 800 mln ludzi,
trudno sobie wyobraziæ, aby w samej Nigerii zdo³a³o siê utrzymaæ 2,46 mld miesz-
kañców. Trudno nie zgodziæ siê z podstawow¹ tez¹ Cohena, ¿e na d³ug¹ metê jedy-
nym mo¿liwym rozwi¹zaniem jest ograniczenie liczby dzieci w rodzinie do dwoj-
ga. Nawet wolno rosn¹ca liczba ludnoœci w koñcu wyczerpie systemy podtrzymuj¹-
ce ¿ycie. I na odwrót: nawet powolne zmniejszanie siê liczby ludnoœci musi prowa-
dziæ do jej wymarcia.

Szybki wzrost populacji œwiata w ostatnim pó³wieczu jest zjawiskiem na tyle

nowym, ¿e z trudem mo¿na zrozumieæ, do czego to prowadzi. Mo¿emy intuicyjnie
zrozumieæ, ¿e dwudziestokrotny wzrost ludnoœci jednego kraju nie jest mo¿liwy,
ale mamy trudnoœci z wyjaœnieniem, dlaczego. Na niektóre zagro¿enia dla naszej
przysz³oœci wypracowaliœmy mechanizmy przeciwdzia³ania. Na przyk³ad wybuch
epidemii, jak ta wywo³ana pojawieniem siê œmiertelnego wirusa Ebola, uruchamia
zaprogramowan¹ reakcjê maj¹c¹ na celu jej powstrzymanie i st³umienie. Uczestni-
czy w tym Œwiatowa Organizacja Zdrowia, amerykañskie oœrodki zwalczania cho-
rób i zapobiegania im oraz analogiczne agencje kraju dotkniêtego epidemi¹. Jeœli
za³amuje siê waluta takich krajów, jak Indonezja czy Rosja, to miêdzynarodowy
system walutowy jest przygotowany do przeciwdzia³ania takiemu zagro¿eniu. Nie
dzieje siê tak w przypadku, kiedy wzrost zaludnienia przewy¿sza wydolnoœæ pod-

241

stawowych systemów zasilania. Kiedy zu¿ycie wody przez rosn¹c¹ liczbê ludnoœci
przekracza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych i poziom wód grun-
towych opada, nie ma systemu alarmowego, który mobilizowa³by do dzia³ania or-
gany pañstwa. W rezultacie ró¿nica miêdzy wielkoœci¹ zapotrzebowania na wodê a
zrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ jej Ÿróde³ zwiêksza siê. Ubytek zasobów wody po-
wiêksza siê z ka¿dym rokiem. Zapowiada to dramatyczny spadek jej poda¿y, kiedy
iloœæ pompowanej wody zbli¿y siê do poziomu jej zmniejszonej wydajnoœci. Je¿eli
pompowanie powa¿nie przekracza wydajnoœæ Ÿróde³, to spadek poda¿y wody mo¿e
mieæ katastrofalne skutki w postaci zmniejszenia produkcji ¿ywnoœci.

Niestety, nikt regularnie nie mierzy poziomu wód gruntowych Równiny Pó³-

nocnochiñskiej, Pend¿abu w Indiach ani po³udniowych po³aci Wielkich Równin w
Stanach Zjednoczonych i nie ostrzega, kiedy zaczyna siê nadmierne pompowanie,
ile jeszcze wody pozostaje i kiedy Ÿród³a wody zostan¹ wyczerpane. W rezulta-
cie, zamiast przygotowywaæ grunt do „miêkkiego l¹dowania” poprzez dostoso-
wanie zapotrzebowania na wodê do zrównowa¿onej wydajnoœci formacji wodono-
œnych, spo³eczeñstwa pozostawiaj¹ rzeczy swemu biegowi, dopóki nie nast¹pi ka-
tastrofa.

Spo³eczeñstwa, których zapotrzebowanie na wodê przewy¿sza zrównowa¿on¹

wydajnoœæ Ÿróde³, bêd¹ musia³y rozwa¿yæ mo¿liwoœæ zmniejszenia liczby ludno-
œci, co ju¿ ma miejsce w niektórych krajach europejskich, je¿eli chc¹ mieæ wiêcej
wody na 1 mieszkañca w przysz³oœci. To oznacza³oby przejœcie na model rodziny
nie z dwojgiem dzieci, ale z jednym dzieckiem.

W krajach, gdzie ludnoœci wiejskiej ci¹gle przybywa, a dzia³ki ziemi s¹ dzielo-

ne miêdzy dzieci w ka¿dym pokoleniu, powierzchnia gruntów przypadaj¹ca na ro-
dzinê w koñcu kurczy siê do tego stopnia, ¿e nie zapewnia to mo¿liwoœci prze¿ycia.
Powstrzymanie procesu rozdrobnienia ziem uprawnych, stawiaj¹cego wiele spo-
³ecznoœci wiejskich w Afryce i Azji w z³ej sytuacji, zale¿y albo od szybkiego obni-
¿enia dzietnoœci do poziomu reprodukcji prostej, albo od pogodzenia siê z masow¹
migracj¹ do miast.

Chocia¿ prognozy ludnoœciowe œwiata s¹ dostêpne od lat piêædziesi¹tych, zro-

biono zadziwiaj¹co ma³o, ¿eby zbadaæ zale¿noœæ miêdzy aktualn¹ i przysz³¹ liczb¹
ludnoœci a mo¿liwoœciami zaopatrzenia jej w podstawowe dobra natury, takie jak
woda i ziemie uprawne. Demografowie, którzy opracowuj¹ prognozy ludnoœciowe,
ju¿ dawno zaniechali badañ w tej dziedzinie. W opublikowanej w 1996 r. ksi¹¿ce
pt. How Many People Can the Earth Support? Joel E. Cohen omówi³ wyniki do-
rocznych konferencji Amerykañskiego Towarzystwa Demograficznego (Population
Association of America) z lat 1992 i 1993, w ramach których odby³o siê oko³o

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

242

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

200 sympozjów. Ale ani razu nie podjêto na nich próby przeanalizowania zale¿-
noœci miêdzy przewidywanym wzrostem liczby ludnoœci a zasobami naturalnymi
Ziemi

Dobr¹ wiadomoœci¹ jest to, ¿e œwiat robi postêpy na drodze do obni¿ania dziet-

noœci do poziomu reprodukcji prostej. Œrednia liczba dzieci w rodzinie zmniejszy³a
siê do dwojga lub mniej w 54 krajach (zob. tablica 10.1). Zamieszkuje je ³¹cznie 2,5
mld ludzi. Przeciêtna rodzina chiñska, w której wspó³czynnik dzietnoœci wynosi
1,8, jest teraz mniejsza ni¿ rodzina amerykañska (wspó³czynnik dzietnoœci na po-
ziomie 2,1). Nawet w tej sytuacji du¿a liczba m³odych ludzi osi¹gaj¹cych wiek
reprodukcyjny sprawi, ¿e ludnoœæ Chin nadal bêdzie ros³a do 2038 r., osi¹gaj¹c 1,49
mld, zanim zacznie zmniejszaæ siê do 1,46 mld w 2050 r. W niektórych krajach
spadek wspó³czynnika dzietnoœci obni¿y³ siê do poziomu niezapewniaj¹cego re-
produkcji prostej. Na przyk³ad w Rosji wskaŸnik dzietnoœci wynosi 1,2. W wyni-
ku spadku dzietnoœci oraz wzrostu umieralnoœci w ostatnim 10-leciu ludnoœæ
Rosji, wynosz¹ca obecnie 144 mln, zmniejsza siê o 900 tys. rocznie. Do innych
krajów, których zaludnienie obni¿a siê, nale¿¹ Bu³garia, Czechy, W³ochy i Ukra-
ina

Mimo takich tendencji zagro¿enie sta³ym wzrostem liczby ludnoœci w setce

krajów rozwijaj¹cych siê jest jak najbardziej realne. Chyba najniebezpieczniejszym
zaniedbaniem systemu edukacyjnego jest to, ¿e nie uœwiadomi³ on ludziom istnie-
nia zwi¹zku miêdzy wielkoœci¹ rodziny, d³ugofalowymi prognozami demograficz-
nymi a zasobami Ziemi w przeliczeniu na 1 mieszkañca. Zape³nienie tej luki wy-
maga opracowania prognoz wi¹¿¹cych wielkoœæ rodziny – powiedzmy z dwojgiem,
czworgiem czy szeœciorgiem dzieci – z dostêpnoœci¹ ziemi, wody i innych podsta-
wowych dóbr. Bez takich informacji ludzie mog¹ nie rozumieæ potrzeby szybkiego
upowszechnienia modelu mniej licznej rodziny. Jeszcze bardziej niepokoi to, ¿e
przywódcy polityczni nie bêd¹ mogli w tej sytuacji podejmowaæ odpowiedzialnych
decyzji w sprawach polityki ludnoœciowej i pokrewnych dziedzinach, jak rozwój
doradztwa rodzinnego.

Rozwa¿ania na temat przysz³ego wzrostu liczby ludnoœci zawarte w tym roz-

dziale opieraj¹ siê na œrednim wariancie prognozy ONZ, który zak³ada przyrost
ludnoœci globu z 6,1 mld obecnie do 9,3 mld w 2050 r. Ale jest jeszcze inny wariant,
który przewiduje wzrost populacji do 11 mld, i wariant minimalny, wed³ug którego
liczba ludnoœci Ziemi bêdzie ros³a do 2046 r., osi¹gaj¹c 7,9 mld, po czym zacznie
spadaæ (zob. wykres 10.3)

Ten minimalny wariant zak³ada, ¿e wspó³czynnik dzietnoœci na ca³ym œwiecie

szybko spadnie poni¿ej poziomu reprodukcji prostej, tj. do 1,7. Jest to nie tylko

243

mo¿liwe, ale jest jedynym humanitarnym wyborem polityki ludnoœciowej. Inaczej
brak ziemi uprawnej i wody, który ju¿ jest przyczyn¹ wzrostu liczby g³oduj¹cych i
zgonów w wielu krajach, wyst¹pi tak¿e w innych.

Obowi¹zek doprowadzenia do tego, aby ten minimalny wariant okaza³ siê praw-

dziwy, spoczywa na przywódcach politycznych poszczególnych krajów, jednak je-
¿eli sekretarz generalny ONZ, prezes Banku Œwiatowego, a tak¿e prezydent USA
nie nak³oni¹ rz¹dów oraz par ma³¿eñskich na ca³ym œwiecie do ograniczenia liczby

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

Tablica 10.1. Wspó³czynnik dzietnoœci ca³kowitej w wybranych krajach w 2001 r.

Kraje o wspó³czynniku

Wspó³czynnik dzietnoœci

Liczba mieszkañców

dzietnoœci ca³kowitej

ca³kowitej**

(w mln)

na poziomie reprodukcji*
lub poni¿ej

Rosja

1,2

144

W³ochy

1,2

Japonia

1,3

127

Niemcy

1,3

Polska

1,4

Australia

1,7

Wielka Brytania

1,7

Chiny

1,8

1273

Francja

1,8

Stany Zjednoczone

2,1

285

Kraje o wspó³czynniku
dzietnoœci ca³kowitej
powy¿ej poziomu
reprodukcji*

Brazylia

2,4

172

Indonezja

2,7

206

Indie

3,2

1033

Pakistan

5,6

145

Tanzania

5,6

Arabia Saudyjska

5,7

Nigeria

5,8

127

Etiopia

5,9

Kongo

7,0

Jemen

7,2

* Poziom reprodukcji wynosi œrednio 2,1 dziecka na kobietê.
** Œrednia liczba dzieci urodzonych przez kobietê w wieku reprodukcyjnym.
• r ó d ³ o: 2001 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau, Washington 2001.

244

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Wykres 10.3. Liczba ludnoœci na œwiecie w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostu

w trzech wariantach do 2050 r.

dzieci w rodzinie do dwojga, to niedostatek zasobów najpewniej doprowadzi do
kryzysu gospodarczego. Problemem dzisiaj nie jest to, czy poszczególne pary mog¹
utrzymaæ wiêcej ni¿ dwoje dzieci, ale to, czy Ziemia mo¿e utrzymaæ pary z wiêcej
ni¿ dwojgiem dzieci.

•ród³o: zob. przypis 50

mld

245

OZDZIA

£ 11

ARZÊDZIA

PRZEBUDOWY

GOSPODARKI

W rozdziale 1 cytowa³em ostrze¿enie

ÿ ysteina Dahle’a, ¿e ceny nie odzwier-

ciedlaj¹ce tzw. kosztów ekologicznych mog¹ doprowadziæ do upadku kapitalizmu,
tak jak ceny nieuwzglêdniaj¹ce kosztów ekonomicznych spowodowa³y upadek so-
cjalizmu. Chiñczycy docenili niebezpieczeñstwo zwi¹zane z utrzymaniem cen nie-
odzwierciedlaj¹cych kosztów ekologicznych, zabraniaj¹c wycinania drzew w base-
nie Jangcy po tym, jak w 1998 r. rejon ten nawiedzi³a jedna z najwiêkszych powo-
dzi. Powiedzieli sobie, ¿e jedno stoj¹ce drzewo jest warte 3 razy tyle co 3 œciête.
Gdyby wziêli przy tym pod uwagê nie tylko rolê lasów w ograniczaniu zagro¿enia
powodziowego, ale tak¿e ich funkcjê polegaj¹c¹ na przenoszeniu wilgoci w g³¹b
l¹du, wówczas wartoœæ rosn¹cego drzewa mog³aby siê okazaæ nawet 6 razy wiêk-
sza ni¿ drzewa powalonego przez drwali

Wykorzystywanie bardzo cennego dobra, jakim s¹ lasy, do produkcji mniej war-

tych dóbr, jak drewno, obci¹¿a kosztami ca³e spo³eczeñstwo. Spo³eczeñstwo dok³a-
da te¿ do ceny benzyny, która nie obejmuje kosztów zmian klimatycznych wywo³y-
wanych zanieczyszczeniem produktami jej spalania. Je¿eli tego rodzaju koszty,
których skala ci¹gle roœnie, bêd¹ siê kumulowa³y, to wynikaj¹ce st¹d napiêcia eko-
nomiczne mog¹ doprowadziæ niektóre kraje do bankructwa.

Podstawowym warunkiem trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju gospodarcze-

go jest sprawienie, aby ceny odzwierciedla³y prawdê ekologiczn¹. Pracuj¹c wspól-
nie, ekologowie i ekonomiœci mog¹ wyliczyæ koszty ekologiczne ró¿nych rodzajów
dzia³alnoœci gospodarczej. Te koszty mog¹ byæ potem doliczone do cen rynkowych
produktów i us³ug w postaci podatku. Dodatkowe opodatkowanie dóbr i us³ug mo¿na
skompensowaæ obni¿k¹ stawek podatku dochodowego. Taka przebudowa systemów

246

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

podatkowych polega nie na zmianie obci¹¿eñ podatkowych, ale tylko podstawy
opodatkowania.

Do restrukturyzacji gospodarki mo¿na pos³u¿yæ siê ró¿nymi instrumentami:

polityk¹ podatkow¹, regulacjami administracyjnymi, winietami ekologicznymi i
limitami produkcyjnymi. Ale w d¹¿eniu do likwidacji wypaczeñ w strukturze go-
spodarki g³ówna rola przypada przebudowie systemu podatkowego. Polityka po-
datkowa jest wyj¹tkowo skutecznym narzêdziem, poniewa¿ ma charakter systemo-
wy. Je¿eli podatki spowoduj¹ wzrost cen paliw kopalnych do poziomu odzwiercie-
dlaj¹cego pe³ny koszt ich wydobycia, to przeniesie siê to na ca³¹ gospodarkê, wp³y-
waj¹c na wszelkie decyzje ekonomiczne uzale¿nione od cen energii.

Dzisiejsze systemy podatkowe, bêd¹ce kombinacj¹ subsydiów i obci¹¿eñ po-

datkowych, odzwierciedlaj¹ logikê z innej epoki, kiedy w interesie poszczególnych
krajów le¿a³o mo¿liwie najszybsze i najbardziej op³acalne wykorzystanie ich zaso-
bów. Ta epoka dobieg³a koñca. Teraz kapita³ natury jest dobrem rzadkim. Dlatego
trzeba tak przebudowaæ system podatkowy, aby ceny odzwierciedla³y now¹ rzeczy-
wistoœæ, chroni¹c naturalne filary gospodarki.

Nie jest ³atwo uœwiadomiæ sobie skalê i pilnoœæ koniecznej restrukturyzacji.

Przywrócenie trwa³ej równowagi miêdzy gospodark¹ œwiatow¹ a ekosystemami
wymaga restrukturyzacji gospodarki w tempie notowanym tylko w czasach wojny.
Kiedy bezpieczeñstwo narodowe jest zagro¿one, rz¹dy stosuj¹ nadzwyczajne œrod-
ki, jak pobór zdrowych mê¿czyzn do wojska, przejêcie kontroli nad zasobami natu-
ralnymi, a czasem nawet strategicznych ga³êzi przemys³u. Chocia¿ nie jest to dla
ka¿dego oczywiste, prawdopodobnie stoimy w³aœnie wobec zagro¿enia porówny-
walnego z wojn¹ œwiatow¹, wymagaj¹cego równie radykalnych kroków.

ODATKOWY

STER

Polityka podatkowa jest idealnym narzêdziem kierowania gospodark¹, ponie-

wa¿ podatki i subsydia maj¹ powszechne zastosowanie i oddzia³uj¹ poprzez rynek.
Pos³uguj¹c siê przy budowie ekogospodarki przede wszystkim tymi dwoma narzê-
dziami, wykorzystujemy si³y rynku, w szczególnoœci jego efektywnoœæ w alokacji
zasobów. Sztuka polega na tym, aby za pomoc¹ podatków i subsydiów sprawiæ, by
rynek dostarcza³ informacji nie tylko o bezpoœrednich kosztach i zyskach z dzia³al-
noœci gospodarczej, ale te¿ o kosztach poœrednich. Jeœli pos³u¿ymy siê polityk¹ fi-
skaln¹ w celu pobudzenia konstruktywnej, a ograniczenia destruktywnej dla œrodo-
wiska dzia³alnoœci gospodarczej, to bêdziemy mogli oprzeæ rozwój gospodarczy na
trwa³ych podstawach.

247

Niektóre cele polityki ekologicznej, jak ograniczenie po³owów ryb na danym

³owisku albo kontrola nad w³aœciwym sk³adowaniem odpadów nuklearnych, mog¹
byæ osi¹gniête tylko drog¹ ustanowienia odpowiednich przepisów administracyj-
nych. Edwin Clark, by³y pracownik Rady ds. Ochrony Œrodowiska Bia³ego Domu
zauwa¿a, ¿e niektóre ze wspomnianych wy¿ej narzêdzi, takie jak kwoty produkcyj-
ne, „...wymagaj¹ skomplikowanych regulacji, zdefiniowania pojêcia kwot, ustano-
wienia regulaminów ich przydzielania i sposobów zapobiegania prowadzeniu dzia-
³alnoœci bez licencji”. W niektórych przypadkach skuteczniejszym sposobem jest
wydanie zakazu szkodliwej dla œrodowiska dzia³alnoœci ni¿ podejmowanie prób
doprowadzenia do jej zaniechania przez opodatkowanie. Mimo ¿e kalkulacja ko-
rzyœci przemawia obecnie za pos³ugiwaniem siê podatkami w celu osi¹gniêcia ce-
lów ekologicznych, nadal istnieje pole do stosowania œrodków administracyjnych

G³ówn¹ s³aboœci¹ rynku jest to, ¿e choæ dobra natury – drewno, ryby, zbo¿e –

podlegaj¹ podzia³owi za jego poœrednictwem, wiele funkcji, jakie pe³ni¹ ekosyste-
my, nie podlega jego prawom. Poniewa¿ nie wystawia siê rachunku za zapylanie
upraw, walkê z powodziami albo ochronê gruntów przed erozj¹, tego rodzaju us³ugi
uwa¿a siê czêsto za darmowe. Nie maj¹c wyraŸnie okreœlonej ceny rynkowej, po-
zostaj¹ one najczêœciej bez ochrony. Polityka podatkowa mo¿e byæ wykorzystana
tak¿e do skorygowania tego braku.

Rynek, który odzwierciedla prawdê ekologiczn¹, musi uwzglêdniaæ wartoœæ

funkcji pe³nionych przez ekosystemy. Na przyk³ad je¿eli kupujemy drewniane me-
ble od przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê wyrêbem lasów, to p³acimy za pozyskanie
drewna i przetworzenie go na meble, ale nie za szkody wyrz¹dzane przez powodzie
wywo³ywane deforestacj¹. Je¿eli przebudujemy strukturê podatków, podwy¿szaj¹c
podatki za wycinanie lasów, tak ¿eby cena pozyskanego drewna obejmowa³a kosz-
ty zniszczeñ powodziowych ponoszone przez spo³eczeñstwo, to ta metoda pozy-
skania drewna prawdopodobnie bêdzie wyeliminowana.

Podatki maj¹ce na celu ujêcie kosztów ekologicznych w cenach dóbr i us³ug

sprawi¹, ¿e rynek bêdzie wysy³a³ w³aœciwe sygna³y. Bêd¹ one zniechêca³y do spala-
nia wêgla, korzystania z pojemników jednorazowego u¿ytku na napoje albo stoso-
wania cyjankowej metody separacji z³ota. Natomiast subsydia mo¿na stosowaæ w
celu zachêcenia do sadzenia drzew, efektywniejszego wykorzystania wody i zago-
spodarowania energii wiatrów. Ekologiczne podatki i subsydia mog¹ byæ stosowa-
ne tak¿e jako œrodek zabezpieczenia interesów przysz³ych pokoleñ w sytuacjach, w
których tradycyjna ekonomia ¿yje ich kosztem.

Zalet¹ wykorzystania polityki fiskalnej jako sposobu uwzglêdniania poœred-

nich kosztów ekologicznych jest to, ¿e decyzje ekonomiczne podejmowane na

Narzêdzia przebudowy gospodarki

248

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

wszystkich szczeblach – przez polityków gospodarczych, planistów przedsiêbiorstw
i poszczególnych konsumentów – opieraj¹ siê na sygna³ach rynkowych. Polityka
podatkowa wp³ywa na funkcjonowanie ca³ej gospodarki. Je¿eli uwzglêdnia kosz-
ty ochrony œrodowiska, to inne informacje, których potrzebowaliby decydenci
do podjêcia odpowiedzialnych z punktu widzenia œrodowiska decyzji, staj¹ siê
zbêdne.

RZEBUDOWA

SYSTEMÓW

PODATKOWYCH

Przebudowa systemów podatkowych polega na zmianie ich struktury, a nie po-

ziomu opodatkowania. Stawki podatku dochodowego powinny zostaæ obni¿one, a
w to miejsce wprowadzone lub podwy¿szone podatki obci¹¿aj¹ce dzia³alnoœæ szko-
dliw¹ dla œrodowiska, jak emisja zwi¹zków wêgla, powstawanie truj¹cych odpa-
dów, wykorzystanie surowców pierwotnych, stosowanie jednorazowych pojemni-
ków na napoje, emisja rtêci, produkcja œmieci, stosowanie pestycydów i produkcja
wyrobów jednorazowego u¿ytku. Nie jest to oczywiœcie lista kompletna, obejmuje
jednak najwa¿niejsze rodzaje dzia³alnoœci, od podejmowania której powinny od-
strêczaæ podatki. Specjaliœci ochrony œrodowiska s¹ w zasadzie zgodni co do tego,
jakie rodzaje dzia³alnoœci powinny byæ wy¿ej opodatkowane. Obecnie trzeba odpo-
wiedzieæ na pytanie, jak zapewniæ poparcie opinii publicznej dla projektów grun-
townej przebudowy systemów podatkowych.

W tej dziedzinie Europa znacznie wyprzedza Stany Zjednoczone, g³ównie dziêki

pionierskim inicjatywom Ernsta von Weizsäckera, by³ego szefa Instytutu Wupper-
talskiego, a obecnie cz³onka Bundestagu. Weizsäcker nie tylko lansowa³ tê koncep-
cjê, ale sprawowa³ intelektualne przywództwo w tej dziedzinie

Przyk³adowe zmiany w systemach opodatkowania ilustruje tablica 11.1, opra-

cowana przez Davida Malina Roodmana z Worldwatch Institute. Dotyczy ona Eu-
ropy, gdzie przeprowadzono wiêkszoœæ zmian, i pozwala zorientowaæ siê w roz-
miarach redukcji stawek podatku od dochodów osobistych albo p³ac w zamian za
wy¿sze opodatkowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska. Szwecja by³a pierw-
szym krajem, który zapocz¹tkowa³ tê operacjê, wprowadzaj¹c w ¿ycie program
obni¿ek stawek podatku od dochodów osobistych i równoleg³ych podwy¿ek stawek
podatku od emisji zwi¹zków wêgla i siarki dla ograniczenia spalania paliw kopal-
nych, szczególnie zawieraj¹cych du¿o siarki. W ci¹gu kilku nastêpnych lat jedynie
mniejsze kraje Europy, jak Dania i Holandia, posz³y w jej œlady. Ale pod koniec lat
dziewiêædziesi¹tych przy³¹czy³y siê do nich Francja, Niemcy, W³ochy i Wielka Bry-
tania.

249

Narzêdzia przebudowy gospodarki

Tablica 11.1. Przebudowa systemów podatkowych polegaj¹ca na opodatkowaniu dzia³al-

noœci szkodliwej dla œrodowiska

Kraj,

Obni¿ka stawek

Podwy¿ka stawek

Odsetek wp³ywów bu-

rok wprowadzenia

podatku od

d¿etowych z tytu³u
przebudowy systemów
podatkowych (w %)*

Szwecja, 1991

dochodów

emisji wêgla (pierwiastkowego)

osobistych

i siarki

1,9

Dania, 1994

dochodów

oleju napêdowego, wêgla, dostaw

osobistych

elektrycznoœci i wody, spalania i
sk³adowania odpadów, kupna no-
wych samochodów

2,5

Hiszpania, 1995

p³ac

sprzeda¿y benzyny

0,2

Dania, 1996

p³ac,

przemys³owej emisji wêgla (pier-

w³asnoœci

wiastkowego), sprzeda¿y pestycy-

rolnej

dów, rozpuszczalników chlorowa-
nych, akumulatorów

0,5

Holandia, 1996

dochodów

gazu i elektrycznoœci

osobistych
i p³ac

0,8

Wielka Brytania,

p³ac

sk³adowania odpadów

0,1

1996

Finlandia, 1996

dochodów

sprzeda¿y energii, sk³adowania od-

osobistych

padów

i p³ac

0,5

Niemcy, 1999

p³ac

sprzeda¿y energii

2,1

W³ochy, 1999

p³ac

sprzeda¿y paliw kopalnych

0,2

Holandia,1999

dochodów

sprzeda¿y energii, sk³adowania od-

osobistych

padów, sprzeda¿y wody dla gospo-
darstw domowych

0,9

Francja, 2000

p³ac

odpadów sta³ych, zanieczyszcze-
nia powietrza i wody

0,1

* Dotyczy wszystkich szczebli administracji pañstwowej.
• r ó d ³ o: opracowane na podstawie: David Malin Roodman, Environmental Tax Shifts Multiplying, w:
Vital Signs 2000, W.W. Norton, New York 2000, s. 138–139.

250

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Zmiany w systemach podatkowych s¹ w Europie popularne, poniewa¿ przy-

czyniaj¹ siê do zwiêkszenia zatrudnienia, a jest to kontynent, na którym panuje
wysokie bezrobocie. Na przyk³ad przestawienie siê z przetwórstwa surowców pier-
wotnych na materia³y wtórne nie tylko zmniejsza szkody ekologiczne, ale przyczy-
nia siê do zwiêkszenia zatrudnienia, poniewa¿ recykling jest bardziej pracoch³onny.
By³ to jeden z powodów, dla których Niemcy przyjê³y w 1999 r. 4-letni program
obni¿ek stawek podatku dochodowego z równoczesnymi podwy¿kami stawek opo-
datkowania energii. Kiedy program zostanie zrealizowany, odsetek wp³ywów bu-
d¿etowych z tytu³u przebudowy systemów podatkowych wyniesie 2,1% ca³oœci do-
chodów podatkowych; przy za³o¿eniu, ¿e wynosz¹ one blisko 1 mld dol., stanowi to
20 mld dol. rocznie. Pod wzglêdem wielkoœci przesuniêcia ciê¿arów opodatkowa-
nia pierwsze miejsce zajmuje Dania; po dwukrotnym przeprowadzeniu takiej ope-
racji w latach 1994 i 1996 przebudowa objê³a 3% dochodów podatkowych. Rz¹d
duñski pobiera podatek od sprzeda¿y benzyny, przemys³owej emisji wêgla (pier-
wiastkowego), sprzeda¿y elektrycznoœci, sk³adowania odpadów i sprzeda¿y nowych
samochodów. Ten ostatni w wiêkszoœci przypadków przewy¿sza wartoœæ samocho-
dów

Holandia bêd¹ca krajem o wysoko rozwiniêtym przemyœle skoncentrowanym

na ma³ym terytorium stosuje podatki w celu ograniczenia iloœci odpadów metali
ciê¿kich, zw³aszcza kadmu, miedzi, o³owiu, rtêci i cynku. Od 1976 r. do po³owy lat
dziewiêædziesi¹tych iloœæ tego rodzaju odpadów przemys³owych zmniejszy³a siê
tam o 86–97%. Przedsiêbiorstwa duñskie, które rozwinê³y produkcjê aparatury s³u-
¿¹cej ochronie œrodowiska, uzyska³y dziêki temu tak¿e konkurencyjn¹ przewagê
nad firmami z innych krajów, ogromnie zwiêkszaj¹c eksport i wp³ywy z eksportu

W Europie opodatkowaniu podlegaj¹ obecnie szkodliwa dla œrodowiska emisja

wêgla (pierwiastkowego) i siarki, wydobycie wêgla, sk³adowanie odpadów, sprze-
da¿ energii elektrycznej i samochodów. W pozosta³ych krajach podatek mo¿e byæ
pobierany od innych rodzajów dzia³alnoœci, stosownie do miejscowych warunków.
Mo¿e to byæ podatek od nadmiernego zu¿ycia wody, wykorzystania ziemi upraw-
nej do celów pozarolniczych, wycinki lasów, stosowania pestycydów czy cyjanków
przy produkcji z³ota. Z up³ywem czasu wysokoœæ podatków pobieranych od dzia-
³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska mo¿e znacznie wzrosn¹æ; byæ mo¿e dojdzie na-
wet do tego, ¿e bêd¹ one zapewnia³y lwi¹ czêœæ wp³ywów podatkowych.

Rz¹dy z regu³y dbaj¹ o to, aby podatki ekologiczne nie pogarsza³y sytuacji

spo³ecznej podatników. David Malin Roodman opisuje, w jaki sposób unikniêto
tego w Portugalii przy wprowadzaniu podatku od zu¿ycia wody, na której brak
cierpi ten kraj. Na przyk³ad w Setúbalu gospodarstwa domowe otrzymuj¹ 25 m

251

wody miesiêcznie bez opodatkowania. Od zu¿ycia przekraczaj¹cego tê iloœæ p³aci
siê podatek wed³ug trzystopniowej skali, wzrastaj¹cej w miarê przekraczania kolej-
nych progów

Pomys³ opodatkowania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska zyska³ silne

poparcie w Stanach Zjednoczonych w listopadzie 1998 r., kiedy amerykañski prze-
mys³ tytoniowy zgodzi³ siê zap³aciæ rz¹dom stanowym 251 mld dol. tytu³em zwro-
tu kosztów leczenia chorób zwi¹zanych z paleniem tytoniu poniesionych przez Me-
dicare. Oznacza³o to w istocie opodatkowanie z moc¹ wsteczn¹ miliardów paczek
papierosów sprzedanych w Stanach Zjednoczonych w ci¹gu wczeœniejszych dzie-
siêcioleci. By³a to oszo³amiaj¹ca suma – prawie 1 tys. dol. na 1 Amerykanina. Mo¿na
to uznaæ za podatek od zanieczyszczenia dymem papierosowym, groŸniejszym dla
zdrowia cz³owieka ni¿ wszystkie inne substancje szkodliwe razem wziête

Ten podatek, który przemys³ p³aci za dawniejsze szkody zwi¹zane z paleniem,

bêdzie finansowany poprzez podwy¿ki cen papierosów. Od stycznia 1998 r. do kwiet-
nia 2001 r. œrednia cena hurtowa papierosów w USA wzros³a z 1,33 dol. do 2,21
dol. za paczkê, a wiêc w ci¹gu dwóch lat zwiêkszy³a siê o 66%. Przewiduje siê, ¿e
bêdzie ona ros³a dalej, zniechêcaj¹c do palenia papierosów

Inn¹ zalet¹ podatków ekologicznych jest to, ¿e poprzez ich nak³adanie s¹ prze-

kazywane pewne informacje. Kiedy pañstwo wprowadza podatek na jakiœ produkt,
który zanieczyszcza œrodowisko, komunikuje w ten sposób konsumentowi, ¿e jest
tym zaniepokojone. Zmiana systemu podatkowego ma dzia³anie systemowe, spra-
wia, ¿e codzienne decyzje konsumentów – poczynaj¹c od wyboru sposobu dojazdu
do pracy po wybór menu na lunch – s¹ ukierunkowane pod k¹tem potrzeb ochrony
œrodowiska.

Zmiany w systemie podatkowym przeprowadzane z myœl¹ o ochronie œrodowi-

ska maj¹ szerokie poparcie spo³eczne. Badania przeprowadzone pod koniec lat dzie-
wiêædziesi¹tych zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie wykaza³y, ¿e
zmiany te spotykaj¹ siê z powszechn¹ aprobat¹, je¿eli uzasadni siê ich koniecznoœæ.
Po obu stronach Atlantyku popiera je co najmniej 70% ankietowanych. Przebudo-
wa systemów podatkowych jest tak¿e atrakcyjna z ekonomicznego punktu widze-
nia, poniewa¿ umo¿liwia osi¹gniêcie wielu celów ekologicznych jednoczeœnie. Prze-
prowadzona w jednej dziedzinie, mo¿e byæ potem wykorzystana w innych

Je¿eli œwiat ma zrestrukturyzowaæ gospodarkê, zanim zniszczenia œrodowiska

doprowadz¹ do jej kryzysu, to przebudowa systemów podatkowych prawie na pew-
no odegra w tym podstawow¹ rolê. ¯aden inny zestaw instrumentów polityki go-
spodarczej nie mo¿e doœæ szybko doprowadziæ do koniecznych zmian systemo-
wych. W jednym z artyku³ów zamieszczonych w tygodniku „Fortune” harwardzki

Narzêdzia przebudowy gospodarki

252

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ekonomista N. Gregory Mankiw opowiada³ siê za 10-procentow¹ redukcj¹ stawek
podatku dochodowego i podwy¿k¹ cen benzyny o 50 centów za galon (1,9 dol. za l).
Swoje propozycje uzasadnia³ tak: „Obni¿enie stawek podatków dochodowych i rów-
noczesna podwy¿ka cen benzyny doprowadzi do przyspieszenia wzrostu gospodar-
czego, zmniejszenia zatorów komunikacyjnych, poprawy bezpieczeñstwa ruchu na
drogach i zmniejszenia zagro¿enia globalnym ociepleniem, a wszystko to bez nara-
¿enia pañstwa na straty wp³ywów podatkowych w d³ugim przedziale czasu. Mo¿e
to byæ oferta najbardziej zbli¿ona do obietnicy darmowego obiadu, jak¹ mo¿e zg³o-
siæ ekonomia”

RZESUWANIE

SUBSYDIÓW

W 1997 r. Rada Ziemi (Earth Council)* opublikowa³a studium André de Moora i

Petera Calamaiego pt. Subsidizing Unsustainable Development. Jego celem by³o usta-
lenie i sporz¹dzenie listy subsydiów, które przyczyniaj¹ siê do powstawania szkód w
œrodowisku. Wskazano w nim na zdumiewaj¹co wielk¹ liczbê przyk³adów takich sub-
sydiów na ogóln¹ sumê co najmniej 700 mld dol. Autorzy pisali: „Wprost trudno uwie-
rzyæ, ¿e œwiat wydaje setki miliardów dolarów na subsydiowanie w³asnej destrukcji”

W samej rzeczy, rz¹dy wydaj¹ 700 mld dol. z pieniêdzy podatników rocznie,

¿eby zachêcaæ do zu¿ywania wody, spalania paliw kopalnych, u¿ywania pestycy-
dów, ³owienia ryb i je¿d¿enia samochodami. W raporcie udokumentowano niezli-
czone przypadki dotowania przez podatników zu¿ycia wody w krajach, w których
opada poziom wód gruntowych. Pañstwa wydaj¹ co roku miliardy dolarów dla za-
chêcenia do korzystania z paliw kopalnych w czasie, gdy poziom nasycenia atmos-
fery dwutlenkiem wêgla i zaniepokojenie opinii publicznej zmianami klimatyczny-
mi rosn¹. Dodatkowe miliardy wydaje siê na rozbudowê flot statków rybackich,
kiedy ich zdolnoœæ po³owowa ju¿ teraz prawie dwukrotnie przewy¿sza zrównowa-
¿on¹ wydajnoœæ ³owisk

Podobnie jak podatki s³u¿¹ do ograniczania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodo-

wiska, tak subsydia mo¿na wykorzystaæ do popierania dzia³alnoœci sprzyjaj¹cej jego
ochronie, wykorzystuj¹c na ten cel œrodki finansuj¹ce dzia³alnoœæ ekologicznie de-
strukcyjn¹. Gdyby suma 700 mld dol. rocznie zosta³a wykorzystana na wspieranie
dzia³alnoœci ekologicznie konstruktywnej, jak rozwój odnawialnych Ÿróde³ energii,
zak³adanie plantacji drzew i edukacja m³odych kobiet w krajach rozwijaj¹cych siê,
nasza przysz³oœæ rysowa³aby siê w jaœniejszych barwach

* Organizacja powo³ana do realizacji uchwa³ Szczytu Ziemi z 1992 r. [przyp. t³um.].

253

W pracy na temat restrukturyzacji systemów podatkowych sprzyjaj¹cej ochro-

nie œrodowiska pt. The Natural Wealth of Nations David Malin Roodman pisze:
„Ma³o narzêdzi polityki pañstwa jest tak niepopularnych w teorii, a popularnych w
praktyce, jak subsydia. Samo to s³owo wywo³uje dreszcz zgrozy u ekonomistów i
z³oœæ podatników, zmienia biedaków w cyników i wywo³uje wœciek³oœæ ekologów”.
Mimo tak jednoznacznej reakcji niektóre z naszych najwiêkszych sukcesów – po-
czynaj¹c od opanowania Dust Bowl po rozwój Internetu – zawdziêczamy subsy-
diom pañstwowym

Do najwa¿niejszych subsydiowanych powszechnie na œwiecie dziedzin nale¿y

produkcja ¿ywnoœci, transport samochodowy i korzystanie z paliw kopalnych. W
rolnictwie pañstwa subsydiuj¹ dostawy wody do nawadniania, produkcjê roœlinn¹,
stosowanie pestycydów i sam¹ konsumpcjê ¿ywnoœci. Prawie wszystkie rz¹dy do-
tuj¹ nawadnianie, utrzymuj¹c ceny uzyskanych dziêki nim produktów na sztucznie
zani¿onym poziomie. Pend¿ab bêd¹cy spichlerzem Indii posun¹³ siê o krok dalej,
kiedy szef stanowego rz¹du zapewni³ farmerom darmowe dostawy energii elek-
trycznej w zamian za polityczne poparcie. W stanie, w którym pompy irygacyjne s¹
napêdzane elektrycznoœci¹, doprowadzi³o to do drastycznego spadku cen wody, za-
chêcaj¹cego do jej zu¿ywania w sytuacji, kiedy nadmierne pompowanie ju¿ przy-
czynia³o siê do obni¿ania poziomu wód gruntowych. Przyspieszaj¹c wyczerpywa-
nie siê formacji wodonoœnych, skrócono czas, w którym trzeba bêdzie dostosowaæ
siê do nieuniknionego zmniejszenia zasobów wód gruntowych. Zwiêkszanie pro-
dukcji ¿ywnoœci kosztem nadmiernej eksploatacji Ÿróde³ wody tworzy z³udzenie
bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego. W przeciwieñstwie do Indii ostatnia decyzja Chin
w sprawie stopniowych podwy¿ek cen wody w nadchodz¹cych 5 latach jest gigan-
tycznym krokiem w kierunku likwidacji dop³at do wody

Niektóre kraje dop³acaj¹ do konsumpcji ¿ywnoœci. W Iranie dop³aty do chleba

kszta³tuj¹ siê na poziomie 4 mld dol. rocznie, czyli 63 dol. na g³owê. Rz¹d kupuje
pszenicê od rolników za oko³o 70 centów za kg, miele j¹ na m¹kê, któr¹ sprzedaje
piekarniom po cenie 2 centów za kg. To powszechne subsydium, które zachêca
zarówno bogatych, jak i biednych do konsumpcji, oznacza równoczeœnie poœrednie
dotowanie dostarczania wody do nawadniania gruntów, dobra, którego zasoby na-
le¿¹ do najmniej obfitych w tym kraju

Innym dzia³em œwiatowej gospodarki ¿ywnoœciowej, hojnie subsydiowanym,

jest rybo³ówstwo dalekomorskie. Najpierw pañstwa przybrze¿ne wspiera³y jego
rozwój w celu wykorzystania lokalnie dostêpnego Ÿród³a protein zwierzêcych. PóŸ-
niej subsydia mia³y umo¿liwiæ poszczególnym krajom zapewnienie sobie mo¿liwie
najwiêkszego udzia³u w po³owach dalekomorskich. W ci¹gu ostatniego 20-lecia te

Narzêdzia przebudowy gospodarki

254

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

praktyki upowszechni³y siê, w rezultacie dzisiaj zdolnoœæ po³owowa œwiatowej flo-
ty rybackiej mniej wiêcej dwukrotnie przewy¿sza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ³o-
wisk oceanicznych. To prowadzi do ich prze³owienia i upadku samego rybo³ów-
stwa, co jest doskona³ym przyk³adem dzia³ania prawa niezamierzonych konse-
kwencji

Przemys³ surowcowy, szczególnie górnictwo i leœnictwo, jest kolejnym wiel-

kim beneficjentem subsydiów. Na przyk³ad górnictwo wêglowe otrzymuje w nie-
których krajach ogromn¹ pomoc, poniewa¿ wzrós³ koszt wydobycia wêgla z coraz
g³êbszych pok³adów w starych kopalniach. Ale górnictwo wêglowe w wielu kra-
jach, np. w Wielkiej Brytanii, kolebce rewolucji przemys³owej, i w Chinach zu¿y-
waj¹cych najwiêcej wêgla, podupada. Belgia zlikwidowa³a tê ga³¹Ÿ przemys³u ca³-
kowicie

Jednak¿e Niemcy nadal subsydiuj¹ wydobycie wêgla. Sumy wydawane na wspar-

cie górnictwa dla utrzymania miejsc pracy przekraczaj¹ wszelkie wyobra¿enie. Jak
mówi Roodman, w latach 1983–1991 wzros³y one w przeliczeniu na 1 zatrudnione-
go z „hojnych 21,7 tys. dol. do lukratywnych 85,8 tys. dol.” Zauwa¿a on, ¿e dla
Niemiec by³oby taniej zamkn¹æ kopalnie i p³aciæ górnikom za to, ¿e nie pracuj¹

Kontrastuje to ostro w sytuacj¹ w Chinach, które nagle obciê³y subsydia wêglo-

we z 750 mln dol. w 1993 r. do 240 mln 1995 r. Ponadto Chiny wprowadzi³y poda-
tek od wydobycia mocno zasiarczonego wêgla. Najwiêksze chiñskie miasta – w
których wystêpuj¹ najwiêksze w œwiecie zanieczyszczenia powietrza, spowodowa-
ne g³ównie spalaniem wêgla – zakazuj¹ u¿ywania tego paliwa. Pekin, Szanghaj,
Lanzhou, Xi’an i Shenyang zamierzaj¹ doprowadziæ stopniowo do ca³kowitej rezy-
gnacji z wêgla. Po³¹czenie œmia³ych ciêæ subsydiów z wprowadzeniem nowego
podatku od zasiarczonego wêgla doprowadzi³o w latach 1996–2000 do zmniejsze-
nia zu¿ycia tego surowca o oko³o 14% (zob. wykres 11.1). Mo¿e to byæ doskona-
³ym przyk³adem skutecznego zastosowania polityki podatkowej do celów ochrony
œrodowiska, zmniejszenia lokalnych zanieczyszczeñ powietrza i globalnej emisji
wêgla. Chiny wspieraj¹ ponadto realizacjê ambitnego planu wykorzystania energii
wiatrów do produkcji elektrycznoœci, aby zmniejszyæ zale¿noœæ kraju od wêgla. W
praktyce oznacza to przenoszenie subsydiów z finansowania górnictwa wêglowego
na rozwój energetyki wiatrowej

Z ró¿nych powodów rz¹dy dop³acaj¹ tak¿e do wycinki lasów. Na przyk³ad do-

tacje rz¹du australijskiego stanu Wiktoria dla przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê wy-
rêbem lasów przewy¿szaj¹ o 170 mln dol. rocznie wartoœæ pozyskanego przez nie
drewna. Z podobn¹ sytuacj¹ mieliœmy do czynienia w Stanach Zjednoczonych, gdzie
przez dziesiêciolecia amerykañscy podatnicy finansowali budowê dróg prowadz¹-

255

cych do lasów pañstwowych, aby u³atwiæ przedsiêbiorstwom drzewnym ich trze-
bienie. W 1999 r. zarz¹dzaj¹ca nimi S³u¿ba Leœna Stanów Zjednoczonych og³osi³a
moratorium na budowê dróg w lasach pañstwowych

Studium przeprowadzone w Instytucie Zasobów Œwiatowych wykazuje, ¿e sub-

sydia pañstwowe dla u¿ytkowników samochodów, w tym przeznaczone na finanso-
wanie budowy i utrzymanie autostrad, patrolowanie ich i inne formy wspierania
motoryzacji, przewy¿szaj¹ wp³ywy z opodatkowania paliwa samochodowego, sprze-
da¿y samochodów i op³at za tablice rejestracyjne o 111 mld dol. w skali rocznej.
Oznacza to, ¿e jazda samochodem jest hojnie subsydiowana tak¿e przez tych, któ-
rzy w ogóle nie maj¹ aut

W raporcie Rady Ziemi z 1997 r. czytamy: „Samochód wyzwoli³ ludzi równie

pewnie, jak zniewoli³ spo³eczeñstwa. Dzieñ za dniem du¿e po³acie ziemi uprawnej
znikaj¹ pod asfaltem, padaj¹c ofiar¹ budownictwa drogowego. Co miesi¹c rzesze
ludzi, mog¹ce zaludniæ ca³e miasta, padaj¹ ofiar¹ wypadków drogowych i zatrucia
spalinami”

Wymienione subsydia stanowi¹ tylko niewielk¹ czêœæ tych, które trzeba wyeli-

minowaæ. Stoimy obecnie przed wyzwaniem polegaj¹cym na zamianie subsydiów
wspieraj¹cych dzia³alnoœæ szkodliw¹ dla œrodowiska na takie, które pomog¹ w bu-
dowie gospodarki ekologicznej.

Stosowanie subsydiów w celu ochrony œrodowiska nie jest niczym nowym. Na

przyk³ad w 1934 r. Kongres USA powo³a³ S³u¿bê Ochrony Gruntów (Soil Conser-
vation Service), federaln¹ agencjê utrzymuj¹c¹ pracowników w ka¿dym stanie, której

Narzêdzia przebudowy gospodarki

1200

1000

mln ton

•ród³o: zob. przypis 20

Wykres 11.1. Zu¿ycie wêgla w Chinach w latach 1950–2000

256

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

zadaniem by³o zachowanie bazy rolnictwa dla przysz³ych pokoleñ. Farmerzy otrzy-
mywali dotacje na sadzenie roœlin na pasy wiatrochronne, wprowadzanie upraw
wstêgowych i innych metod uprawy roli, które chroni¹ grunty przed erozj¹ eolicz-
n¹. Dziêki temu uda³o siê po³o¿yæ kres katastrofalnej erze Dust Bowl

Jednym z póŸniejszych przyk³adów subsydiów o strategicznym znaczeniu dla

ochrony œrodowiska s¹ ulgi podatkowe przys³uguj¹ce firmom inwestuj¹cym w roz-
wój energetyki wiatrowej, wprowadzone 20 lat temu. Po wybuchu kryzysu energe-
tycznego z lat siedemdziesi¹tych rz¹d amerykañski zacz¹³ stosowaæ zachêty podat-
kowe wspieraj¹ce rozwój odnawialnych Ÿróde³ energii, jak energia wiatru. Rozwojo-
wi energetyki wiatrowej s³u¿y³y silne bodŸce fiskalne uruchomione w tym samym
czasie przez w³adze stanowe Kalifornii. Te posuniêcia doprowadzi³y do ogromnego
wzrostu inwestycji w tej dziedzinie i powstania nowej ga³êzi przemys³u nowocze-
snych urz¹dzeñ s³u¿¹cych do przetwarzania energii wiatru w elektrycznoœæ

Kiedy te dwie ulgi podatkowe zosta³y zniesione, postêp w rozwoju energetyki

wiatrowej w Stanach Zjednoczonych zosta³ prawie ca³kowicie wstrzymany. Tym-
czasem krótki ¿ywot wielkiego amerykañskiego rynku energii wiatrowej zachêci³
Europejczyków do inwestowania w energetykê wiatrow¹ i rozwój produkcji turbin
wiatrowych. Duñczycy, którzy te¿ wprowadzili subsydia dla energetyki wiatrowej,
nadal rozwijali technikê i rozszerzali produkcjê turbin wiatrowych. Paradoksalnie,
g³ównym beneficjentem ulg podatkowych w stanie Kalifornia okaza³a siê Dania,
która przoduje dzisiaj w wytwarzaniu energii wiatrowej w przeliczeniu na 1 miesz-
kañca i w produkcji turbin wiatrowych. Jest to doskona³y przyk³ad na to, jak nie-
wielki bodziec mo¿e doprowadziæ do powstania nowej ga³êzi przemys³u

W ostatnich latach nowa ulga podatkowa dla energetyki wiatrowej zachêci³a do

powa¿nego zwiêkszenia nak³adów na zak³adanie farm wiatraków w stanach Kolo-
rado, Iowa, Kansas, Minnesota, Oregon, Pensylwania, Teksas, Waszyngton, Wy-
oming i innych. Silne zachêty fiskalne wzmog³y te¿ zainteresowanie firm prywat-
nych pracami nad rozwojem wydajniejszych turbin wiatrowych. Spowodowany tym
gwa³towny spadek kosztów wytwarzania elektrycznoœci si³¹ wiatrów t³umaczy 24-pro-
centowy wzrost œwiatowej produkcji energii wiatrowej rocznie w latach 1990–2000 i
przewidywania przyrostu tej produkcji w Stanach Zjednoczonych w 2001 r. o 60%.
Rozwój tej ga³êzi energetyki osi¹gn¹³ taki poziom, ¿e pewnych inwestycji dokonu-
je siê w niej teraz bez subsydiów

Pod koniec lat siedemdziesi¹tych ulgi podatkowe wykorzystywano te¿ do wspie-

rania inwestycji polegaj¹cych na oszczêdzaniu energii. To tak¿e przynios³o du¿e
korzyœci, ale po tym, jak ceny ropy naftowej spad³y w stosunku do szczytowego
poziomu z koñca lat siedemdziesi¹tych i pocz¹tku osiemdziesi¹tych, stosowania

257

tego instrumentu zaniechano. Wzrost cen ropy w drugiej po³owie 2000 r. ponownie
skierowa³ uwagê opinii publicznej na problem oszczêdzania i rozwój odnawialnych
Ÿróde³ energii.

Szanse budowania gospodarki dostosowanej do mo¿liwoœci œrodowiska za po-

moc¹ subsydiów s¹ ogromne. Za przestawieniem siê z destruktywnych na kon-
struktywne zastosowania tego instrumentu przemawia w równej mierze zarówno
ekonomiczna op³acalnoœæ, jak i nieodparta koniecznoœæ. W dzisiejszych czasach
powinniœmy subsydiowaæ nie górnictwo, lecz przemys³ surowców wtórnych, nie
paliwa kopalne, ale niedestabilizuj¹ce klimatu Ÿród³a energii, i nie transport samo-
chodowy, lecz dobrze rozwiniête systemy komunikacji szynowej w miastach.

KOETYKIETY

CZYLI

OSOWANIE

PORTFELAMI

Opatrywanie etykietami ekologicznymi produktów, które zosta³y wytworzone

z zachowaniem wymogów ochrony œrodowiska, pozwala konsumentom g³osowaæ
zawartoœci¹ swoich portfeli. Ekoetykietowanie stosuje siê teraz w wielu sektorach
gospodarki, w tym tak¿e do oznaczania energooszczêdnych urz¹dzeñ gospodarstwa
domowego, produktów drzewnych pochodz¹cych z lasów zarz¹dzanych zgodnie z
zasadami zrównowa¿onej gospodarki leœnej, produktów z ryb od³owionych bez na-
ruszania zrównowa¿onej wydajnoœci ³owisk i „zielonej” elektrycznoœci z odnawial-
nych Ÿróde³ energii.

Do najnowszych rodzajów etykiet ekologicznych nale¿y certyfikat Rady Cer-

tyfikacji Produktów Morza (Marine Stewardship Council – MSC). Rada rozpoczê-
³a realizacjê programu certyfikacji tych produktów w marcu 2000 r., przyznaj¹c
swój certyfikat wyrobom firmy Western Australia Rock Lobster. W tym samym
czasie uzyska³o go przedsiêbiorstwo West Thames Herring Fishery. Inicjatywê MSC
popar³y najwiêksze koncerny dzia³aj¹ce w przetwórstwie i handlu detalicznym pro-
duktami morza – Unilever, Youngs-Bluecrest i Sainsbury’s

W USA tego rodzaju certyfikat uzyska³o we wrzeœniu 2000 r. jako pierwsze

przedsiêbiorstwo po³owów ³ososia z Alaski. Dyrektor generalny MSC Brendan May
powiedzia³ o nim: „Dziêki wysokiej renomie i pozycji na rynku miêdzynarodowym
jego produkty w pe³ni kwalifikuj¹ siê do oznaczania nasz¹ ekoetykiet¹, informuj¹-
c¹ konsumentów, ¿e jest to najlepszy ekologiczny wybór wœród produktów morza.
Jest to potrójne zwyciêstwo: Alaski, œrodowiska morskiego i konsumentów pro-
duktów morza na ca³ym œwiecie”

Aby uzyskaæ ekologiczny certyfikat, przedsiêbiorstwo rybne musi wykazaæ, ¿e

jest zarz¹dzane wed³ug zasad zrównowa¿onej gospodarki. Zgodnie z normami usta-

Narzêdzia przebudowy gospodarki

258

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

nowionymi przez MSC: „Po pierwsze przedsiêbiorstwo rybne musi byæ zarz¹dza-
ne w taki sposób, aby iloœæ od³awianych ryb nie przekracza³a zdolnoœci ³owiska do
naturalnego odtwarzania jego zasobów, i nie mo¿e stosowaæ metod po³owu wynisz-
czaj¹cych inne gatunki. Po drugie przedsiêbiorstwo musi dzia³aæ w sposób chroni¹-
cy zdrowie i ró¿norodnoœæ ekosystemu morskiego, od którego zale¿y. Wreszcie
przedsiêbiorstwo musi przestrzegaæ przepisów lokalnych, krajowych i miêdzynaro-
dowych, okreœlaj¹cych zasady odpowiedzialnego i zrównowa¿onego rybo³ówstwa”

Odpowiednikiem MSC w leœnictwie jest Rada do spraw Certyfikacji Lasów,

za³o¿ona w 1993 r. przez Œwiatowy Fundusz na rzecz Ochrony Przyrody i inne
ugrupowania. Jego rol¹ jest dostarczanie informacji o metodach zarz¹dzania prze-
mys³em drzewnym i przetwórstwem produktów leœnych. Niektóre lasy na œwiecie
s¹ zarz¹dzane w sposób zapewniaj¹cy bezterminow¹ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ,
podczas gdy inne s¹ wycinane w pieñ albo przerzedzane w pogoni za szybkim zy-
skiem. Produkty leœne, niezale¿nie, czy to bêdzie tarcica sprzedawana w sk³adzie
drzewnym, czy meble w sklepie meblowym, czy papier w sklepie papierniczym,
pochodz¹ce z lasów pierwszej kategorii Rada do spraw Certyfikacji Lasów oznacza
ekoetykietami

Rada do spraw Certyfikacji Lasów z central¹ w meksykañskim mieœcie Oaxaca

w praktyce akredytuje krajowe organizacje, upowa¿niaj¹c je do kontrolowania, czy
zarz¹dzanie lasami odpowiada zasadom zrównowa¿onej gospodarki. Poza kontro-
l¹ na miejscu akredytowane organizacje musz¹ tak¿e byæ w stanie œledziæ drogê
surowca przez ró¿ne stadia przetwórstwa do konsumenta. Rada ustala normy i przy-
znaje ekoetykiety, ale praktyczne czynnoœci kontrolne wykonuj¹ organizacje krajo-
we

Rada ustanowi³a 9 norm, które trzeba spe³niæ, ¿eby lasy kwalifikowa³y siê do

oznaczania jej ekoetykiet¹. Zarz¹dcy lasów musz¹ mieæ opracowany plan, wyzna-
czaj¹cy cele i okreœlaj¹cy œrodki ich realizacji. Plan nie mo¿e naruszaæ praw ludno-
œci tubylczej, która ¿yje w lasach albo jest gospodarzem tych terenów. Ustanowiono
ponadto wiele innych zasad gospodarki leœnej, ale zasadnicze znaczenie ma wy-
móg, aby lasy by³y zarz¹dzane w sposób zapewniaj¹cy bezterminowo ich zrówno-
wa¿on¹ produktywnoœæ. Oznacza to koniecznoœæ wycinania od czasu do czasu sta-
rannie wybranych, dojrzalszych drzew, podobnie jak selekcjonuje je natura. Mó-
wi¹c proœciej, zarz¹dcy lasów musz¹ utrzymaæ trwa³¹ zdolnoœæ lasów do dostarcza-
nia zarówno dóbr, jak i œwiadczenia us³ug

Rada do spraw Certyfikacji Lasów definiuje system certyfikacji jako sposób

„...identyfikacji drewna i produktów drzewnych, które pochodz¹ z dobrze zarz¹-
dzanych Ÿróde³ w dowolnym regionie œwiata, potwierdzonej etykiet¹, której zna-

259

czenie jest jasne, jednoznaczne i ³atwo rozpoznawalne”. Dostarcza ona konsumen-
tom informacji pozwalaj¹cych im wspieraæ w³aœciw¹ gospodarkê leœn¹ poprzez
kupno oznaczonych produktów leœnych. Dziêki oznakowaniu spó³ek przemys³u
drzewnego i handlu detalicznego uczestnicz¹cych w programie certyfikacji, odpo-
wiedzialni spo³ecznie inwestorzy otrzymuj¹ informacjê niezbêdn¹ do odpowiedzial-
nego kupowania udzia³ów w nich

W marcu 1996 r. pierwsze certyfikowane produkty pojawi³y siê na rynku Wiel-

kiej Brytanii. Od tego czasu praktyka certyfikacji rozszerzy³a siê na ca³ym œwiecie.
W czerwcu 2001 r. oko³o 24 mln hektarów lasów mia³o certyfikat Rady do spraw
Certyfikacji Lasów. Ten obszar obejmowa³ ponad 300 zespo³ów leœnych w 45 kra-
jach

Dla popierania programu certyfikacji utworzono zrzeszenia lasów i sieci hand-

lowych w Austrii, Brazylii, Kanadzie, we Francji, w Niemczech, krajach nordyc-
kich, Rosji, Hiszpanii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Te
zrzeszenia, mog¹ce do koñca roku 2001 skupiæ do 1 tys. cz³onków, s¹ czêœci¹ szero-
kiego frontu poparcia przedsiêbiorstw gotowych przestrzegaæ norm Rady do spraw
Certyfikacji Lasów w ich polityce marketingowej. Wœród 5 najwiêkszych u¿yt-
kowników drewna 3 najwiêksi – Home Base, Home Depot i Ikea – kupuj¹ tylko
drewno certyfikowane przez Radê

W czerwcu 2001 r. Ministerstwo Zasobów Naturalnych w Moskwie og³osi³o

rozporz¹dzenie wprowadzaj¹ce krajowy system obowi¹zkowego certyfikowania
drewna. Obejmuje on na razie niewielk¹ czêœæ produkcji drewna, choæ trudnoœci ze
sprzeda¿¹ ca³ej reszty niecertyfikowanego drewna pozbawiaj¹ Rosjê miliarda dola-
rów wp³ywów eksportowych. Ministerstwo ocenia, ¿e jego cena jest o 20–30%
ni¿sza od ceny certyfikowanego drewna konkurencyjnych dostawców

Innym towarem, który zaczyna byæ oznaczany ekoetykietami, jest elektrycz-

noœæ. W Stanach Zjednoczonych wiele stanowych komisji us³ug publicznych wy-
maga, aby zak³ady energetyczne zapewnia³y u¿ytkownikom mo¿liwoœæ wyboru „zie-
lonej” energii elektrycznej. Tak okreœla siê energiê wytworzon¹ z odnawialnych
Ÿróde³; zalicza siê do nich energiê wiatrów, ogniwa s³oneczne, energiê termiczn¹
S³oñca, energiê geotermiczn¹ i biomasy. Zak³ady energetyczne przysy³aj¹ klientom
z comiesiêcznym rachunkiem zwrotny kwestionariusz, w którym mog¹ oni zade-
klarowaæ chêæ odbioru „zielonego” pr¹du. W ofercie podaje siê, o ile dro¿szy jest
taki pr¹d; ró¿nica zwykle wynosi od 3% do 15%

Pracownicy zak³adów energetycznych s¹ czêsto zaskoczeni liczb¹ klientów

wybieraj¹cych „zielon¹” energiê elektryczn¹. Najwidoczniej wielu ludzi jest goto-
wych p³aciæ wiêcej za elektrycznoœæ, pragn¹c przyczyniæ siê do ustabilizowania

Narzêdzia przebudowy gospodarki

260

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

klimatu dla przysz³ych pokoleñ. W³adze lokalne np. miast Santa Monica i Oakland
w Kalifornii zadeklarowa³y, ¿e bêd¹ korzystaæ wy³¹cznie z „zielonej” energii. Do-
tyczy to energii zu¿ywanej w budynkach nale¿¹cych do miasta i koniecznej do za-
pewnienia ró¿nego rodzaju us³ug, jak oœwietlenie i sygnalizacja uliczna

Podobne decyzje podejmuj¹ liczne przedsiêbiorstwa. Wœród nich znalaz³o siê

pó³nocnoamerykañskie biuro marketingu Toyoty w Kalifornii zatrudniaj¹ce oko³o
7 tys. pracowników. Dziesi¹tki innych wiêkszych przedsiêbiorstw w Kalifornii, jak
Kinko’s i Patagonia oraz wiele mniejszych te¿ podpisuje siê pod takimi deklaracja-
mi. Nawet uczelnie wy¿sze przystêpuj¹ do tego ruchu. W kwietniu 2000 r. studenci
Uniwersytetu Kolorado zorganizowali w ramach Dnia Ziemi referendum, w któ-
rym zgodzili siê na podwy¿kê czesnego o 1 dol. za semestr w zamian za zgodê
w³adz uniwersytetu na dostawy „zielonej” energii elektrycznej. Opowiedzia³a siê
za tym ogromna wiêkszoœæ, bo 85% uczestników g³osowania. W rejonie Zatoki San
Francisco „zielon¹” energiê postanowi³o kupowaæ oko³o 30 koœcio³ów. W koœciele
episkopalnym stowarzyszenie Episkopalna Energia i Œwiat³o og³osi³o ogólnokrajo-
wy apel o kupowanie „zielonej” energii elektrycznej, skierowany nie tylko do ko-
œcio³ów, lecz tak¿e do wiernych

Efektem dzia³ania rosn¹cych szeregów zwolenników „zielonej” energii jest

narastaj¹ca fala ¿¹dañ, aby dostawcy podjêli starania o zapewnienie wystarczaj¹cej
iloœci „zielonego” pr¹du. Wzrost liczby farm wiatraków w tak wielu stanach t³uma-
czy siê tym, ¿e jest to jeden z najszybszych sposobów zwiêkszenia produkcji „zie-
lonej” elektrycznoœci. Chocia¿ rynek zbytu dla tego rodzaju energii jest najbardziej
rozwiniêty w Stanach Zjednoczonych, bêdzie siê on prawdopodobnie szybko roz-
szerza³ tak¿e w innych krajach.

Innym rodzajem ekologicznej certyfikacji s¹ etykiety oszczêdnoœciowe, który-

mi opatruje siê urz¹dzenia gospodarstwa domowego spe³niaj¹ce okreœlone normy
zu¿ycia energii elektrycznej albo innych jej rodzajów. Od czasu kryzysu energe-
tycznego z koñca lat siedemdziesi¹tych s¹ one stosowane w wielu krajach. Tak¿e
krajowe organizacje spo³eczne i rz¹dy przyznaj¹ ekoetykiety. Do najbardziej zna-
nych nale¿y niemiecki znak Blauer Engel, kanadyjski Environmental Choice i ame-
rykañski Energy Star Agencji Ochrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych

WOTY

LIMITY

PRODUKCYJNE

Dla osi¹gniêcia celów swojej polityki ekologicznej rz¹dy mog¹ pos³ugiwaæ siê

zarówno ekologicznymi podatkami, jak i limitami produkcyjnymi. Zasadnicza ró¿-
nica miêdzy nimi polega na tym, ¿e, wyznaczaj¹c kwoty, rz¹dy okreœlaj¹ dopusz-

261

czalny zakres okreœlonego rodzaju dzia³alnoœci, jak np. iloœæ ryb do od³owienia na
poszczególnych ³owiskach, a po przyznaniu kwot na przetargu ich rzeczywista war-
toœæ jest ustalana w wolnej grze rynkowej. W przeciwieñstwie do tego podatek
ekologiczny s³u¿y do kszta³towania kosztów (i za ich poœrednictwem cen) szkodli-
wej dla œrodowiska dzia³alnoœci, a rynek okreœla, jaki bêdzie zakres tej dzia³alnoœci
przy danym poziomie cen. Oba te instrumenty mog¹ byæ u¿yte w celu zniechêcania
do nieodpowiedzialnych ekologicznie zachowañ

Kryteria decyduj¹ce o zastosowaniu b¹dŸ podatków, b¹dŸ limitów, nie zawsze

daj¹ siê jasno okreœliæ. Kiedy chcemy utrzymaæ destrukcyjne dzia³ania w okreœlo-
nych granicach, oddzia³ywanie limitów jest precyzyjniejsze ni¿ podatków. Po usta-
leniu wielkoœci limitu jego wartoœæ jest okreœlana przez rynek. Kiedy zostanie okre-
œlona wysokoœæ podatku, rynek decyduje o sposobach najskuteczniejszego zmini-
malizowania jego kosztów poprzez ograniczenie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodo-
wiska. Rz¹dy maj¹ wiêcej doœwiadczenia w stosowaniu podatków ekologicznych.
Jest tak¿e jasne, ¿e podatki ekologiczne maj¹ szerszy zakres oddzia³ywania. Mimo
to limity da³y siê z powodzeniem zastosowaæ w dwóch ca³kowicie odmiennych
sytuacjach: przy ograniczaniu po³owów na ³owiskach australijskich i emisji siarki
w Stanach Zjednoczonych.

Rz¹d australijski, zaniepokojony nadmiernymi od³owami homara, okreœli³ zrów-

nowa¿on¹ wydajnoœæ jego ³owisk, a potem zaoferowa³ kwoty na od³owienie takiej
samej iloœci tego skorupiaka. Przedsiêbiorstwa po³owowe mog³y nastêpnie ubiegaæ
siê o przyznanie takich kwot. W praktyce oznacza³o to, ¿e rz¹d zdecydowa³, ile
homara mo¿na by³o z³owiæ w poszczególnych latach, a rynek – ile te po³owy s¹
warte. Po wprowadzeniu systemu sprzeda¿y kwot w 1986 r. wydajnoœæ ³owisk usta-
bilizowa³a siê na trwa³ych, jak siê wydaje, podstawach

Chyba najambitniejszym z dotychczasowych projektów zastosowania sprzeda-

¿y kwot by³ amerykañski program zmniejszenia emisji siarki w latach 1990–2000.
Wyznacza³ on limity wydzielania dwutlenku siarki dla 263 elektrowni, zarz¹dza-
nych przez 61 zak³adów energetycznych. By³y to przewa¿nie elektrownie opalane
wêglem z okrêgów po³o¿onych na wschód od rzeki Missisipi, emituj¹ce najwiêcej
dwutlenku siarki. Dziêki temu jego emisja zmniejszy³a siê o po³owê do 1995 r., o
wiele wczeœniej ni¿ planowano. Chocia¿ ten sposób dzia³ania nie jest bez wad, plan
zmniejszenia emisji siarki uwa¿a siê na ogó³ za skuteczny tryb realizacji celów
ekologicznych minimalnym kosztem

Rz¹d Stanów Zjednoczonych zaproponowa³ te¿ sprzeda¿ kwot jako sposób ogra-

niczenia emisji zwi¹zków wêgla zgodnie z zapisami Prokoko³u z Kioto. S¹ one
przydatne wtedy, kiedy chodzi o osi¹gniêcie konkretnego celu, jeœli jednak celem

Narzêdzia przebudowy gospodarki

262

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

tym jest stymulowanie d³ugofalowych zmian, wtedy lepszym sposobem jest stoso-
wanie przez pewien czas zró¿nicowanych stawek podatkowych. Jeœli wiêc celem
jest ograniczenie emisji wêgla (pierwiastkowego) na ca³ym œwiecie, przy czym kra-
je uprzemys³owione, spalaj¹ce nieproporcjonalnie wielkie iloœci paliw kopalnych,
mia³yby wiêksze zadania, to rz¹dy mog¹ wyznaczyæ ró¿ne stawki podatkowe, któ-
rych wysokoœæ by³aby dostosowana do sytuacji w ich krajach

JEDNYWANIE

POPARCIA

DLA

RESTRUKTURYZACJI

PODATKÓW

Ekologiczne podatki i subsydia nie s¹ jeszcze szeroko stosowane. Jak stwier-

dzono wczeœniej, pewne przesuniêcia w obci¹¿eniach podatkowych nast¹pi³y w Eu-
ropie, ale zmiany te znajduj¹ siê ci¹gle w pocz¹tkowym stadium i w ¿adnym kraju
nie obejmuj¹ wiêcej ni¿ 3% wp³ywów podatkowych. Rz¹dy pos³ugiwa³y siê podat-
kami ekologicznymi w celu albo zmniejszenia iloœci trafiaj¹cych do œrodowiska
odpadów metali ciê¿kich (rz¹d Holandii), albo ograniczenia zu¿ycia benzyny o³o-
wiowej (rz¹dy Malezji, Tajlandii i Turcji). Nie u¿yto ich jeszcze skutecznie w od-
niesieniu do kosztowniejszych przedsiêwziêæ. Na przyk³ad ¿adne pañstwo nie za-
stanawia³o siê powa¿nie nad wprowadzeniem podatku wêglowego, który doprowa-
dzi³by do stopniowej rezygnacji z paliw kopalnych.

Jak wspomniano, i w Europie, i w Ameryce Pó³nocnej 70% respondentów uwa¿a

to za dobry pomys³. Trudnoœæ polega na przekszta³ceniu tej aprobaty w aktywne
poparcie. W d¹¿eniu do realizacji tego celu dotychczas brakowa³o politycznego
przywództwa, szczególnie ze strony Stanów Zjednoczonych, od których œwiat go
oczekuje w ró¿nych sprawach. W USA uwaga skupia siê prawie wy³¹cznie na kwe-
stii, czy podatki s¹ podnoszone, czy obni¿ane, a nie na zmianach w strukturze sys-
temu podatkowego

Co do subsydiów, to opinia publiczna s³abo orientuje siê w skali ich stosowa-

nia. Wiele z nich jest ukrytych, niektóre s¹ starannie zakamuflowane, aby nie rzuca-
³y siê w oczy spo³eczeñstwu. Jak stwierdza raport Rady Ziemi, wiele rz¹dów kra-
jów uprzemys³owionych nie jest w stanie zorientowaæ siê, ile wydaj¹, bezpoœrednio
lub poœrednio, na subsydiowanie zu¿ycia paliw kopalnych. Na przyk³ad dotacja z
tytu³u wyczerpania z³ó¿ ropy naftowej wyp³acana w Stanach Zjednoczonych, cho-
cia¿ ma³o widoczna dla opinii publicznej i niebêd¹ca przedmiotem regularnych de-
bat w Kongresie, jest potê¿n¹ zachêt¹ do zu¿ywania ropy

David Malin Roodman w The Natural Wealth of Nations stwierdza, ¿e œrodowi-

ska obroñców przyrody udzielaj¹ idei przebudowy podatków ma³o zorganizowane-
go wsparcia. ¯adna z g³ównych organizacji ekologicznych w Stanach Zjednoczo-

263

nych nie ma etatowego pracownika odpowiedzialnego za te sprawy.W USA istniej¹
dwie ma³e grupy robocze zajmuj¹ce siê zagadnieniami przebudowy systemów podat-
kowych. Pierwsz¹ jest stowarzyszenie za³o¿one w 1995 r. pod nazw¹ Podatnicy na
rzecz Zdrowego Rozs¹dku (Taxpayers for Common Sense – TCS), skupiaj¹ce 1 tys.
cz³onków. Drug¹ s¹ Zielone No¿yce (Green Scissors), grupa walcz¹ca o eliminacjê
szkodliwych dla œrodowiska subsydiów wyp³acanych z bud¿etu federalnego

Restrukturyzacja systemów podatkowych cieszy siê silnym poparciem wœród

ekonomistów. Œwiadczy o tym fakt opowiedzenia siê w 1997 r. 2,5 tys. czo³owych
ekonomistów, w tym laureatów Nagrody Nobla, za ide¹ wprowadzenia podatku
wêglowego. Dzia³alnoœæ tej grupy jasno dowiod³a, ¿e problemem nie jest brak wie-
dzy, jak nale¿y przebudowaæ systemy podatkowe, ale to, czy jesteœmy w stanie
przezwyciê¿yæ polityczn¹ inercjê i inne trudnoœci, jakie stwarzaj¹ grupy interesów
zainteresowane w utrzymaniu status quo

Paul Krugman z MIT (Massachussets Institute of Technology) pisze na ³amach

„New York Timesa” o zniekszta³ceniach wystêpuj¹cych w gospodarce, wynikaj¹-
cych z faktu, ¿e ceny rynkowe nie odzwierciedlaj¹ pe³nych kosztów wielu produk-
tów i us³ug. Stwierdza, ¿e „...nie trzeba byæ cz³onkiem elity, aby zauwa¿yæ, ¿e kraj
dokonuje w ostatnim okresie z³ych wyborów dotycz¹cych zu¿ycia energii i bardziej
ogólnie – stylu ¿ycia. Dlaczego? Poniewa¿ w podejmowanych przez nas decyzjach
nie uwzglêdniamy rzeczywistych kosztów naszych dzia³añ”. Wychodz¹c od kosz-
tów zatorów drogowych w Atlancie, ocenianych w 1999 r. na 2,6 mld dol., Krugman
oblicza, ¿e mieszkaniec tego miasta, decyduj¹c siê jeŸdziæ do pracy samochodem,
obci¹¿a innych dodatkowymi kosztami wynikaj¹cymi z powiêkszenia zatorów dro-
gowych w wysokoœci 3,5 tys. dol. rocznie albo 14 dol. na 1 dzieñ roboczy. Taki jest
udzia³ ka¿dego automobilisty w poœrednich, spo³ecznych kosztach zat³oczenia ulic
w Atlancie. Podjêcie tych problemów przez Krugmana i innych wybitnych ekono-
mistów pomo¿e w uœwiadomieniu spo³eczeñstwu koniecznoœci w³¹czenia kosztów
poœrednich do cen rynkowych, którymi kierujemy siê, podejmuj¹c decyzje

Niektóre czo³owe organizacje zaczynaj¹ popieraæ tê ideê. W raporcie Organi-

zacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oceniaj¹cym stan i perspekty-
wy ochrony œrodowiska w 30 krajach cz³onkowskich zalecono przeprowadzenie
szeroko zakrojonej reformy podatkowej, maj¹cej dopomóc w zapobie¿eniu zagro-
¿eniom ekologicznym. Poniewa¿ OECD skupia niemal wszystkie g³ówne kraje uprze-
mys³owione, jej rekomendacje na pewno nie ujd¹ uwadze opinii spo³ecznej

W 2001 r. tygodnik „The Economist” – zwykle niepoœwiêcaj¹cy zbyt wiele

miejsca ochronie œrodowiska – sta³ siê zdecydowanym rzecznikiem reformy podat-
kowej. Redaktorzy tego pisma przekonywali, ¿e pañstwa – zamiast kreowaæ „zwy-

Narzêdzia przebudowy gospodarki

264

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

ciêzców” w wyœcigu nowych technologii energetycznych „...zrobi³yby lepiej, wy-
równuj¹c warunki gry poprzez zniesienie ogromnych, zwykle ukrytych subsydiów
do paliw kopalnych i wprowadzaj¹c nowe instrumenty, takie jak podatek wêglowy,
który uwzglêdnia³by koszty ska¿enia œrodowiska i szkód wyrz¹dzonych ludzkiemu
zdrowiu”

Potencjalne korzyœci restrukturyzacji systemów podatkowych s¹ oczywiste.

Zmiana polityki fiskalnej, a w tych ramach przesuniêcia w obci¹¿eniach podatko-
wych i subsydiach, jest podstawowym warunkiem powodzenia w budowie gospo-
darki ekologicznej ze wzglêdu na jej systemowe oddzia³ywanie. Na przyk³ad zmniej-
szenie subsydiów do górnictwa nie tylko podra¿a produkcjê metali z rud, lecz tak¿e
poœrednio zachêca do ich wtórnego przerobu. Tak samo podniesienie cen benzyny
w po³¹czeniu z wprowadzeniem podatku wêglowego, odzwierciedlaj¹cego spo³eczne
koszty spalania tego paliwa, odczu³aby ca³a gospodarka, do której dociera³yby sy-
gna³y z rynku sk³aniaj¹ce do bardziej odpowiedzialnych zachowañ.

265

OZDZIA

£ 12

PRZYSPIESZYÆ

PRZEBUDOWÊ

Na konferencji kadry kierowniczej korporacji i banków w 1999 r. Robert Nef,

szef szwajcarskiego Tiroler Wirtschaftsforum, poda³ w rozmowie ze mn¹ oryginal-
n¹ definicjê techniki. „Technika – powiedzia³ – jest eksperymentowaniem natury
na cz³owieku”. Pytanie, przed którym dzisiaj stoimy, brzmi: jaki bêdzie wynik tego
eksperymentu?

We wczeœniejszych rozdzia³ach przedstawiono zakres restrukturyzacji koniecznej

do zbudowania gospodarki ekologicznej. Skala niezbêdnych zmian dorównuje pil-
noœci ich dokonania. Czas ucieka. Podstawowe pytanie, na które musi odpowie-
dzieæ nasze pokolenie, to: czy jesteœmy w stanie powstrzymaæ degradacjê œrodowi-
ska, zanim proces ten wymknie siê spod kontroli, prowadz¹c do za³amania gospo-
darki œwiatowej?

Wolimy myœleæ, ¿e w dzisiejszych czasach taka tragedia nie mo¿e siê zdarzyæ,

ale wystarczy przyjrzeæ siê sytuacji w Afryce, aby uœwiadomiæ sobie, co siê dzieje,
kiedy pañstwa zwlekaj¹ z reakcj¹ na pojawiaj¹ce siê zagro¿enia – w tym przypadku
na rozprzestrzenianie siê wirusa HIV wywo³uj¹cego AIDS. Do tej pory zosta³o nim
zara¿onych prawie 40 mln Afrykanów. Kilka krajów, wœród nich Botswana, Zimba-
bwe i Afryka Po³udniowa, mo¿e straciæ do 2010 r. od

doros³ej ludnoœci. Liczba

ofiar AIDS w Afryce mo¿e przewy¿szyæ liczbê ofiar drugiej wojny œwiatowej

Tak jak rz¹dy krajów afrykañskich patrz¹ bezczynnie na szerzenie siê AIDS,

podobnie gabinety Indii i Chin nie reaguj¹ na opadanie poziomu wód gruntowych.
Poniewa¿ mo¿liwoœci szybszego pompowania wody spod ziemi ni¿ tempo, w ja-
kim natura jest w stanie j¹ uzupe³niæ, powsta³y dopiero w ubieg³ym wieku, œwiat
niewiele wie, jak mo¿na zapobiegaæ wyczerpywaniu siê formacji wodonoœnych.

266

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Wiemy, ¿e je¿eli nie rozwi¹¿emy tego problemu doœæ wczeœnie, to ryzykujemy zna-
lezienie siê w jeszcze tragiczniejszej sytuacji, kiedy Ÿród³a siê wyczerpi¹ i trzeba
bêdzie dostosowaæ iloœæ pompowanej wody do jeszcze ni¿szego poziomu ich wy-
dajnoœci.

Podobnie jak rz¹dy krajów afrykañskich nie reaguj¹ na rozprzestrzenianie siê

HIV, a gabinety krajów azjatyckich – na opadanie poziomu wód gruntowych, Stany
Zjednoczone dopuszczaj¹ do wzrostu nasycenia atmosfery dwutlenkiem wêgla.
Tak postêpuje pañstwo, które jest w stanie doprowadziæ w pojedynkê do zmiany
klimatu Ziemi. Stany Zjednoczone mog³yby zmniejszyæ emisjê wêgla (pierwiast-
kowego) o tê niewielk¹ iloœæ, jak¹ zapisano w protokole z Kioto jako cel do osi¹g-
niêcia w 2010 r. i jeszcze na tym zyskaæ, ale wol¹ tego nie robiæ.

Inne pañstwa patrz¹, jak liczba ich mieszkañców roœnie, i niewiele robi¹, aby

u³atwiæ kontrolê urodzeñ i propagowanie modelu niezbyt licznej rodziny. Po okre-
sie szybkiego wzrostu liczby ludnoœci trwaj¹cym blisko 50 lat gospodarstwa rolne
ju¿ raz podzielone teraz s¹ dzielone ponownie, kiedy dorasta nowe pokolenie. Kur-
czenie siê dzia³ek ziemi zmusza setki milionów ludzi do poszukiwania pracy albo w
pobliskich miastach, albo za granic¹.

Pog³êbiaj¹ce siê niedobory wody i g³ód ziemi stawiaj¹ ludzi w rozpaczliwej

sytuacji. W³aœnie ta beznadziejna walka o przetrwanie wygania ich z w³asnego kra-
ju. W niektórych przypadkach ucieczka przed nêdz¹ koñczy siê œmierci¹, czego
tragicznym œwiadectwem s¹ cia³a Meksykanów, którzy ci¹gle gin¹ przy próbach
przedostania siê przez Pustyniê Arizoñsk¹ do Stanów Zjednoczonych, i zw³oki Afry-
kanów p³ywaj¹ce u wybrze¿y Hiszpanii, kiedy ich kruche ³odzie rozpadaj¹ siê przy
próbach przep³yniêcia Morza Œródziemnego. G³ód ziemi, niedostatek wody, erozja
gleby, pustynnienie, podnoszenie siê poziomu mórz – wszystkie te zjawiska zacho-
dz¹ce w jednym czasie s¹ doskona³¹ recept¹ na wywo³anie migracji ludnoœci na
skalê niemaj¹c¹ precedensu w dziejach.

Je¿eli nie bêdziemy w stanie zbudowaæ gospodarki ekologicznej, to œwiat, któ-

ry zostawimy naszym dzieciom, bêdzie doprawdy niespokojny. Warunkiem restruk-
turyzacji gospodarki jest przebudowa struktury podatków (zob. rozdzia³ 11). Jeœli
to nam siê nie uda, to jest prawie pewne, ¿e nie bêdziemy w stanie przeciwstawiæ
siê tendencjom, które zagra¿aj¹ naszej przysz³oœci. Je¿eli wysi³ków podejmowa-
nych w tym kierunku nie wespr¹ wszystkie grupy spo³eczne – nie tylko rz¹dz¹cy,
ale te¿ œrodki masowego przekazu, przedsiêbiorstwa, organizacje pozarz¹dowe, jed-
nostki – to czeka nas niepowodzenie. Budowanie gospodarki ekologicznej nie jest
widowiskiem sportowym. Ka¿dy ma do odegrania jak¹œ rolê.

267

RZYWÓDZTWO

ONZ

W czasach, kiedy wiele problemów ekologicznych dotyczy dwóch lub wiêcej

krajów albo ca³ego œwiata, pañstwa zwykle oczekuj¹, ¿e inicjatywê przejmie Orga-
nizacja Narodów Zjednoczonych. Pierwszym porozumieniem na temat ochrony œro-
dowiska, uzgodnionym po powstaniu ONZ, by³a Miêdzynarodowa Konwencja o
Regulacji Po³owów Wielorybów, wynegocjowana przez 57 krajów i podpisana w
Waszyngtonie w 1946 r. W ci¹gu nastêpnego pó³wiecza ONZ odgrywa³a g³ówn¹
rolê w uzgodnieniu 240 umów o ochronie œrodowiska, dotycz¹cych ró¿nych pro-
blemów, poczynaj¹c od opieki nad ptakami wêdrownymi po ochronê warstwy ozo-
nowej w stratosferze

W tym czasie ONZ zajmowa³a siê licznymi problemami degradacji œrodowi-

ska. W maju 1985 r. naukowcy po raz pierwszy poinformowali o pojawieniu siê
„dziury” ozonowej w stratosferze nad Antarktyk¹. Fakt ten zaniepokoi³ œrodowiska
naukowe, poniewa¿ warstwa ozonowa chroni ¿ycie na Ziemi przed szkodliwym
promieniowaniem ultrafioletowym. Dwa lata póŸniej na konferencji Programu
Ochrony Œrodowiska NZ (UNEP) w Montrealu, która zgromadzi³a delegatów ze
150 krajów, uzgodniono Protokó³ o Substancjach Niszcz¹cych Warstwê Ozonow¹. To
porozumienie stworzy³o podstawy do stopniowego wyeliminowania szeroko stosowa-
nych zwi¹zków chlorofluorowêglowych (CFCs) – freonów, grupy chemikaliów bê-
d¹cej g³ówn¹ przyczyn¹ niszczenia warstwy ozonowej; w ci¹gu nastêpnych 13 lat
ich zu¿ycie zmniejszy³o siê o ponad 90%. Rokowania na temat Protoko³u Montre-
alskiego i jego póŸniejsza realizacja nale¿¹ do najœwietniejszych dokonañ ONZ

Inne prze³omowe porozumienie – Konwencja o Handlu Miêdzynarodowym

Zagro¿onymi Gatunkami Dzikiej Fauny i Flory (CITES) zosta³o wynegocjowane
w 1973 r. Upowa¿nia ono ONZ do aktywnej obrony zagro¿onych gatunków. Na tej
podstawie w 2001 r. podjêto próbê uratowania jesiotra w Morzu Kaspijskim. Zaso-
by tej ryby, dostarczaj¹cej s³ynnego na œwiecie kawioru, katastrofalnie zmniejszy³y
siê na skutek nielegalnych po³owów, w zwi¹zku z czym ONZ zwo³a³a konferencjê
zainteresowanych krajów – Rosji, Kazachstanu, Azerbejd¿anu i Turkmenistanu. Iran,
który samodzielnie regulowa³ po³owy jesiotra na swoich wodach przybrze¿nych,
nie by³ na ni¹ zaproszony. Korzystaj¹c z uprawnieñ wykonawczych, w³adze CITES
zagrozi³y na³o¿eniem embarga na handel kawiorem, w razie gdyby kraje uczestni-
cz¹ce w konferencji nie chcia³y wspó³dzia³aæ na rzecz uchronienia tej ryby przed
wymarciem. Pierwszym dowodem znaczenia, jakie ma obecnie CITES, by³a decy-
zja Rosji z lipca 2001 r. o zakazie przemys³owych po³owów jesiotra

Innym spoœród wielu osi¹gniêæ ONZ w dziedzinie ochrony œrodowiska jest

Konwencja o Prawie Morza, która ustanowi³a przybrze¿n¹ strefê ekonomiczn¹ w

Jak przyspieszyæ przebudowê?

268

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

granicach do 200 mil. Pañstwom przyznano prawo regulowania po³owów w tej
strefie. Konwencja ta upowa¿nia rz¹dy do ochrony ³owisk przybrze¿nych i eksplo-
atowania ich do granic zrównowa¿onej wydajnoœci.

ONZ odgrywa tak¿e pierwszoplanow¹ rolê w walce o ustabilizowanie klimatu.

Zmobilizowa³a ona 2,6 tys. najwybitniejszych uczonych œwiata do pracy w Miê-
dzyrz¹dowym Zespole do Oceny Zmian Klimatycznych (IPCC). Ten zespó³, dzie-
l¹cy siê na wiele grup roboczych, publikuje co kilka lat raporty zawieraj¹ce naj-
œwie¿sze dane o zmianach klimatu. Badania i prognozy IPCC wykorzystuje siê
jako dokumentacjê w miêdzynarodowych rokowaniach na temat ustabilizowania
klimatu

Mimo zawarcia w ci¹gu minionego pó³wiecza 240 miêdzynarodowych porozu-

mieñ na temat ochrony œrodowiska jego degradacja trwa. Chocia¿ ONZ odnotowa³a
na froncie ekologicznym liczne sukcesy, dystans miêdzy tym, co trzeba zrobiæ, a
tym, co zosta³o zrobione dla zapewnienia bezpiecznej przysz³oœci, powiêksza siê.
Koniec koñców ONZ nie mo¿e posuwaæ siê naprzód szybciej, ni¿ pozwalaj¹ na to
jej pañstwa cz³onkowskie.

Kiedy ONZ zwo³a³a pierwsz¹ konferencjê ekologiczn¹ w Sztokholmie w 1972 r.,

nada³a tym samym raczkuj¹cemu ruchowi ochrony œrodowiska oficjalny status, czego
mu dot¹d brakowa³o. Najwa¿niejszym osi¹gniêciem zwo³anego w 1992 r. Szczytu
Ziemi w Rio de Janeiro by³o przyjêcie Agendy 21 – obszernego dokumentu na te-
mat zrównowa¿onego rozwoju. Chocia¿ zawiera³ on elementy tego, co mo¿e stano-
wiæ podstawê zrównowa¿onej przysz³oœci, nie ma w nim propozycji rozwi¹zania
problemu koniecznych zmian systemowych w gospodarce.

Na wrzesieñ 2002 r. ONZ zwo³a³a Œwiatowy Szczyt na temat Zrównowa¿one-

go Rozwoju do Johannesburga w Afryce Po³udniowej. Pod wieloma wzglêdami ta
konferencja mia³a byæ sprawdzianem, czy spo³ecznoœæ miêdzynarodowa jest goto-
wa do podjêcia dzia³añ niezbêdnych do odwrócenia procesu degradacji œrodowiska
naturalnego, zanim bêdzie za póŸno. Bêd¹c tego œwiadom, sekretarz generalny ONZ
Kofi Annan powiedzia³ w przemówieniu wyg³oszonym w 2001 r. z okazji nadania
tytu³ów naukowych na Uniwersytecie Tuftsa: „Musimy przestaæ byæ tak defensyw-
ni ekonomicznie i zacz¹æ byæ bardziej odwa¿ni politycznie”

OWE

OBOWI

ZKI

PAÑSTW

Zbudowanie gospodarki ekologicznej wymaga przyjêcia wspólnej koncepcji

przebudowy systemów podatkowych w skali globalnej i szerokiego porozumienia
w sprawie jej realizacji. Na pañstwach spoczywa odpowiedzialnoœæ za opracowanie

269

narodowych modeli gospodarki ekologicznej oraz za politykê gospodarcz¹ prowa-
dz¹c¹ do realizacji jasno okreœlonych celów ekologicznych i w rezultacie do zbudo-
wania takiej gospodarki. Bêdzie to wymaga³o systematycznej wspó³pracy z ekolo-
gami, szczególnie gdy chodzi o restrukturyzacjê podatków i subsydiów koryguj¹c¹
sygna³y rynkowe w sposób odzwierciedlaj¹cy prawdê ekologiczn¹.

Zdobywanie poparcia spo³ecznego dla tak zasadniczych zmian nie bêdzie ³a-

twe, wymaga to bowiem przeciwstawienia siê grupom broni¹cym w³asnych ¿ywot-
nych interesów ekonomicznych. Zrównowa¿ona gospodarka nie pojawi siê na za-
sadzie przypadku, mo¿e byæ tylko rezultatem przemyœlanych, skoordynowanych
wysi³ków œwiadomych celów obywateli, wspieraj¹cych silnych przywódców poli-
tycznych. W budowaniu gospodarki ekologicznej nic nie mo¿e zast¹piæ polityczne-
go przywództwa.

Do rz¹dów krajowych nale¿y opracowanie d³ugofalowych planów wskazuj¹-

cych, dok¹d chcemy zmierzaæ i jak chcemy tam dotrzeæ. Podstawowe za³o¿enia
takiego planu s¹ doœæ oczywiste. Nale¿y do nich przywrócenie równowagi miêdzy
emisj¹ wêgla (pierwiastkowego) a zdolnoœci¹ jego absorpcji, miêdzy iloœci¹ czer-
panej wody a zdolnoœci¹ odnawiania siê jej Ÿróde³, miêdzy liczb¹ drzew wyciêtych
a liczb¹ zasadzonych, miêdzy postêpami erozji a tempem regeneracji gleby oraz
miêdzy liczb¹ urodzeñ a liczb¹ zgonów.

Równowaga miêdzy tymi wielkoœciami musi byæ tak czy inaczej przywrócona.

Pytanie tylko – kiedy. Jeœli narody nie ustanowi¹ równowagi miêdzy liczb¹ urodzeñ
a liczb¹ zgonów poprzez zmniejszenie rozrodczoœci, to natura w koñcu sama to
zrobi, zwiêkszaj¹c liczbê zgonów. W przypadku wody wybór polega na tym, czy
szybko doprowadzimy do zrównowa¿enia tempa wyczerpywania siê formacji wodo-
noœnych z tempem uzupe³niania ubytków, kiedy jeszcze mamy na to czas, czy od³o¿y-
my to do momentu, kiedy Ÿród³a wyczerpi¹ siê, a spowodowany tym spadek produk-
cji ¿ywnoœci doprowadzi do potencjalnie katastrofalnych kryzysów ¿ywnoœciowych.

Bez wzglêdu na to, jak ogromnych wysi³ków mo¿e jeszcze wymagaæ budowa

gospodarki zdolnej do zrównowa¿onego rozwoju, prawie wszystkie cz¹stkowe ele-
menty takiej gospodarki ju¿ istniej¹ w co najmniej jednym kraju. Na przyk³ad w
Chinach dzietnoœæ kobiet spad³a do mniej ni¿ dwojga dzieci i w ten sposób kraj ten
wkroczy³ na drogê do ustabilizowania populacji w ci¹gu niewielu dziesiêcioleci.
Dania zakaza³a budowy elektrowni wêglowych. Izrael rozwin¹³ technologiê zwiêk-
szania produktywnoœci wody. Korea Po³udniowa doprowadzi³a do zalesienia znacz-
nych powierzchni kraju. Kostaryka ma narodowy plan energetyczny, przewiduj¹cy
przestawienie siê wy³¹cznie na Ÿród³a odnawialne i pokrycie z nich ca³oœci krajo-
wego zapotrzebowania na energiê. Niemcy przoduj¹ w eksperymencie maj¹cym na

Jak przyspieszyæ przebudowê?

270

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

celu zasadnicz¹ przebudowê struktury systemu podatkowego, polegaj¹c¹ na obni-
¿eniu stawek podatku dochodowego i skompensowaniu tej obni¿ki zwiêkszonym
opodatkowaniem zu¿ycia energii. Islandia zamierza staæ siê pierwszym na œwiecie
krajem o gospodarce zasilanej wodorem. Stany Zjednoczone zahamowa³y od 1982 r.
erozjê gleby o prawie 40%. Holendrzy wskazuj¹ œwiatu, jak projektowaæ systemy
transportu miejskiego, w których podstawowa rola w zwiêkszaniu mobilnoœci miesz-
kañców i polepszaniu warunków ¿ycia przypad³a rowerowi. Wreszcie Finlandia
zabroni³a u¿ywania jednorazowych pojemników na napoje. Zadaniem, przed któ-
rym stoi teraz ka¿dy kraj, jest z³o¿enie wszystkich elementów gospodarki ekolo-
gicznej w ca³oœæ

Przekonywanie ludzi o absolutnej koniecznoœci zmian wymaga systematyczne-

go gromadzenia i upowszechniania danych o stanie œrodowiska. Dotychczas pañ-
stwa publikuj¹ co miesi¹c takie dane, jak liczba rozpoczêtych budów, wielkoœæ za-
trudnienia, wydajnoœæ pracy, bilans wymiany handlowej z zagranic¹. Teraz istnieje
potrzeba, aby zbiera³y one i publikowa³y systematycznie informacje o stanie œrodo-
wiska, takie jak emisja wêgla (pierwiastkowego), liczba zasadzonych drzew, pro-
duktywnoœæ wody, wskaŸniki wtórnego wykorzystania materia³ów, postêpy w top-
nieniu lodów, liczba zainstalowanych turbin wiatrowych, abyœmy byli w stanie mie-
rzyæ postêp na froncie ekologicznym.

Idealnym sposobem przekazywania danych by³yby regularne konferencje pra-

sowe przedstawicieli rz¹du, na których omawiano by postêpy w budowie gospodar-
ki ekologicznej. Przyczyni³oby siê to do podniesienia œwiadomoœci spo³eczeñstwa
na tyle, ¿e nie tylko zaakceptowa³oby ono konieczne zmiany, ale aktywnie by je
wspar³o. Mog³aby to byæ np. konferencja prasowa na temat topnienia lodowców i
czap lodowych na szczytach górskich oraz konsekwencji podnoszenia siê poziomu
mórz dla konkretnego kraju. W pañstwach, w których liczba ludnoœci nadal roœnie,
regularne oceny wp³ywu tego wzrostu na zaopatrzenie w wodê i dostêpnoœæ ziem
uprawnych na g³owê mieszkañca przyczyni³yby siê do zjednania poparcia opinii
publicznej dla projektów stabilizacji zaludnienia.

Energicznego wsparcia i pracy uœwiadamiaj¹cej ze strony pañstwa bêdzie wy-

maga³o przestawienie gospodarki energetycznej opartej na wêglu na gospodarkê
opart¹ na wodorze. O ile wielu aktywistów ochrony œrodowiska i energetyków zda-
je sobie sprawê z takiej koniecznoœci, o tyle niewielu ludzi zna siê na œrodkach tech-
nicznych, jakich trzeba w tym celu u¿yæ, albo na bodŸcach ekonomicznych, które
sprawi¹, ¿e ta fundamentalna zmiana dokona siê zgodnie z zamierzeniami. Potrzeb-
ne s¹ tak¿e doroczne raporty o postêpach w budowie gospodarki ekologicznej w
poszczególnych krajach. Rola pañstwa, zawsze wa¿na, teraz jest jeszcze wa¿niejsza.

271

OWA

ROLA

MEDIÓW

Szybki postêp w budowaniu gospodarki ekologicznej wymaga zasadniczej zmia-

ny priorytetów spo³ecznych i zachowañ indywidualnych, nie tylko jako konsumen-
tów, ale – co wa¿niejsze – jako aktywistów walcz¹cych o gospodarkê ekologiczn¹.
Ludzie zmieniaj¹ sposób zachowania pod wp³ywem nowych informacji albo no-
wych doœwiadczeñ. Naszym celem jest spowodowanie niezbêdnych zmian poprzez
dostarczenie nowych informacji, poniewa¿ jeœli siê to nie uda, póŸniejsze dostoso-
wania mog¹ byæ bolesne.

Maj¹c na uwadze skalê edukacyjnego wysi³ku, mamy sk³onnoœæ polegaæ zbyt

jednostronnie na tradycyjnym systemie szkolnictwa. Ale odstêp czasu, jaki dzieli
przekazanie wiedzy od nauczyciela do ucznia, a nastêpnie ewentualnie do decyden-
ta powoduje, ¿e tradycyjny proces edukacji jest zbyt powolny, aby móg³ przyczyniæ
siê do gruntownej restrukturyzacji gospodarki w doœæ krótkim czasie. Dlatego d¹-
¿¹c do podniesienia ekologicznej œwiadomoœci opinii publicznej, musimy z koniecz-
noœci polegaæ na œrodkach masowego przekazu. Tylko one maj¹ mo¿liwoœæ upo-
wszechnienia niezbêdnych informacji w czasie pozostaj¹cym do naszej dyspozycji.

Œrodki masowego przekazu maj¹ fantastyczne mo¿liwoœci przekonywania opi-

nii publicznej, je¿eli tylko zechc¹; aby siê o tym przekonaæ, wystarczy przypo-
mnieæ ich rolê w ostatnich dziesiêcioleciach w uœwiadamianiu wp³ywu palenia na
zdrowie. Akcja edukacyjna na temat ochrony œrodowiska w skali globalnej musi siê
w szerokim zakresie opieraæ na najwiêkszych organizacjach medialnych, takich jak
anglojêzyczne agencje prasowe Associated Press i Reuters, niemiecka Deutsche
Presse-Agentur (DPA), francuska Agence France Presse (AFP), japoñska Kyodo
News Service, anglojêzyczna Press Trust of India (i w jêzykach lokalnych), rosyj-
ska Tass, hiszpañska EFE i chiñska Xinhua. Niezykle wa¿n¹ rolê maj¹ do odegrania
media elektroniczne, jak British Broadcasting Corporation (BBC), Voice of Ameri-
ca (G³os Ameryki) i Cable News Network (CNN). W skali krajowej g³ówn¹ rolê
odgrywaj¹ stacje telewizyjne, magazyny ilustrowane i gazety.

Jedn¹ z wad mediów jest to, ¿e na ogó³ nie przedstawiaj¹ one zjawiska w szer-

szym ujêciu. Gazeta mo¿e poinformowaæ, ¿e topi¹ siê lody Alaski albo na Kiliman-
d¿aro, ale nie zauwa¿y, ¿e lody topi¹ siê wszêdzie. Raport naukowy na temat top-
nienia konkretnego lodowca czy czapy lodowej na jakiejœ górze oczywiœcie jest wia-
domoœci¹ prasow¹, ale szersze przedstawienie tej tematyki nie wzbudza wiêkszego
zainteresowania. To samo mo¿na powiedzieæ o hodowli ryb. Od czasu do czasu
ukazuj¹ siê reporta¿e z hodowli ³ososia w Norwegii, zêbacza na po³udniu Stanów
Zjednoczonych albo innych ryb w Chinach. Ale przeciêtny czytelnik nigdy nie do-
wie siê z gazet, ¿e w latach dziewiêædziesi¹tych hodowla ryb rozwija³a siê w tempie

Jak przyspieszyæ przebudowê?

272

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

11% rocznie i mo¿na siê spodziewaæ, i¿ do koñca bie¿¹cej dekady przewy¿szy œwia-
tow¹ produkcjê wo³owiny. To jest rewelacja. Ale nikt jej nie przekazuje

Jedn¹ z przyczyn tej luki informacyjnej jest to, ¿e organizacja œrodków przeka-

zu nie jest dostosowana do zajmowania siê problemami i tendencjami globalnymi.
G³ówne koncerny medialne z regu³y dziel¹ siê na sekcje krajowe i zagraniczne. Te
ostatnie zatrudniaj¹ korespondentów zagranicznych obs³uguj¹cych jeden kraj lub
region. Ale dzia³ zagraniczny nie jest dzia³em globalnym, systematycznie zajmuj¹-
cym siê problemami ogólnoœwiatowymi. Te czêsto pozostaj¹ niezauwa¿one, prze-
ciekaj¹c przez dziury w przestarza³ej strukturze organizacyjnej mediów. W prze-
sz³oœci, gdy dos³ownie ka¿da wiadomoœæ mia³a znaczenie tylko lokalne, kiedy nie
by³o odczuwalnych zmian klimatu, „dziur” w warstwie ozonowej albo prze³owio-
nych ³owisk oceanicznych, obs³uga tematyki globalnej nie by³a potrzebna. Dzisiaj
najwa¿niejsze nowiny maj¹ zasiêg globalny, ale nie ma dzia³u globalnego, który by
siê nimi systematycznie zajmowa³.

Mimo pewnych s³aboœci niektóre koncerny medialne zamieszcza³y wzorowo

przygotowane materia³y na tematy ochrony œrodowiska. W Stanach Zjednoczonych
wybija siê w tej dziedzinie ilustrowany tygodnik „Time”. Zwróci³ on na siebie uwa-
gê 10 lat temu, kiedy – zamiast wyboru jak zwykle cz³owieka roku og³aszanego w
pierwszym noworocznym numerze – zaskoczy³ czytelników wyborem planety roku
– Ziemi, poœwiêcaj¹c ca³y numer analizie problemów ochrony œrodowiska, przed
którymi staje ludzkoœæ

PóŸniej, na wiosnê 1997 r., zespó³ „Time’a” przygotowa³ pod kierunkiem Char-

lesa Alexandra specjalne wydanie miêdzynarodowe. Przedstawiono w nim – w spo-
sób, w jaki uda³o siê to niewielu koncernom medialnym – wyj¹tkowy wymiar za-
gro¿enia, przed jakim stawiaj¹ ludzkoœæ jej w³asne próby podtrzymywania postêpu
ekonomicznego w warunkach trwaj¹cej dewastacji œrodowiska

Po tym, jak prezydent Bush zaszokowa³ œwiat, odrzucaj¹c Protokó³ z Kioto,

„Time” poœwiêci³ tej decyzji i jej skutkom jedno wydanie, przeznaczaj¹c 16 stron
tygodnika na omówienie wyników badañ podstawowych i dowodów potwierdzaj¹-
cych zmiany klimatu. W tym wydaniu zamieszczono tak¿e wyniki badania opinii
publicznej, przeprowadzonego na zlecenie CNN i „Time’a”, które wykaza³o, ¿e
wiêkszoœæ Amerykanów niepokoi siê ociepleniem klimatu, oraz oœwiadczenie 10
wybitnych osobistoœci o œwiatowej renomie, wœród nich Jimmy’ego Cartera i Mi-
chai³a Gorbaczowa, wzywaj¹ce prezydenta Busha do zaakceptowania Protoko³u z
Kioto

Do mediów zatroskanych o stan œrodowiska nale¿y tak¿e czo³owy japoñski dzien-

nik gospodarczy „Nihon Kezai Shimbun”, który ma wiêcej czytelników ni¿ „Wall

273

Street Journal”. Dziennik ten opublikowa³ pod kierunkiem szefa dzia³u artyku³ów
wstêpnych Tadahira Mitsuhashiego liczne ostre wyst¹pienia na temat ochrony œro-
dowiska, wœród nich tak¿e popieraj¹ce postulat zredukowania do zera emisji sub-
stancji szkodliwych w przemyœle

W skali miêdzynarodowej liderem w systematycznym propagowaniu proble-

matyki ekologicznej jest CNN. Poza cotygodniowymi programami na ten temat
CNN nada³a liczne audycje specjalne poœwiêcone œrodowisku.

Znaczenie wielkich korporacji medialnych polega m.in. na tym, ¿e mog¹ one w

porê zwróciæ uwagê œwiatowej opinii publicznej na lokalne zagro¿enia œrodowiska,
zanim przerodz¹ siê one w zagro¿enia globalne. Zainteresowanie mediów „dziur¹”
ozonow¹, wykryt¹ w 1985 r. nad Antarktyk¹, odegra³o g³ówn¹ rolê w mobilizowa-
niu ogólnoœwiatowego poparcia dla programu stopniowej eliminacji freonów. Me-
diom przypada tak¿e czêœæ zas³ug w organizowaniu akcji przeciwko lokalnym za-
gro¿eniom œrodowiska, co daje szansê odwrócenia groŸby powtórzenia siê ich gdzie
indziej

Mimo wszystko nie wydaje siê mo¿liwe, aby œrodkom masowego przekazu

uda³o siê podnieœæ ekologiczn¹ œwiadomoœæ spo³eczeñstwa na taki poziom, ¿e lu-
dzie bêd¹ gotowi popieraæ zmiany niezbêdne do zbudowania gospodarki ekologicz-
nej w wystarczaj¹co krótkim czasie. Nie jest to zadanie, którego wykonania mo¿na
domagaæ siê od wydawców i dziennikarzy (wiêkszoœæ z nich nie jest w istocie goto-
wa podj¹æ siê takiego zadania). Ale nie ma innego wyjœcia. Stoimy w obliczu sytua-
cji tak zasadniczo odmiennej od tego, z czym mieliœmy do czynienia w czasach
nowo¿ytnych, ¿e potrzebne s¹ zupe³nie nowe inicjatywy.

OPARCIE

KÓ

GOSPODARCZYCH

Podobnie jak reszta spo³eczeñstwa, ko³a gospodarcze powinny byæ zaintereso-

wane budow¹ gospodarki ekologicznej. Widoki na zyski nie mog¹ byæ dobre, je¿eli
gospodarka nie rozwija siê albo grozi za³amaniem. Ryzyko jest wyj¹tkowo wielkie
w sektorze energetycznym, który jest nara¿ony na wiêksze trudnoœci ni¿ np. prze-
mys³ spo¿ywczy. Aby rozwijaæ siê na zrównowa¿onych podstawach, przemys³ ten
musi byæ zmodernizowany, natomiast energetyka powinna zostaæ gruntownie prze-
budowana.

Przedsiêbiorstwa sektora paliw kopalnych mog¹ wybieraæ w zasadzie tylko

miêdzy dwoma podejœciami: broniæ status quo albo dostrzec w programie stabiliza-
cji klimatu najlepsz¹ w historii szansê na nowe inwestycje. Globalna Koalicja Kli-
matyczna (Global Climate Coalition – GCC) – grupa przemys³owa w Stanach Zjed-

Jak przyspieszyæ przebudowê?

274

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

noczonych – zosta³a utworzona przez tych, którzy chcieli broniæ siê przed restruk-
turyzacj¹ œwiatowej gospodarki energetycznej. Odrzucaj¹c Protokó³ z Kioto, GCC
podjê³a szeroko zakrojon¹ kampaniê dezinformacji i siania zamêtu w pogl¹dach
amerykañskiego spo³eczeñstwa na pal¹cy problem zmian klimatycznych

Pojawienie siê pierwszej rysy we wspólnym froncie przedsiêbiorstw przemys³u

paliw kopalnych sygnalizowa³o przemówienie szefa BP Johna Browne’a na Uni-
wersytecie Stanforda w maju 1997 r. (zob. rozdzia³ 5). Przyzna³ on, ¿e zmiana kli-
matu jest potencjalnie powa¿nym zagro¿eniem i oznajmi³, ¿e BP nie jest ju¿ kon-
cernem naftowym tylko energetycznym. Przemówienie Browne’a wywo³a³o falê
zaniepokojenia w œwiecie naftowców i szmer podniecenia wœród obroñców œrodo-
wiska. Jedno z najwiêkszych towarzystw naftowych wy³ama³o siê z szeregów ko-
alicji

Oœwiadczenie Browne’a zapocz¹tkowa³o proces zmian. Browne og³osi³ wy-

cofanie siê BP z Globalnej Koalicji Klimatycznej. Ju¿ wczeœniej zrobi³ to Dupont.
W nastêpnym roku kierownictwo Royal Dutch Shell powiadomi³o, ¿e te¿ opusz-
cza Koalicjê, oœwiadczaj¹c, ¿e jego strategia nie daje siê pogodziæ z celami GCC.
Podobnie jak BP, Shell nie uwa¿a³ siê ju¿ za koncern naftowy tylko energetycz-
ny

W 1999 r. z GCC wycofa³a siê Ford Motor Company, a w pierwszych miesi¹-

cach 2000 r. to samo zrobi³y w krótkich odstêpach czasu DaimlerChrysler, Texaco i
General Motors (GM). Z odejœciem GM, najwiêkszego na œwiecie koncernu samo-
chodowego, koœci zosta³y rzucone. Rzecznik Sierra Club skomentowa³ to ¿artobli-
wie: „Mo¿e jest ju¿ czas prosiæ, by ostatni zgasi³ œwiat³o”

Niektóre z wiêkszych korporacji nie tylko wyobra¿aj¹ sobie now¹ gospodarkê,

ale zaczynaj¹ j¹ budowaæ. Jak stwierdzono w rozdziale 5, Royal Dutch Shell i Da-
imlerChrysler przewodz¹ konsorcjum przedsiêbiorstw wspó³pracuj¹cych z rz¹dem
Islandii przy realizacji planu przekszta³cenia gospodarki tego kraju w pierwsz¹ w
œwiecie gospodarkê opart¹ na energii wodorowej. W czerwcu 2000 r. ABB, gigant
œwiatowej energetyki z central¹ w Szwajcarii, osi¹gaj¹cy obroty w wysokoœci 24
mld dol. rocznie, og³osi³ program g³êbokiej restrukturyzacji firmy. Zapowiedziano,
¿e od tego czasu bêdzie siê ona koncentrowaæ na rozwoju alternatywnych Ÿróde³
energii, takich jak wiatr. Ujawniono, ¿e in¿ynierowie ABB skonstruowali nowy
model turbiny wiatrowej, nazwany Wind Former, zmniejszaj¹cy koszt generacji
pr¹du w stosunku do najwydajniejszych z dotychczas eksploatowanych turbin o
20%

ABB rezygnuje z dominuj¹cej pozycji w budowie wielkich elektrowni ciepl-

nych – wêglowych, olejowych i gazowych, a tak¿e atomowych. W 1999 r. sprzeda-

275

³a towarzystwa skupiaj¹ce zak³ady energetyki cieplnej; najwiêksze z nich zosta³y
przejête przez francuski Alston oraz British Nuclear Fuels. W ten sposób zajê³a ona
pozycjê startow¹ do wejœcia szerokim frontem w sektor produkcji energii ze Ÿróde³
odnawialnych. Jako towarzystwo kieruj¹ce siê wizj¹ nowej gospodarki energetycz-
nej, ABB zamierza siê specjalizowaæ w budowie ma³ych elektrociep³owni zasila-
nych si³¹ wiatrów, w kogeneracji oraz w produkcji ogniw paliwowych. Planuje te¿
wykorzystanie techniki informacyjnej do integrowania tych rozproszonych obiek-
tów we wspólnej sieci

Planuj¹c przysz³y rozwój, ABB ma na uwadze 755 mln gospodarstw domo-

wych pozbawionych elektrycznoœci. Ogromna wiêkszoœæ z nich nie ma nawet mo¿-
liwoœci pod³¹czenia siê do sieci przesy³owych. Firma jest przekonana, ¿e zainstalo-
wanie na ich potrzeby ma³ych elektrowni wypadnie taniej ni¿ budowanie wielkich
elektrowni cieplnych i sieci przesy³owych. Kreœl¹c wizjê nowej gospodarki energe-
tycznej, ABB twierdzi, ¿e „...ma³e miasta mog¹ byæ zaopatrywane przez niewielkie
zak³ady elektrociep³ownicze wykorzystuj¹ce ³¹cznie urz¹dzenia pr¹dotwórcze, elek-
trownie wiatrowe, ogniwa paliwowe i fotoelektryczne, po³¹czone we wspólnej, elek-
tronicznie sterowanej sieci umo¿liwiaj¹cej dostosowanie wydajnoœci poszczegól-
nych Ÿróde³ do zmieniaj¹cej siê si³y wiatrów lub intensywnoœci promieniowania
s³onecznego”

Wiele przedsiêbiorstw wyznaczy³o sobie zadania w zakresie ograniczenia emi-

sji wêgla (pierwiastkowego), znacznie przekraczaj¹ce wymogi Protoko³u z Kio-
to. Na przyk³ad Dupont planuje zmniejszenie emisji gazów powoduj¹cych efekt
cieplarniany, mierzonej ekwiwalentem CO

, o 65% w stosunku do poziomu z

1990 r.

W wyznaczaniu zadañ ekologicznych firmy innych ga³êzi przemys³u posuwaj¹

siê nawet dalej. Nale¿y do nich Interface, producent wyk³adzin przemys³owych z
Atlanty, i STMicroelectronics, w³oski producent pó³przewodników. Dyrektor gene-
ralny Interface Ray Anderson sta³ siê za¿artym obroñc¹ œrodowiska w 1994 r. po
przeczytaniu ksi¹¿ki Paula Hawkinsa The Ecology of Commerce. Po szoku, jaki
wywar³a na nim ta publikacja, sta³ siê on entuzjastycznym zwolennikiem budowy
gospodarki ekologicznej. Plany swojej firmy przedstawi³ w tygodniku „Fortune”
nastêpuj¹co: „Moja firma Interface z Atlanty zmienia kurs, chce oprzeæ siê na trwa-
³ych podstawach – rozwijaæ siê, nie niszcz¹c Ziemi, i produkowaæ bez zanieczysz-
czeñ, odpadów czy u¿ywania paliw kopalnych. Jeœli nam siê to uda, to nasza firma
i nasza sieæ zaopatrzenia nigdy ju¿ nie bêd¹ potrzebowa³y ani kropli ropy”

Interface nie bêdzie ani produkowaæ odpadów, ani emitowaæ zwi¹zków wêgla,

staj¹c siê w ten sposób ca³kowicie niezale¿na od zewnêtrznych Ÿróde³ zasilania.

Jak przyspieszyæ przebudowê?

276

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Zamiast sprzedawaæ dywany i wyk³adziny zamierza œwiadczyæ przedsiêbiorstwom
us³ugi w tym zakresie; Anderson wyobra¿a to sobie tak: Interface zobowi¹zuje siê
do utrzymania wyk³adzin i dywanów w biurach klienta w okreœlonym stylu i na
okreœlonym poziomie, powiedzmy, przez 10 lat. Zniszczone tkaniny wracaj¹ do
fabryki, gdzie zostaj¹ rozw³óknione, a z odzyskanego surowca zrobione nowe wy-
k³adziny i dywany, które wróc¹ na pod³ogi klientów. „Naszym celem – mówi An-
derson – jest niedopuszczenie do straty ani jednej moleku³y z materia³u zu¿ytego na
zrobienie dywanu”. Ten system, niewymagaj¹cy zu¿ycia nowych materia³ów i nie-
pozostawiaj¹cy nic do wyrzucenia na œmietnik, bêdzie funkcjonowa³ w obiegu za-
mkniêtym

Program ograniczenia emisji wêgla (pierwiastkowego) do zera Interface reali-

zuje poprzez przestawienie siê na zasilanie swoich zak³adów ogniwami s³oneczny-
mi i energi¹ wiatrow¹. W zamian za zu¿ycie pewnej dodatkowej iloœci energii, któ-
rej nie mog¹ dostarczyæ Ÿród³a odnawialne, firma bêdzie sadziæ drzewa poch³ania-
j¹ce wêgiel

STMicroelectronics, jeden z najwiêkszych na œwiecie producentów pó³prze-

wodników, te¿ nastawia siê na dzia³alnoœæ nieprzynosz¹c¹ szkody œrodowisku. Pre-
zes i dyrektor generalny tej firmy Pasquale Pistorio dorównuje zapa³em Rayowi
Andersonowi. Po zajêciu pierwszego miejsca wœród 14 towarzystw przemys³u pó³-
przewodnikowego najœciœlej przestrzegaj¹cych norm ekologicznych Pistorio oœwiad-
czy³: „Czas zwrotu kosztów jakiegokolwiek programu ekologicznego STM nie prze-
kroczy³ 3 lat, natomiast nasza renoma jako »zielonego« lidera w przemyœle pó³-
przewodnikowym pomaga nam w przyci¹ganiu m³odych talentów in¿ynierskich,
co ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania naszego rozwoju i miejsca w czo³ówce
przemys³u zmieniaj¹cego œwiat”

Pistorio, podobnie jak Anderson, chce zbudowaæ przedsiêbiorstwo neutralne

wobec œrodowiska i zamierza ten cel osi¹gn¹æ do roku 2010. Firma planuje zmniej-
szyæ emisjê zwi¹zków wêgla, przestawiaj¹c siê do tego czasu na zasilanie z miesza-
nych Ÿróde³ energii, przy czym 65% zu¿ycia przypadnie na kogeneracjê, 30% – na
Ÿród³a konwencjonalne, a 5% – na odnawialne. Nie zlikwiduje to ca³kowicie emisji
CO

do atmosfery, jednak szkody skompensuje nasadzenie drzew zdolnych zaabsor-

bowaæ oko³o 1 mln ton wêgla (pierwiastkowego) rocznie. Przychód STMicroelectro-
nics przekroczy³ w 1999 r. 5 mld dol., a zysk netto – 547 mln dol.; w 2000 r.
wartoœæ sprzeda¿y oceniano na 6,7 mld dol., a zysk netto – na 1,3 mld dol.

Jako moment ekologicznego nawrócenia Pistorio podaje lekturê State of the

World 1994, raportu przygotowanego przez Worldwatch Institute. Od tego czasu
przyst¹pi³ on nie tylko do przebudowy swego przedsiêbiorstwa, ale co roku rozpro-

277

wadza angielskie, w³oskie i francuskie edycje tego raportu wœród wy¿szej kadry
swoich pracowników oraz czo³owych polityków i biznesmenów w Europie

Te dwie firmy s¹ modelami przysz³ych przedsiêbiorstw, które stworz¹ gospo-

darkê ekologiczn¹. Obaj dyrektorzy generalni popieraj¹ ideê restrukturyzacji syste-
mów podatkowych, polegaj¹c¹ na obni¿ce stawek podatku dochodowego i pod-
wy¿ce stawek podatku pobieranego od dzia³alnoœci zanieczyszczaj¹cej œrodowisko,
w tym od emisji wêgla (pierwiastkowego), przyczyniaj¹cej siê do zmiany klimatu
na Ziemi. Oba przedsiêbiorstwa, reprezentuj¹ce ró¿ne ga³êzie przemys³u i odmien-
ne kultury, maj¹ identyczne cele. Chc¹ staæ siê korporacjami zaspokajaj¹cymi ludz-
kie potrzeby, zapewniaj¹cymi swoim udzia³owcom wysokie zyski i nieszkodz¹cy-
mi œrodowisku naturalnemu. Ich dyrektorzy generalni powziêli takie postanowienie
z tych samych powodów. Zrozumieli, ¿e gospodarka jest ca³kowicie zale¿na od
zasilaj¹cych j¹ ekosystemów. Jeœli te systemy ulegaj¹ degradacji, to na degradacjê
gospodarki nie trzeba bêdzie d³ugo czekaæ. Ich postawa nie wynika w istocie rzeczy
z altruizmu, tylko z dobrze pojêtego w³asnego interesu. Obaj podkreœlaj¹, ¿e „bycie
zielonym” op³aca siê. Nie powinno to raczej dziwiæ, poniewa¿ bardziej utalentowa-
ni mened¿erowie lepiej rozumiej¹ te¿ znaczenie ochrony œrodowiska. Ci, co trzy-
maj¹ siê nawyków z przesz³oœci i próbuj¹ utrzymaæ status quo, zwykle nie s¹ te¿
zdolnymi mened¿erami. Od czasu gdy w 1994 r. Ray Anderson zacz¹³ przestawiaæ
swoj¹ firmê na „zielone” tory rozwoju, sprzeda¿ podskoczy³a o 77%, zyski wzros³y
o 81%, a gie³dowa wartoœæ spó³ki – o 70%. Amory Lovins, ekspert od spraw efek-
tywnoœci energetycznej z wieloletni¹ praktyk¹, który by³ doradc¹ Andersona, za-
uwa¿a, ¿e pracownicy dzia³ów sprzeda¿y przejmuj¹ wizjê swoich szefów i staj¹ siê
¿arliwymi obroñcami œrodowiska. „W »zielonych« przedsiêbiorstwach to siê czê-
sto zdarza – mówi Lovins. Usuniêcie sprzecznoœci miêdzy koniecznoœci¹ zarabia-
nia na ¿ycie a robieniem tego w sposób, z którego mog¹ byæ dumne w³asne dzieci,
wyzwala ogrom energii”

RGANIZACJE

SPO

ECZNE

JEDNOSTKI

Niewiele dziedzin ludzkiej dzia³alnoœci zosta³o tak zdominowanych przez or-

ganizacje pozarz¹dowe jak ruch ochrony œrodowiska. Na ogó³ powstaj¹ one z my-
œl¹ o wype³nieniu luk, jakie pozostawiaj¹ pañstwo i ko³a gospodarcze. W krajach
uprzemys³owionych i w pañstwach rozwijaj¹cych siê pojawi³y siê dos³ownie tysi¹ce
stowarzyszeñ. W odró¿nieniu od grup specjalnych interesów, wiêkszoœæ z nich na-
le¿y do kategorii organizacji u¿ytecznoœci publicznej. Organizacje ekologiczne mog¹
mieæ charakter lokalny, skupiaj¹c zaledwie garstkê cz³onków d¹¿¹cych do osi¹g-

Jak przyspieszyæ przebudowê?

278

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

niêcia jakiegoœ konkretnego celu. Inne reprezentuj¹ okreœlone œrodowiska i maj¹
zasiêg globalny pod wzglêdem zarówno sk³adu cz³onków, jak i stawianych sobie
celów. Liczba cz³onków mo¿e przy tym wahaæ siê od kilkunastu osób do kilku
milionów. Na przyk³ad Œwiatowa Organizacja Ochrony Natury (WWF), której liczba
cz³onków wzros³a z 570 tys. w 1985 r. do 5,2 mln w 1995 r., wywiera wiêkszy wp³yw
na politykê ekologiczn¹ ni¿ niejeden rz¹d. Stowarzyszenia obroñców œrodowiska
odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê edukacyjn¹ za poœrednictwem komunikatów prasowych, pism,
biuletynów, witryn w Internecie i poczty elektronicznej. Kiedy podejm¹ skoordy-
nowan¹ kampaniê w jakiejœ sprawie, mog¹ staæ siê potê¿n¹ si³¹ polityczn¹

Cennym narzêdziem wspomagaj¹cym budowê gospodarki ekologicznej jest

Internet jako œrodek mobilizacji politycznego poparcia dla programów ochrony œro-
dowiska. Tysi¹ce pozarz¹dowych organizacji ekologicznych maj¹ swoje witryny i
adresatów poczty elektronicznej, za poœrednictwem której upowszechniaj¹ infor-
macje na najwa¿niejsze tematy. Zaanga¿owane jednostki mog¹ zestawiæ w³asne tego
rodzaju listy i rozsy³aæ informacje ekologiczne do setek, jeœli nie tysiêcy przyjació³
i wspó³pracowników.

Badania prowadzone przez organizacje ekologiczne dostarczaj¹ informacji, któ-

rymi mog¹ siê kierowaæ aktywiœci ochrony œrodowiska. Worldwatch Institute, za³o-
¿ony w 1974 r. w Waszyngtonie, by³ pierwszym oœrodkiem badawczym o global-
nym zasiêgu; w 1982 r. zosta³y utworzone: Instytut Zasobów Œwiatowych (WRI),
równie¿ w Waszyngtonie oraz Instytut Wuppertalski w Niemczech. Badania pro-
wadzone przez zespo³y naukowców z tych i innych instytutów by³y wa¿n¹ podsta-
w¹ dyskusji w czasie Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r.

Seria raportów State of the World, które od 1984 r. zacz¹³ publikowaæ World-

watch Institute, maj¹ na celu wype³nienie luk w dorocznych raportach ONZ. Na
przyk³ad Œwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) publikuje The State of the World’s
Health, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wy¿ywienia i Rolnictwa
(FAO) – The State of Food and Agriculture, a Fundusz Ludnoœciowy NZ (UNFPA)
– The State of the World’s Population. Ale dopóki UNEP nie zacz¹³ opracowywaæ
wszechstronnego raportu pt. Global Environmental Outlook, ONZ nie publikowa³a
systematycznie ocen stanu œrodowiska. O odczuwanym braku informacji o œrodo-
wisku œwiadczy fakt, ¿e doroczna publikacja Worldwatch Institute – State of the
World – zosta³a przet³umaczona na ponad 30 jêzyków.

Instytut Zasobów Œwiatowych koordynuje badania prowadzone w ramach ogól-

noœwiatowego programu badawczego pn. Millennium Ecosystem Assessment. Do
jego realizacji WRI wci¹gn¹³ Bank Œwiatowy, UNEP i Program NZ na rzecz Roz-
woju (UNDP). Ma to byæ najambitniejsza, najbardziej szczegó³owa ocena stanu

279

ekosystemów, jak¹ kiedykolwiek podjêto. W pracach badawczych uczestnicz¹ naj-
wa¿niejsze œrodowiska naukowe i setki uczonych. Maj¹ oni na celu dostarczenie
informacji o stanie obecnym i przysz³ej kondycji ekosystemów, mog¹cych byæ pod-
staw¹ polityki ekologicznej w przysz³oœci

Na przeciwleg³ym skrzydle ruchów ekologicznych wystêpuje organizacja ak-

tywistów ruchu ekologicznego Greenpeace. D¹¿y ona do tych samych celów co
instytuty badawcze, jednak w odró¿nieniu od tych ostatnich, które wspieraj¹ postu-
laty zmian analizami i informacj¹, toczy boje polityczne i organizuje akcje obliczo-
ne na mobilizacjê opinii publicznej. Na przyk³ad groŸba bojkotu produktu jakiegoœ
przedsiêbiorstwa, zorganizowanego przez Greenpeace, mo¿e sk³oniæ je do zmiany
sposobu dzia³ania. Dowiod³y tego dramatyczne wydarzenia z 1996 r., kiedy Shell
zamierza³ pozbyæ siê zu¿ytej platformy wiertniczej Brent Spar, zatapiaj¹c j¹ w Mo-
rzu Pó³nocnym. Sprzeciw Greenpeace wobec planu Shella przybra³ postaæ bojkotu
stacji benzynowych tej firmy w Niemczech. Spadek sprzeda¿y benzyny zmusi³ j¹
do rezygnacji z tego zamiaru i opracowania innego sposobu usuniêcia platformy

Organizacje spo³eczne bardzo umocni³y miêdzynarodow¹ pozycjê dziêki po-

stêpowi w rozwoju œrodków komunikacji, w szczególnoœci faksów, poczty elektro-
nicznej i telefonów komórkowych. Na przyk³ad w 1998 r. rz¹dy 29 bogatych kra-
jów podjê³y negocjacje za zamkniêtymi drzwiami w sprawie zawarcia miêdzynaro-
dowej umowy o warunkach inwestowania. Organizacje pozarz¹dowe na ca³ym œwie-
cie zaprotestowa³y przeciw poufnemu trybowi prac na tym projektem i do tego
stopnia zaalarmowa³y opiniê publiczn¹, ¿e doprowadzi³y do przerwania rokowañ.
Œrodowiska, które sprzeciwia³y siê zawarciu takiej umowy, obawia³y siê, ¿e przy-
czyni siê ona do zani¿enia standardów ekologicznych oraz p³ac, ¿e – jak siê wyrazi³
jeden z analityków – zapocz¹tkuje to „wyœcig do piwnicy”

Pod koniec 1999 r. Œwiatowa Organizacja Handlu, utworzona w 1995 r. jako

sukcesorka Uk³adu Ogólnego w sprawie Ce³ i Handlu (GATT), zwo³a³a konferen-
cjê w Seattle w celu ustalenia tematyki nowej rundy rokowañ handlowych, tj. Run-
dy Milenijnej. Mimo krótkiego okresu dzia³alnoœci WTO da³a siê poznaæ jako orga-
nizacja przywi¹zuj¹ca wagê jedynie do najwa¿niejszych zagadnieñ ekonomicznych
i raczej ma³o troszcz¹ca siê o ekologiczne i spo³eczne skutki polityki handlowej.
Dos³ownie w ka¿dym przypadku, kiedy dochodzi³o do konfliktu miêdzy rozwojem
handlu a ochron¹ œrodowiska, WTO rozstrzyga³a sprawê na korzyœæ handlu

Inicjatywa WTO zaalarmowa³a obroñców œrodowiska, zwi¹zki zawodowe i rz¹dy

krajów rozwijaj¹cych siê, które czêsto Ÿle wychodzi³y na liberalizacji handlu miêdzy-
narodowego. Spotkanie w Seattle zgromadzi³o oko³o 5 tys. delegatów i polityków, w
tym ministrów ochrony œrodowiska i handlu, z ponad 150 krajów. Ale pojawi³o siê tam

Jak przyspieszyæ przebudowê?

280

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

te¿ 50 tys. protestuj¹cych, którzy uciekli siê do metody obywatelskiego niepos³uszeñ-
stwa, dezorganizuj¹c komunikacjê i utrudniaj¹c obrady. W tej sytuacji, przypominaj¹-
cej demonstracje antywojenne z pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych, interweniowa³a ame-
rykañska Gwardia Narodowa, która u¿y³a gazu ³zawi¹cego i aresztowa³a setki ma-
nifestantów. Wprowadzono godzinê policyjn¹ od zmierzchu do œwitu. Piêædziesi¹t
kwarta³ów w œródmieœciu Seattle uznano za „strefê zakazan¹ dla manifestacji”

W koñcu obrady zosta³y przerwane, g³ównie z powodu sprzeciwu opinii pu-

blicznej, niezadowolonej z powodu niepoœwiêcenia nale¿ytej uwagi problemom
ochrony œrodowiska i ubóstwa. Funkcjonariusze WTO byli zszokowani, a niektó-
rzy z nich nigdy po tych wydarzeniach nie doszli do siebie. I nie powinni. Je¿eli nie
uœwiadamiali sobie powagi problemów ekologicznych i spo³ecznych przed manife-
stacjami w Seattle, to teraz je doceni¹. Wiêkszoœæ agend ONZ, Banku Œwiatowego
i poszczególnych pañstw uznaje, ¿e rozgrywaj¹cymi s¹ teraz organizacje pozarz¹-
dowe, ¿e broni¹ one interesów spo³ecznych czêsto skuteczniej ni¿ politycy z wybo-
ru poch³oniêci rozgrywkami politycznymi. Organizacje spo³eczne zdoby³y doœwiad-
czenie, wiedzê i przyswoi³y metody analizowania problemów i przeciwstawiania
siê rz¹dom, które ich zdaniem zachowuj¹ siê nieodpowiedzialnie. Nie s¹ one teraz
traktowane jedynie jak marginalni krytycy, ale bardziej jak partnerzy w negocja-
cjach uczestnicz¹cy w ustalaniu tematyki konferencji miêdzynarodowych.

Od czasu do czasu niektóre pañstwa albo grupa pañstw popieraj¹ stanowisko

organizacji pozarz¹dowych w jakiejœ sprawie. Na przyk³ad w 1997 r. Tajwan ujaw-
ni³ zamiar sk³adowania odpadów nuklearnych w Korei Pó³nocnej. Nie chc¹c lub nie
mog¹c znaleŸæ dla nich miejsca we w³asnym kraju, rz¹d Tajwanu chcia³ wykorzy-
staæ tragiczne ubóstwo Korei Pó³nocnej i kupiæ jej zgodê na sk³adowanie na jej
terytorium zu¿ytego paliwa z elektrowni atomowych. Rz¹d Korei Po³udniowej i
potê¿na krajowa Federacja Ruchów Ekologicznych po³¹czy³y si³y w proteœcie prze-
ciwko tym zamiarom. I w koñcu postawi³y na swoim

W 1997 r. luŸna koalicja oko³o 400 organizacji pozarz¹dowych oraz rz¹d kana-

dyjski zainicjowa³y kampaniê na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych.
Chocia¿ sprzeciwia³y siê temu Stany Zjednoczone, organizacje pozarz¹dowe zmo-
bilizowa³y wystarczaj¹co silne poparcie opinii publicznej, aby sk³oniæ 122 pañ-
stwa do podpisania traktatu zakazuj¹cego stosowania takich min. Do tej pory
ratyfikowa³o go 117 pañstw. Traktat wszed³ w ¿ycie 1 marca 1999 r. Nowe œrodki
komunikacji odegra³y zasadnicz¹ rolê w zabiegach o polityczne poparcie projektu
zakazu

W œwiatowym ruchu ekologicznym wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ te¿ jednostki. Autor-

kê ksi¹¿ki Silent Spring, Rachel Carson, wielu uwa¿a za za³o¿ycielkê nowoczesne-

281

go ruchu ochrony œrodowiska. Jej ksi¹¿ka na temat stosowania pestycydów, takich
jak DDT, które zagra¿aj¹ populacji ptaków, okaza³a siê bardzo na czasie, poniewa¿
rz¹d Stanów Zjednoczonych nie reagowa³ na to zagro¿enie.

Za³o¿yciel CNN Ted Turner sta³ siê wzorem filantropa po tym jak w 1997 r.

podarowa³ ONZ 1 mld dol. na finansowanie projektów stabilizacji liczby ludnoœci,
ochrony œrodowiska i opieki zdrowotnej. Aby transferowaæ te œrodki, doprowadzi³
do powstania oenzetowskiej fundacji. Móg³ zadysponowaæ, aby fundacja ta po-
wsta³a dopiero po jego œmierci, jednak jego zdaniem powaga sytuacji wymaga³a,
aby miliarderzy niezw³ocznie zaanga¿owali siê w rozwi¹zywanie najbardziej pal¹-
cych problemów œwiata, zanim sprawy wymkn¹ siê spod kontroli i bêd¹ nie do
opanowania. Bardzo mo¿liwe, ¿e przyk³ad Turnera wp³yn¹³ na postawê szefa Mi-
crosoftu Billa Gatesa i innych œwie¿o upieczonych miliarderów. Gates za³o¿y³ w³a-
sn¹, obecnie najwiêksz¹ na œwiecie, fundacjê, która na poprawê opieki zdrowotnej
i stabilizacjê populacji w krajach rozwijaj¹cych siê przeznacza nieporównywalnie
wiêksze œrodki, ni¿ wynosz¹ wydatki z bud¿etu niejednego pañstwa

Wœród szeregowych dzia³aczy wzorem dla ekologów na ca³ym œwiecie jest

Wangari Maathai, która zmobilizowa³a kobiety w Kenii do sadzenia drzew. D¹¿y
ona do ponownego zalesienia tego kraju w celu uzdrowienia œrodowiska naturalne-
go. Za czêste ataki na skorumpowanych polityków by³a wielokrotnie bita i zastra-
szana. Z kolei Chico Mendes zorganizowa³ zbieraczy kauczuku w Amazonii do
obrony drzew bêd¹cych podstaw¹ ich utrzymania. Przeciwstawili siê oni wielkim
ranczerom, którzy chcieli przemieniæ lasy tego regionu w pastwiska. Chocia¿ Men-
des zap³aci³ najwy¿sz¹ cenê, zastrzelony przez wynajêtych morderców, stworzony
przez niego ruch jest nadal ¿ywy

Organizacje spo³eczne i jednostki przyczyni³y siê do przeprowadzenia wielu

zasadniczych zmian; odegra³y g³ówn¹ rolê w zahamowaniu rozwoju energetyki ato-
mowej, uczuleniu opinii publicznej na zmiany klimatu i wpisaniu kwestii niedostat-
ku wody na listê dyskutowanych problemów globalnych. Obecnie wyzwaniem dla
ruchu ekologicznego jest takie poszerzenie pola dzia³ania, aby móg³ on promowaæ
jednolit¹ koncepcjê gospodarki ekologicznej i wspólnie pracowaæ nad jej urzeczy-
wistnieniem.

RZEKROCZYÆ

PRÓG

Badacze procesów spo³ecznych czêsto pos³uguj¹ siê terminem „próg przemian”.

Pojêcie progu w ekologii czêsto jest u¿ywane w odniesieniu do zrównowa¿onej
wydajnoœci ekosystemów, oznacza punkt, którego przekroczenie mo¿e spowodo-

Jak przyspieszyæ przebudowê?

282

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

waæ szybkie, niekiedy nieprzewidywalne zmiany tendencji rozwojowych. Takie nag³e
zmiany s¹ prawdopodobne, chocia¿ wyzwalaj¹ce je progi trudniej zidentyfikowaæ i
przewidzieæ. Do bardziej dramatycznych przyk³adów przekroczenia takich progów
nale¿y zapocz¹tkowanie przewrotu politycznego w Europie Œrodkowej i Wschod-
niej w latach 1989–1990 oraz gwa³townego odwrotu od palenia papierosów w Sta-
nach Zjednoczonych.

Zmiany polityczne w Europie Œrodkowej i Wschodniej nast¹pi³y bez wyraŸ-

nych sygna³ów zapowiadaj¹cych ich nadejœcie. Mog³o siê wydawaæ, ¿e pewnego
ranka ludzie obudzili siê i uœwiadomili sobie, ¿e wielki socjalistyczny eksperyment,
z jego monopartyjnym systemem politycznym i centralnie planowan¹ gospodark¹,
skoñczy³ siê. Zrozumieli to nawet ludzie sprawuj¹cy w³adzê, dziêki czemu ta poli-
tyczna rewolucja dokona³a siê w zasadzie bezkrwawo. Co ciekawe – w latach osiem-
dziesi¹tych w pismach poœwiêconych naukom politycznym nie ukaza³y siê ¿adne
artyku³y przewiduj¹ce te fundamentalne zmiany systemu rz¹dów. Chocia¿ niezbyt
dobrze rozumiemy ich mechanizm, jednak wiemy, ¿e w pewnym momencie zmia-
ny w Europie Œrodkowej i Wschodniej osi¹gnê³y masê krytyczn¹, ¿e przyszed³ czas,
kiedy o potrzebie zmian przekona³o siê tak wielu ludzi, i¿ sta³y siê one nieuchronne.

Wed³ug tego samego schematu rozwija³a siê sprawa palenia papierosów w Sta-

nach Zjednoczonych. Na pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych palenie papierosów by³o
wœród Amerykanów coraz popularniejsze; na³óg ten agresywnie upowszechniali
producenci. Potem, w roku 1964, naczelny lekarz USA opublikowa³ raport na temat
zwi¹zku miêdzy paleniem papierosów a zdrowiem – pierwszy z serii raportów na
ten temat, jakie ukazywa³y siê od tego czasu prawie co roku. Te raporty oraz relacje
prasowe o wynikach tysiêcy inspirowanych nimi projektów badawczych doprowa-
dzi³y do zasadniczej zmiany podejœcia ludzi nie tylko do w³asnego na³ogu palenia,
ale i do biernego wch³aniania dymu papierosowego.

Ta zmiana nastrojów by³a tak radykalna, ¿e w listopadzie 1998 r. przemys³ tyto-

niowy zgodzi³ siê skompensowaæ rz¹dom stanowym wydatki z kasy Medicare ponie-
sione w przesz³oœci na leczenie chorób zwi¹zanych z paleniem, chocia¿ jego przedsta-
wiciele przez dziesiêciolecia zeznawali pod przysiêg¹, ¿e nie ma dowodów na istnienie
zwi¹zku miêdzy paleniem a zdrowiem. To porozumienie z rz¹dami 46 stanów oraz
oddzielne porozumienia z 4 pozosta³ymi stanami zawarte wczeœniej ³¹cznie opiewa³y
na sumê 251 mld dol. (zob. rozdzia³ 11). Gdyby ktoœ, powiedzmy, w 1995 r. przewidy-
wa³, ¿e przemys³ tytoniowy ust¹pi i zgodzi siê na zap³acenie tego ogromnego odszko-
dowania, wyda³oby siê to nie do wiary. W tym czasie przemys³ ten ci¹gle jeszcze
wynajmowa³ ekspertów medycznych zaœwiadczaj¹cych przed komisjami kongresowy-
mi, ¿e nie ma dowodów na istnienie zwi¹zku miêdzy paleniem a stanem zdrowia

283

Przewrót w podejœciu do palenia papierosów w Stanach Zjednoczonych spo-

wodowa³ zmianê obyczajów; liczba wypalonych papierosów w przeliczeniu na 1
mieszkañca spad³a z najwy¿szego poziomu 2810 sztuk w 1980 r. do 1633 sztuk w
1999 r., czyli o 42%. Podobne tendencje wyst¹pi³y w innych krajach, prowadz¹c
do spadku liczby papierosów wypalanych przez 1 mieszkañca globu, licz¹c od naj-
wy¿szego poziomu z 1990 r., o 11%. We Francji liczba papierosów wypalonych
przez 1 mieszkañca zmniejszy³a siê w stosunku do najwy¿szego poziomu z 1985 r.
o 19%, w Chinach – o 8 % w stosunku do1990 r. i w Japonii – o 4% w porównaniu
z 1992 r.

Podbudowana tym sukcesem, a równoczeœnie œwiadoma tego, ¿e oko³o 4 mln

ludzi przedwczeœnie umiera z powodu palenia papierosów, Œwiatowa Organizacja
Zdrowia pod kierunkiem by³ej premier Norwegii Gro Harlem Brundtland prowa-
dzi ogólnoœwiatow¹ kampaniê maj¹c¹ na celu ca³kowite wyplenienie tego na³o-
gu. Zapocz¹tkowa³y j¹ badania i akcja informacyjna prowadzona w kraju. Informa-
cje o wp³ywie palenia na zdrowie zawarte w publikowanych od dziesiêcioleci nie-
zliczonych raportach by³y regularnie upowszechniane przez media i wykorzysty-
wane przez organizacje spo³eczne do pozyskiwania poparcia dla kampanii antyni-
kotynowej

Wczeœniejszy, o wiele bardziej zdecydowany zwrot w nastawieniu opinii spo-

³ecznej w Stanach Zjednoczonych, mo¿e nam lepiej uzmys³owiæ, jak mo¿na doko-
naæ koniecznych zmian gospodarczych. W latach 1940–1941 w Stanach Zjedno-
czonych toczy³y siê gor¹ce dyskusje na temat tego, czy nale¿y mieszaæ siê do
wojny w Europie. Chocia¿ wiêkszoœæ Amerykanów by³a temu przeciwna, prezy-
dent Franklin D. Roosevelt czu³, ¿e udzia³ w wojnie jest nieunikniony. Jednak
wiêkszoœæ zwyk³ych ludzi nie chcia³a daæ siê ponownie wci¹gn¹æ w europejskie
konflikty wewnêtrzne, przypominaj¹c, ¿e w pierwszej wojnie œwiatowej stra-
ci³o ¿ycie 160 tys. m³odych mê¿czyzn, a i tak nie uda³o siê zapewniæ trwa³ego
pokoju.

Siódmego grudnia 1941 r. nast¹pi³ japoñski atak na Pearl Harbor, w wyniku

którego uleg³a zniszczeniu amerykañska flota Pacyfiku. Dyskusje siê skoñczy³y.
USA wypowiedzia³y wojnê i og³osi³y mobilizacjê. Sytuacja zmieni³a siê bardzo
szybko. Ludzie pracuj¹cy w fabrykach i biurach nastêpnego dnia æwiczyli na po-
ligonach. Gospodynie domowe nagle stanê³y przy liniach produkcyjnych. Chrysler
produkuj¹cy samochody osobowe nastêpnego dnia wytwarza³ czo³gi. Wpro-
wadzono ograniczenia w zu¿yciu benzyny, kauczuku i cukru. Ca³a gospodarka
amerykañska zosta³a niemal z dnia na dzieñ przestawiona na tory wojenne. Wraz z
atakiem na Pearl Harbor Stany Zjednoczone przekroczy³y próg wojny.

Jak przyspieszyæ przebudowê?

284

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

Teraz, kiedy stoimy przed koniecznoœci¹ ca³kowitej przebudowy gospodarki

œwiatowej, przed kopernikañskim przewrotem w myœleniu ekonomicznym, musi-
my przekroczyæ taki sam próg. Kierunki zmian zachodz¹cych w ostatnich latach w
œrodowisku naturalnym zmierzaj¹ do zmiany paradygmatu na korzyœæ gospodarki
ekologicznej. Przez ca³e lata by³y one spychane na margines przez decydentów po-
litycznych jako problemy szczególnego zainteresowania grup interesów, jednak w
miarê, jak zaczê³y wp³ywaæ bardziej bezpoœrednio na warunki ¿ycia zwyk³ych lu-
dzi, podejœcie do tych problemów zaczê³o siê zmieniaæ.

Te zmiany s¹ ju¿ widoczne np. w energetyce. Wiêkszoœæ kadry kierowniczej w

tej ga³êzi gospodarki zrozumia³a, ¿e rezygnacja z wêgla i oparcie siê na wodorze
jest niemal przes¹dzone. Zmienia siê stosunek do ró¿nych Ÿróde³ energii. Wêgiel,
który napêdza³ rewolucjê przemys³ow¹ w pierwszym okresie, teraz traktuje siê jak
barbarzyñcê wœród paliw. Najchêtniej widzianym paliwem kopalnym jest gaz ziemny.

Zmieni³ siê tak¿e stosunek do energii atomowej. Katastrofa elektrowni atomo-

wej w Czarnobylu na pocz¹tku kwietnia 1986 r. zrobi³a wiêcej ni¿ setki studiów na
temat ryzyka zwi¹zanego z korzystaniem z energii nuklearnej: sprawi³a, ¿e zagro-
¿enie przybra³o konkretn¹ postaæ. W pó³nocnych W³oszech tu¿ po katastrofie uzna-
no za niezdatne do spo¿ycia œwie¿e warzywa.

W³adze polskie zorganizowa³y akcjê rozdzielania tabletek jodyny wœród dzie-

ci. Zagro¿one zosta³y podstawy bytu Lapoñczyków w pó³nocnej Skandynawii, kie-
dy okaza³o siê, ¿e miêso reniferów jest zbyt radioaktywne, aby dopuœciæ je do sprze-
da¿y. W samym Zwi¹zku Radzieckim 100 tys. ludzi zamieszka³ych w pobli¿u elek-
trowni musia³o opuœciæ swoje domy

Najistotniejsze jest jednak to, ¿e energia atomowa nie jest ju¿ op³acalnym eko-

nomicznie Ÿród³em zaspokajania potrzeb energetycznych. Tam, gdzie rynki energe-
tyczne zosta³y otwarte dla konkurencji, jak w Stanach Zjednoczonych, nie rozpo-
czyna siê budowy reaktorów atomowych. Kiedy koszty zamykania elektrowni ato-
mowych, mog¹ce zrównaæ siê z kosztami ich budowy, oraz koszty sk³adowania
zu¿ytego paliwa wliczy siê do ogólnego rachunku kosztów, nie mo¿na mieæ w¹tpli-
woœci, ¿e energia atomowa nie ma ekonomicznej przysz³oœci.

W jaskrawym przeciwieñstwie do tego w oczach opinii publicznej energetyka

wiatrowa szybko zyskuje na popularnoœci. W Stanach Zjednoczonych, gdzie na
pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych zrodzi³a siê ta nowoczesna ga³¹Ÿ energetyki, za gwa³-
townym wzrostem wykorzystania jej potencja³u w przysz³oœci przemawiaj¹ 4 czyn-
niki. Po pierwsze szybko spadaj¹cy koszt wytwarzania pr¹du elektrycznego si³¹
wiatru (zob. rozdzia³ 5). Po drugie coraz powszechniejsza œwiadomoœæ obfitoœci
tego Ÿród³a energii na ca³ym œwiecie. Po trzecie organizowanie siê lobby rolniczego

285

popieraj¹cego rozwój energetyki wiatrowej, wspó³dzia³aj¹cego z lobby ekologicz-
nym, które wystêpuje za tym od wielu lat; obecnie uzyskuje ono mocne wsparcie ze
strony farmerów, do których œwiadomoœci dociera fakt, ¿e przewa¿nie w³aœnie do
nich nale¿¹ prawa do korzystania z si³y wiatrów w kraju.

Czwartym czynnikiem pobudzaj¹cym rozwój energetyki wiatrowej jest to, ¿e

coraz wiêcej komisji reguluj¹cych sprawy zaopatrzenia w energiê elektryczn¹ do-
maga siê od zak³adów energetycznych, aby zagwarantowa³y swoim odbiorcom
mo¿liwoœæ wyboru „zielonej” energii (zob. rozdzia³ 11). Pozwala to gospodarstwom
domowym, przedsiêbiorstwom i w³adzom lokalnym g³osowaæ zawartoœci¹ portfe-
li. I coraz wiêcej z nich korzysta z tej mo¿liwoœci. Oddzia³ywanie tych 4 czynników
tworzy sytuacjê, w której wytwarzanie energii elektrycznej si³¹ wiatru mo¿e wkrót-
ce staæ siê w Stanach Zjednoczonych g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia w energiê.

Zmiany zachodz¹ tak¿e w innych sektorach gospodarki, jak przemys³ drzewny.

Stany Zjednoczone wydaj¹ siê przekraczaæ próg dziel¹cy je od odpowiedzialnego
zarz¹dzania lasami, w miarê jak przy kszta³towaniu systemu zarz¹dzania lasami
pañstwowymi wzglêdy ochrony œrodowiska bior¹ górê nad kalkulacjami ekono-
micznymi. Po kilku dziesiêcioleciach budowania za pieni¹dze podatników dróg u³a-
twiaj¹cych przedsiêbiorstwom przemys³u drzewnego wycinanie lasów publicznych
S³u¿ba Leœna Stanów Zjednoczonych og³osi³a na pocz¹tku 1999 r. moratorium na
rozpoczynanie nowych budów. Kilkadziesi¹t lat wczeœniej celem tej s³u¿by, która
zbudowa³a oko³o 600 tys. km dróg u³atwiaj¹cych dostêp do lasów, by³a maksyma-
lizacja iloœci pozyskiwanego drewna w jak najkrótszym czasie

Tymczasem w 1998 r. szef S³u¿by Leœnej Michael Dombeck, dostosowuj¹c siê

do zasadniczej zmiany nastawienia opinii publicznej, wprowadzi³ nowy system za-
rz¹dzania lasami, który ma ochroniæ integralnoœæ tego ekosystemu zgodnie z zasa-
dami ekologii, wymagaj¹cymi uwzglêdnienia w rachunku ekonomicznym kosztów
dóbr i us³ug, jakich dostarczaj¹ lasy. Od tego czasu gospodarce leœnej na obszarze
78 mln hektarów lasów publicznych – wiêkszym ni¿ powierzchnia uprawy zbo¿a w
Stanach Zjednoczonych – przyœwieca kilka celów. Na przyk³ad powinna ona mieæ
na uwadze ograniczenie zagro¿eñ powodziowych, erozji gruntów, zamulania rzek i
pustoszenia ³owisk – a wiêc zagro¿eñ potêgowanych zakazanym obecnie wyrêbem
ca³ych po³aci lasu. Zgodnie z now¹ polityk¹ pozyskanie drewna z lasów publicz-
nych, które osi¹gnê³o najwy¿szy poziom 12 mld stóp deskowych rocznie na pocz¹t-
ku lat osiemdziesi¹tych, zmniejszy³o siê do 3 mld stóp deskowych

Stany Zjednoczone nie s¹ jedynym krajem, który wprowadzi³ radykalne zmia-

ny w zarz¹dzaniu lasami. W po³owie sierpnia 1998 r., po jednej z najwiêkszych
powodzi w basenie rzeki Jangcy trwaj¹cej kilka tygodni, Pekin uzna³ po raz pierw-

Jak przyspieszyæ przebudowê?

286

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

szy, ¿e nie by³a to klêska naturalna, ale i¿ powódŸ zosta³a spotêgowana deforestacj¹
rejonów po³o¿onych w górnym biegu tej rzeki. Premier Zhu Rongji, uznaj¹c rolê
lasów w gromadzeniu wody i ograniczaniu zagro¿enia powodziowego, osobiœcie
nakaza³ nie tylko wstrzymanie wyrêbu lasów w tych rejonach, lecz tak¿e przekszta³-
cenie niektórych pañstwowych przedsiêbiorstw przemys³u drzewnego w firmy za-
k³adaj¹ce plantacje drzew (zob. rozdzia³ 3). Kolejny próg zosta³ przekroczony

Napiêtnowanie przemys³u tytoniowego, towarzystwa naftowe inwestuj¹ce w

rozwój produkcji wodoru, reforma zarz¹dzania lasami w Stanach Zjednoczonych i
w Chinach – to tylko niektóre oznaki przybli¿ania siê œwiata do paradygmatu zmian
opisanych w rozdziale 1. Stosunek do œrodowiska zmieni³ siê w widoczny sposób w
ci¹gu niewielu ostatnich lat, o czym œwiadczy rozleg³e spektrum akcji, zdarzeñ i
instytucji. Znaczna czêœæ wybitnych szefów gigantów przemys³owych, na których
mo¿na by³o kiedyœ liczyæ przy montowaniu monolitycznej opozycji wobec powa¿-
nych reform ekologicznych, zaczê³a wypowiadaæ siê raczej jak obroñcy œrodowi-
ska ni¿ przedstawiciele bastionów globalnego kapitalizmu. Gdyby dowody budze-
nia siê œwiadomoœci ekologicznej na ca³ym œwiecie ogranicza³y siê do inicjatyw
rz¹dowych albo kilku korporacji, mo¿na by w to w¹tpiæ. Ale gdy symptomy przy-
bli¿ania siê do punktu zwrotnego mno¿¹ siê po obu stronach, szanse przekroczenia
progu zasadniczej transformacji s¹ bardziej realne. Pytanie tylko, czy stanie siê tak
doœæ szybko. Czy zanim to nast¹pi, zniszczenie naturalnych systemów wsparcia nie
doprowadzi œwiata do ekonomicznej zapaœci?

MAMY

DOŒÆ

CZASU

Czy zdo³amy doœæ szybko zrobiæ to, co nale¿y zrobiæ? Wiemy, ¿e zmiany w

¿yciu spo³ecznym dokonuj¹ siê powoli. W Europie Œrodkowej i Wschodniej musia-
³y up³yn¹æ 4 pe³ne dziesiêciolecia od narzucenia jej socjalizmu do jego upadku. Od
opublikowania raportu naczelnego lekarza USA na temat palenia i zdrowia oraz
prze³omowego porozumienia miêdzy przemys³em tytoniowym a rz¹dami stanowy-
mi minê³y 34 lata. Trzydzieœci osiem lat up³ynê³o od opublikowania przez biologa
Rachel Carson ksi¹¿ki pt. Silent Spring, która by³a wezwaniem do przebudzenia,
daj¹cym pocz¹tek nowoczesnemu ruchowi obrony œrodowiska.

Czasem sprawy posuwaj¹ siê o wiele szybciej, szczególnie gdy ludzie uœwiada-

miaj¹ sobie powagê zagro¿eñ, a sposoby reagowania na nie s¹ tak oczywiste, jak
oczywista by³a odpowiedŸ USA na atak na Pearl Harbor. Wtedy gospodarka amery-
kañska zosta³a przestawiona na tory wojenne w zasadzie w ci¹gu roku. A po nieca-
³ych 4 latach wojna zosta³a zakoñczona.

287

Przyspieszenie budowy podstaw zrównowa¿onej przysz³oœci wymaga przezwy-

ciê¿enia inercji jednostek i instytucji. W pewnym sensie jest ona naszym najwiêk-
szym wrogiem. Jako jednostki czêsto opieramy siê zmianom. Kiedy tworzymy wiel-
kie organizacje, nasz opór mo¿e byæ jeszcze wiêkszy.

W sferze instytucjonalnej potrzebne s¹ szeroko zakrojone zmiany w przemyœle,

szczególnie w sektorze energetycznym. D¹¿ymy do zmian w gospodarce materia-
³owej, do przezwyciê¿enia marnotrawnej mentalnoœci i przestawienia siê na myœle-
nie w kategoriach zamkniêtego obiegu materia³ów. Jeœli przysz³e potrzeby ¿ywno-
œciowe maj¹ byæ nale¿ycie zaspokajane, konieczne jest podjêcie ogólnoœwiatowej
akcji zalesiania Ziemi, ochrony gruntów i podnoszenia produktywnoœci wody. Sta-
bilizacja liczby ludnoœci wymaga rewolucyjnej zmiany zachowañ reprodukcyjnych,
opartych na za³o¿eniu, ¿e pewna przysz³oœæ jest mo¿liwa tylko wtedy, kiedy jedna
rodzina bêdzie mia³a œrednio dwoje dzieci. To nie jest temat do dyskusji. To jest
matematyczny pewnik.

Wielkim wyzwaniem w sferze edukacji jest pytanie, jak mo¿emy pomóc mi-

liardom ludzi na œwiecie w zrozumieniu nie tylko koniecznoœci zmian, ale te¿ tego,
¿e owe przemiany zapewni¹ im o wiele lepsze ¿ycie ni¿ obecnie.

Czêsto zadaje mi siê pytanie, czy nie jest ju¿ za póŸno. W odpowiedzi pytam:

na co? Czy jest za póŸno na uratowanie Jeziora Aralskiego? Tak. Jezioro to jest
martwe. ¯yj¹ce w nim ryby wyginê³y; tamtejsze rybo³ówstwo upad³o. Czy jest za
póŸno na uratowanie lodowców w Lodowcowym Parku Narodowym w USA? Bar-
dzo mo¿liwe. Po³owa z nich ju¿ siê roztopi³a i jest prawie niemo¿liwe zahamowa-
nie wzrostu temperatury wystarczaj¹co szybko, by uratowaæ resztê. Czy jest za póŸno
na zahamowanie wzrostu temperatury pod wp³ywem efektu cieplarnianego? Tak.
Wzrost temperatury powodowany nagromadzeniem gazów w stratosferze ju¿ trwa.
Ale czy jest mo¿liwe unikniêcie gwa³townych zmian klimatu? Je¿eli nie zdo³amy
szybko przebudowaæ gospodarki energetycznej, to chyba nie.

W wielu konkretnych przypadkach odpowiedŸ brzmi: tak, jest za póŸno. Ale

trzeba sobie zadaæ ogólniejsze, bardziej podstawowe pytanie: czy jest za póŸno na
odwrócenie tendencji rozwojowych, które musz¹ w koñcu doprowadziæ do za³ama-
nia gospodarki? W tym przypadku odpowiedŸ mo¿e brzmieæ – moim zdaniem –
„nie”, je¿eli zaczniemy dzia³aæ szybko.

Chyba najtrudniejszym zadaniem, przed jakim stoimy, jest przestawienie siê z

gospodarki opartej na wêglu na gospodarkê zasilan¹ wodorem, co sprowadza siê w
zasadzie do rezygnacji z paliw kopalnych na rzecz odnawialnych Ÿróde³ energii, jak
energia s³oneczna, wiatrowa i geotermiczna. W jakim czasie mo¿emy dokonaæ tych
zmian? Czy zdo³amy to zrobiæ, zanim doprowadzimy do nieodwracalnych kata-

Jak przyspieszyæ przebudowê?

288

OSPODARKA

EKOLOGICZNA

strof, takich jak podniesienie siê poziomu mórz? Amerykañska odpowiedŸ na za-
atakowanie Pearl Harbor dowodzi, ¿e restrukturyzacja gospodarki mo¿e przebiegaæ
w niewiarygodnie szybkim tempie, je¿eli spo³eczeñstwo jest przekonane, i¿ jest to
konieczne. Z wykopalisk archeologicznych dowiadujemy siê o cywilizacjach, które
wkroczy³y na drogê szkodliwego dla œrodowiska rozwoju gospodarczego i nie by³y
w stanie na czas skorygowaæ przyjêtego kursu. Nam grozi to samo.

Nie ma drogi poœredniej. Czy po³¹czymy si³y w d¹¿eniu do oparcia rozwoju

gospodarczego na zrównowa¿onych podstawach, czy te¿ bêdziemy podtrzymywaæ
rozwój gospodarki kosztem œrodowiska, dopóki ta nie upadnie? Wyboru miêdzy
tymi dwoma mo¿liwoœciami nie mo¿na unikn¹æ. Tak, czy inaczej bêdzie go musia-
³o dokonaæ nasze pokolenie. Ale wp³ynie on na ¿ycie na Ziemi wszystkich przy-
sz³ych pokoleñ.

289

Przypisy

Przypisy

Rozdzia³ 1. Ekonomia a ekologia

Nicolaus Copernicus, De revolutionibus orbium coelestium, Libri VI, 1543.

Dane o wzroœcie gospodarki œwiatowej zaczerpniête z: Angus Maddison, Monitoring the World

Economy 1820–1992, OECD, FAO, Paris 1995, skorygowano deflatorami i uzupe³niono najnowszymi
danymi z: World Economic Outlook, International Monetary Fund (IMF), Washington, October 2000.

Ceny zbo¿a: International Financial Statistics, IMF, Washington (ró¿ne lata); odsetek popula-

cji œwiata ¿ywi¹cej siê zbo¿em wyprodukowanym dziêki nadmiernej eksploatacji Ÿróde³ wody: Pro-
duction, Supply, and Distribution, U.S. Department of Agriculture (USDA), Washington, elektro-
niczna baza danych, uaktualniona w maju 2001 r.; roczny deficyt wody w wysokoœci 160 mld m

Sandra Postel, Pillar of Sand, W.W. Norton, New York 1999, s. 255.

Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Altheia, Warszawa 2001.

International Society for Ecological Economics <www.ecologicaleconomics.org> (31 lipca

2001 r.); 2500 Economists Agree That Combating Global Warming Need Not Necessarily Harm the
U.S. Economy Nor Living Standards, Redefining Progress, komunikat prasowy, Oakland, 29 March
2001.

Dane o wzroœcie gospodarczym: World Economic Outlook, op. cit.; wskaŸnik Dow Jonesa:

<www.djindexes.com/jsp/index.jsp>.

Ubytek próchnicy obliczony na podstawie: Mohan K. Wali i inni, Assessing Terrestrial Ecosys-

tem Sustainability, „Nature & Resources”, October–December 1999, s. 21–33; World Resources 2000–
01, World Resources Institute (WRI), Washington, September 2000; degradacja pastwisk: Robin S.
White i inni, Pilot Analysis of Global Ecosystems: Grassland Eco-systems, WRI, Washington 2000,
s. 3; kurczenie siê lasów: Forest Resources Assessment (FRA) 2000, FAO, <www.fao.org/forestry/fo/
fra/index.jsp>, uaktualnione 10 kwietnia 2001 r.; prze³owienie: The State of World Fisheries and
Aquaculture 2000, FAO, Rome 2000, s. 10; nadmierna eksploatacja Ÿróde³ wody: Postel, Pillar...,
op. cit., s. 6.

History of the CRP, The Conservation Reserve Program, USDA, Farm Service Agency Onli-

ne, <www.fsa.usda.gov/dafp/cepd/12logocv.htm> (5 lipca 2001 r.).

Ubytek ziemi produktywnej w Nigerii: Samuel Ajetunmobi, Alarm Over Rate of Desertification,

„This Day”, Lagos, 23 January 2001; dane o Kazachstanie: The State of Food and Agriculture 1995,
FAO, Rome 1995, s. 174–195; produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.; Sharon S. Sheffield, Christian J.
Foster, Agricultural Statistics of the Former USSR Republics and the Baltic States, USDA, Economic
Research Service (ERS), Washington, September 1993, s. 147; ceny zbo¿a: International..., op. cit.

Liczebnoœæ stad zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT Statistics Database, FAO, <apss.fao.org>,

uaktualnione 2 maja 2001 r.; straty w produkcji zwierzêcej: H. Dregne i inni, A New Assessment of the
World Status of Desertification, „Desertification Control Bulletin”, 1991, no 20, cyt. w: Lester R.
Brown, Hal Kane, Full House, W.W. Norton, New York 1994, s. 95; produkt krajowy brutto Etiopii:

290

Przypisy

World Economic Outlook (WEO) Database, IMF, <www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/data/
index.htm> (sierpieñ 2000 r.).

Rozwój gospodarki chiñskiej na podstawie: World Economic..., op. cit.; zaorywanie ziemi w

Chinach: Hong Yang, Xiubin Li, Cultivated Land and Food Supply in China, „Land Use Policy”,
2000, vol. 17, no 2; Hou Dongmin, Duan Chengrong, Zhang Dandan, Grassland Ecology and Popu-
lation Growth: Striking a Balance, „China Population Today”, June 2000, s. 27–28.

FAOSTAT..., op. cit.

Dong Zhibao, Wang Xunming, Liu Lianyou, Wind Erosion in Arid and Semiarid China: An

Overview, „Journal of Soil and Water Conservation”, 2000, vol. 55, no 4, s. 439–444; Erik Eckholm,
Chinese Farmers See a New Desert Erode Their Way of Life, „New York Times”, 30 July 2000.

Poziom wód gruntowych w najwa¿niejszych rejonach produkcji ¿ywnoœci: Postel, Pillar...,

op. cit.; udzia³ Równiny Pó³nocnochiñskiej w zbiorach zbo¿a w Chinach obliczony na podsta-
wie: Hong Yang, Alexander Zehnder, China’s Regional Water Scarcity and Implications for Grain
Supply and Trade, „Environment and Planning A”, January 2001, vol. 33, s. 79–95; Production...,
op. cit.; obni¿anie siê wód gruntowych w Chinach: James Kynge, China Approves Controversial
Plan to Shift Water to Drought-Hit Beijing, „Financial Times”, 7 January 2000; poziom wód grunto-
wych w Chinach i Indiach: Groundwater Depletion: The Hidden Threat to Food Security, Internatio-
nal Water Management Institute (IWMI), Brief 2, <www.cgiar.org/iwmi/intro/brief2.htm>, 2001;
Bonnie L. Terrell, Phillip N. Johnson, Economic Impact of the Depletion of the Ogallala Aquifer: A
Case Study of the Southern High Plains of Texas, referat zaprezentowany na dorocznym zebraniu
Amerykañskiego Stowarzyszenia Ekonomiki Rolnictwa (AAEA), Nashville, 8–11 August 1999.

Jim Carrier, The Colorado: A River Drained Dry, „National Geographic”, June 1991, s. 4–32;

Eric Zusman, A River Without Water: Examining the Shortages in the Yellow River Basin, „LBJ
Journal of Public Affairs”, Spring 1998, s. 31–41.

Forest..., op. cit.

Cindy Shiner, Thousands of Fires Ravage Drought-Stricken Borneo, „Washington Post”, 24

April 1998; The Year the World Caught on Fire, „WWF International Discussion Paper”, Gland,
World Wide Fund for Nature, December 1997.

Flood Impact on Economy Limited, „China Daily”, 1 September 1998; Doug Rekenthaler,

China Survives Fourth Yangtze Flood Crest as Fifth Begins its Journey, „Disaster Relief”, 11 August
1998; trzebienie pokrywy leœnej: Carmen Revenga i inni, Watersheds of the World, WRI, Worldwatch
Institute, Washington 1998.

Eneas Salati, Peter B. Vose, Amazon Basin: A System in Equilibrium, „Science”, 13 July 1984,

s. 129–138.

Prze³owienie na podstawie: The State of World Fisheries..., op. cit.; Mark Clayton, Hunt for Jobs

Intensifies as Fishing Industry Implodes, „Christian Science Monitor”, 25 August 1993; Clyde H. Farns-
worth, Cod are Almost Gone and a Culture Could Follow, „New York Times”, 28 May 1994.

Zatoka Chesapeake: Anita Huslin, In Bay Water Off Virginia, Seeds of Hope for Oyster, „Wa-

shington Post”, 5 June 2001; Regional Crisis Adds to Danger of Overfishing in Gulf of Thailand, Agen-
ce France Presse, 22 July 1998; Bans on Fishing Gear Widens, „Bangkok Post”, 14 February 2001.

2000 IUCN Red List of Threatened Species, Species Survival Commission, The World Conser-

vation Union, Gland–Cambridge 2000.

Robert James Lee Hawke, Launch of Statement on the Environment, przemówienie premiera,

Wentworth, 20 July 1989; John Tuxill, Chris Bright, Losing Strands in the Web of Life, w: State of the
World 1998, W.W. Norton, New York 1998, s. 53.

J. Hansen, Global Temperature Anomalies in .01 C, <www.giss.nasa.gov/data/update/gistemp>,

(8 czerwca 2001 r.).

291

Przypisy

Topics 2000: Natural Catastrophes – The Current Position, Munich Re, Münchener Ruckver-

sicherungs-Gesellschaft, Munich, December 1999; Significant Natural Disasters in 1999, MRNat-
CatSERVICE, REF/Geo, Munich January 2000; World Population Prospects: The 2000 Revision,
United Nations, New York, February 2001.

Janet N. Abramovitz, Averting Unnatural Disasters, w: Lester R. Brown i inni, State of the

World 2001, W.W. Norton, New York 2001, s. 123–124.

Tam¿e; produkt krajowy brutto: World Economic..., op. cit.

Topics 2000..., op. cit., s. 43.

Andrew Dlugolecki, Climate Change and the Financial Services Industry, przemówienie wy-

g³oszone na otwarciu dyskusji okr¹g³ego sto³u w ramach Programu Ochrony Œrodowiska NZ (UNEP),
na temat us³ug finansowych, Frankfurt am Main, 16 November 2000.

Tam¿e; Climate Change Could Bankrupt Us by 2065, „Environment News Service”, 24 No-

vember 2000.

Lars H. Smedsrud, Tore Furevik, Towards an Ice-Free Arctic?, „Cicerone”, 2000, no 2; John

Noble Wilford, Ages-Old Icecap at North Pole Is Now Liquid, Scientists Find, „New York Times”, 19
August 2000.

Dorthe Dahl-Jensen, The Greenland Ice Sheet Reacts, „Science”, 21 July 2000; ocena skut-

ków podniesienia poziomu wód dla Bagladeszu: World Development Report 1999/2000, World Bank,
Oxford University Press, New York, September 1999.

Joseph Tainter, The Collapse of Complex Civilizations, Cambridge University Press, Cam-

bridge 1988, s. 1.

Tam¿e.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 13–21.

Tam¿e.

Majowie: Encyclopaedia Britannica, encyklopedia on-line (7 sierpnia 2000 r.).

Tam¿e.

Jared Diamond, Easter’s End, „Discover”, August 1995, s. 63–69.

Tam¿e.

Przyrost ludnoœci: World Population..., op. cit.

Wzrost gospodarki: World Population..., op. cit.

FAOSTAT..., op. cit.; obliczenie skutków wzrostu konsumpcji na podstawie: World Popu-

lation..., op. cit.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na wo³owinê: Allen Baker z Feed Situation and
Outlook Staff, USDA, Waszyngton, rozmowa z autorem, 27 kwietnia 1992 r.

Konsumpcja produktów morza: Yearbook of Fishery Statistics: Capture Production, FAO,

Rome (ró¿ne lata); liczba ludnoœci: World Population..., op. cit.

Joseph Kahn, China’s Next Great Leap: The Family Car, „Wall Street Journal”, 24 June 1994;

produkcja i zu¿ycie ropy naftowej: BP Statistical Review of World Energy 2001, BP, Group Media
Publications, London, June 2001, s. 7; wiêcej informacji na temat przeznaczania gruntów uprawnych
pod budowê dróg zob.: Lester R. Brown, Paving the Planet: Cars and Rice Competing for Crop
Land, „Earth Policy Alert 12”, Earth Policy Institute, Washington, 14 February 2001; zbiory ry¿u:
Production..., op. cit.

Obliczone na podstawie: FAOSTAT..., op. cit. (dane o lasach uaktualnione 7 lutego 2001 r.);

World Population..., op. cit.

Zasoby ropy naftowej: James J. MacKenzie, Oil as a Finite Resource: When is Global Produc-

tion Likely to Peak?, WRI, <www.wri.org/climate/jm_oil_000.html>, uaktualnione 20 marca 2000 r.;
Richard A. Kerr, USGS Optimistic on World Oil Prospects, „Science”, 14 July 2000, s. 237.

292

Przypisy

World Population..., op. cit.

Ding Guangwei, Li Shishun, Analysis of Impetuses to Change of Agricultural Land Resources

in China, „Bulletin of the Chinese Academy of Sciences”, 1999, vol. 13, no 1.

Bill Joy, Why the Future Doesn’t Need Us, „Wired”, April 2000.

World Population..., op. cit.; World Economic..., op. cit.

Production..., op. cit.

World..., op. cit.

Tam¿e.

Report on the Global HIV/AIDS Epidemic, Joint United Nations Programme on HIV/AIDS,

Geneva, June 2000, s. 6; „CJD Statistics,” The U.K. Creutzfeldt-Jakob Disease Surveillance Unit,
<www.cjd.ed.ac.uk>, uaktualnione 7 lipca 2001 r.; „Variant CJD”, CJD Support Network, Informa-
tion Sheet 4, Alzheimer’s Society, April 2001.

Herbert G. Wells, Historia œwiata, Wroc³aw 1983.

Schy³ek cywilizacji: World Population..., op. cit.

Herman E. Daly, From Empty-World Economics to Full-World Economics: A Historical

Turning Point in Economic Development, w: The Future of World Forests: Their Use and Conser-
vation, red. Kilaparti Ramakrishna, George M. Woodwell, Yale University Press, New Haven 1993,
s. 79.

Rozmowa z autorem na konferencji prasowej w Worldwatch Institute w Aspen, 22 lipca

2001 r.

Rozdzia³ 2. Oznaki napiêæ: klimat i woda

Wilford, Ages-Old Icecap..., op. cit.

Hansen, Global Temperature..., op. cit.

Sandra Postel, Last Oasis, wyd. poprawione, W.W. Norton, New York 1997.

Szacunek liczby ludnoœci do 2050 r. jest œrednim wariantem prognozy z: World Population...,

op. cit.; udzia³ ¿ywnoœci z gruntów nawadnianych: World Resources 2000–01, op. cit., s. 64.

Dane o emisji zwi¹zków wêgla zwi¹zanej ze spalaniem paliw kopalnych: Seth Dunn, Carbon

Emissions Continue Decline, w: Vital Signs 2001, Worldwatch Institute, W.W. Norton, New York
2001, s. 53; WRI ocenia, ¿e emisje zwi¹zków wêgla spowodowane zmianami sposobów wykorzysta-
nia gruntów wynosz¹ 1,6 mld ton rocznie; w wiêkszej czêœci przyczyn¹ tego jest deforestacja: World
Resources 2000–01, op. cit., s. 101.

Wykres 2.1: Dunn, Carbon Emissions..., op. cit.

Informacja na temat wêgla (pierwiastkowego) i paliw kopalnych: Annual Energy Outlook 2001,

with Projections to 2020, Energy Information Administration (EIA), U.S. Department of Energy,
Washington 2000, s. 48; Michael Renner, Vehicle Production Sets New Record, w: Vital Signs 2001,
op. cit., s. 68.

Zmiany w pokrywie leœnej: Forest..., op. cit., zob. te¿ przypis 24 w rozdziale 8 na temat ró¿nic

w ocenach; wed³ug Mohana K. Walego lasy absorbuj¹ 20–100 razy wiêcej zwi¹zków wêgla ni¿ ob-
szary bezleœne: Mohan K. Wali i inni, Assessing..., op. cit., s. 27.

Wykres 2.2: Dunn, Carbon Emmissions..., op. cit., s. 52–53.

Hansen, Global Temperature..., op. cit.; Seth Dunn, Global Temperature Steady, w: Vital Signs

2001, op. cit., s. 50–51.

Climate Change 2001: Impacts, Adaptation, and Vulnerability (Summary for Policy Makers),

projekt, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), February 2001, <www.ipcc.ch/pub/
wg2SPMfinal.pdf>; wykres 2.3: Hansen, Global Temperature..., op. cit.

293

Przypisy

Cindy Schreuder, Sharman Stein, Heat’s Toll Worse Than Believed, Study Says at Least 200

More Died, „Chicago Tribune”, 21 September 1995; zbiory zbo¿a: Production..., op. cit.

John Noble Wilford, Move Over, Iceman! New Star From the Andes, „New York Times”, 25

October 1995; James Brooke, Remains of Ancient Man Discovered in Melting Canadian Glacier,
„New York Times”, 25 August 1999.

Lisa Mastny, Melting of Earth’s Ice Cover Reaches New High, „Worldwatch News Brief”,

Washington, 6 March 2000; Wilford, Ages-Old Icecap..., op. cit.; przewidywania Norwegów: Smeds-
rud, Furevik, Towards..., op. cit.

W. Krabill i inni, Greenland Ice Sheet: High Elevation Balance and Peripheral Thinning,

„Science”, 21 July 2000, s. 428; wed³ug Sandry Postel dostêpne zasoby wód Nilu wynosz¹ 74 mld
m

: Postel, Pillar..., op. cit., s. 71, 146.

Melting of Antarctic Ice Shelves Accelerates, „Environmental News Network”, 9 April 1999.

Tam¿e.

Mastny, Melting..., op. cit.

Tam¿e.

Lonnie G. Thompson, Disappearing Glaciers Evidence of a Rapidly Changing Earth, mate-

ria³y z dorocznego spotkania Amerykañskiego Stowarzyszenia na rzecz Postêpu (AAAS), San Fran-
cisco, February 2001; odpowiedŸ Zokii Meghji: Newswire, „New Scientist”, 26 May 2001.

Christopher B. Field i inni, Confronting Climate Change in California: Ecological Impacts on

the Golden State, Union of Concerned Scientists, Cambridge (Ma.)1999, s. 2–3, 10.

Robert Marquand, Glaciers in the Himalayas Melting at Rapid Rate, „Christian Science Mo-

nitor”, 5 November 1999.

Stuart R. Gaffin, High Water Blues: Impacts of Sea Level Rise on Selected Coasts and Islands,

Environmental Defense Fund, Washington 1997, s. 6.

Tam¿e; Summary for Policy Makers: A Report of Working Group I of the Intergovernmental

Panel on Climate Change, IPCC, February 2001, <www.ipcc.ch/pub/spm22-01.pdf>, s. 2, 10.

Informacje o intruzji: James E. Neumann i inni, Increases in Global Temperature Could Acce-

lerate Historical Rate of Sea-Level Rise, Pew Center on Global Climate Change, Washington, 29
February 2000.

Boesch cyt. w: Bette Hileman, Consequences of Climate Change, „Chemical & Engineering

News”, 27 March 2000, s. 18–19.

Strata 3,2 mld dol.: Production..., op. cit.; „Rice Market Monitor”, FAO, March 2001, s. 13.

James E. Neumann i inni, Sea-level Rise & Global Climate Change: A Review of Impacts to

U.S. Coasts, Pew Center on Global Climate Change, Arlington 2000, s. 30; dane o Japonii: Data
Book on Sea-Level Rise, Center for Global Environmental Research, Environment Agency of Japan,
Tokyo 1996, s. 67–68.

Neumann i inni, Sea-level Rise..., op. cit., s. 31.

China Says Huge Dam Project is Going Smoothly, „New York Times”, 26 October 2000.

Mastny, Melting..., op. cit.; Dahl-Jensen, The Greenland..., op. cit., s. 404–405.

Zwi¹zek miêdzy wzrostem temperatury powierzchni morza a zwiêkszon¹ aktywnoœci¹ burzow¹

wykaza³ Steven J. Lambert, Intense Extratropical Northern Hemisphere Winter Cyclone Events: 1899–
1991, „Journal of Geophysical Research”, 27 September 1996, s. 21, 319–321, 325.

Topics 2000..., s. 43; Significant..., op. cit.

Ed Rappaport, Preliminary Report: Hurricane Andrew 16–28 August, 1992, National Oceanic

and Atmospheric Administration, National Hurricane Center, Miami, 10 December 1993; wartoœæ
zniszczeñ od 25 mld dol. (tam¿e) do 33 mld dol. (William K. Stevens, Storm Warning: Bigger Hurri-
canes and More of Them, „New York Times”, 3 June 1997).

294

Przypisy

Huragan Georges: Munich Re’s Review of Natural Catastrophes in 1998, Munich Re, komu-

nikat prasowy, Munich, 29 December 1998; burza z grudnia 1999 r.: Topics..., op. cit.

Topics..., op. cit., s. 15.

Lambert, Intense..., op. cit.; informacja o burzach w Europie: Topics..., op. cit., s. 48.

Robert Engelman i inni, People in the Balance: Population and Natural Resources at the Turn

of the Millennium, Population Action International, Washington 2000, s. 8–9.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 71.

Brown, The Aral Sea..., op. cit., s. 20–27.

Tam¿e.

Tam¿e, s. 20.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 261–262.

Lester R. Brown, Brian Halweil, China’s Water Shortages Could Shake World Food Security,

„World Watch”, July–August 1998, s. 11–12.

Tam¿e.

Tam¿e, s. 15.

Tam¿e.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 141–149.

Wed³ug USDA Egipt importowa³ 10,5 mln ton z 26,7 mln ton ziarna skonsumowanego w

2000 r., Production..., op. cit.; dane o liczbie ludnoœci: World Population..., op. cit.

Przyrost naturalny: 2001 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau, Wa-

shington 2001; prognoza przyrostu zaludnienia: World Population..., op. cit.; tamy: Tom Gardner-
Outlaw, Robert Engelman, Sustaining Water, Easing Scarcity, Population Action International, Wa-
shington 1997, s. 12.

World Development Indicators Database, World Bank, April 2001.

Harvey Morris, Gareth Smyth, Israel Talks of „Water War” with Lebanon, „Financial Times”, 16

March 2001; Let the Dead Sea Live, Friends of the Earth–Middle East, Amman 2000, s. 11.

Postel, Pillar..., op. cit, s. 155–157; Milton Osborne, The Strategic Significance of the Me-

kong, „Contemporary Southeast Asia”, December 2000, s. 429–444.

Dane o udziale Równiny Pó³nocnochiñskiej w krajowych zbiorach zbo¿a: Yang Zehnder,

China’s..., op. cit.; Production..., op. cit.; informacje o Indiach: Postel, Pillar..., op. cit., s. 170; USA:
tam¿e, s. 56–57, 252.

Brown, Halweil, China’s..., op. cit; rozmieszczenie Ÿróde³ wody w Chinach omawiaj¹ tak¿e

Fred W. Crook, Xinshen Diao, Water Pressure in China: Growth Strains Resources, „Agricultural
Outlook”, USDA, ERS, January–February 2000, s. 25–29.

Kynge, China..., op. cit.; China: Agenda for Water Sector Strategy for North China, World

Bank, Washington, April 2001, s. vii, xi.

Yang, Zehnder, China’s..., op. cit., s. 85.

Kynge, China..., op. cit.; Dennis Engi, China Infrastructure Initiative, Sandia National Labo-

ratory <www.cmc.sandia.gov/iGAIA/china/ciihome.html>.

Engi, China..., op. cit.; China: Agenda..., op. cit.

Prognozy ludnoœci: World Population..., op. cit.; Albert Nyberg, Scott Rozelle, Accelerating

China’s Rural Transformation, World Bank, Washington 1999.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 73.

Tam¿e, s. 77.

Terrell, Johnson, Economic..., op. cit.

David Hurlbut, The Good, the Bad, and the Arid, „Forum”, Tennessee Valley Authority and

Energy Environment and Resources Center, University of Tennessee, Spring 2001, s. 11.

295

Przypisy

Postel, Pillar..., op. cit., s. 255; szacunek równowartoœci deficytu wody: Yield Response to

Water, FAO, Rome 1979; Production..., op. cit.

Production..., op. cit.

Informacja na temat irygacji: World Resources 2000–01, op. cit., s. 64; obliczenie iloœci 1 tys.

ton wody na 1 tonê zbo¿a: Yield..., op. cit.; ceny œwiatowe zbo¿a: International..., op. cit. (ró¿ne lata);
efektywnoœæ wykorzystania wody w przemyœle: Mark W. Rosegrant, Claudia Ringler, Roberta V.
Gerpacio, Water and Land Resources and Global Food Supply, referat na 23. miêdzynarodow¹ kon-
ferencjê poœwiêcon¹ bezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu, dywersyfikacji i zarz¹dzaniu zasobami, Sa-
cramento, 10–16 August 1997.

Œrednie spo¿ycie zbo¿a na g³owê: Production..., op. cit.; World Population..., op. cit.

World Resources 2000–01, op. cit., s. 274.

World Population..., op. cit.

Tam¿e; import zbo¿a do tego regionu w wysokoœci ponad 63 mln ton, równowa¿ony impor-

tem 63 mld ton (63 mld m

) wody, prawie równa³ siê 74 mld m

wód Nilu mo¿liwych do wykorzysta-

nia: Postel, Pillar..., op. cit., s. 146.

Morris, Smyth, Israel..., op. cit.

World Development Indicators Database, op. cit.; import soi do Chin: Oilseeds: World Mar-

kets and Trade, USDA, Foreign Agricultural Service (FAS), July 2001, s. 22.

Liang Chao, Officials: Water Price to Increase, „China Daily”, 21 February 2001.

Chiny oficjalnie stosuj¹ politykê samowystarczalnoœci w zakresie zbo¿a, chocia¿ zrewidowa-

³y pojêcie samowystarczalnoœci, zezwalaj¹c na import do 20% zu¿ywanego zbo¿a: Agriculture and
Development – A Study of China’s Grain and Agricultural Development Strategy in the 21st Century,
„National Conditions Report”, Beijing National Conditions and Analysis Research Group, Chinese
Academy of Sciences, March 1997, no 5; preferencje przemys³u w zaopatrzeniu w wodê: Crook,
Xinshen, Water..., op. cit.

Znaczenie dodatniego salda w handlu: Geoff Hiscock, Weighing Up the Impact of Sino-U.S.

Trade Sanctions, „Cable News Network”, 16 April 2001.

Rozdzia³ 3. Oznaki napiêæ: baza biologiczna

China Dust Storm Strikes USA, „NOAA News”, National Oceanic and Atmospheric Admi-

nistration, 18 April 2001; Ann Schrader, Latest Import From China: Haze, „Denver Post”, 18
April 2001.

Burze piaskowe w Chinach: Scientists, Ships, Aircraft to Profile Asian Pollution and Dust,

National Center for Atmospheric Research (NCAR), komunikat prasowy, Boulder, 20 March 2001;
amerykañski Dust Bowl: William K. Stevens, Great Plains or Great Desert? The Sea of Dunes Lies in
Wait, „New York Times”, 28 May 1996.

Liczba zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT..., op. cit.

Kurczenie siê obszaru lasów: Forest..., op. cit.; zob. te¿ przypis 24 w rozdziale 8 o ró¿nicach

w ocenach; informacje o po¿arach lasów: Emily Matthews i inni, Pilot Analysis of Global Ecosys-
tems: Forest Ecosystems, WRI, Washington 2000, s. 24–26.

Ubytek próchnicy obliczony na podstawie: Wali i inni, Assessing..., op. cit.; World Resources

2000–01, op. cit.; wydajnoœæ: Production..., op. cit.; miejsca pracy: World Resources 2000–01, op.
cit., s. 4.

Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit. (ró¿ne lata); World Population..., op. cit.

The State of Food and Agriculture 1993, FAO, Rome 1993; Clayton, Hunt..., op. cit.; Farns-

worth, Cod..., op. cit.

296

Przypisy

Salmon Fishing Banned Along Washington Coast, „Washington Post”, 10 April 1994.

Bluefin Tuna Reported on Brink of Extinction, „Journal of Commerce”, 10 November

1993; Ted Williams, The Last Bluefin Hunt, w: Valerie Harms i inni, The National Audubon Society
Almanac of the Environment:The Ecology of Everyday Life, Grosset–Putnam, New York 1994,
s. 185.

Brown, The Aral Sea..., op. cit., s. 20–27.

Paul Goble, Another Dying Sea, Radio Free Europe/Radio Liberty, 20 June 2001.

Martwe jeziora w Kanadzie: Planet in Peril, „New Internationalist”, May 1987; ryby zatrute

rtêci¹: Patricia Glick, The Toll >From Coal, National Wildlife Federation, Washington, April
2000, s. 10.

Lauretta Burke i inni, Pilot Analysis of Global Ecosystems: Coastal Ecosystems, WRI, Wa-

shington 2000, s. 19, 51; ubytki powierzchni przybrze¿nych lasów deszczowych we W³oszech: Brown,
Kane, Full..., op. cit., s. 82.

Clive Wilkinson, Status of Coral Reefs of the World: 2000, Global Coral Reef Monitoring

Network, Townsville 2000, s. 1.

Brown, Kane, Full..., op. cit., s. 83–84.

OECD Environmental Outlook, OECD, Paris 2001, s. 109–120.

Fish Resources of the Ocean, red. J. A. Gulland, Fishing News Ltd., Surrey 1971 (publikacja

sponsorowana przez FAO, wed³ug której wydajnoœæ ³owisk dalekomorskich nie przekracza 100
mln ton).

Caroline Southey, EU Puts New Curbs on Fishing, „Financial Times”, 16 April 1997.

Dan Bilefsky, North Sea’s Cod Grounds to be Closed for 12 Weeks, „Financial Times”,

25 January 2001; Paul Brown, Andrew Osborn, Ban on North Sea Cod Fishing, „Guardian”, 25
January 2001; Alex Kirby, UK Cod Fishing „Could be Halted”, BBC News, 6 November 2000.

Diadie Ba, Senegal, EU Prepare for Fisheries Deal Tussle, Reuters, 28 May 2001.

Frederick Noronha, Overfishing Along India’s West Coast Threatens to Wipe Out Fish, „Envi-

ronment News Service”, 16 October 2000.

Yearbook of Fishery Statistics, op. cit. (ró¿ne lata); World Population..., op. cit.

Powierzchnia obszarów zalesionych: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 3, 16; powierzchnia

pól uprawnych: FAOSTAT..., op. cit.

Agriculture: Towards 2015/30, Technical Interim Report, FAO, Economic and Social Depart-

ment, Geneva, April 2000.

The Last Frontier Forests: Ecosystems and Economies on the Edge, Forest Frontiers Initiati-

ve, WRI, Washington 1997.

FAOSTAT..., op. cit.

Alain Marcoux, Population and Deforestation, w: Population and the Environment, FAO,

Rome, June 2000.

Nigel Sizer, Dominiek Plouvier, Increased Investment and Trade by Transnational Logging

Companies in Africa, the Caribbean, and the Pacific, World Wide Fund for Nature, WRI Forest
Frontiers Initiative, 2000, s. 21–35.

Deforestacja w Brazylii: Geoff Dyer, Brazilian Forest Logging Escalates, „Financial Times”,

13 April 2000; informacje departamentu ochrony œrodowiska ambasady brazylijskiej podane w roz-
mowie z autorem w odpowiedzi na publikacjê: William F. Laurance i inni, The Future of the Brazilian
Amazon, „Science”, 19 January 2001, przytaczaj¹cej dane Brazylijskiego Instytutu Badañ Przestrzen-
nych (INPE), <www.grid.inpe.br>; informacje o Indonezji: Diarmid O’Sullivan, Indonesia Faces
Fires Disaster, „Financial Times”, 9 March 2000; Indonesia Warns Planters to End Fires or Face
Jail, Reuters, 15 March 2000.

297

Przypisy

Lester R. Brown, Nature’s Limits, w: Lester R. Brown i inni, State of the World 1995, W. W.

Norton, New York 1995, s. 9.

Jangcy: Flood Impact..., op. cit.; Doug Rekenthaler, China Survives Fourth Yangtze Flood

Crest as Fifth Begins its Journey, „Disaster Relief”, 11 August 1998; powódŸ w Mozambiku: Aid
Agencies Gear Up in Mozambique Flood Rescue Effort, CNN, 1 March 2000; utrata pokrywy leœnej:
Revenga i inni, Watersheds..., op. cit.

Salati, Vose, Amazon Basin..., op. cit., s. 129–138.

Tam¿e.

Deforestacja w Afryce: World Resources 2000–01, op. cit., s. 90–95; Wang Hongchang, Defo-

restation and Desiccation in China: A Preliminary Study, Beijing Center for Environment and Deve-
lopment, Chinese Academy of Social Science, Beijing 1999.

O ochronie lasów: Over 11 Million Hectares of Forest Cover are Lost Throughout the World

Each Year, „Environmental News Network”, March 1999; Global Environment Outlook 2000, UNEP,
Earthscan, London 1999, s. 78–80; obszar chronionych lasów – szacunki FAO, zob. Agriculture...,
op. cit.

Ocena powierzchni gruntów: Stanley Wood, Kate Sebastian, Sara J. Scherr, Pilot Analysis of

Global Ecosystems: Agroecosystems, International Food Policy Research Institute (IFPRI), WRI,
Washington 2000, s. 3; liczba zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT..., op. cit.

Liczba ludnoœci trudni¹cej siê pasterstwem i hodowl¹: Investing in Pastoralism, „Agriculture

Technology Notes”, Rural Development Department, World Bank, March 1998, s. 1; FAOSTAT..., op. cit.

FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.

Spo¿ycie wo³owiny na g³owê mieszkañca: Livestock and Poultry: World Markets and Trade,

USDA, FAS, Washington, March 2001; spo¿ycie baraniny: Livestock and Poultry: World Markets
and Trade, USDA, FAS, Washington, March 2000; liczba ludnoœci: World Population..., op. cit.

Szacunki globalne: White, Murray, Rohweder, Pilot..., op. cit., s. 3; dane o USA: National

Rangeland Inventory, Monitoring and Evaluation Report, Fiscal Year 2000, U.S. Department of the
Interior, Bureau of Land Management, Washington 2000.

FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.

W szacunkach liczby byd³a uwzglêdniono 3 mln sztuk bawo³ów, zob. FAOSTAT..., op. cit.;

SADCC Agriculture: Toward 2000, Southern African Development Coordination Conference, FAO,
Rome 1984.

FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.

Eckholm, Chinese..., op. cit.

Edward C. Wolf, Managing Rangelands, w: Lester Brown i inni, State of the World 1986, W. W.

Norton, New York 1986; Strategies, Structures, Policies: National Wastelands Development Board,
Government of India, New Delhi, powielone 6 lutego 1986 r.

Wykres 3.1: FAOSTAT..., op. cit.; Vital Signs 2000, Worldwatch Institute, elektroniczna baza

danych, Washington 2000; World Population..., op. cit.; produkcja baraniny w 2000 r. na podstawie
oceny Instytutu Polityki na rzecz Ziemi.

Tam¿e; informacje o PKB na podstawie: World..., op. cit.

Wali i inni, Assessing..., op. cit.; World Resources 2000–01, op. cit.

Robert Henson, Steve Horstmeyer, Eric Pinder, The 20th Century’s Top Ten U.S. Weather and

Climate Events, „Weatherwise”, November–December 1999, s. 14–19.

Ceny zbo¿a: International..., op. cit. (ró¿ne lata); ubytek próchnicy: Agri-Environmental

Policy at the Crossroads: Guideposts on a Changing Landscape, „Agricultural Economic Report”,
USDA, ERS, Washington, January 2001, no. 794, s. 16.

298

Przypisy

Ubytek próchnicy na skutek erozji wodnej: Summary Report: 1997 Natural Resources Inven-

tory, USDA, Washington, December 1999, rev. December 2000, s. 46–51; wp³yw ubytku próchnicy
na zbiory: Leon Lyles, Possible Effects of Wind Erosion on Soil Productivity, „Journal of Soil and
Water Conservation”, November–December 1975, omówione w: Lester R. Brown, Conserving Soils,
w: Lester R. Brown i inni, State of the World 1984, W.W. Norton, New York 1984, s. 62–65.

Agri-Environmental..., op. cit.

Tam¿e.

The State of Food and Agriculture 1995, FAO, op. cit., s. 174–195; Production..., op. cit.

Wykres 3.2 i reakcje Instytutu Zarz¹dzania Gruntami: tam¿e.

Production..., op. cit.

World Population..., op. cit.; World..., op. cit.; Production..., op. cit.

Yang, Li, Cultivated..., op. cit.

Combating Desertification, „China Daily”, 25 May 2000.

Scientists..., op. cit.; Drought Promotes Sandstorms in North China, „People’s Daily”, 10

March 2001; Sandstorms to Increase in China, Xinhua, 10 April 2000; Gareth Cook, Massive Dust
Cloud to Travel Over N.E., „Boston Globe”, 20 April 2001; Philip S. Pan, In Inner Mongolia, Nature
Lets Loose a Blizzard of Calamity, „Washington Post”, 21 January 2001; Zhibao, Xunming, Lianyou,
Wind..., op. cit.

Rattan Lal, Erosion-Crop Productivity Relationships for Soils of Africa, „Soil Science Society

of America Journal”, May–June 1995.

Tam¿e; Ajetunmobi, Alarm..., op. cit.

Algeria to Convert Large Cereal Land to Tree-Planting, Reuters, 8 December 2000.

World Population..., op. cit.; Mark Turner, You Can’t Blame it All on the Weather, „Financial

Times”, 14 October 2000.

World Population..., op. cit.

Michelle Leighton Schwartz, Jessica Notini, Desertification and Migration: Mexico and the

United States, „U.S. Commission on Immigration Reform Research Paper”, San Francisco, Fall 1994.

World Development Report 1992, World Bank, Oxford University Press, New York 1992,

s. 56; erozja gleby w Etiopii na podstawie w³asnych obserwacji; obszar uprawy zbo¿a w by³ym
Zwi¹zku Radzieckim: Production..., op. cit.

M. Kassas, Desertification: A General Review, „Journal of Arid Environments”, 1995, vol. 30, s. 118.

David Quammen, Planet of Weeds, „Harper’s Magazine”, October 1998.

2000 IUCN Red List..., op. cit.

Tam¿e, s. 8.

Confirming the Global Extinction Crisis, IUCN, komunikat prasowy, Gland, 28 September 2000.

2000 IUCN Red List..., op. cit.; Cat Lazaroff, New Primates Discovered in Madagascar and

Brazil, „Environment News Service”, 26 January 2001; Food for Thought: The Utilization of Wild
Meat in Eastern and Southern Africa, TRAFFIC, Cambridge 2000.

Danna Harman, Bonobos’ Threat to Hungry Humans, „Christian Science Monitor”, 7 June 2001.

2000 IUCN Red List..., op. cit. s. 8; Ashley T. Mattoon, Bird Species Threatened, w: Vital

Signs 2001, op. cit., s. 98–99; Great Indian Bustard Facing Extinction, „India Abroad Daily”, 12
February 2001; Carol Kaesuk Yoon, Penguins in Trouble Worldwide, „New York Times”, 26 June
2001.

Janet N. Abramovitz, Imperiled Waters, Impoverished Future: The Decline of Freshwater

Ecosystems, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, March 1996, no 128, s. 159.

Cat Lazaroff, Caviar Export Ban Could Save Caspian Sea Sturgeon, „Environment News

Service”, 13 June 2001.

299

Przypisy

Ashley T. Mattoon, Deciphering Amphibian Declines, w: Lester R. Brown i inni, State of the

World 2001, op. cit., s. 63–82.

James R. Spotila i inni, Pacific Leatherback Turtles Face Extinction, „Nature”, 1 June 2000;

Leatherback Turtles Threatened, „Washington Post”, 5 June 2000.

2000 IUCN Red List..., op. cit., s. 28.

Tam¿e, s. 1.

Chris Bright, The Nemesis Effect, „World Watch”, May–June 1999, s. 12–23.

D.A. Rothrock, Y. Yu, G.A. Maykut, Thinning of Arctic Sea-Ice Cover, „Geophysical Research

Letters”, 1 December 1999, s. 3469–3472; Krabill i inni, Greenland..., op. cit.

Po¿ary lasów: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 24–26.

Wilford, Ages-Old..., op. cit.; obumieranie raf koralowych: Lisa Mastny, World’s Coral Reefs

Dying Off, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 92–93.

Chris Bright, Anticipating Environmental Surprise, w: Lester R. Brown i inni, State of the

World 2000, W.W. Norton, New York 2000, s. 37.

Rozdzia³ 4. Czym jest gospodarka ekologiczna?

Our Common Future, World Commission on Environment and Development, Oxford Univer-

sity Press, Oxford 1987.

Gary Gardner, Fish Harvest Down, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 41; zapotrzebowanie na

papier: Janet N. Abramovitz, Ashley T. Mattoon, Paper Cuts: Recovering the Paper Landscape,
„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, December 1999, no 149, s. 10; liczebnoœæ
zwierz¹t: FAOSTAT..., op. cit.

S³u¿ba Leœna oraz skutki wyrêbu: David Malin Roodman, Paying the Paper: Subsidies, Poli-

tics, and the Environment, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, December 1996,
no 133, s. 19; Abramovitz, Averting..., op. cit., s. 128; wp³yw wyrêbu lasów na stan ³owisk
pó³nocno-zachodniego Pacyfiku: T.W. Chamberlin, R.D. Harr, F.H. Everest, Timber Harvesting,
Silviculture, and Watershed Processes, w: Influences of Forest and Rangeland Management on
Salmonoid Fishes and Their Habitats, red. W.R. Meehan, American Fisheries Society, Bethesda
1991.

Yang, Zehnder, China’s..., op. cit., s. 85.

Lester R. Brown, World Economy Expands, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 56–57.

Stabilizacja liczby ludnoœci: 2001 World Population Data Sheet, op. cit.

Liczba ludnoœci w Danii: tam¿e; zakaz budowy elektrowni wêglowych: Energy Policies of

IEA Countries: Denmark 1998 Review, International Energy Agency, London, October 1998; pojem-
niki na piwo: Brenda Platt, Neil Seldman, Wasting and Recycling in the United States 2000, Grass
Roots Recycling Network, Athens 2000; energia wiatru: Flavin, Wind Energy Growth Continues, w:
Vital Signs 2001, op. cit.; rowery: Molly O’Meara Sheehan, City Limits: Putting the Brakes on Sprawl,
„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, June 2001, no 156, s. 11.

Uwagi dotycz¹ce Korei Po³udniowej na podstawie w³asnych obserwacji w czasie pobytu w

tym kraju w listopadzie 2000 r.; Kostaryka: Costa Rice Country Report 1998, United Nations Deve-
lopment Programme, Sustainable Development Networking Programme, Capacity 21 Programme,
<www.sdns.undp.org/c21> (7 sierpnia 2001 r.); Islandia: Seth Dunn, The Hydrogen Experiment, „World
Watch”, November–December 2000, s. 14–25.

Mark Schrope, A Change of Climate for Big Oil, „Nature”, 31 May 2001, s. 516–518.

Rosamond L. Naylor i inni, Nature’s Subsidies to Shrimp and Salmon Farming, „Science”, 30

October 1998.

300

Przypisy

A. Banerjee, Dairying Systems in India, „World Animal Review”, Rome, FAO, 1994, vol. 79,

no 2; Gao Tengyun, Treatment and Utilization of Crop Straw and Stover in China, „Livestock Research
for Rural Development”, February 2000.

Zu¿ycie wêgla: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit., s. 33.

Anne Platt McGinn, Aquaculture Growing Rapidly, w: Vital Signs 1998, W.W. Norton, New

York 1998, s. 36–37.

Yearbook of Fisheries Statistics..., op. cit. (ró¿ne lata); Krishen J. Rana, China, FAO Fisheries

Department Review of the State of World Aquaculture, <www.fao.org/fi/publ/circular/c886.1/china3.asp>;
produkcja wo³owiny: FAOSTAT..., op. cit.

Renner, Vehicle..., op. cit.; Bicycle Production Recovers, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 68–71.

WskaŸnik 60% obliczono na podstawie danych o zu¿yciu i produkcji z Institute of Scrap

Recycling Industries w Waszyngtonie oraz informacji Billa Heenana ze Steel Recycling Institute w
Pittsburghu; piece ³ukowe: Gary Gardner, Steel Recycling Rising, w: Vital Signs 1995, W.W. Norton,
New York 1995, s. 128.

Powierzchnia Ziemi wynosi 14,8 mld hektarów: zob. Charles R. Coble i inni, Earth Science,

Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1987, s. 102; powierzchnia uprawna to 1,4 mld hektarów: FAOSTAT..., op. cit.

Œwiatowe zu¿ycie ropy i cena 1 bary³ki w 2000 r.: U.S. Department of Energy (DOE), EIA,

<www.eia.doe.gov>.

Obliczono przy za³o¿eniu, ¿e koszt zainstalowania turbiny wiatrowej o mocy 1 megawata

wynosi 1 mln dol., wspó³czynnik sprawnoœci 40%, a zu¿ycie energii to 12,8 mld kWh: zob. DOE,
przypis 18.

FAOSTAT..., op. cit.

Forest..., op. cit.

Rozdzia³ 5. Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej

National Energy Policy, National Energy Policy Development Group, U.S. Government Prin-

ting Office, Washington, May 2001.

Zu¿ycie wêgla: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit., s. 33.

National Energy Policy, op. cit., s. 1–10; Flavin, Wind..., op. cit., s. 44–45; President’s Energy

Plan is Useful First Step, Wind Energy Association Says, American Wind Energy Association (AWEA),
komunikat prasowy, Washington, 17 May 2001.

Seth Dunn, Fossil Fuel Use Falls Again, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 40–41.

Tam¿e; Walter Youngquist, Shale Oil: The Elusive Energy, „Hubbert Center Newsletter”,

Golden, M. King Hubbert Center, 1998, no 4, s. 2.

Colin J. Campbell przewiduje, ¿e szczyt wydobycia ropy naftowej nast¹pi oko³o 2010 r.;

Colin J. Campbell, Jean H. Laherrere, The End of Cheap Oil, „Scientific American”, March 1998, s.
78–83; dane o gazie ziemnym: Dunn, Fossil..., op. cit.

Przemówienie Michaela Bowlina w czasie 18. dorocznego spotkania Cambridge Energy Rese-

arch Associates, 9 lutego1999 r.

Dunn, The Hydrogen..., op. cit., s. 14–25.

Wilford, Ages-Old..., op. cit.

Bill Prindle, How Energy Efficiency Can Turn 1300 New Power Plants Into 170, Alliance to

Save Energy, Washington, 2 May 2001.

Tam¿e.

Tam¿e; 30-procentowa rentownoœæ: Poornima Gupta, US, Industry Energy Efficiency Pro-

gram Saves 75 Bln KW Power, Reuters, 22 March 2001.

301

Przypisy

Peter Coy, Electricity: Reforms That Will Save Money, „Business Week”, 11 June 2001, s. 140.

Janet Ginsburg, Amory Lovins: „Efficiency Goes Straight to the Bottom Line”, Asserts the

Alternate-Energy Guru in an Interview, „Business Week”, 7 April 2001, s. 198.

Burton Richter, Energy, The Key: Reduce Demand, „Los Angeles Times”, 20 May 2001.

Britain Gives Tax Relief for Energy-Saving Investments, SolarAccess.com (1 sierpnia 2001 r.).

Erik Eckholm, China Said to Sharply Reduce Carbon Dioxide Emissions, „New York Times”,

15 June 2001; Susan M. Booker, Chinese Fridges Keep Food and the Planet Cool, „Environmental
Health Perspectives”, 4 April 2000, s. A164.

Enlightening Comparisons, Alliance to Save Energy, <www.ase.org/powersmart/fbulbs.htm>

(1 sierpnia 2001 r.); Residential Lighting Use and Potential Savings, DOE, EIA, Washington, Sep-
tember 1996.

Keith Bradsher, Fuel Economy for New Cars Is at Lowest Level Since ’80, „New York Times”,

18 May 2001; inicjatywê tak¹ zapowiada³ senator John Kerry i inni w rozmowie z autorem w Wa-
szyngtonie, 17 lipca 2001 r.

Honda Insight Tops EPA Fuel Economy List for 2001, Reuters, 3 October 2000; Honda Has

New Fuel-Cell Car, Toyota Expands Hybrids, Reuters, 29 September 2000.

Z listu Donelli Meadows do Lindy Harrar, niezale¿nego producenta materia³ów dokumental-

nych w Bostonie (bez daty).

Colin Woodard, Wind Power Pays Well for Denmark, „San Francisco Chronicle”, 23 April

2001; Peter Asmus, Reaping the Wind, Island Press, Washington 2000.

Wykres 5.1: Flavin, Wind..., op. cit.; President’s Energy Plan..., op. cit.

Dania: Flavin, w: Vital Signs 2001, op. cit.; Niemcy: Wind Energy Press Background Infor-

mation, AWEA, Washington, February 2001; Christian Hinsch, Wind Power Flying Even Higher,
„New Energy”, February 2001, s. 14–20; Nawarra: Felix Avia Aranda, Ignacio Cruz Cruz, Breezing
Ahead: The Spanish Wind Energy Market, „Renewable Energy World”, May–June 2000.

O obni¿ce kosztów: Glenn Hasek, Powering the Future, „Industry Week”, 1 May 2000; wy-

kres 5.2: Flavin, Wind..., op. cit.

Jak podaj¹ DOE i EIA, AWEA ocenia, ¿e Teksas, Pó³nocna Dakota i Kansas mog³yby produ-

kowaæ do 3470 mld kWh energii, tj. wiêcej ni¿ zu¿yto energii w Stanach Zjednoczonych w 2000 r.
(3087 mld kWh): AWEA Wind Energy Projects Database, AWEA, <www.awea.org/projects/index.html>;
EIA Country Analysis Brief, DOE, <www.eia.doe.gov/emeu/cabs/usa.html>. Chiny mog¹ dyspono-
waæ co najmniej 250 gigawatami enegii wiatrowej, mniej wiêcej równej mocy aktualnie zainstalowa-
nej w elektrowniach tego kraju (Debra Lew, Jeffrey Logan, Energizing China’s Wind Power Sector,
Pacific Northwest Laboratory, 2001, <www.pnl.gov/china/ChinaWnd.htm>).

Dominique Magada, France Sets Ambitious Target for Renewable Power, Reuters, 10 Decem-

ber 2000; Argentyna: Under Spanish Proposal, 15 Percent of Total Would be Eolic Energy, „Agencia
EFE”, 7 February 2001; UK Makes Leap into Offshore Wind Big Time, w: Renewable Energy Report,
„Financial Times”, May 2001; China Sets Wind Power Development, „Asia Pulse”, 19 October 2000.

Wind Energy in Europe, EWEA, <www.ewea.org/src/europe.htm>.

US Installed Capacity (MW) 1981–2001, AWEA, <www.awea.org/faq/instcas.html> (25

czerwca 2001 r.); obliczenia oparte na: Louise Guey-Lee, Forces Behind Wind Power, w: Renewable
Energy 2000: Issues and Trends, DOE, EIA, Washington, February 2001; Don Hopey, Wind Turbines
to be Installed Near Pennsylvania Turnpike, „Pittsburgh Post-Gazette”, 24 April 2001; World’s Lar-
gest Wind Plant to Energize the West, komunikat prasowy, PacifiCorp, FPL Energy, Salt Lake City –
Juno Beach, 10 January 2001.

George Darr, Astonishing Number of Wind Proposals Blows into BPA, Bonneville Power Ad-

ministration, komunikat prasowy, Portland, April 2001.

302

Przypisy

Rozmowa autora z Jimem Dehlsenem i Clipperem Windem, 30 maja 2001 r.

Lester R. Brown, U.S. Farmers Double-Cropping Corn and Wind Energy, „Earth Policy Alert”,

Washington, Earth Policy Institute, 7 June 2001.

DaimlerChrysler Unveils Fuel Cell Vehicle, „Environmental News Network”, 18 March 1999;

Honda Has..., op. cit.

„Corn Growers” Association Launches Education Program on Wind Power, „Wind Energy

Weekly”, AWEA, 25 May 2001, s. 4.

BTM Predicts Continued Growth for Wind Industry, w: Renewable Energy Report, „Financial

Times”, May 2001, s. 8; odsetek 60% jest oparty na notowaniach gie³dowych czo³owych producen-
tów turbin; Tom Gray, Wind is Getting Stronger and is On Course for the Next Decade, „Renewable
Energy World”, May 1999.

Christopher Flavin, Nicholas Lenssen, Power Surge, W. W. Norton, Washington 1994, s. 154–155.

Ocena Paula Maycocka z PV Energy Systems wyra¿ona w rozmowie z Shanem Rattermanem

z Instytutu Polityki na rzecz Ziemi, 15 lipca 2001 r.

Power to the Poor, „The Economist”, 10 February 2001, s. 21–23.

Japan: Overview of Renewable Energy Policy, International Energy Agency, <www.iea.org/

pubs/studies/files/renenp2/ren/25-ren.htm>.

Wed³ug informacji zawartych w bazie danych o stanowych instrumentach wspierania rozwoju

odnawialnych Ÿróde³ energii Oœrodka Energetyki S³onecznej Pó³nocnej Karoliny (North Carolina
Solar Center) 37 stanów prowadzi obecnie jak¹œ formê pomiaru zu¿ycia energii netto; zob.
<www.dcs.ncsu.edu/solar/dsire/dsire.cfm>; Niemcy i Japonia: Paul Maycock i Steven J. Strong na
seminarium z okazji dorocznej konferencji Amerykañskiego Stowarzyszenia Energetyki S³onecznej
(American Solar Energy Society) w maju 2000 r. w Madison.

Wykres 5.3: Paul Maycock z PV Energy Systems w rozmowie z Shanem Rattermanem z

Instytutu Polityki na rzecz Ziemi, 28 maja 2001 r.

Christopher Flavin, Solar Power Market Jumps, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 58.

Maycock, zob. przypis 41.

New German Government Announces 100,000 Rooftop Photovoltaic Program, Siemens Solar,

komunikat prasowy, <www.siemenssolar.com/german_rooftop_program.html> (25 czerwca 2001
r.); program Milion S³onecznych Dachów: DOE, <www.eren.doe.gov/millionroofs/>; program w³o-
ski: Molly O’Meara Sheehan, Solar Cells Continue Double-Digit Growth, w: Vital Signs 1999, W.W.
Norton, New York 1999, s. 54–55; program niemiecki: Christopher Flavin, Solar Power Market
Surges, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 46.

R. Hill, N.M. Pearsall, S. Claiden, The Potential Generating Capacity of PV-Clad Buildings in

the UK, vol. 1, Department of Trade and Industry, London 1992.

O’Meara Sheehan, Solar..., op. cit.; ceny ogniw fotoelektrycznych w latach 2000–2001 utrzy-

mywa³y siê na stabilnym poziomie 3,50 dol./wat: Flavin, Solar Power Market Surges, op. cit., s. 46–47.

World Interactive Map Project, International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/

geosci/world.html>.

International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/geosci/igahome.html>.

Wykres 5.4: Seth Dunn, Geothermal Power Rises, w: Vital Signs 1997, W.W. Norton, New

York 1997, s. 50–51; dane z 1998 r.: International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/
geosci/wrtab.html>.

Tam¿e.

Hal Kane, Geothermal Power Gains, w: Vital Signs 1993, W. W. Norton, New York 1993, s. 54.

„GeoPowering the West” Program, DOE, <www.eren.doe.gov/geopoweringthewest/

geopowering.html>.

303

Przypisy

Wykres 5.5: Dunn, Fossil..., op. cit.

Gregg Marland, Carbon Dioxide Emissions Rates for Conventional and Synthetic Fuels, „Ener-

gy”, 1983, vol. 8, no 12; Impacts of the Kyoto Protocol on US Energy Markets and Economic Activity,
DOE, EIA, Washington, October 1998, s. 95.

Country Analysis Brief: China, EIA, DOE, Washington, April 2001, <www.eia.doe.gov/emeu/

cabs/china.html>.

Lester R. Brown, Christopher Flavin, A New Economy for a New Century, w: Lester R. Brown

i inni, State of the World 1999, W.W. Norton, New York 1999, s. 17.

Zakupy firm energetyki s³onecznej dokonane przez Enron (Zond w USA i Tacke w Niem-

czech): Enron Forms Enron Renewable Energy Corp., AWEA, Enron Wind, komunikat prasowy,
Houston, 6 January 1997.

Dunn, Fossil..., op. cit.; Flavin, Wind..., op. cit.; Flavin, Solar Power Market Jumps, op. cit.;

Nicholas Lenssen, Nuclear Power Inches Up, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 42–43.

Dane o spadku zu¿ycia wêgla oparte na: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit.,

s. 33. Wed³ug EIA od 1984 r. subsydia dla producentów wêgla zosta³y w Chinach zmniejszone o
po³owê: China: Environmental Issues, EIA, Washington, April 2001, s. 4.

Lenssen, Nuclear Power Inches Up, op. cit.

Tam¿e; informacje o Francji, Chinach i Japonii: Nicholas Lenssen, Nuclear Power Rises Sli-

ghtly, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 54.

Dynamika cen energii wiatrowej: AWEA, <www.awea.org>; Flavin, Wind.., op. cit.; Lenssen,

Nuclear Power Inches Up, op. cit.

WypowiedŸ Forda cytowana w: David Bjerklie i inni, Look Who’s Trying to Turn Green,

„Time”, 9 November 1998.

Seth Dunn, Micropower: The Next Electrical Era, „Worldwatch Paper”, Washington, World-

watch Institute, July 2000, no 151.

Payal Sampat, Internet Use Accelerates, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 95.

Produkcja energii wiatrowej w latach 1998–2000: Flavin, Wind..., op. cit.; przyk³ad Stanów

Zjednoczonych oparty na wielkoœci zu¿ycia energii elektrycznej w 1999 r., wynosz¹cego 3 bln kWh
(DOE, zob. przypis 26), przewidywanej produkcji energii wiatrowej na poziomie 2,2 bln kWh i
za³o¿eniu 40-procentowej sprawnoœci turbin.

Produkt œwiatowy brutto w wysokoœci 40 bln dol.: World Economic Outlook, op. cit.; Rood-

man, Paying..., op. cit., s. 6.

Wzrost w ci¹gu ostatniego 10-lecia: Flavin, Wind..., op. cit.

Seth Dunn, Hydrogen Futures: Toward a Sustainable Energy System, „Worldwatch Paper”,

Washington, Worldwatch Institute, August 2001, s. 75.

Beyond Carbon, „The Economist”, 10 February 2001, s. 24; OECD Environmental Outlook,

op. cit., s. 163.

Rozdzia³ 6. Projektowanie nowej gospodarki materia³owej

Eric Lipton, The Long and Winding Road Now Followed by New York City’s Trash, „New

York Times”, 24 March 2001.

Papier: Municipal Solid Waste Generation, Disposal and Recycling in the United States, Facts

and Figures for 1998, U.S. Environmental Protection Agency (EPA), fact sheet, Washington, April 2000.

Lipton, The Long..., op. cit.

Mineral Commodity Summaries 2001, U.S. Department of the Interior, U.S. Geological

Survey (USGS), Washington; kamieñ, piasek, ¿wir i wapno: John E. Young, Mining the Earth,

304

Przypisy

„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, July 1992; drewno: Matthews i inni, Pi-
lot..., op. cit., s. 27, 39.

Produkcja stali i rud ¿elaza: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; World Population

Prospects..., op. cit.

John E. Young, For the Love of Gold, „World Watch”, May–June 1993, s. 19–26.

The Major Steel Producing Countries, International Iron and Steel Institute (IISI),

<www.worldsteel.org> (21 maja 2001 r.); World Population Prospects..., op. cit.

Hal Kane, Steel Production Falls, w: Vital Signs 1993, op. cit., s. 76.

William McDonough, Michael Braungart, The NEXT Industrial Revolution, „The Atlantic

Monthly”, October 1998, s. 88.

Poison PCs and Toxic TVs, Silicon Valley Toxics Coalition, San José 2001; wskaŸnik 77-

procentowego recyklingu urz¹dzeñ gospodarstwa domowego w USA: Jim Woods, Steel Recycling
Rates Resume Upward Trend, komunikat prasowy, Steel Recycling Institute, Pittsburgh, 7 April 2000.

Poison PCs..., op. cit.

Dane o kamieniu, piasku, ¿wirze i wapnie: Young, Mining..., op. cit.

Young, Mining..., op. cit.

Tam¿e.

Zwi¹zek Radziecki, Stany Zjednoczone i Chiny: The Major..., op. cit.; wykres 6.1 na podsta-

wie danych IISI; produkcja metali: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; produkcja stali w
wysokoœci 833 mln ton: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.

Dynamika produkcji stali do 1995 r.: Hal Kane, Steel Production Rebounds Slightly, w: Vital

Signs 1996, W.W. Norton, New York 1996, s. 79; liczba ludnoœci: World Population Prospects..., op. cit.

Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.

John E. Young, Aluminum Production Keeps Growing, w: Vital Signs 2001, s. 64; Australia i

inne kraje: John E. Young, Aluminum’s Real Tab, „World Watch”, March–April 1992, s. 27.

Aluminum Facts at a Glance, The Aluminum Association, fact sheet, Washington, June 2000.

Lisa Mastny, World Air Traffic Soaring, w: Vital Signs 1999, op. cit., s. 86–87.

Aluminum: An American Industry in Profile, The Aluminum Association, Washington, 2000,

s. 2; Carole Vaporean, Aluminum Moves to Third Place in Car Content, Reuters, 16 February 2001.

Young, Aluminum’s Real Tab, op. cit.

Zu¿ycie energii elektrycznej w produkcji aluminium: Young, Aluminum..., op. cit.; zu¿ycie

elektrycznoœci w Afryce w 1999 r.: World Total Net Electricity Consumption, 1990–1999, DOE,
EIA, <www.eia.doe.gov/emeu/iea/table62.html>; Young, Mining..., op. cit., s. 26.

Payal Sampat, Gold Loses Its Luster, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 80–81; 85% z³ota zu¿y-

wanego do produkcji bi¿uterii: Don’t Mine Gold for Jewels, Reuters, 10 December 2000.

Sampat, Gold..., op. cit.; Central-Bank Gold: Melting Away, „The Economist”, 4 April 1992.

Young, For the Love..., op. cit., s. 22–23.

Hungary Seeks Millions in Damages for Cyanide Spill, Associated Press, 11 July 2000; kata-

strofa ekologiczna najwiêksza po Czarnobylu: International Mining Groups Call for Worldwide Mi-
ning Law Reforms, komunikat prasowy, Friends of the Earth, Mineral Policy Center, Mineral Policy
Institute, Washington, 15 December 2000.

Timothy Egan, The Death of a River Looms Over Choice for Interior Post, „New York Times”,

7 January 2001; Cyanide-Spill Suit Is Settled in Colorado, „New York Times”, 24 December 2000.

Young, For the Love..., op. cit., s. 25; skutki wycieku do zatoki Minamata: Peter Hadfield,

Court Win Follows 40 Years of Suffering, „South China Morning Post”, 2 May 2001.

John E. Young, Gold Production at Record High, w: Vital Signs 1994, W.W. Norton, New

York 1994, s. 82–83; Glick, The Toll..., op. cit., s. 9.

305

Przypisy

Roger Moody, The Lure of Gold: How Golden Is the Future?, „Panos Media Briefing”, Lon-

don, Panos Institute, 1996, no 9.

Anne Platt McGinn, Why Poison Ourselves? A Precautionary Approach to Synthetic Chemi-

cals, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, November 2000, no 153, s. 7; 200
substancji chemicznych: Pete Myers, Meeting the Environmental Challenges of the 21st Century,
dyskusja plenarna na temat nowych problemów ekologicznych w czasie warsztatów dla pracowni-
ków ochrony œrodowiska Amerykañskiej Agencji Rozwoju Miêdzynarodowego (U.S. Agency for
International Development Environmental), Airlie Center, Warrenton, 26 July 1999.

Alister Doyle, Bears Take Brunt of Toxic Chemicals as Ban Looms, Reuters, 22 May 2001.

Toxic Release Inventory 1999, EPA, Washington 2001.

Tam¿e.

Rtêæ w Amazonii: Mercury Poisoning Disease Hits Amazon Villages, Reuters, 4 February

1999; wydzielanie rtêci z elektrowni wêglowych w USA: Mercury Study Report to Congress Volume
II, EPA, Office of Air Quality Planning and Standards and Office of Research and Development,
Washington, December 1997, s. ES–4; rtêæ w rzekach i jeziorach: Glick, The Toll..., op. cit.; EPA
Decides Mercury Emissions from Power Plants Must Be Reduced, komunikat prasowy, Washington,
15 December 2000; Nowa Anglia: Robert Braile, Mercury Danger Rising, Group Says, „Boston
Globe”, 19 September 2000; o noworodkach: Toxicological Effects of Methylmercury, National Aca-
demy of Sciences, National Academy Press, Washington 2000.

EPA Issues New Toxics Report, Improves Means of Reporting, komunikat prasowy, Washing-

ton, 11 April 2001; raport EPA dostêpny w Internecie: <www.epa.gov/tri>.

Platt McGinn, Why Poison..., op. cit., s. 6–12.

Zniszczenia lasów w Europie: Forest Condition in Europe 2000, U.N. Economic Commission

for Europe, European Commission, Hamburg 2000; Norylsk: Koko Warner, An Emissions Tax in
Siberia: Economic Theory, Firm Response and Noncompliance in Imperfect Markets, International
Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, 7 July 1997, s. 1, 32, 37.

Sharon LaFraniere, Mother Russia’s Poisoned Land, „Washington Post”, 22 June 1999.

Payal Sampat, Groundwater Shock, „World Watch”, January–February 2000, s. 10–22.

Tam¿e.

Japan Emits Most Dioxin Among 15 Nations: Study, „Japan Times”, 22 June 1999.

Governments Agree to Ban or Limit „Dirty Dozen” POPs, „Bridges Weekly Trade News

Digest”, Geneva, International Centre for Trade and Sustainable Development, 12 December 2000;
Persson cyt. w: Toxic Chemicals Outlawed, „Cable News Network”, 22 May 2001.

Dania i Finlandia: Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.

Produkcja stali: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; wskaŸnik recyklingu stali z

samochodów: Woods, Steel..., op. cit.

Woods, Steel..., op. cit.

Wykres 6.2: Bill Heenan z Instytutu Recyklingu w Pittsburghu, e-mail do Instytutu Polityki na

rzecz Ziemi, wiosna 2001 r.; wskaŸnik 33%: Gary Gardner, Steel..., op. cit., s. 128–129; W³ochy i
Hiszpania: Hal Kane, Steel Recycling Rising Slowly, w: Vital Signs 1992, W.W. Norton, New York
1992, s. 98.

Minihuty: Kane, Steel Production Rebounds..., op. cit., s. 78–79; Government, Steel Maker

Reach $98 Million Environmental Settlement, „Cable News Network”, 20 December 2000.

Recykling puszek w USA: Aluminum Can Reclamation, The Aluminum Association, fact

sheet, Washington 2000; Fumiko Fujisaki, Japan Aluminum Can Recycling Ratio up to 78.5 pct,
Reuters, 14 July 2000; Brazil’s Poor Hunt Aluminum Cans as Swap for Food, Reuters, 17 October
2000.

306

Przypisy

Brazil’s Poor Hunt..., op. cit.

Aluminum Fact..., op. cit.

Brenda Platt, David Morris, The Economic Benefits of Recycling, Institute for Local Self-

Reliance, Washington, January 1993.

Tim Burt, VW is Set for $500m Recycling Provision, „Financial Times”, 12 February 2001; Mark

Magnier, Disassembly Lines Hum in Japan’s New Industry, „Los Angeles Times”, 13 May 2001.

Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.

John E. Young, Refillable Bottles: Return of a Good Thing, „World Watch”, March–April

1991, s. 35.

Jak podano w opracowaniu People Product Strategy, University of California, Berkeley, 15

April 1998, <best.me.berkeley.edu/~pps/pps/dupont_dfe.html>, Dupont, zgodnie z programem dzia-
³ania na rzecz bezpieczeñstwa, zdrowia i ochrony œrodowiska, zmniejszy iloœæ odpadów materia³o-
wych oraz emisjê truj¹cych substancji do zera.

Annual Environmental Report 2000: Ecology and Technology, NEC, Tokyo, July 2000,

s. 24–27.

John E. Young, The Sudden New Strength of Recycling, „World Watch”, July–August

1995, s. 24.

John E. Young, The New Materialism: A Matter of Policy, „World Watch”, September–Octo-

ber 1994, s. 37.

Molly O’Meara Sheehan, Telephone Network Diversifies, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 93;

dane za 1999 r.: World Telecommunication Indicators 2000/2001, International Telecommunication
Union, Geneva, March 2001, s. 11, 35.

China is No. 1 in Asian Cell Phone Market, „International Herald Tribune”, 17 August 2000.

Friedrich Schmidt-Bleeck i inni, Factor 10: Making Sustainability Accountable, Putting

Resource Productivity into Praxis, Factor 10 Club, Carnoules 1998, s. 5.

Z³oto zu¿ywane do produkcji bi¿uterii oraz informacje o Lempke: Don’t Mine Gold..., op. cit.

Young, Mining..., op. cit.

Catherine Ferrier, Bottled Water: Understanding a Social Phenomenon, World Wide Fund for

Nature, Surrey, April 2001.

Tam¿e.

Young, Aluminum’s Real Tab, op. cit., s. 26–33.

Weizsäcker cyt. w: Young, Aluminium’s Real Tab, op. cit., s. 34.

Rozdzia³ 7. Nakarmiæ wszystkich do syta

Production..., op. cit.

Œrednioterminowa prognoza ludnoœci: World Population..., op. cit.

Produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.

Liczba 1,1 mld jest ocen¹ Worldwatch Institute na podstawie: danych United Nations Admini-

strative Committee on Coordination, Sub-Committee on Nutrition (UN ACC/SCN), Fourth Report on
the World Nutrition Situation, International Food Policy Research Institute (IFPRI), Geneva, January
2000, e-maila Rafaela Floresa, cz³onka IFPRI do Briana Halweila z Worldwatch Institute, 5 listopada
1999 r., rozmowy z Garym Gardnerem z Worldwatch Institute, 3 lutego 2000 r., zamieszczon¹ w: Gary
Gardner, Brian Halweil, Underfed and Overfed:The Global Epidemic of Malnutrition, „Worldwatch
Paper”, Washington, Worldwatch Institute, March 2000, no 150; The State of Food Insecurity in the
World, Rome 1999, s. 6.

307

Przypisy

UN ACC/SCN, zob. przypis 4; liczba 1,3 mld osób ¿yj¹cych w ubóstwie: Rural Development:

From Vision to Action, „Environmentally and Socially Sustainable Development Studies and Mono-
graphs Series”, Washington, World Bank, 1997, no 12, s. 1.

Rural Development..., op. cit., s. 1.

Tam¿e.

Looking Back to Think Ahead, red. R.K. Pachauri, S.V. Sridharan, wersja skrócona, GREEN

India 2047 Project, Tata Energy Research Institute, New Delhi 1998, s. 7.

Michael Morris, Nuimuddin Chowdhury, Craig Meisner, Wheat Production in Bangladesh:

Technological, Economic, and Policy Issues, IFPRI, Washington 1997, s. 10.

Dane dotycz¹ce ludnoœci: World Population..., op. cit., powierzchnia uprawy zbo¿a: Produc-

tion..., op. cit.

Dane dotycz¹ce ludnoœci: World Population..., op. cit.; Postel, Pillar..., op. cit., s. 73–74.

Dane dotycz¹ce liczby ludnoœci: World Population..., op. cit.; zbiory zbo¿a: World Economic

Outlook Database, <www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/data/index.htm> (wrzesieñ 2000 r.).

Production..., op. cit.

1948–1985 World Crop and Livestock Statistics,

FAO, Rome 1987; FAOSTAT..., op. cit.

Tam¿e.

Po³owy ryb w latach 1989–1998: Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.; China’s Aquatic

Products Economy: Production, Marketing, Consumption, and Foreign Trade, „International Agri-
culture and Trade Reports: China”, Washington, USDA, ERS, July 1998, s. 45.

Odsetek produktu fotosyntezy zu¿ywanego do budowy nasion: L.T. Evans, Crop Evolution,

Adaptation and Yield, Cambridge University Press, Cambridge 1993, s. 242–244; górna granica kon-
wersji produktu fotosyntezy: Thomas R. Sinclair, Options for Sustaining and Increasing the Limiting
Yield-Plateaus of Grain Crops, referat przygotowany na sympozjum na temat bezpieczeñstwa ¿yw-
noœciowego œwiata w 1998 r., USDA, Agricultural Research Service, Kyoto–Washington, September
1998, s. 14.

Dane o zu¿yciu nawozów sztucznych: Fertilizer Yearbook, FAO, Rome (ró¿ne lata); Kim Gay

Soh, Michel Prud’homme, Fertilizer Consumption Report: World and Regional Overview and Coun-
try Reports, International Fertilizer Industry Association (IFIA), Paris, December 2000.

Tom Horton, Heather Dewar, Feeding the World, Poisoning the Planet, „Baltimore Sun”, 24

September 2000.

Prawo Unii Europejskiej: Michel Prud’homme, Kim Gay Soh, Short Term Prospects for World

Agriculture and Fertilizer Use, IFIA, Paris, November 2000, s. 9; Iowa’s 1987 Groundwater Protec-
tion Act, International Institute for Sustainable Development, <iisd1.iisd.ca/greenbud/iowa.htm>
(1 sierpnia 2001 r.).

Sandra Postel, Redesigning Irrigated Agriculture, w: Brown i inni, State of the World 2000,

op. cit., s. 40.

Production..., op. cit.

Zbiory oraz wykres 7.1: Production..., op. cit.

Tam¿e.

The 1896 Olympics: Ancient Greece, <www.olympicwebsite.com/ ancientgames.htm> (1 sierp-

nia 2001 r.); Gerald Holli, Roger Bannister: Sportsman of the Year, „Sports Illustrated”, 3 January
1955.

Informacje o dwukrotnych zbiorach w Chinach: W. Hunter Colby, Frederick W. Crook, Shwu-

Eng H. Webb, Agricultural Statistics of the People’s Republic of China, 1949–90, USDA, ERS –
National Agricultural Statistics Service (ERS–NASS), Washington, December 1992, s. 48; Pradu-
man Kumar i inni, Sustainability of Rice-Wheat Based Cropping Systems in India: Socio-Economic

308

Przypisy

and Policy Issues, „Economic and Political Weekly”, 26 September 1998, s. A152–158; informacje o
Argentynie: Commodity Spotlight, „Agricultural Outlook”, USDA, ERS, September 2000, s. 6.

Conservation Tillage Survey Data: Crop Residue Management 1998, Conservation Technolo-

gy Information Center (CTIC), CTIC Core 4 Conservation Web site, <www.ctic.purdue.edu/Core4/
CT/CT.html>, uaktualnione 19 maja 2000 r.

Wykres 7.2: szacunki Instytutu Polityki na rzecz Ziemi oparte na danych: FAOSTAT..., op. cit.;

Agricultural Resources and Environmental Indicator, USDA, Washington 1996–1997.

Gershon Feder, Andrew Keck, Increasing Competition for Land and Water Resources: A Glo-

bal Perspective, World Bank, Washington, March 1995, s. 28–29.

Obliczenia ceny wody oparte na przeliczniku 1 tys. ton wody na 1 tonê zbo¿a: Yield..., op. cit.;

œwiatowe ceny pszenicy: International..., op. cit.; efektywnoœæ wykorzystania wody w przemyœle:
Rosegrant, Ringler, Gerpacio, Water..., op. cit.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 56–57, 252.

Postel, Last Oasis, op. cit., s. 170.

WskaŸnik 70% obliczony na postawie: I.A. Shiklomanov, World Fresh Water Resources, w:

Water in Crisis: A Guide to the World’s Fresh Water Resources, red. Peter H. Gleick, Oxford Univer-
sity Press, New York 1993.

Postel, Pillar..., op. cit.

Postel, Last Oasis, op. cit., s. 102.

Sandra Postel i inni, Drip Irrigation for Small Farmers: A New Initiative to Alleviate Hunger

and Poverty, „Water International”, March 2001, s. 3–13.

Tam¿e.

Efektywnoœæ wykorzystania wody przy produkcji pszenicy i ry¿u: Postel, Last Oasis, op. cit.,

s. 71.

Wykres 7.3: FAOSTAT..., op. cit.

WskaŸnik konwersji zbo¿a na wo³owinê: rozmowa z Allenem Bakerem z Feed Situation and

Outlook Staff, ERS, USDA, Waszyngton, 27 kwietnia 1992 r.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na wie-
przowinê: rozmowa z Lelandem Southardem z Livestock and Poultry Situation and Outlook Staff,
ERS, USDA, Waszyngton, 27 kwietnia 1992 r.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na miêso drobiowe: Robert
V. Bishop i inni, The World Poultry Market – Government Intervention and Multilateral Policy Re-
form, USDA, Washington 1990; wskaŸnik konwersji zbo¿a na na miêso ryb: China’s Aquatic..., op. cit.

Wzrost po³owów dalekomorskich: Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.; hodowla kultur

wodnych: Yearbook of Fishery Statistics: Aquaculture Production 1998, FAO, Rome 2000.

Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.

Krishen J. Rana, China, „Review of the State of World Aquaculture”, Rome, FAO Fisheries

Circular, 1997, no 886, <www.fao.org/fi/publ/circular/c886.1/c886-1.asp>; informacje o uprawie ry¿u
i hodowli ryb: Li Kangmin, Rice Aquaculture Systems in China: A Case of Rice-Fish Farming from
Protein Crops to Cash Crops, konferencja internetowa z 1998 r. <www.ias.unu.edu/proceedings/
icibs/li/paper.htm> (5 lipca 2000 r.).

Hodowla karpia w Chinach: Rosamond L. Naylor i inni, Effect of Aquaculture on World Fish

Supplies, „Nature”, 29 June 2000, s. 1022; hodowla ryb w Indiach: W.C. Nieesha i inni, Breeding of
Carp with Oviprim, Indian Branch, Asian Fisheries Society, Special Publication No 4, Mangalore
1990, s. 1.

Krishen J. Rana, Changing Scenarios in Aquaculture Development in China, „FAO Aquacul-

ture Newsletter”, August 1999, s. 18.

Zu¿ycie zbo¿a w hodowli zêbacza: Naylor i inni, Effect..., op. cit., s. 1019; produkcja zêbacza

w USA: Catfish Production, USDA, ERS–NASS, Washington, July 2000, s. 3.

309

Przypisy

Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.

Informacje o roli prze¿uwaczy w rolnictwie: Animal Production Systems and Resource Use,

„Animal Agriculture and Global Food Supply”, Ames, Council for Agricultural Science and Techno-
logy, July 1999, s. 25–54; H.A. Fitzhugh i inni, The Role of Ruminants in Support of Man, Winrock
International Livestock Research and Training Center, Morrilton, April 1978, s. 5.

O konwersji odpadów rolnych: Banerjee, Dairying..., op. cit.; S.C. Dhall, Meena Dhall, Dairy

Industry – India’s Strength Is in Its Livestock, „Business Line”, internetowa wersja „Financial Daily”
wydawanego przez The Hindu, <www.indiaserver.com/businessline/1997/11/07/stories/
03070311.htm> (7 listopada 1997 r.); wykres 7.4: „Food Outlook”, FAO, November 2000, no 5;
FAOSTAT..., op. cit.

Obliczenia oparte na danych: FAOSTAT..., op. cit.

Banerjee, Dairying..., op. cit.

Produkcja i wykorzystanie odpadów po¿niwnych w Chinach: Tengyun, Treatment..., op. cit.

Tam¿e; China’s „Beef Belt”, w: China’s Beef Economy: Production, Marketing, Consump-

tion, and Foreign Trade, „International Agriculture and Trade Reports: China”, Washington, USDA,
ERS, July 1998, s. 28.

World Population..., op. cit.

Production..., op. cit.

Roger Classen i inni, Success of Agri-Environmental Protection, w: Agri-Environmental Poli-

cy at the Crossroads: Guideposts on a Changing Liscape, „Agricultural Economic Report”, Wa-
shington, USDA, ERS, January 2001, no 794, s. 3.

Rural Development..., op. cit., s. 1.

O powierzchni gospodarstw w Indiach: Looking Back..., op. cit.; dane o gospodarce chiñskiej:

1999 Country Reports on Economic Policy and Trade Practices: People’s Republic of China, U.S.
State Department, Bureau of Economic Policy and Trade Practices, Washington, March 2000.

Poziom konsumpcji: Production..., op. cit.

GroŸba zalania równin w Azji: World Development Report 1999/2000, op. cit., s. 100; pesymi-

styczny wariant prognozy wzrostu poziomu mórz: Tom M.L. Wigley, The Science of Climate Chan-
ge: Global and U.S. Perspectives, Pew Center on Global Climate Change, Arlington, June 1999.

Grain: World Markets and Trade, USDA, Washington, September 2000, s. 19.

Tam¿e.

Produkcja i konsumpcja zbo¿a: Production..., op. cit.

Szacunek wydatków Indii: Christopher Hellman, Military Budget Fact Sheet, Center for De-

fense Information, <www.cdi.org/issues/wme/spendersFY01.html>; World Development Indicators
2000, World Bank, Washington, March 2000.

Rozdzia³ 8. Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

Flood Impact..., op. cit.; Rekenthaler, China Survives..., op. cit.; straty materialne i liczba ofiar

œmiertelnych: Munich Re’s Review..., op. cit.; ubytek pokrywy leœnej: Revenga i inni, Watersheds...,
op. cit.

Forestry Cuts Down on Logging, „China Daily”, 26 May 1998; Erik Eckholm, Chinese Lea-

ders Vow to Mend Ecological Ways, „New York Times”, 30 August 1998; ten¿e, China Admits Eco-
logical Sins Played Role in Flood Disaster, „New York Times”, 26 August 1998; ten¿e, Stunned by
Floods, China Hastens Logging Curbs, „New York Times”, 27 February 1998.

World Resources 2000–01, op. cit., s. 93.

Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 16.

310

Przypisy

Forest..., op. cit.; zmiany powierzchni lasów w krajach rozwijaj¹cych siê i rozwiniêtych: tam¿e, s. 3.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 156–157.

Forest..., op. cit.; Emily Matthews, Understanding the FRA 2000, „Forest Briefing”, Washing-

ton, WRI, March 2001, no 1; UM Research Points the Way to Better Monitoring of National and
Global Deforestation, University of Maryland, NASA Goddard Space Flight Center, komunikat pra-
sowy, College Park, 30 May 2001.

Forest..., op. cit., s. 159; Emin Zeki Baskent, Haci Achmet Yolasigmaz, Forest Management

Revisited, „Environmental Management”, 1994, vol. 24, no 4, s. 437–448.

Pozyskanie drewna i iloœæ zu¿ywana na opa³: FAOSTAT..., op. cit.; dane w rozbiciu na regiony

przytoczone w: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 41, wskazuj¹, ¿e

drewna zu¿ytego na opa³ nie

musia³o byæ zebrane bezpoœrednio w lasach; liczba ludnoœci korzystaj¹cej z drewna jako paliwa:
World Resources 2001–01, op. cit.

Znaczenie drewna jako Ÿród³a energii: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 39; Agriculture:

Towards 2015/30..., op. cit., s. 165; dane o przetwórstwie drewna: FAOSTAT..., op. cit.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit.; World Population..., op. cit.

Abramovitz, Mattoon, Paper..., op. cit., s. 12.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 166–167.

Jako podstawê obliczenia wartoœci plonów kukurydzy przyjêto cenê 2,25 dol. za buszel i

wydajnoœæ 345 buszli z 1 hektara.

O powodziach w Chinach: Rekenthaler, China Survievs..., op. cit.; w Tajlandii: Score One for

the Trees, „The Economist”, 14 January 1989; w Mozambiku: Aid Agencies..., op. cit.

Walter V. Reid, Ecosystem Data to Guide Hard Choices, „Issues in Science and Technology”,

Spring 2000, s. 37–44.

Economics Forever: Building Sustainability into Economic Policy, „Panos Briefing”, London,

Panos Institute, March 2000, no 38; liczba ludnoœci Nowego Jorku: World Urbanization Prospects:
The 1999 Revision, United Nations, New York 2000.

Hongchang, Deforestation..., op. cit., s. 174–195.

Algeria..., op. cit.

Michael T. Coe, Jonathan A. Foley, Human Impacts on the Water Resources of Lake Chad,

„Journal of Geophysical Research-Atmospheres”, 27 February 2001, s. 3349–3356.

World Resources 2000–01, op. cit., s. 99–100.

Chamberlin, Harr, Everest, Timber..., op. cit.

Hal Kane, Hydroelectric Power Growth Steady, w: Vital Signs 1993, op. cit., s. 58–59.

Powierzchnia lasów ogó³em wynosz¹ca 3,22 mld hektarów podana w tablicy 8.3 ró¿ni siê od

przytoczonej wczeœniej wielkoœci 3,9 mld hektarów, bêd¹cej wczeœniejsz¹ ocen¹ FAO, do sformu³o-
wania której pos³u¿ono siê wê¿sz¹ definicj¹ lasu.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit.

Johanna Son, Philippines: Row Rages Over Lifting of Ban on Lumber Exports, „InterPress

Service”, 17 April 1998.

Forests and Forestry Sector, World Bank, <www.worldbank.org> (26 lipca 2001 r.).

The Forest Industry in the 21st Century, World Wide Fund for Nature, Surrey 2001; Forests

Certified by FSC-Accredited Bodies, Forest Stewardship Council, <www.fscoax.org>, uaktualnione
30 czerwca 2001 r.

Steven Schwartzman, Molly Kingston, Global Deforestation, Timber, and the Struggle for

Sustainability: Making the Label Stick, Environmental Defense, Washington 1997, s. 51; Brazil, w:
The State of the Industry, FAO Advisory Committee on Paper and Wood Products, Fortyfirst Session,
Rotura, 2–3 May 2000.

311

Przypisy

Ubytek powierzchni lasów: Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 156.

Abramovitz, Paper..., op. cit., s. 132–133; Young, The Sudden..., op. cit., s. 24.

Abramovitz, Paper..., op. cit., s. 132.

O Japonii i Chinach: Philip S. Pan, China’s Chopsticks Crusade, „Washington Post”, 6 Febru-

ary 2001.

Adresy internetowe: „International Herald Tribune”, <www.iht.com>; „USA Today”,

<www.usatoday.com>.

Iloœæ pozyskanego drewna zu¿ywana na opa³: FAOSTAT..., op. cit.; Daniel M. Kammen, From

Energy Efficiency to Social Utility: Lessons from Cookstove Design, Dissemination, and Use, w: José
Goldemberg, Thomas B. Johansson, Energy as an Instrument for Socio-Economic Development, United
Nations Development Programme, New York 1995.

Obszar plantacji: Forest..., op. cit.; obszar zasiewów zbo¿a: Production, Supply..., op. cit.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 167.

Tam¿e, s. 160; FAOSTAT..., op. cit.

Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 161.

Ashley T. Mattoon, Paper Forests, „World Watch”, March–April 1998, s. 20.

Tam¿e; plony kukurydzy: Production..., op. cit.

Mattoon, Paper..., op. cit., s. 24.

Tam¿e, s. 23.

Forest..., op. cit.; Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 160–161.

M. Davis i inni, New England-Acadian Forests, w: Terrestrial Ecoregions of North American:

A Conservation Assessment, red. Taylor H. Ricketts i inni, Island Press,Washington 1999; David R.
Foster, Harvard Forest: Addressing Major Issues in Policy Debates and in the Understanding of
Ecosystem Process and Pattern, „LTER Network News: The Newsletter of the Longterm Ecological
Network”, Spring–Summer 1996.

C. Csaki, Agricultural Reforms in Central and Eastern Europe and the Former Soviet Union:

Status and Perspectives, „Agricultural Economics”, 2000, vol. 22, s. 37–54; Igor Shvytov, Agricultu-
rally Induced Environmental Problems in Russia, „Discussion Paper”, Halle, Institute of Agricultural
Development in Central and Eastern Europe, 1998, no 17, s. 13.

TEMA, <www.tema.org.tr/english> (26 lipca 2001 r.).

China’s Great Green Wall, BBC, 3 March 2001; Ron Gluckman, Beijing’s Desert Storm,

„Asiaweek”, October 2000.

China Chokes on Desert Sands, „MSNBC”, 20 January 2001.

China Unveils First „Green” Plan, Reuters, 5 March 2001.

Hongchang, Deforestation..., op. cit.

Rozdzia³ 9. Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

Mieszkañcy miast w 1900 r.: Mario Polese, Urbanization and Development, „Development

Express”, 1997, no. 4; World Urbanization Prospects: The 1999 Revision, op. cit.

Molly O’Meara Sheehan, Reinventing Cities for People and the Planet, „Worldwatch Paper”,

Washington, Worldwatch Institute, June 1999, s. 14–15; World Urbanization Prospects..., op. cit.;
World Population Prospects: The 2000 Revision, United Nations, New York 2001.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 7.

World Urbanization Prospects: The 1999 Revision, op. cit.

Informacje o Los Angeles: Postel, Last Oasis, op. cit., s. 20; informacje o Mexico City: Joel

Simon, Endangered Mexico, Sierra Club Books, San Francisco 1997; informacje o Pekinie: State to

312

Przypisy

Minimize Adverse Effects of Water Diversion, „China Daily”, 8 March 2001; Water More Precious
than Ever, „China Daily”, 14 March 2001.

Grain: World Markets..., op. cit.

WskaŸnik 70%: Shiklomanov, World..., op. cit.

Donald D.T. Chen, The Science of Smart Growth, „Scientific American”, December 2000,

s. 84–91.

Tam¿e.

Przemówienie Richarda Moe, prezesa Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków (National

Trust for Historic Preservation), 1999 Red Hills Spring Event Dinner, Tall Timbers Research Station,
Tallahassee, 24 March 1999.

Chen, The Science..., op. cit.

Tam¿e.

David Schrank, Tim Lomax, The 2001 Urban Mobility Report, Texas Transportation Institute,

The Texas A&M University System, May 2001.

Tam¿e.

Moe, zob. przypis 10.

Œrednia szybkoœæ jazdy w miastach: Peter Newman, Jeffrey Kenworthy, Sustainability and

Cities: Overcoming Automobile Dependence, Island Press, Washington 1999, s. 82–83.

Chen, The Science..., op. cit., s. 84.

Moe, zob. przypis 10.

Production..., op. cit.

Barry M. Popkin, Urbanization and the Nutrition Transition, „Achieving Urban Food and

Nutrition Security in the Developing World, A 2020 Vision for Food, Agriculture, and the Environ-
ment”, Focus 3, Brief 7, Washington, August 2000.

William H. Dietz, Battling Obesity: Notes from the Front, „Chronic Disease Notes & Reports”,

National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Winter 2000, s. 2; Ali H.
Mokdad i inni, The Continuing Epidemic of Obesity in the United States, „Journal of the American
Medical Association”, 4 October 2000, s. 1650.

J.M. Friedman, Obesity in the New Millennium, „Nature”, 6 April 2000, s. 632–634.

Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults, National Center for Health Statistics,

Centers for Disease Control and Prevention (CDC), <www.cdc.gov/nchs/products/pubs/pubd/he-
stats/obese/obse99.htm> (11 grudnia 2000 r.); Gardner, Halweil, Underfed..., op. cit., s. 11. Peter
G. Kopelman, Obesity as a Medical Problem, „Nature”, 6 April 2000, s. 636; Barry M. Popkin,
Colleen M. Doak, The Obesity Epidemic is a Worldwide Phenomenon, „Nutrition Reviews”, April
1998, s. 106–114.

Kopelman, Obesity..., op. cit.; Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic, Re-

port of a WHO Consultation on Obesity, WHO, Geneva 1997.

Preventing Obesity Among Children, National Center for Chronic Disease Prevention and

Health Promotion, „Chronic Disease Notes & Reports”, Winter 2000, s. 1.

Gardner, Halweil, Underfed..., op. cit., s. 11; Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635.

Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635–643; Ron Winslow, Why Fitness Matters, „Wall Street

Journal”, 1 May 2000.

Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635.

Zgony zwi¹zane z paleniem: Targeting Tobacco Use: The Nations’ Leading Cause of Death,

CDC, Washington; liczba wypalanych papierosów: World Cigarette Electronic Database, USDA, FAS,
December 1999; Tobacco: Situation and Outlook Report, USDA, ERS, Washington, April 2001.

313

Przypisy

Winslow, Why Fitness..., op. cit.; Judy Putnam, Shirley Gerrior, Trends in the U.S. Food Sup-

ply, 1970–97, w: America’s Eating Habits: Changes and Consequences, red. Elizabet Frazao, ERS,
USDA, Washington, May 1999, s. 152.

Winslow, Why Fitness..., op. cit.

Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 638.

Tam¿e.

Denise Grady, Doctor’s Review of Five Deaths Raises Concern About the Safety of Liposuc-

tion, „New York Times”, 13 May 1999.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 45.

Tam¿e, s. 44.

Produkcja rowerów w Chinach: The Growth of World Industry: 1969 Edition, vol. 1, United

Nations, New York 1970; Yearbook of Industrial Statistics, New York (ró¿ne lata); Industrial Com-
modity Statistics Yearbook, New York (ró¿ne lata); World Market Report, „Interbike Directory”, Mil-
ler-Freeman, Laguna Beach (ró¿ne lata); Edward A. Gragan, Booming China Has Fewer Bikes on
Road Ahead, „Seattle Times”, 4 October 2000.

Informacje o policjantach na rowerach: Matthew Hickman, Brian A. Reaves, Local Police

Departments 1999, U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics, Washington, May 2001;
informacje o aresztowaniach: rozmowa z funkcjonariuszem policji w Waszyngtonie.

Glenn Collins, Old Form of Delivery Thrives in New World of E-Commerce, „New York Ti-

mes”, 24 December 1999.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 47–48.

Tam¿e.

Tam¿e; informacje o Japonii na podstawie w³asnych obserwacji.

Jonathan Theobald, The Lanes in Spain Run Mainly on the Plain, „Environmental News Net-

work”, 6 November 2000.

E.O. Wilson, Biophilia, Harvard University Press, Cambridge (Ma.) 1984; The Biophilia Hy-

pothesis, red. S.R. Kellert, E.O. Wilson, Island Press, Washington 1993.

Restoring the Earth, Healing the Mind, red. Theodore Roszak, Mary Gomes, Allen Kanner,

Sierra Club Books, San Francisco 1995.

Lyndsey Layton, Mass Transit Popularity Surges in U.S., „Washington Post”, 30 April 2000.

Guangwei, Shishun, Analysis..., op. cit.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 47.

World Urbanization Prospects: the 1999 Revision, op. cit.; Habitat, Global Urban Indicators

Database, <www.urbanobservatory.org/indicators/database>, uaktualnione 25 lutego 1999 r.; Dita Smith,
Taming Urban Sprawl, „Washington Post”, July 2001; Shrank, Lomax, The 2001 Urban..., op. cit.

O komunikacji samochodowej: „Ward’s World Motor Vehicle Data 2000”, Southfield, Ward’s

Communications, 2000.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 49.

Tam¿e; Donald C. Shoup, Congress Okays Cash Out, „Access”, Fall 1998, s. 2–8.

Molly O’Meara Sheehan, Making Better Transportation Choices, w: Brown i inni, State of the

World 2001, op. cit., s. 116.

Mark Vernon, Road Pricing, „Financial Times”, 6 June 2001.

J.H. Crawford, Existing Carfree Places, <www.carfree.com>; zob. te¿ ten¿e, Carfree Cities,

International Books, Utrecht, July 2000; Ban on Cars Along the Seine Proposed, „Chicago Tribune”,
21 May 2001.

Gary Gardner, Why Share?, „World Watch”, July–August 1999, s. 12–15.

Tam¿e.

314

Przypisy

Layton, Mass..., op. cit.; Bruce Younkin, kierownik do spraw transportu Uniwersytetu Pensyl-

wanii w State College, w rozmowie z Janet Larsen z Instytutu Polityki na rzecz Ziemi, 4 grudnia
2000 r.

O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 51.

Tam¿e, s. 63.

Tam¿e, s. 47.

Rozdzia³ 10. Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej

Wszystkie dane na temat ludnoœci przytoczone w tym rozdziale, ³¹cznie z przeliczeniami po-

szczególnych wielkoœci na g³owê mieszkañca i prognozami, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodz¹ z:
World Population Prospects..., op. cit.

Long-range World Population Projections: Based on the 1998 Revision, United Nations, New

York 1999.

Lester R. Brown, Gary Gardner, Brian Halweil, Beyond Malthus, W.W. Norton, New York

1999, s. 112–113.

Wykres10.1: International Data Base, U.S. Bureau of the Census, elektroniczna baza danych,

Suitland, uaktualnione 10 maja 2000 r.

Report on the Global..., op. cit.

William H. McNeill, Plagues and Peoples, Anchor Press–Doubleday, New York 1976.

Report on the Global..., op. cit.

Postel, Pillar..., op. cit., s. 5.

David Seckler, David Molden, Randolph Barker, Water Scarcity in the 21st Century, IWMI

Water Brief 1, IWMI, Sri Lanka, July 1998.

Wyczerpywanie siê zasobów wody do nawadniania: Water..., op. cit.; Randolph Barker, Bar-

bara van Koppen, Water Scarcity and Poverty, IWMI Water Brief 3, IWMI, Sri Lanka, 1999, s. 3;
oceny niedo¿ywienia i niedowagi dzieci: Fourth Report..., op. cit., s. 94–96; liczba zgonów spowo-
dowanych g³odem w skali œwiatowej: Brown, Gardner, Halweil, Beyond..., op. cit.

Powierzchnia uprawna na 1 mieszkañca: Production..., op. cit.

AIDS Epidemic Update, Geneva, December 2000, s. 3.

Report on the Global..., op. cit.

Tam¿e.

Tam¿e; AIDS, Diseases to Leave 44 Million Orphans by 2010, Reuters, 13 July 2000.

Report on the Global..., op. cit., s. 29; o sytuacji na uniwersytecie: Prega Govender, Shock

AIDS Test Result at Varsity, „Sunday Times”, Johannesburg, 25 April 1999; South Africa: University
Finds 25 Percent of Students Infected, „Kaiser Daily HIV/AIDS Report”, 27 April 1999.

Report on the Global..., op. cit.

Produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.; informacje o niedo¿ywieniu: The State of Food Inse-

curity..., op. cit., s. 27–28.

Report on the Global..., op. cit., s. 32–33.

Tam¿e.

John Bongaarts, Charles F. Westoff, The Potential Role of Contraception in Reducing Abor-

tion, „Working Paper”, New York, Population Council, 2000, no 134.

Nada Chaya, Contraceptive Choice: Worldwide Access to Family Planning, Population Action

International, Washington 1997; Contraceptive Knowledge, Use and Sources: Comparative Studies
Number 19, Macro International, Calverton 1996.

315

Przypisy

John B. Casterline, Zeba A Sathar, Minhaj ul Haque, Obstacles to Contraceptive Use in Paki-

stan: A Study in Punjab, „Working Paper”, New York, Population Council, 2001, no 145; John A.
Ross, W. Parker Mauldin, Vincent C. Miller, Family Planning and Population: A Compendium of
International Statistics, Population Council, New York 1993.

Mark Kaufman, Abortion Pill Deliveries Begin Soon, „Washington Post”, 16 November 2000;

Susan Okie, RU-486 Joining Methotrexate in Reshaping Abortion, „Washington Post”, 13 October
2000; Craig S. Smith, Chinese Factory to Soon Begin Exporting Recently Approved Abortion Pills to
U.S., „New York Times”, 13 October 2000; Susan Toner, U.S. Approves Abortion Pill; Drug Offers
More Privacy and Could Reshape Debate, „New York Times”, 29 September 2000.

G. Tyler Miller, Copps and Rubbers Day in Thailand, w: Living in the Environment, wyd. 8,

Wadsworth Publishing Company, Belmont 1994.

Farzaneh Roudi, Iran’s Revolutionary Approach to Family Planning, „Population Today”,

July–August 1999; Abubakar Dungus, Iran’s Other Revolution, „Populi”, September 2000; Akbar
Aghajanian, Amir H. Mehryar, Fertility Transition in the Islamic Republic of Iran: 1976–1996, „Asia-
Pacific Population Journal”, 1999, vol. 14, no 1, s. 21–42; wspó³czynnik dzietnoœci: 2001 World
Population Data Sheet, op. cit.

Wykres10.2: World Population..., op. cit.; wspó³czynnik dzietnoœci: 2001 World Population

Data Sheet, op. cit.

George D. Moffett, Critical Masses, Penguin Books, New York 1994, cyt. w: Laurent Belsie,

How Many People Does it Take to Change the World?, „Christian Science Monitor”, 22 June 2000.

Gary Gardner, Microcredit Expanding Rapidly, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 110–111.

Bruce Caldwell, Barkat-e-Khuda, The First Generation to Control Family Size: A Microstudy

of the Causes of Fertility Decline in a Rural Area of Bangladesh, „Studies in Family Planning”,
September 2000, s. 239–251.

Family Planning Programs: Diverse Solutions for a Global Challenge, Population Reference

Bureau (PRB), Washington, February 1994.

Meeting the Goals of the ICPD: Consequences of Resource Shortfalls up to the Year 2000,

U.N. Population Fund (UNFPA), New York, 12–23 May 1997; wydatki wojskowe obliczone na pod-
stawie: World Military Expenditures and Arms Transfers 1998, U.S. Department of State, Bureau of
Verification and Compliance, Washington, April 2000, s. 61.

Meeting..., op. cit.; Population Issues Briefing Kit, UNFPA, Prographics, New York 2001, s. 23.

Sharon L. Camp, Population: The Critical Decade, „Foreign Policy”, Spring 1993.

Critical Perspectives on Schooling and Fertility in the Developing World, red. Caroline H.

Bledsoe i inni, National Academy Press, Washington 1999.

Tam¿e, s. 3.

Tam¿e.

Caldwell, Barkat-e-Khuda, The First..., op. cit.

Lawrence Summers, The Most Influential Investment, przedruk w: „People and the Planet”,

1993, vol. 2, no 1, s. 10.

Tam¿e.

Pamela Polston, Lowering the Boom: Population Activist Bill Ryerson is Saving the World–

One „Soap” at a Time, „Seven Days”, <www.populationmedia.org/popnews/popnews.html> (6 grudnia
2000 r.).

Tam¿e.

Tam¿e; Kathy Henderson, Telling Stories, Saving Lives: Hope from Soaps, „Ford Foundation

Report”, Fall 2000.

316

Przypisy

Henderson, Telling..., op. cit.

Joel E. Cohen, How Many People Can the Earth Support?, W.W. Norton, New York 1996.

Tam¿e.

World Population..., op. cit.

Wykres10.3: World Population..., op. cit.

Rozdzia³ 11. Narzêdzia przebudowy gospodarki

Porównanie wartoœci ekologicznej i ekonomicznej: rozmowa autora z

ÿ ysteinem Dahle’em na

konferencji prasowej Worldwatch Institute w Aspen, 22 lipca 2001 r.; Eckholm, Chinese Leaders...,
op. cit., China Admits..., op. cit.; ten¿e, Stunned..., op. cit.

List Edwina Clarka z 25 lipca 2001 r.

Ernst U. von Weizsäcker, Jochen Jesinghaus, Ecological Tax Reform, Zed Books, London

1992.

David Malin Roodman, Environmental Tax Shifts Multiplying, w: Vital Signs 2000, op. cit.,

s. 138–139; bud¿et Niemiec: World Fact Book, U.S. Central Intelligence Agency, <www.cia.gov/cia/
publications/factbook>, (sierpieñ 2001 r.); w Danii podatek od sprzeda¿y nowych samochodów sta-
nowi 180% wartoœci, zob. Marjorie Miller, British Car Buyers Taken for a Ride, „Los Angeles Ti-
mes”, 23 July 1999.

David Malin Roodman, Getting the Signals Right: Tax Reform to Protect the Environment and

the Economy, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, May 1997, no 134, s. 11.

David Malin Roodman, The Natural Wealth of Nations, W. W. Norton, New York 1998, s. 189.

Cigarette Price Increase Follows Tobacco Pact, „Agricultural Outlook”, USDA, ERS, Janu-

ary–February 1999.

„Tobacco Situation and Outlook”, USDA, ERS, September 2000, s. 8; „Tobacco Situation and

Outlook”, USDA, ERS, April 2001, s. 5.

Roodman, The Natural..., op. cit., s. 243.

N. Gregory Mankiw, Gas Tax Now!, „Fortune”, 24 May 1999, s. 60.

André de Moor, Peter Calamai, Subsidizing Unsustainable Development, Earth Council, San

José 1997; cyt. w: Barbara Crossette, Subsidies Hurt Environment, Critics Say Before Talks, „New
York Times”, 23 June 1997.

De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit.

Tam¿e, s. 1.

Roodman, The Natural..., op. cit., s. 31.

David Malin Roodman, Reforming Subsidies, w: Lester R. Brown i inni, State of the World

1997, W.W. Norton, New York 1997, s. 132; Roodman, The Natural..., op. cit., s. 42, 81; David
Gardner, Farm Subsidies Under Attack „for Causing Hunger”, „Financial Times”, 28 February 2001;
China to Reform Water Pricing System to Enhance Conservation—Vice Minister, Xinhua, 21 June
2001.

Minister Says Iranian Bakery Must Be Revised to Improve its Nutrition Value, Islamic Repu-

blic News Agency, 31 May 2001; przeliczenie wysokoœci subsydium na 1 mieszkañca na podstawie:
World Population..., op. cit.

Anne Platt McGinn, Rocking the Boat: Conserving Fisheries and Protecting Jobs, „World-

watch Paper”,Washington, Worldwatch Institute, June 1998, no 142, s. 7.

Seth Dunn, King Coal’s Weakening Grip on Power, „World Watch”, September–October 1999,

s. 10–19.

Roodman, The Natural..., op. cit., s. 73.

317

Przypisy

Ciêcia subsydiów: tam¿e, s. 109; China: Environmental..., op. cit.; wykres 11.1: BP Statistical

Review of World Energy 2001, op. cit.; e-mail z BP Amoco do Janet Larsen z Instytutu Polityki na
rzecz Ziemi, czerwiec 2001 r.

Wyr¹b lasów w stanie Wiktoria: Worldwatch Proposes $2000 Tax Cut Per Family to Save the

Planet, komunikat prasowy, Worldwatch Institute, Washington, 12 September 1998; Forest Service
Limits New Road Construction in Most National Forests, USDA, Forest Service, komunikat praso-
wy, Washington, 11 February 1999.

Studium cytowane w: Roodman, Paying..., op. cit., s. 9.

De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit., s. 39.

Douglas Helms, History of the Natural Resources Conservation Service, Natural Resources

Conservation Service, Washington, 31 May 2001.

Historia energetyki wiatrowej w Kalifornii: Colin Woodard, Wind Power Pays Well for Den-

mark, „San Francisco Chronicle”, 23 April 2001.

Tam¿e.

Flavin, Wind..., op. cit., s. 44–45; prognoza 60-procentowego wzrostu: President’s Energy

Plan..., op. cit.

World’s First Sustainable Seafood Products Launched, Marine Stewardship Council, komuni-

kat prasowy, London, 3 March 2000.

Marine Stewardship Council Awards Sustainability Label to Alaska Salmon, komunikat pra-

sowy, London, 5 September 2000.

Tam¿e.

The Forest Industry..., op. cit.

Tam¿e.

Certification: A Future for the World’s Forests, WWF, Forests for Life Campaign, Surrey,

May 2000, s. 4.

Tam¿e; Forests Certified..., op. cit.

The Forest Industry..., op. cit.

Russia Set to Begin Certification of Forests, Russia Works Out System for Mandatory Wood

Certification, Interfax, 5 June 2001.

Summary of Green Pricing Programs, National Renewable Energy Laboratory, Golden, uak-

tualnione 12 lipca 2001 r.

Santa Monica Unanimously Approves RFP Process to Switch All City Facilities to Green

Power, Global Green USA, komunikat prasowy, Los Angeles, 14 October 1998; Oakland: Asmus,
Reaping..., op. cit.

Toyota Motor Sales USA Becomes Firest Green-e Certified Company,

Green Power Network,

komunikat prasowy, San Francisco, 8 May 1998; University of Colorado Students Vote „Yes” for
Wind Power!, CU Environmental Center, komunikat prasowy, Boulder, 17 April 2000; Episcopal
Church Puts Faith into Environmental Action With Switch to Green Power, Center for Resource
Solutions, komunikat prasowy, San Francisco, 11 June 1999.

In Time for Earth Day, Consumers Union Launches, <www.eco-labels.org>, komunikat praso-

wy, Yonkers, 10 April 2001; Information Sheet for Submission of New Proposals for the „Blue An-
gel” Environmental Label, Federal Environmental Agency, Berlin, March 2001, <www.blauer-en-
gel.de>; Canada Environmental Choice: <www.environmentalchoice.com>; U.S. Energy Star:
<www.energystar.gov>.

Roodman, The Natural..., op. cit., s. 15–27.

Australia: John Tierney, A Tale of Two Fisheries, „New York Times Magazine”, 27 August 2000.

318

Przypisy

Richard Schmalensee i inni, An Interim Evaluation of Sulfur Dioxide Emissions Trading, w:

Economics of the Environment, red. Robert N. Stavins, W. W. Norton, New York 2000, s. 455–471;
faktyczna redukcja emisji: tam¿e, s. 460.

Bush Charts Global Warming Course, Associated Press, 6 June 2001.

Wyniki badania opinii publicznej: Roodman, The Natural..., op. cit., s. 243.

De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit., s. 32.

Tam¿e, s. 243; informacje o obu grupach: Taxpayers for Common Sense, <www.taxpayer.net>

(25 lipca 2001 r.); liczba cz³onków TCS: rozmowa z Shanem Rattermanem, 25 lipca 2001 r.

2,500 Economists Agree That Combating Global Warming Need Not Necessarily Harm the

U.S. Economy Nor Living Standards, komunikat prasowy, Oakland, 29 March 2001.

Paul Krugman, Nation in a Jam, „New York Times”, 13 May 2001.

OECD Environmental Outlook, op. cit.

A Brighter Future, „The Economist”, 10 February 2001, s. 6.

Rozdzia³ 12. Jak przyspieszyæ przebudowê?

Robert Nef z Tiroler Wirtschaftsforum w Innsbrucku w rozmowie z autorem, 6 paŸdziernika

1999 r.

Liczba Afrykanów zara¿onych HIV: Anne Hwang, AIDS Erodes Decades of Progress, w: Vital

Signs 2001, op. cit., s. 78–79; dane o poszczególnych krajach: 2001 World Population Data Sheet,
op. cit.

Miêdzynarodowa Konwencja o Regulacji Po³owów Wielorybów podpisana 2 grudnia 1946 r.

w Waszyngtonie wesz³a w ¿ycie 10 listopada 1948 r.: Harvard University, International Environmen-
tal Policy Reference Guide, <environment.harvard.edu/esppa/home.html> (8 lipca 2001 r.); Hilary
French, Environmental Treaties Gain Ground, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 134.

Pierwsza wiadomoœæ o odkryciu dziury ozonowej: J. C. Farman, B. G. Gardiner, J. D. Shan-

klin, Large Losses of Total Ozone in Antarctica Reveal Seasonal ClOx/NOx Interaction, „Nature”, 16
May 1985, s. 207–210; Protokó³ Montrealski podpisany 16 wrzeœnia 1987 r. wszed³ w ¿ycie 1 stycz-
nia 1989 r.: Harvard University, zob. przypis 3; 90-procentowa redukcja: French, Environmental...,
op. cit., s. 135.

Konwencja o Handlu Miêdzynarodowym Zagro¿onymi Gatunkami Dzikiej Fauny i Flory (CI-

TES) podpisana 3 marca 1973 r. w Waszyngtonie wesz³a w ¿ycie 1 lipca 1975 r.; Harvard University,
zob. przypis 3; Greg Frost, Caviar Clampdown Eyed to Help Sturgeon Burgeon, Reuters, 20 June
2001; World Briefing–Russia: Saving the Caspian Sturgeon, „New York Times”, 17 July 2001.

Rola ONZ w powo³aniu Miêdzyrz¹dowego Zespo³u do Oceny Zmian Klimatycznych: Vanessa

Houlder, Keeping a Cool Head in the Global Warming Hothouse, „Financial Times”, 13 March
2001; Randall Mikkelsen, US Abandons Kyoto Climate Pact–A Blow to Europe, Reuters, 29 March
2001.

Rio +10: Time to Get Started, „CSD Update Special Issue”, U.N. Commission on Sustainable

Development, August 2000, <www.johannesburgsummit.org>; Kofi Annan: Keynote Address, Tufts
University Fletcher School of Law and Diplomacy, 20 May 2001.

Dzietnoœæ kobiet w Chinach: 2001 World Population Data Sheet, op. cit.; Energy Policies..., op.

cit.; o Izraelu: Postel, Last Oasis, op. cit., s. 58, 118–119, 128–130, 148, 189; o Korei Po³udniowej: na
podstawie w³asnych obserwacji autora z listopada 2000 r.; o Kostaryce: Background Note: Costa Rica,
U.S. Department of State, April 2001, <www.state.gov/www/background_notes/costa_rica_0600_bgn.html>;
o Niemczech: Roodman, Environmental..., op. cit., s. 138–139; o Islandii: Dunn, The Hydrogen...,
op. cit., s. 14–25; erozja gleby w USA: Agriculture Economic Report Number 794, Washington,

319

Przypisy

January 2001, s. 3; o Holandii: White Bikes Return to Amsterdam, „Bicycle Retailer and Industry
News”, 1 November 1999; o Finlandii: Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.

Platt McGinn, Aquaculture..., op. cit., s. 36–37.

Eugene Linden, Planet of the Year: Endangered Earth, „Time”, 2 January 1989.

Our Precious Planet, „Time”, Special Issue, November 1997.

„Time”, 9 April 2001.

Rozmowa autora z Tadahir¹ Mitsuhashim z gazety „Nihon Kezai Shimbun”, 11 listopada 2000 r.

Farman, Gardiner, Shanklin, Large..., op. cit., przypis 4.

William Drozdiak, U.S. Firms Become „Green” Advocates, „Washington Post”, 24 November

2000.

Przemówienie Johna Browne’a, dyrektora generalnego BP, wyg³oszone 19 maja 1997 r. na

Uniwersytecie Stanforda; przemówienie Michaela Bowlina na 18. dorocznym spotkaniu Cambridge
Energy Research Associates, 9 lutego 1999 r.

Browne, zob. przypis 16; Martha M. Hamilton, Shell Leaves Coalition That Opposes Global

Warming Treaty, „Washington Post”, 22 April 1998.

Keith Bradsher, Ford Announces Its Withdrawal From Global Climate Coalition, „New York

Times”, 7 December 1999; David Goodman, GM Joins DaimlerChrysler, Ford, Quits Global War-
ming Lobby Group, Associated Press, 14 March 2000; Texaco Leaving Anti-Global Warming Treaty
Group, Reuters, 29 February 2000; rzecznik Sierra Club cyt. w: Lester R. Brown, The Rise and Fall
of the Global Climate Coalition, „Earth Policy Alert”, Washington, Earth Policy Institute, 25 July
2000.

O konsorcjum wodorowym: Dunn, The Hydrogen..., op. cit.; ABB Puts Alternative Energy in

the Mainstream, „Environmental Data Services (ENDS) Report 305”, June 2000, s. 3–4.

ABB..., op. cit.

Tam¿e.

Plany strategiczne firmy Dupont: Global Climate Change, Wilmington, 5 June 2001.

Eileen S. Gunn, The Green CEO, „Fortune”, 24 May 1999, s. 190–200.

Tam¿e.

STMicroelectronics Ranked First By Innovest Strategic Value Advisors as World’s Only „AAA”

Eco-Efficient Semiconductor Company, komunikat prasowy, STMicroelectronics (STM), Geneva 31,
October 2000.

Tam¿e; emisja wêgla (pierwiastkowego) oraz Ÿród³a zaopatrzenia w energiê: STMicroelectro-

nics Corporate Environmental Report 1999, STM, Agrate Brianza 1999, s. 17; rozmowa autora z
Pasquale Pistorio przeprowadzona w Tokio, 9 listopada 2000 r.

Pistorio, zob. przypis 27.

Interface oraz Amory Lovins: Gunn, The Green..., op. cit.

Wzrost liczby cz³onków WWF: Curtis Runyan, Action on the Front Lines, „World Watch”,

November–December 1999, s. 14.

World Resources 2000–2001, WRI, Washington 2001.

Greenpeace oraz Brent Spar: S. J. Simmons, Learning to Live with NGOs, „Foreign Policy”,

Fall 1998, s. 90.

Runyan, Action..., op. cit.

A WTO Primer, „Time”, 5 December 2000.

Richard Lacayo, Rage Against the Machine, „Time”, 13 December 1999.

Rozmowa autora z Choi Yulem, dyrektorem generalnym po³udniowokoreañskiej Federacji

Ruchów Ekologicznych, 3 czerwca 1997 r.

320

Przypisy

O miêdzynarodowej kampanii na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych:

<www.icbl.org>, uaktualnione 17 lipca 2001 r.

David Rhode, Ted Turner Plans a $1 Billion Gift for U.N. Agencies, „New York Times”, 19

September 1997; John Donnelly, Bill Gates, Caregiver: The Microsoft Founder is Spending Billions
to Provide Health Services to the World’s Poor, „Boston Globe”, 24 December 2000.

Elissa Sonnenberg, Environmental Hero: Wangari Maathai, „Environmental News Network”,

25 September 2000; Andrew Revkin, The Burning Season: The Murder of Chico Mendes and the
Fight for the Amazon Rain Forest, Plume, New York 1994.

Cigarette..., op. cit.

World Cigarette..., op. cit.; Special Report: World Cigarette Situation, USDA, August 1999;

International Data..., op. cit.

Jacqui Thornton, WHO Looks to Ban Tobacco Advertising Worldwide, Associated Press, 30

January 1999.

Christopher Flavin, Reassessing Nuclear Power: The Fallout From Chernobyl, „Worldwatch

Paper”, Washington, Worldwatch Institute, March 1987, no 75.

Forest Service..., op. cit.

New Forest Service Chief Outlines Plan To Move Into 21st Century, USDA, Forest Service,

komunikat prasowy, Washington, 6 January 1997; stopy deskowe: 1998 Report of the Forest Service,
USDA, Forest Service, Washington, April 1999.

Forestry Cuts..., op. cit.

321

Przypisy

Wykaz tablic

2.1. Przyk³ady topnienia lodów na œwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.1. Liczba prze¿uwaczy hodowlanych w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3.2. Straty w produkcji zwierzêcej spowodowane degradacj¹ ziemi na obszarach suchych . . . . . . 77

4.1. Przyk³ady nowych dziedzin przemys³u w gospodarce ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

4.2. Przyk³ady schy³kowych ga³êzi przemys³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.3. Zawody przysz³oœciowe w gospodarce ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . 117

5.2. Stopa wzrostu zu¿ycia ró¿nych rodzajów energii w latach 1990–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

6.1. „WskaŸniki odpadowe” oraz iloœæ wyrzucanych wyrobów w Stanach Zjednoczonych

w 1997 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

6.2. Wydobycie minera³ów niemetalicznych na œwiecie w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

6.3. Produkcja metali oraz wydobycie rudy niezbêdnej do ich produkcji w 1991 r. . . . . . . . . . . . . . 142

7.1. Produkcja zbo¿a, wo³owiny i baraniny oraz produktów morza na œwiecie

w latach 1950–2000 per capita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

7.2. Zbiory zbo¿a z 1 hektara na œwiecie w latach 1950, 1990 i 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

7.3. Produkcja protein zwierzêcych na œwiecie w latach 1990–2000 wed³ug Ÿróde³

pozyskania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8.1. Zu¿ycie papieru w wybranych krajach w 1999 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

8.2. G³ówne funkcje lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

184

8.3. Obszar lasów dostêpnych i niedostêpnych dla pozyskania drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

8.4. Wtórny przerób makulatury 10 najwiêkszych producentów papieru w 1997 r. . . . . . . . . . . . . 191

8.5. Plantacje drzew w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

9.1. Liczba mieszkañców 10 najwiêkszych metropolii œwiata w latach 1000, 1900 i 2000 . . . . . . . 201

9.2. Roczne koszty przejazdów w niektórych miastach amerykañskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

9.3. Zmiany jakoœci ¿ycia w aglomeracjach Portland i Atlanty od po³owy lat osiemdziesi¹tych

do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

322

Przypisy

9.4. Struktura dojazdów do pracy w wybranych miastach na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych

wed³ug œrodka transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

10.1. Wspó³czynnik dzietnoœci ca³kowitej w wybranych krajach w 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

11.1. Przebudowa systemów podatkowych polegaj¹ca na opodatkowaniu dzia³alnoœci szkodliwej

dla œrodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Wykaz tablic

323

Przypisy

Wykaz wykresów

2.1. Wydzielanie zwi¹zków wêgla przy spalaniu paliw kopalnych na œwiecie w latach

1900–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

2.2. Koncentracja dwutlenku wêgla w atmosferze w latach 1760–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.3. Œrednia temperatura na Ziemi w latach 1866–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.1. Produkcja wo³owiny i baraniny na œwiecie na g³owê ludnoœci w latach 1950–2000 . . . . . . . 77

3.2. Powierzchnia uprawy zbo¿a w Kazachstanie w latach 1960–2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych na œwiecie w latach 1980–2000 . . . . . . . . . . . . 116

5.2. Œredni koszt wytworzenia 1 kWh energii w elektrowniach wiatrowych w Stanach

Zjednoczonych w latach 1982, 1990 i 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

5.3. Sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych na œwiecie w latach 1971–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

5.4. Moc elektrowni geotermicznych na œwiecie w latach 1950–1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

5.5. Zu¿ycie paliw kopalnych na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

6.1. Produkcja stali na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

6.2. Zawartoœæ z³omu w stali produkowanej w Stanach Zjednoczonych w latach

1984–1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

7.1. Zbiory pszenicy z 1 hektara w Meksyku w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

7.2. Powierzchnia gruntów nawadnianych per capita na œwiecie w latach 1950–1998 . . . . . . . . 167

7.3. Produkcja miêsa na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

7.4. Produkcja mleka w Stanach Zjednoczonych i Indiach w latach 1961–2000 . . . . . . . . . . . . . 174

10.1. Roczne tempo wzrostu liczby ludnoœci œwiata w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

10.2. Liczba ludnoœci Bangladeszu i Pakistanu w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostu

do 2050 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

10.3. Liczba ludnoœci na œwiecie w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostu w trzech wariantach

do 2050 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

11.1. Zu¿ycie wêgla w Chinach w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Na ratunek Ziemi, Apele ekologiczne
Niesamowite odkrycie na miarę mitycznej Atlantydy, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA, ●txt RZECZY DZIWNE
Scenariusz uroczystości na Dzień Ziemi - Las, Przyroda i ekologia
Życzenia i wiersze na Dzień Ziemi, Ekologia
konferencja prasowa na miarę firmy
Na ratunek Ziemi na EE
gospodarka polska na przełomie wieków az
Prezentacja uszyta na miare (2)
Odporność na antybiotyki zagrożeniem na miarę terroryzmu
Kultura a gospodarka, teksty na zajęcia
KAŻDA EPOKA TWORZY BOHATERÓW NA MIARĘ SWOICH CZASÓW, KAŻDA EPOKA TWORZY BOHATERÓW NA MIARĘ SWOICH CZ
Mikroekonomia 10 GOSPODARKA?NTRALNIE PLANOWANA NA PRZYKŁADZIE POLSKI
14 Pasze w żywieniu zwierząt w gospodarstwach ekologicznych
09 Rasy bydła mlecznego przydatne do chowu w gospodarstwach ekologicznych
Prawo autorskie na miarę XXI wieku namiary

więcej podobnych podstron