Historia filozofii

Historia filozofii – notatki

Historia filozofii notatki z wykładów.1998-10-09

Wymogi egzaminacyjne: obecno

ść

na wykładach nie jest konieczna, a zdobycie wpisu do indeksu nie

przysparza zbyt du

o trudno

ci. Egzamin jest w sesji letniej:

dwa warianty zdawania egzaminu.

1. Tre

ść

wykładów + pogl

dy i sylwetki wybranych postaci. („Historia filozofii”

Tatarkiewicza – tomy 1 i 2)

Sylwetki do przygotowania:

1.  Tales
2.  Anaksymander
3.  Heraklit
4.  Parmenides
5.  Demokryt
6.  Epikur
7.  Platon
8.  Arystoteles
9.  Plotyn
10.

w. Augustyn

11.

w. Tomasz

12. Kartezjusz
13. Spinoza
14. Leibniz
15. Hume
16. Kant
17. Hegel
18. Marks
19. Comte
20. Nietzsche
21. Husserl
22. Heidegger
23. Sartre

2. Przygotowa

materiał z dwóch ksi

ąŜ

ek:

1. Stefan Sarnowski – „Rozumno

ść

wiat” – próba wprowadzenia do filozofii.

2. Von Aster – „Historia filozofii”

W ostatni pi

tek maja przed sesj

egzaminacyjn

– 12 maja – w sekretariacie wyło

one b

listy, na

których b

terminy egzaminów, na które b

dzie mo

na si

zapisa

. Na li

cie znajdowa

dzie

18 pozycji.

Dy

ury: ul Matejki 34a, pok. 13 w ka

dy czwartek od 9.30 do 11.30

Historia filozofii – notatki

Filozofia – etymologiczne

ródło znajduje si

w staro

ytnej grece, gdzie wyraz ten oznacza

„umiłowanie m

dro

ci”

fileo + sophia

fileo - miłowa

, d

ąŜ

sophia - wiedza, m

dro

ść

Dla Greków „m

dro

ść

„ to znajomo

ść

spraw ludzkich i boskich. Tradycja autorstwo słowa „filozofia”

przypisuje Pitagorasowi.

M

dro

ść

dost

pna jest tylko bogom, zatem człowiekowi pozostaje jedynie umiłowanie

dro

ci i d

ąŜ

enie do wiedzy.

wniosek: wiedza absolutna nie jest człowiekowi dost

pna

wniosek: postulat tolerancji

Program absolutnie pewnej wiedzy próbowali realizowa

Kartezjusz i Husserl. Niestety, nie

udało si

Paul Ricoeler – filozofia przychodzi na

wiat z charakterystyczn

intencj

wypowiedzenia tego co jest,

takim jakim jest – intencja ta ma charakter programowy, nie za

utylitarny i pragmatyczny (jest to

intencja bezinteresowno

ci filozofii).

Swoiste cechy filozofii:

1. maksymalna ogólno

ść

– zamiar uczynienia przedmiotem poznania absolutnie wszystkiego, a nie

tylko jakiej

warstwy, cz

ęś

ci rzeczywisto

ci. Punkt widzenia maksymalnie ogólny.

2. maksymalny krytycyzm – przyjmowanie,

e wszystko mo

e sta

problemem. Nic nie jest

rozstrzygni

te, a rozstrzygni

tym mo

e sta

jedynie własnym wysiłkiem filozofuj

cego.

wg Husserla - filozofowanie jest spraw

osobistej odpowiedzialno

ci filozofuj

cego.

Nale

y odró

cie filozofii od wewn

trz podmiotowej intencji, która wyklucza zakładanie czego

dogmatycznie z góry, od zewn

trznej charakterystyki rezultatów czyjej

działalno

ci filozoficznej, które

mog

posiada

wła

ciwo

ci zbli

one do ró

nych historycznych kierunków filozoficznych.

Skoro filozofia chce uczyni

swym przedmiotem wszystko, wszystko rozumie

, musi obj

ąć

tym

równie

własne rozumienie. Od czasów Kanta upowszechnia si

wiadomo

ść

e poznanie i

rozumienie maj

charakter czynny. Rozumienie współkształtuje rozumiane.

Problemy (trudno

ci) uprawomocnienia wiedzy filozoficznej:

1. Cało

ci bytu, wszystkiego nie daje si

obj

ąć

wiadczeniem. Je

li nauka nie daje si

rozstrzyga

, która dziedzina jest najwa

niejsza.

2. Do

wiadczenie przynosi pewne faktyczno

ci, ale nie konieczno

ci.

3. Poznanie ma zapewne charakter po

redni – poznajemy rzeczywisto

ść

poprzez wra

enia, trudno

dowie

ść

, w jakiej relacji pozostaje struktura rzeczywisto

ci do struktury wra

4. Poznanie ma zapewne charakter czynny (aktywny), a rozumiej

ce współkształtuje rozumiane.

5. Poznanie wydaje si

mie

charakter relatywny i sytuacyjny.

Filozofia chce by

refleksj

racjonaln

, dziełem rozumu. Chce, aby jej twierdzenia posiadały

przekonuj

ce uzasadnienia.

Historia filozofii – notatki

Działy filozofii

1. Teoria bytu (inaczej: metafizyka, ontologia) – metafizyka oznacza etymologicznie „po fizyce”,

ontologia oznacza „nauka o b

cym, o tym co jest”

Dawniej okre

tych u

ywano zamiennie. Od czasu Husserla zwykle traktuje si

metafizyk

jako

refleksj

nad tym, co jest nad bytem rzeczywistym, a ontologi

jako refleksj

nad bytem

liwym. Byty mo

liwe s

szerszym zespołem mo

liwo

ci.

ontologia

metafizyka

Teoria bytu zajmuje si

bytem, struktur

, warstwami poznania.

2. Teoria poznania. Dzieli si

na dwa działy:

a. gnoseologia
b. epistemologia

ywane zamiennie albo przy stosowaniu poj

cia „gnoseologia” do czynno

ci i aktów poznania.

Teoria poznania zajmuje si

ródła,

2.  rodzaje
3.  ogólne metody poznania,
4.  kryteria prawdy

3. Aksjologia – refleksja nad warto

ciami. Zajmuje si

1. genezy warto

2. hierarchie warto

3. relacje mi

dzy ró

nymi typami warto

Dzieli si

na działy :

etyka – teoria warto

ci moralnych. Przedmiotem s

: oceny moralne, problem dobra i zła itd.

estetyka – teoria pi

kna i sztuki. Przedmiotem refleksji s

wła

ciwo

ci prze

ycia estetycznego.

W koncepcjach tradycyjnych przynajmniej do czasów Kartezjusza (pierwsza połowa XVII wieku),
podstaw

systemów filozoficznych była teoria bytu (metafizyka). Sposób rozstrzygni

cia

podstawowych problemów teorii bytu i przyjmowanych tam zało

okre

lał z góry w znacznym

stopniu sposób uj

cia, postawienia i rozwi

zywania problemów ze sfery teorii poznania, teorii

warto

ci, a tak

e antropologii – jego istot

, warto

ciami które go obowi

zuj

itd.

Filozofia jest najbardziej samo

wiadom

form

ekspresji kulturowej. Mo

na zatem s

dzi

e nosi w

sobie pewne wła

ciwo

ci epoki w której powstaje. St

d najbardziej podstawowy podział dzieł filozofii

pokrywa si

z zasadniczym podziałem historycznym – np. staro

ytno

ść

– filozofia staro

ytno

ci.

Filozofia pragnie wyrazi

prawdy uniwersalne, wykraczaj

ce poza horyzont epoki. Dzi

ki temu mo

mówi

o pewnej wspólnocie filozofii w ogóle. – np. Platon, Arystoteles.

Historia filozofii – notatki

Tales z Miletu –

w. VII – VI.

Uznany za pierwszego filozofa. Postawił pytanie: „Co stanowi zasad

wiata?” Udzielił

odpowiedzi – „woda”; „ bo wszystko pochodzi z wody i wszystko jest wod

”. Jako uzasadnienie

podał

e : „

wiat jest o

ywion

cało

, a wszystko co

ywe jest wilgotne, suche obumiera”.

Tales rzeczywi

cie jako pierwszy postawił pytanie (pytanie pozorne zakłada odgórnie znan

odpowied

), niczego z góry nie zakładał i podj

ł nieuprzedzone wysiłki poznawcze. Niewiadom

jest

zasada, wiadom

jest to,

e zasada istnieje. Pytanie to w swym zasadniczym zarysie mo

na uzna

podstawowe dla całej tradycyjnej, przedkartezja

skiej filozofii.

wiat był traktowany w du

ym stopniu

jako bezproblematyczny i oczywisty. Z czasem gdy rozwój nauk szczegółowych pokazał zło

ono

ść

wiata znanego z do

wiadczenia, jego wyja

nienie filozofia im zostawiła, nadal pytaj

c o zasad

Zasada = Arche (grec.)

Zasada to:

•

pierwotna prasubstancja (esencjonalna podstawa bytu)

•

stała natura

Niektórzy badacze zwracaj

uwag

na niemitologiczny charakter odpowiedzi i proponowane przez

Talesa uzasadnienie. Próbuje on przedstawi

uzasadnienie nie opieraj

ce si

na mitologii, lecz

wył

cznie na rozumowaniu i obserwacji.

Anaksymander z Miletu

ok. VII-VI.

Ucze

Talesa, który ponowił pytanie Talesa o zasad

wiata. By na nie odpowiedzie

, zapytał: „Czy

woda mo

e by

zasad

wiata?”, a nast

pnie: „co mo

e by

zasad

jako zasad

?”

Arystotelesowska rekonstrukcja rozumowania Anaksymandra: „Wszystko, albo jest zasad

albo pochodzi od zasady.”

„Co nie mo

e pochodzi

od zasady?” – „Tylko bezkres (niesko

czono

ść

), gdy

li by

miał zasad

, byłby przez ni

ograniczany, a wi

c nie byłby bezkresem. Zatem bezkres jest

zasad

wszech

wiata.”

wiat według Anaksymandra wyłonił si

poprzez wydzielanie przeciwie

stw

(ciepło – zimno), a nast

pnie stanów skupienia. Ziemia jako najci

ęŜ

sza skupiła si

rodku, a wokół

niej coraz l

ejsze i coraz gor

tsze

ywioły. Cz

ęść

wody wyparowała, st

d mamy l

dy i chmury. Ogie

rozerwał si

i utworzył ciała niebieskie.

Uwa

a si

koncepcj

Anaksymandra za pierwsz

niemitologiczn

koncepcj

wyja

niaj

powstanie i

porz

dek

wiata. Pokrewie

stwo jej do wyja

nie

mitologicznych jest jednak obecne, np. znaczenie

wyodr

bniania i

cierania przeciwie

stw koresponduje z licznymi koncepcjami mitologicznymi

obja

niaj

cymi powstanie

wiata z antagonizmem rodz

cych si

kolejno bóstw.

Ziemia

Woda

Powietrze

Ogień

Historia filozofii – notatki

Heraklit z Efezu –

VI -V w p.n.e.

wiat cechuje powszechna zmienno

ść

. Nie ma bytu (czego

stałego), jest stawanie si

. Wszystko jest

zmienne, a w przepływie rzeczy zacieraj

przeciwie

stwa. Skoro wszystko jest zmienne, stała jest

zmienno

ść

;

lej – stały jest porz

dek dokonywania si

zmian. Porz

dek ten bierze si

wszystkim rz

dzi jedna siła. Je

li jedna siła rz

dzi całym

wiatem, to rz

dzi ona równie

człowiekiem.

Człowiekiem rz

dzi rozum, zatem rozum rz

dzi całym

wiatem. Tym kosmicznym rozumem jest

logos. W tym cyklicznym procesie ruchu w dół i w gór

ogie

przemienia si

kolejno w wod

powietrze, ziemi

i znów w ogie

. W jego koncepcji obecne jest implicite (bezwiednie) zało

enie o

samo

ci bytu i praw my

li. Dlatego je

li z analizy poj

cia powszechnej zmienno

ci wynika stało

ść

to mo

e by

ona traktowana jako charakterystyka rzeczywi

cie istniej

cego bytu. Samo zało

enie

owej to

samo

ci wydaje si

jednak nieco w

tpliwe. Obecne s

w tej koncepcji przejawy

bezwiednej projekcji antropomorfizuj

cej i socjomorfizuj

cej

wiat.

Podobnie obecne s

tutaj

lady cyklicznej koncepcji przemian

wiata typowej dla dawnych religii

kosmicznych.

Parmenides z Elei –

c w p.n.e.

Wyszedł od przyj

cia dwóch aksjomatów uwa

anych za pewne:

•

Byt jest, a niebytu nie ma

•

Byt i my

lenie s

same

Tym samym jest my

l i rzecz której ona dotyczy, bo nie znajdziesz my

li bez czego

istniej

cego, co

wypowiada si

w my

li. Z aksjomatów tych wydedukował Parmenides cał

koncepcj

bytu. Jego

zdaniem, byt charakteryzuje wieczno

ść

, nieruchomo

ść

, niezmienno

ść

, niepodzielno

ść

, stało

ść

jedyno

ść

, kulisto

ść

. Teza o to

samo

ci bytu i my

lenia jest koniecznie obecna w jego dedukcji

wła

ciwo

ci bytu, gdy

czysto logicznej analizie poj

cia bytu nadaje charakter ontologiczny.

samo

ść

bytu i my

lenia była u greków zwi

zana z prze

wiadczeniem o biernym charakterze

poznania, zgodnie z którym my

lenie odtwarza porz

dek bytu. Tkwiła w tym w sposób niejawny

pewna ambiwalencja. Zwolennikom biernej koncepcji poznania uto

samiaj

cym prawa bytu z prawami

li wydawało si

e dostosowuj

oni prawa my

li do praw bytu, podczas gdy w rzeczywisto

ci było

raczej odwrotnie. Obraz bytu dostosowywali oni do wyników swych poj

ciowych rozumowa

Parmenides jako pierwszy

wiadomie posłu

ył si

dedukcj

przy wyprowadzaniu koncepcji bytu, a

tak

e uznał logiczn

niesprzeczno

ść

jako czynnik konieczny dla jakiejkolwiek warto

ci poznawczej

dej teorii. Koncepcja która dopuszcza sprzeczno

ść

, posiada zerow

warto

ść

poznawcz

Koncepcja ta, wykluczaj

c istnienie jakichkolwiek konkretyzacji, specyfikacji społecznych i

kulturowych zarazem ujawnia, cho

de facto nie mo

e tego czyni

, obecno

ść

pewnych partykularnych

specyfikacji i preferencji kulturowych, np. przy uzasadnianiu kulisto

ci bytu. Koncepcja Parmenidesa

zakładaj

ca istnienie jednego, niezró

nicowanego bytu nie nadawała si

dla potrzeb pozytywnego

wyja

niania przyrody i struktury ró

norodno

ci zmian. Odmawiała ona nawet realno

ci wszelkiemu

zró

nicowaniu i zmienno

ci. Uniemo

liwiała wyja

nienie ich powstania. Dlatego nast

pcy

Parmenidesa próbowali odj

ąć

nieco sztywno

ci parmenidyjskiemu bytowi kawałkuj

c go na elementy

, albo strukturalizuj

c wewn

trznie. Rzeczywisto

ść

pojmowali jako sum

wewn

trznych elementów, a

wszelkie zmiany ich przemieszczaniem si

WYJA

NIANIE – wyja

to sprowadzi

bardziej ró

norodnego do mniej do mniej

ró

norodnego, zmiennego do stałego, wielorakiego do jedno

ci. Sprowadzanie zewn

trznego

do wewn

trznego. Pozornego do istotnego, nierzeczywistego (pseudorzeczywistego) do

rzeczywistego,

wieckiego do sakralnego, zale

nego (determinowanego) do niezale

nego

(determinuj

cego).

Rzecz ujmuj

c modelowo, proces wyja

niania przechodzi pewn

ewolucj

, staje si

mniej

maksymalistyczny. O ile wcze

niej starano si

sprowadzi

ró

norako

ść

i ró

norodno

ść

absolutnej i stałej jedno

ci, np. do pierwszej przyczyny, tak coraz pó

niej zadowalano si

sto sprawdzaniem do jedynie wzgl

dnie wi

kszej stało

ci, jedno

ci.

Grecy uwaŜali kulę za najdoskonalszą bryłę, toteŜ byt kulisty oznacza w tej koncepcji to, Ŝe jest on wszędzie i

jest nieskończony.

Historia filozofii – notatki

Podstawowe typy wyja

niania:

1. Kauzalne w w

ęŜ

szym znaczeniu – wskazuje na działanie determinacji przyczynowo –

skutkowych, i tym obja

nia stan istniej

cy.

2. Teleologiczne (cało

ciowe) – obja

nia stan istniej

cy przez wskazywanie celów, na które jest

nakierowane.

Od czego zale

y i jakim typem wyja

niania

wiata mo

emy si

posługiwa

Na gruncie biernej koncepcji poznania, działanie zale

y od sposobu w jaki

wiat został

zorganizowany i uporz

dkowany.

Kierunek wyja

niania jest odwrotny do kierunku determinacji (sprowadza si

Demokryt z Abdery

(V-IV w p.n.e.)

Według Demokryta

wiat składa si

z atomów i pró

ni na poziomie elementarnym rzeczywisto

ci oraz

rzeczy podlegaj

cych zmianom w warstwie zjawiskowej (zmysłowej). Atomy dziel

na gatunki,

których jest wiele, ale w obr

bie gatunków atomy s

jednakowe. Ró

ne rodzaje atomów wpływaj

to, jakie wła

ciwo

ci posiadaj

rzeczy i zjawiska z nich stworzone. Atomy nie podlegaj

zmianom,

natomiast pozostaj

c w ruchu tworz

ró

norakie układy, powoduj

c przemieszczanie si

i zmienno

ść

rzeczy. Atomy posiadaj

tylko wła

ciwo

ci ilo

ciowe, tzn. wielko

ść

i kształt. Nie posiadaj

własno

jako

ciowych, takich jak barwa, czy smak i zapach. Doznawanie tych jako

ci przez człowieka jest

zatem subiektywne, ale nie dowolne, bo np. atomy okr

głe i gładkie postrzegamy jako białe, szorstkie i

kanciaste jako szare. Zmienno

ść

rzeczy według Demokryta spowodowana jest ruchem atomów.

Uwagi, komentarze, w

tpliwo

ci:

Koncepcja ta nie jest w stanie uprawomocni

swoich podstaw bez popadania w bł

dne koło.

Zmienno

ść

rzeczy tłumaczy ruchem atomów. Na pytanie – sk

d wiemy o ruchu atomów i ich istnieniu -

wskazuje na istnienie rzeczy i ich zmienno

ść

Programowo koncepcja ta zakłada kauzalne wyja

nianie

wiata, ale Demokryt nie jest tu

konsekwentny, gdy

twierdzi

e: jednym i tym samym jest przeznaczenie, sprawiedliwo

ść

, opatrzno

ść

i twórca

wiata.

Materializm Demokryta wydaje si

ść

deklaratywny, np. atomom przypisuje cechy do

ść

typowe dla bytów idealnych, min. Wieczno

ść

i niezmienno

ść

. U Demokryta mamy tylko

charakterystyk

atomów. Nic nie mówi on o pró

ni. Je

li istniej

i atomy, i pró

nie, to jedno i drugie

jest bytem, zatem przy zało

eniu to

samo

ci my

lenia i bytu, i atomy, i pró

nia powinny by

poznawalne. Brak charakterystyki pró

ni wskazuje na w

tpliwo

ść

tezy o to

samo

ci bytu i my

lenia

jako podstawy do uprawomocnienia wiedzy o bycie. Demokryt był niekonsekwentny twierdz

istniej

tylko atomy i pró

nia, i dodaj

e byt nie bardziej istnieje od niebytu.

Historia filozofii – notatki

Epikur z Samos –

(IV – III)

Celem jest szcz

ęś

cie, brak cierpie

, wszelkie przyjemno

ci. Dlaczego mamy si

mierci,

eli gdy my jeste

my to jej nie ma, a gdy nas nie ma, to

mier

jest?

wiat składa si

z atomów i pró

ni, a atomy pod wpływem ci

ęŜ

ci poruszaj

na ogół

ruchem prostoliniowym z góry na dół, ze stał

, cho

nie dla wszystkich gatunków atomów jednakow

dko

Zmienno

ść

cykliczna – gdyby dotyczyło to zawsze wszystkich atomów, mieliby

my do czynienia z

cykliczn

koncepcj

zmiany w sferze rzeczy, powtórzenia byłyby identyczne, a wolno

ść

tpliwa.

Epikur wprowadził zało

enie,

e niektóre, nieliczne atomy mog

uwalnia

spod determinacji i

porusza

w sposób swobodny. Wtedy zmiany w

wiecie rzeczy zachowuj

ogólnie cykliczny

charakter, co odpowiada mitologicznej koncepcji czasu, ale powtórzenia nie s

identyczne –

przychodzi wiosna, ale ju

inna.

liwo

ść

uwolnienia si

ze strefy determinacji w warstwie esencjalnej miała by

równie

podstaw

dla obja

niania, jak mo

liwa jest wolno

ść

wiecie rzeczy, w którym

yje człowiek. Była to

tzw. Koncepcja parenklizy – uwalniania si

atomów od determinizmu.

Problemy zwi

zane z próbami obja

niania fenomenu wolno

ci na gruncie koncepcji

bytu (w sposób metafizyczny)

Klasyczne typy obja

nie

Typ epikurejski

– koncepcja parenklizy (uwalnianie atomów)

•

Koncepcja ta rozpoławia rzeczywisto

ść

na dwie odmienne sfery determinacji i indeterminacji,

nie mówi

c nic o genezie podziału i charakterze powi

•

Nie wiadomo w jaki sposób wyj

cie atomów poza determinacj

e obja

nia

wolno

ść

jednostki ludzkiej. Wła

ciwie mamy tu nadal do czynienia z pewnym sposobem

„determinacji”, gdy

wyj

cie atomu poza sfer

determinacji ma powodowa

wej

cie atomu w

sfer

wolno

ci. Co prawda brak jest reguł w my

leniu jest zdolno

poszczególnych

atomów pewnego typu, zatem wolno

ść

rodzi si

w tej samej sferze rzeczywisto

ci co

wiadomo

ść

•

Nie wiadomo natomiast, sk

d bierze si

wówczas jedno

ść

wiadomo

ci.

Typ stoicki

– koncepcja wolno

ci jako u

wiadomionej konieczno

ci.

•

Koncepcja wolno

ci jako u

wiadomionej konieczno

ci wymaga zało

enia esencjalnej

samo

ci rozumu jednostki oraz kosmicznego rozumu rz

cego

wiatem.

•

Wymaga to pełnej jedno

ci, czyli monizmu rzeczywisto

ci.

•

Tylko wtedy podporz

dkowanie si

jednostki jest czym

koniecznym i nie jest uleganiem

czemu

innemu i odr

bnemu. Wówczas nie wiadomo jednak co t

jednostk

wyodr

bnia.

Wolna jest ona tylko wtedy, gdy nie jest jednostk

. W

tpliwa jest jednostkowo

ść

i wolno

ść

jednostkowa.

Próby ugruntowania metafizycznego (opartego na klasycznej koncepcji bytu), zdaj

prowadzi

do antynomii determinizmu ( i wolno

ci w sensie indeterministycznym) i poznania.

Albo mamy determinizm i w

wiecie panuje porz

dek i mo

emy zatem

wiat pozna

(wyja

nie ma jednak wolno

ci. Je

li panuje indeterminizm, to by

e mo

liwa jest wolno

ść

wiat

jednak przestaje by

uporz

dkowany, wyja

niony i w tym sensie poznawalny.

Historia filozofii – notatki

Pó

niejsze stanowiska:

•

Hume (XVIII)

– spór determinizmu z indeterminizmem jest nierozstrzygalny, zatem nale

od niego uniezale

problem wolno

ci i uzna

e jeste

my wolni wtedy, gdy mo

emy

działa

stosownie do decyzji własnej woli nie rozstrzygaj

c tego, czy wola nasza sama w

sobie jest wolna, czy te

nie.

•

Kant (XVIII-XIX)

– nie jeste

my w stanie dowie

ść

, jak mo

liwa jest nasza wolno

ść

i czy

jeste

my wolni, gdy

tylko wtedy mo

emy wyst

jako podmiot moralny. Wolno

ść

jest

postulatem rozumu praktycznego.

Bł

dne koło u atomistów: Rzeczy widzimy dzi

ki temu, i

emituj

one ze swej powierzchni

miniaturowe kopie siebie – malutkie układy atomów b

ce ich miniaturow

podobizn

(Empedokles), czyli o rzeczach informuje nas ruch atomów – przemieszczanie si

tych kopii w

przestrzeni, co jednak informuje nas o ruchu atomów. Sk

d o nich wiemy? – Ze zmienno

ci i

przemieszczania si

rzeczy.

Historia filozofii – notatki

Platon (Arystokles) –

427- 347 p.n.e.

•

(Za Sokratesem) Dostrzegł problemy jakie stoj

przed filozofi

, je

li chce by

ona wiedz

poj

ciow

(wyra

w poj

ciach).

•

Problem: „Jak (dlaczego?) mo

liwa jest poj

ciowa (ogólna) wiedza o

wiecie?”

•

Rozwini

cie: „Skoro poznanie ma charakter bierny (polega na odtworzeniu), to poj

cia

zawieraj

wiedz

li posiadaj

jaki

przedmiot rzeczywisty. Własno

ci przedmiotów

musz

odzwierciedla

wła

ciwo

ci swoich przedmiotów.”

•

Wła

ciwo

poj

ęć

jest ogólno

ść

i niezmienno

ść

•

Przedmioty poj

ęć

maj

te same wła

ciwo

ci co poj

cia, czyli ogólno

ść

i niezmienno

ść

•

Rzeczy znane z do

wiadczenia wła

ciwo

ci tych nie posiadaj

, s

bowiem jednostkowe i

zmienne; zatem nie s

one przedmiotem poj

ęć

•

Poniewa

według Platona w poj

ciach mamy wiedz

pewn

i bezwzgl

, to musi istnie

byt,

który jest przedmiotem poj

ęć

: ogólny i niezmienny, czyli byt idealny – s

nim idee.

•

Poj

ciowa wiedza o ideach jest mo

liwa, gdy

posiadaj

one poj

ciow

natur

, tj. tak

, która

e by

wyra

ona w poj

ciach.

•

Powstaje pytanie: Czy i na jakiej podstawie mo

liwa jest równie

wiedza o rzeczach

wiata

zmysłowego? (

wiata rzeczy jednostkowych i zmiennych)

•

Odpowied

: Jest mo

liwa w stopniu, w jakim jest on podobny, a jest, do

wiata idei.

Przejawami podobie

stwa s

w nim w szczególno

ci pierwiastki ogólno

ci i

niezmienno

ci.

Czym s

idee, sk

d si

wzi

ło i na czym polega podobie

stwo rzeczy do nich?

Interpretacja metafizyczna:

Teoria bytu jest tutaj podstaw

i ogólnie okre

la charakter teorii poznania, teori

warto

ci,

antropologii filozoficznej, teorii filozofii polityki itp.

•

Na pocz

tku istniały: Chaos, Demiurg i Idee.

Dobry Demiurg widz

c marno

ść

chaosu, ukształtował go na wzór idei,

eby był on mo

liwie najlepszy. W rezultacie, powstał

wiat zmysłowy, w pewnej cz

ęś

ci podobny do idealnego wzoru, ale nie udało si

to zupełnie,

gdy

przeszkodziła temu marno

ść

pratworzywa. Mamy zatem dwa rodzaje bytu: jeden jest

doskonały, wieczny, niezmienny, ogólny; i jest to byt idei, a drugi jest niedoskonały,
przemijaj

cy, zmienny i jednostkowy. Jest to byt rzeczy.

•

W teorii poznania:

Mamy dwa rodzaje wiedzy: rozumowa i zmysłowa. Wiedza

rozumowa jest pewna,

cisła, ogólna, i nie ulegaj

ca dezaktualizacji, a wiedza zmysłowa jest

nie

cisła, przemijaj

ca, niepewna. Jest tak dlatego,

e wła

ciwo

ci wiedzy zale

Ŝą

wła

ciwo

ci jej przedmiotu.

Wiedza rozumowa (wg Platona) jest tre

ciowo niezale

na od wiedzy zmysłowej, a jej

zdobywanie polega na przypominaniu sobie wiedzy o ideach, któr

to posiada dusza.

Poznanie zmysłowe jest co najwy

ej bod

cem do przypomnienia sobie tamtej wiedzy,

której tre

ść

okre

lona jest ju

wcze

niej.

Problem: Czy koncepcji Platona odpowiada kauzalny, czy te

teleologiczny sposób

wyja

niania?

Odpowied

: Upraszczaj

c, mo

na powiedzie

e wszelkie przejawy braku podobie

stwa

rzeczy do idei nale

y wyja

nia

kauzalnie, nie s

one bowiem realizacj

adnego celu .

Natomiast przejawy podobie

stwa wymagaj

uwzgl

dnienia równie

, cho

nie koniecznie

wył

cznie, wyja

nie

teleologicznych.

Wyja

nienia kauzalne i teleologiczne w pewnym sensie dopełniaj

wzajemnie:

wiat

został zbudowany na kształt idei, co było celem Demiurga, ale akt ten determinowany był
równie

dobroci

Demiurga w sytuacji kontrastu mi

dzy marno

chaosu, a

doskonało

idei.

Przy obja

nianiu

wiata zmysłowego jest on odnoszony do

wiata idei, który jako bardziej

ogólny, niezmienny itd., pozwala na uproszczenie, które jest rdzeniem wyja

niania.

Historia filozofii – notatki

Zarazem jego strukturalizacja (idei jest wiele, cho

tworz

uporz

dkowany system), w

przeciwie

stwie do parmenidejskiego bytu koreluje jako

ze zró

nicowaniem

wiata

zmysłowego.

•

W teorii warto

ci:

Istnieje pewna niewspółmierno

ść

, nawet przeciwstawno

ść

warto

idealnych i warto

ci zmysłowych, cielesnych z materialnymi. Wszystkie rzeczywiste, a nie

pozorne warto

ci s

wzajemnie zgodne (coincidentia oppositorum), a ich porz

dek i

ponadludzki absolutny status okre

la hierarchia warto

ci wyra

ona przez hierarchi

idei:

idea dobra

idea prawdy

idea pi

kna

•

W antropologii filozoficznej:

U Platona mo

na mówi

o koncepcji mikrokosmosu

zwi

zanej z makroantropomorficzn

percepcj

wiata.

Dualizmowi bytu w ogóle odpowiada dualizm niematerialnej, wiecznej duszy ludzkiej i
przemijaj

cego ciała.

Pojawi si

tzw. teoria w

drówki dusz, która posiada sens teorio-poznawczy , tzn. dusza

odł

czona od ciała przebywa w

ród idei i posiada wiedz

na ich temat; ł

c si

kolejnym ciałem pogr

ąŜ

a si

w cielesno

ść

, traci wiedz

o ideach i mo

e j

sobie co

najwy

ej przypomina

Pozostaje obja

, dlaczego ludzie na ogół nie wiedz

o istnieniu

wiata idealnego:

Platon posługuje si

mitem o jaskini, według którego ludzie uwi

zieni w niej widz

tylko cienie rzeczywisto

ci, a poniewa

jest to jedyna realno

ść

któr

dostrzegaj

, bior

za sam

rzeczywisto

ść

•

W teorii polityki:

Dualizm bytu znajduje odpowiednik w wyra

nym podziale na

cych i rz

dzonych, oraz w kastowo

ci społecze

stwa.

Demokracja jest złym ustrojem, poniewa

sprowadza poziom decyzji politycznych do

przeci

tnego, a rz

dzenie wymaga przede wszystkim wiedzy o ideach.

Powinni wi

c rz

dzi

drcy, poniewa

oni t

wiedz

posiadaj

Gwarancj

, by m

drcy działali zgodnie z interesem całego pa

stwa, a nie tylko swoim

własnym, jest przede wszystkim intelektualizm etyczny, zgodnie z którym, według
Platona, wiedza o prawdziwym dobru prowadzi do dobrego post

powania.

Na wszelki wypadek Platon proponował wprowadzi

pewne zabezpieczenia dodatkowe,

np. zniesienie własno

ci prywatnej w

ród warstwy rz

cej.

Interpretacja niemetafizczna:

Idee s

tu aprioryczn

dan

umysłu wiedzy zmysłowej, tzn. tym, co umysłowi musi by

dane, aby

liwa była wiedza zmysłowa.

•

Mimo

e w

wiecie nie ma niczego naprawd

równego, kolistego itd., my mówi

c o

czym

e jest równe b

nie, dobrym lub kiepskim kołem, musimy wpierw rozumie

ide

równo

ci i kolisto

ci.

•

Idea zatem to co

, dzi

ki czemu jak

ąś

rzecz rozumiemy; rozumie

, to znaczy

zna

jego ide

•

Gdyby jednak chcie

wyj

ść

poza ide

rzeczy i zapyta

o to, co to jest idea, i zacz

ąć

odpowiada

„idea jest tym, a tym” wskazuj

c przy tym cokolwiek, całe rozumowanie

okazałoby si

chybione; wówczas bowiem zasad

wyja

niania wyja

niono by przez to, co

przy u

yciu tej zasady ma by

wyja

nione.

Historia filozofii – notatki

Arystoteles ze Stagiry -

384-322 p.n.e.

Był uczniem Platona , ale z czasem odszedł od jego szkoły, zakładaj

c własn

, tzw. perypatetyczn

Punktem wyj

cia dla dzieła Arystotelesa była krytyka plato

skiej teorii idei.

Według Arystotelesa:

•

Idee s

hipostazami

poj

ęć

ogólnych, a nie

adn

realno

(domniemanymi realnymi

odpowiednikami poj

ęć

•

Idee niczego nie wyja

niaj

, gdy

de facto musiało by by

ich wi

cej ni

rzeczy ; zatem

uproszczenie jest podstaw

wyja

niania.

•

li ka

dy zbiór rzeczy ma swoj

ide

, to równie

zbiór tych rzeczy i jego idea powinien mie

swoj

ide

. Idee s

c zb

dnymi fikcjami; zb

dne, bo s

hipostazami, a fikcyjne, bo niczego

nie wyja

niaj

Problem: jak jest mo

liwa ogólna poj

ciowa wiedza o jednostkowym zmiennym bycie, je

poznanie ma charakter bierny, za

wiedza pewna zawarta jest w poj

ciach ogólnych, a

bytu ogólnego nie ma?

W teorii bytu

Istniej

substancje jednostkowe (istnieje te

poza nimi czysta forma) i ka

da z nich zło

ona jest z

formy i materii, które samodzielnie nie istniej

, dopiero ich zło

enie funduje samodzielny byt – jest to

tzw. hylemorfizm. Hylemorfizm obja

nia równie

dynamik

wiata i jej prawidłowo

ci; forma jest

energi

, pierwiastkiem czynnym – kształtuj

cym, a materia jest potencj

, pierwiastkiem biernym –

kształtowanym.

•

Zmianie ulegaj

tylko substancje hylemorficzne

, a zmienno

ść

jest procesem kształtowania

materii przez Form

, tak by w efekcie swojego rozwoju substancja uzyskała posta

zgodn

natur

okre

lon

przez form

•

Forma jest w substancji przyczyn

i celem rozwoju.

•

Poza

wiatem hylemorficznych substancji istnieje Czysta Forma która na zasadzie na zasadzie

nieruchomej atrakcji wzbudza we wszystkich substancjach jednostkowych proces kształtowania
materii przez form

tak, by osi

ąć

maksymalne czyste podobie

stwo do czystej formy. Nie

jest to efektywnie osi

galne, gdy

materia jest z substancji jednostkowych nieusuwalna i

dlatego te

pierwiastek jednostkowy (jego no

nikiem jest materia) nie jest w

wiecie

hylemorficznym usuwalny.

•

Odniesienie dynamiki wszystkich substancji jednostkowych do czystej formy powoduje

wszech

wiat jest jednolitym procesem kauzalno – teleologicznym, gdy

Czysta Forma jest

pierwsz

przyczyn

i ostatecznym celem dynamiki

wiata.

Czysta forma jest my

leniem samego siebie, nie mo

e zatem posiada

samowiedzy,

gdy

ta zakładałaby dwoisto

ść

, rozdwojenie na podmiot i przedmiot, a Czysta Forma jest

bytem prostym.

•

Czysta Forma nie wie nic o

wiecie zewn

trznym – hylemorficznym, gdy

skoro zgodnie z

biern

koncepcj

poznania podmiot przystosowuje si

do przedmiotu, odtwarzaj

c jego

wła

ciwo

ci, to my

c o czym

gorszym, niestałym, to Czysta Forma uległaby podobnej

degradacji. Nie wiedz

c nic o

wiecie zewn

trznym nie mo

e ona by

równie

dla niego

opatrzno

Hipostaza – błąd logiczny polegający na przypisywaniu realnego istnienia tzw. obiektom idealnym (jak dobro,

postęp); uprzedmiotowienie pojęcia, abstrakcji. - gr. hypostasis - „podstawa; substancja; rzeczywistość”

Czy istnieją zatem substancje niehylemorficzne? Jeśli tak, to mógłby to być Bóg? (pytanie autora)

Historia filozofii – notatki

•

wiat dzieli si

na dwie sfery z Ziemi

rodku: na sfer

podksi

ęŜ

ycow

i na sfer

nadksi

ęŜ

ycow

. O ile w sferze nadksi

ęŜ

ycowej panuje pełna regularno

ść

, cykliczno

ść

uporz

dkowanie, ruch kołowy, to w sferze podksi

ęŜ

ycowej takiej regularno

ci i porz

dku nie ma

– np. ruchy dziel

na samorzutne i wymuszone. Samorzutne o takie ruchy, które słu

Ŝą

temu, aby ka

de ciało zaj

ło miejsce zgodne ze sw

natur

, a ruchy wymuszone s

efektem

kolizji ró

nych ciał.

W teorii poznania

Forma wyra

a substancj

, warto

ci ogólne natomiast materia jednostkowe.

•

Arystoteles wprowadza te

poj

cie materii pierwszej, które oznacza nieokre

lono

ść

jaka

powstałaby po wyabstrahowaniu z rzeczy wszelkiej formy, czyli wszelkiej ograniczono

ci.

•

Wiedza poj

ciowa o

wiecie jednostkowym – zmysłowym jest mo

liwa, poniewa

tkwi w

substancjach jednostkowych pierwiastek ogólny – forma. Ona jest przedmiotem poj

ęć

i dzi

ki jej

obecno

ci w substancjach mo

emy mie

o nich wiedz

poj

ciow

•

Rozró

nia si

poznanie i wiedz

zmysłow

od rozumowych; poznanie rozumowe jest bardziej

warto

ciowe,

cisłe i ogólne, nie jest jednak tre

ciowo niezale

ne od poznania zmysłowego.

•

Według Arystotelesa nie ma w umy

le niczego, czego by nie było najpierw w zmysłach. Rozum

abstrahuje cechy istotne i ogólne z materiału dostarczonego mu przez zmysły.

•

Wyja

nienia kauzalne i teleologiczne nakładaj

tu na siebie , skoro formy i Czysta Forma s

zarazem przyczynami i celami dynamiki substancji.

•

Niew

tpliwy wydaje si

zwi

zek logiki Arystotelesa z jego metafizyk

(teoria bytu

rzeczywistego)

wiadczy o tym, np. sposób obja

niania prawomocno

ci z zasady sprzeczno

(Jest prawdziwa, gdy

nie mo

e tak by

, aby co

było i jednocze

nie nie było). Konieczno

ść

istnienia pierwszej przyczyny obja

nia Arystoteles w ten sposób,

e zakwestionowanie

pierwszej zasady (pocz

tku rozumowania i dowodzenia) niszczyło by mo

liwo

ść

poznania

naukowego. Musi ona istnie

, gdy

przy zało

eniu to

samo

ci zasad my

lenia i bytu,

wiat i np.

ruch nie byłby wyja

niony

•

Ze wzgl

du na wła

ciwo

ci sfery nadksi

ęŜ

ycowej mo

liwy jest jej opis matematyczny. Dowodził

tego fakt istnienia astronomii. Problemem było natomiast, czy (Arystotelesowi wydawało si

tak nie jest) mo

liwy jest tak

e matematyczny opis

wiata podksi

ęŜ

ycowego, w którym nie ma

regularno

ci, ani homogeniczno

ci przestrzeni.

•

Zdaniem Arystotelesa, mo

liwa jest jedynie jako

ciowa, a nie ilo

ciowa, matematyczna teoria

wyja

niania przyrody podksi

ęŜ

ycowej. Metody podksi

ęŜ

ycowego przyrodoznawstwa stworzono

w XVII wieku. By

e przyczynił si

do tego w jakim

stopniu autorytet Arystotelesa.

W teorii warto

ci:

•

Zamiast przeciwstawno

ci, akcent kładziony jest na hierarchi

warto

ci – np. warto

rozumowe s

sze, cielesne – ni

sze.

•

Akcent na zasad

złotego

rodka.

•

Cele maj

charakter immanentny (licz

z natur

danej substancji), realny i sko

czony.

W antropologii filozoficznej:

•

Człowiek jest substancj

, poł

czeniem duszy i ciała. Obok jego cech gatunkowych pozostaj

nim zawsze cechy jednostkowe.

•

Człowiek jest zwierz

ciem rozumnym, gdy

czy trzy rodzaje duszy:

1. Dusza ro

linna – dzi

ki niej pełnione s

funkcje wegetatywne.

2. Dusza zwierz

ca – sprawia,

e człowiek staje si

Ŝą

dliwy.

Historia filozofii – notatki

Dusza rozumna – postawiona nad poprzednimi i zdolna zachowa

samodzielno

ść

W teorii polityki:

Człowiek jest istot

społeczn

(polityczn

) tzn. tylko w społecze

stwie mo

e osi

ąć

i rozwin

ąć

swoje człowiecze

stwo.

•

Społecze

stwo jest z natury pewn

wielo

, dlatego d

ąŜ

enie do skrajnej jedno

ci rozbija je.

•

Nie ma najlepszego ustroju w sensie absolutnym. My

c nad ustrojem konkretnego

społecze

stwa nale

y kolejno rozpatrzy

1. Jaki ustrój jest najlepszy.

2. Jaki ustrój jest mo

liwy.

3. Jaki ustrój mo

na wprowadzi

i najłatwiej utrzyma

•

Zamiast jednego ustroju idealnego, mamy klasyfikacj

sze

ciu ró

nych form ustrojowych, które

z reguły przechodz

jedna w drug

•

Zwraca uwag

na znaczenie warstwy

redniej w społecze

stwie, przeciwdziałaj

cej skrajnej

polaryzacji społecze

stwa.

Ogólnie:

•

Klasyczne koncepcje filozoficzne, np. Platona i Arystotelesa, czyniły z teorii bytu sw

podstaw

Sposób rozstrzygni

cia problemów z jej zakresu miał decydowa

o sposobie stawiania i

rozstrzygania problemów z innych dziedzin.

•

Było to tworzone w prze

wiadczeniu o biernej naturze poznania, zgodnie z któr

prawa my

odtwarzały prawa i porz

dek bytu; de facto jednak mo

na s

dzi

e to raczej struktura bytu i

jego wła

ciwo

ci s

dostosowywane do logiki my

li danej koncepcji, z wyj

tkiem sceptyków,

którzy kwestionowali mo

liwo

ść

poznania rzeczywisto

ci. Wszystkie inne koncepcje zakładaj

e struktura rzeczywisto

ci jest wła

nie taka, aby dała si

pozna

, a

lej, wyrazi

kategoriach danej koncepcji. Koncepcje te maj

ambicje wył

czno

ci, ka

da z nich twierdzi,

tylko ona wyra

a rzeczywiste struktury bytu, a inne s

bezpodstawn

spekulacj

Historia filozofii – notatki

Plotyn

ok. 203 – 269\270 p.n.e.

Autor „Ennead”; twórca neoplatonizmu.

Jedno

Umysł

Dusza

Ciało

Materia

(Absolut) (hipostazy, emanacje Absolutu)

ycie Plotyna: (203 r., zmarł ok. 269 – 270 r.) Urodził si

w Likopolis w Egipcie, młodo

ść

dził w

Aleksandrii. Tam w 28 roku

ycia rozpocz

ł studia filozoficzne. Spo

ród filozofów Aleksandryjskich,

najbardziej poci

gał go (?) Amoniusz Sakkas. W 40 roku

ycia przeniósł si

do Rzymu. Przeszedł

przez

ycie obcy sprawom materialnym i doczesnym, pochłoni

ty całkowicie

yciem duchowym.

Wstydził si

(jak pisał pó

niej jego ucze

i biograf – Porfiriusz),

e posiada ciało. Był oryginalnym

licielem, a zarazem erudyt

– znawc

dawniejszych pogl

dów filozoficznych. W Rzymie pozyskał

dla swej nauki liczne grono zwolenników, mi

dzy innymi samego cesarza Galiena. Jego projekt,

eby

zało

miasto filozofów – Platonopolis był pono

bliski urzeczywistnienia.

Pisma: Plotyn do

ść

pó

no w swym

yciu zabrał si

do pisania, bo dopiero od 50 roku

ycia. Pisał

niesystematycznie, ani jedno dzieło nie zawiera zebranych sensownie wszystkich podstawowych
pogl

dów. Zostawił 54 rozprawy, które Porfiriusz (chyba z nudów) poukładał w sze

ść

dziewi

tek, czyli

Ennead. Nazwa ta i układ – rzeczowy, a nie chronologiczny przyj

ły si

i tak ju

ostało.

1.  Enneada zawiera rozprawy etyczne
2.  Enneada zawiera rozprawy fizykalne
3.  Enneada zawiera rozprawy kosmologiczne
4.  Enneada zawiera rozprawy o duszy
5.  Enneada zawiera rozprawy o rozumie
6.  Enneada zawiera rozprawy o najwy

szych kategoriach – bycie, dobru, jedno

ci.

na wyró

trzy okresy rozwoju Plotyna:

•

W pierwszym był wyznawc

Platona i rozwijał jego nauk

o duszy i jej oczyszczeniu.

•

W drugim przeszedł od tych specjalnych zagadnie

do poszukiwania ogólnej teorii bytu i zarazem

od cudzego do własnego pogl

du na

wiat – od platonizmu do neoplatonizmu.

•

W trzecim okresie starzej

cy si

Plotyn przerwał abstrakcyjne dociekania i skupił si

na sprawach

bardziej aktualnych, przewa

nie religijno – etycznych.

Poprzednicy:

Plotyn był egzeget

Platona (albo mu si

tylko tak wydawało). Faktycznie jednak przekształcił

wiadomie jego nauk

i dlatego nazywany jest ju

nie plato

czykiem

, lecz neoplato

czykiem. Poza

tym korzystał równie

z Arystotelesa i stoików; przede wszystkim za

z aleksandryjskich filozofów –

Filona i neopitagorejczyków Od aleksandryjczyków przej

ł gradualistyczn

koncepcj

metafizyki wedle

schematu: Bóg,

wiat i po

rednik mi

dzy Bogiem a

wiatem. Zachował równie

koncepcj

etyki

nakazuj

cej stworzeniu powrót do Boga i koncepcj

poznania jako osi

galnego w stanach ekstazy. A

wszystkim tym koncepcj

dał posta

samodzieln

i dojrzał

Egzegeza to objaśnianie, tłumaczenie, interpretacja – zwłaszcza tekstów staroŜytnych. np. Biblii.

Patrz niŜej: „Tradycja platońsko – neoplatońska”

Historia filozofii – notatki

Pogl

dy Plotyna:

System emanacyjny:

Punktem wyj

cia Plotyna był dualizm, odczucie olbrzymich przeciwie

stw tkwi

cych w bycie. Celem

jego (Plotyna, a nie bytu - ma si

rozumie

...) było wykazanie jedno

ci bytu, zbudowanie

monistycznego systemu.
Genetyczne uj

cie bytu: postacie bytu, jakkolwiek ró

ne, s

etapami jednego i tego samego rozwoju.

wiat realny jest wprawdzie zasadniczo ró

ny od idealnego, a

wiat ziemski od boskiego – to jednak

jeden pochodzi od drugiego. (Ciekawe, który od którego?).
Istot

bytu stanowi nie trwanie, lecz stawanie si

. Jest to dynamiczne poj

cie bytu, które

umo

liwiło stworzenie monistycznego systemu. Nie ma wielu bytów, lecz jest jeden byt –

rozwijaj

cy si

i przybieraj

cy ró

norodne postacie. Byt według Plotyna ma natur

wiatła.

Wyłonione postacie s

jakby promieniami bytu – lub (u

ywaj

c innej przeno

ni) emanacjami.

Teoria emanacji była podstawow

systemu Plotyna.

wiat był dla niego kolejnym

emanowaniem coraz to nowych bytów. Teoria ta zaj

ła miejsce nauki o stworzeniu

wiata

przyjmowanej przez systemy oparte na pismach

tych, w rodzaju systemu Filona.

Plotyn zakładał,

e postacie bytu s

mniej lub wi

cej doskonałe. Im byt jest doskonalszy, tym

ksz

ma moc twórcz

, a twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Ka

da osta

bytu pochodzi

zatem od innej, która jest ode

doskonalsza. Porz

dek powstawania bytu jest wi

c porz

dkiem

zmniejszaj

cej si

doskonało

ci, stanowi szereg o obni

cym si

poziomie. Szereg ten zaczyna

od bytu najdoskonalszego i trwa, dopóki zmniejszaj

ca si

stopniowo doskonało

ść

i moc

twórcza nie wyczerpie si

Absolut:

wiat idealny był dla Plotyna doskonalszy od realnego. Ale i w ideach nie widział doskonało

zupełnej i wnioskował st

e musi istnie

byt od idei doskonalszy .

Byt pierwotny, jako doskonalszy musi by

wolny od jakichkolwiek mnogo

ci i przeciwie

stw. Jest

czyst

jedni

. Nie jest ani my

, ani duchem, ani wol

– duch, my

l i wola posiadaj

przecie

swoje

przeciwie

stwa. Podczas, gdy wszelki znany nam byt jest w jaki

sposób od czego

zale

ny, on jest

niezale

ny i bezwzgl

dny – jest Absolutem.

Plotyn wielbił Absolut jako b

cy ponad wszelk

doskonało

szczyt pi

kna, dobra, prawdy i

jedno

ci. Był dla

tym, co religie nazywaj

Bogiem. Był

ródłem wszystkiego, co istnieje. Poza tym, był

dla Plotyna czym

na wskro

negatywnym, albowiem nie dawał si

obj

ąć

rozumem. Wbrew Platonowi

miał Absolut za niepoznawalny, za znajduj

cy si

poza wszelkim poznaniem.

wiat idealny, psychiczny i materialny:

Z Absolutu emanuj

coraz to kolejne postacie bytu, ale coraz mniej doskonałe i coraz mniej

posiadaj

ce jedno

ci, coraz bardziej zale

ne. S

to tzw. hipostazy. Plotyn wyró

niał ich trzy:

1. Duch –

wiat idealny, Z nim zaczyna si

dziedzina dost

pna dla zrozumienia i poznania. W

filozofii Platona ten

wiat był najwa

niejszy, za

u Plotyna jest dopiero drugi (jest to rozwini

cie

oryginalnej koncepcji Platona).

2. Dusza –

wiat psychiczny. Pojmowany był u Plotyna jako jedyna dusza

wiata, w której zawarte

dusze jednostkowe.

wiat dusz jest emanacj

wiata idei, jak ten był bezpo

rednio emanacj

Absolutu.

3. Materia – prosta i ci

gła jej budowa wskazuje,

e i ona zachowała pewn

jedno

ść

, ale w niej

jedno

ść

, a z ni

doskonało

ść

i siła twórcza s

na wyczerpaniu. Dlatego materia stanowi kres

procesu emanacyjnego

Historia filozofii – notatki

Proces emanacji jest procesem koniecznym, to znaczy: nie jest dziełem woli, ani przypadku.
Wypływa nieuchronnie z natury bytu. Jest cały jednym procesem, który tylko abstrakcja poj

ciowa

dzieli na dwie cz

ęś

ci.

wiat materialny składa si

nie tylko z materii, ale równie

z jej ukształtowania. Realna jest w nim tylko

materia, ukształtowanie za

jest zjawiskiem idealnego bytu odzwierciedlaj

cego si

w materii. Tak jak

rzeczy odbijaj

w lustrach, tak idee odbijaj

w materii i powoduj

ten refleks, który nazywamy

materialnym

wiatem. Jest to fenomenalistyczna teoria przyrody, która stanowiła wa

ny składnik

neoplatonizmu. Dzi

ki niej Plotyn mógł wytworzy

poj

cie bytu zupełnie nie licz

ce si

z przyrod

Przez ni

usun

ł dwoisto

ść

idei i rzeczy: rzeczy b

c odbiciem idei, nie s

w gruncie rzeczy od nich

ró

ne.

Dusza ludzka:

Plotyn dzielił dusz

na dwa składniki. Wszystkie funkcje zwi

zane z ciałem - ro

linne i zwierz

ce, a

tak

e wszystkie niedoskonało

ci i grzechy składał po plato

sku na ni

ęść

duszy, aby za to

sza cz

ęść

duszy była całkowicie wolna od wi

zów cielesnych i wszelkiej niedoskonało

ci. Tak

poj

ta dusza nale

y do wy

szych rejonów bytu. Plotyn uwa

ał jednak – odmiennie od Platona –

dusza czasami mo

e zej

ść

w ni

sze rejony bytu, aby je uduchowi

i podnie

ść

. Uwa

aj równie

dusza „schodz

c w dół” upada i traci ł

czno

ść

z regionami wy

szymi, traci ł

czno

ść

i odwraca si

boskiego prabytu.

Koncepcja nawrócenia: aby dusza mogła powróci

do wy

szych rejonów bytu, trzeba nawrócenia –

to znaczy: zahamowania p

du, który

ga j

w dół; tak by nawróciła ku sferom doskonałym. Zatem

przed dusz

stoj

dwie drogi: w gór

i w dół. Pierwsza przebywana jest wysiłkiem duszy, druga za

jest naturalnym kierunkiem – w stron

coraz mniejszej doskonało

ci bytu.

Poznanie, sztuka i cnota:

Drog

wzwy

dusza mo

e przeby

ró

nymi drogami: przez wysiłek poznawczy, estetyczny lub

moralny. Tote

teoria, poznanie i estetyka stanowiły równoległe człony systemu filozoficznego Plotyna.

Jedno jest absolutn

jedno

(nie wiadomo zatem dla czego kiełkuje z niej wielo

ść

). Ludzie nie

mog

o nim mówi

, ani my

w sposób dyskursywny, a jedynie prze

ywa

w ekstazie.

•

Jednia jest nadpełni

bytu, która istniej

c, musi si

przelewa

emanuj

c byty dalsze (hipostazy),

które s

w stanie stosunku do niej wtórnie w sensie bytowym i logicznym, ale nie

chronologicznym, gdy

ta emanacja jest odwieczna.

•

Emanacja ulegaj

c stopniowemu osłabieniu w kolejnych hipostazach staje si

deprywacj

•

Jedno nie wie noc o bytach, które tworzy – inaczej traciłoby cał

jedno

ść

i doskonało

ść

•

Umysł sam z siebie nie posiada mocy emanacyjnej, mo

e jednak emanowa

, gdy zwracaj

c si

ku Absolutowi napełnia si

moc

•

Byty wy

sze zwracaj

c si

ku wy

szym, czerpi

z nich moc i wzory emanacji. Wraz ze

słabni

ciem emanacji słabnie tyle

moc bytu, co i jego forma, a kresem emanacji jest materia.

Granicznym minimum bytu i formy jest chaos.

•

Wraz z deprywacj

słabnie doskonało

ść

, pi

kno i jedno

ść

bytu, a nasila si

wielo

ść

•

Umysł jest jednowielo

, czyli zró

nicowan

, ale nierozdzieln

cało

, gdy

przedmioty intuicji

umysłowej istniej

jakby w jednym punkcie i przenikaj

wzajemnie. Umysł poznaje doskonale

sam siebie, natomiast Absolut mo

e on pozna

jedynie „obrazowo”.

•

Dusza jest wielojedno

- pozostaje w zwi

zku z umysłem, a poprzez niego z Absolutem.

Pragnie ona na

ladowa

umysł, który j

wyłonił i te

mie

swój

wiat. Tworzy go sobie ze

swojego

wiatła, mrocznej materii, czerpi

c wzory z umysłu.

•

Ciało utworzone przez dusz

ąŜ

y ku materii i niebytowi. Poło

ona mi

dzy Ciałem, a Umysłem

Dusza ulega rozpołowieniu staj

c si

Dusz

wła

ciw

i Natur

wiata.

•

Ciało

wiata składa si

z mnóstwa poszczególnych ciał, które s

odr

bne, oporne i zawsze

mniejsze od wspólnej cało

ci.

Historia filozofii – notatki

•

Ciało

wiata zmysłów trzyma w skupieniu Natura, a rozprasza Materia. Rozci

głe cz

ęś

cielesnego

wiata pragn

dorówna

cało

ci i rozprzestrzeni

kosztem innych cało

ci. Mog

one ze sob

walczy

(na tym polega egoizm), lub wzajemnie sobie pomaga

(altruizm). Oba te

przejawy s

wiecie cielesnym współwyst

puj

ce. Towarzyszy im współwyst

powanie siły

rodkowej i do

rodkowej; nieustanne stawanie si

wiata, jego konfliktowo

ść

, ograniczono

ść

przemijalno

ść

formy.

źń

sza

źń

sza

Ciało

•

źń

sza kontaktuje si

z Dusz

Wła

ciw

, a nawet w niej przebywa, a poprzez ni

kontaktuje

równie

z Umysłem i Absolutem.

•

źń

sza zwi

zana jest z konkretnym ciałem i uruchamia jego funkcje

yciowe.

Człowiek mo

e albo stacza

na poziom cielesno

ci, materialno

ci, ku niebytowi albo

wznosi

kolejno na poziomy:

1. Duszy – uwalniaj

c si

od cielesno

ci.

2. Umysłu – uwalniaj

c si

od psychiczno

ci, emocjonalno

ci.

3. Absolutu – uwalniaj

c si

od poj

ciowo

ci, dyskursywno

•

Poznanie zakłada przemian

bytow

, posiada charakter mistyczno-ekstatyczny. Nie jest ono

celem samym w sobie. Celem jest wyzwolenie si

z jarzma j

zyka, wi

zów czasoprzestrzennych,

dyskursywno

ci. D

ąŜą

c do Absolutu wyzbywamy si

swojej przypadkowo

ci, sko

czono

ci,

ograniczono

ci itd. Nie gwałcimy jednak natury ludzkiej, lecz przeciwnie – ziszczamy nasze

najgł

bsze marzenia. Stajemy si

coraz bardziej sob

, zdobywamy wolno

ść

prawdziw

, jeste

my i

musimy by

szcz

ęś

liwi.

Tradycja:

Arystotelesowska

Istnieje nieprzekraczalna cezura mi

dzy Absolutem, a

wiatem (w porz

dku doczesno

ci). Istnienie w

czasie, cielesno

ść

, jednostkowo

ść

nale

Ŝą

do naturalnych warunków wyznaczonych gatunkowi

ludzkiemu, zgodnie z hierarchi

bytów. Przypadkowo

ść

, sko

czono

ść

i cielesno

ść

, ograniczono

ść

konfliktowo

ść

traktowane s

u Arystotelesa jako stan nieunikniony, z którym nale

y si

pogodzi

stawia

sobie cele realne w jego ramach. Cele maj

charakter immanentny, realny i sko

czony. U

Arystotelesa stanem pierwotnym i stałym jest stan wyodr

bnionych bytowo jednostkowych substancji.

Plato

sko - neoplato

ska

Brak jest nieprzekraczalnej cezury. Istnienie empiryczne człowieka w czasie, cielesno

ść

itd. Nie

zbiega si

z jego istot

. Człowiek cierpi zatem niezno

ne rozdwojenie;

ywi t

sknot

za pełn

identyfikacj

(niekiedy równie

w wymiarze wspólnoty ludzkiej). Przypadkowo

ść

, sko

czono

ść

cielesno

ść

itd. s

tu traktowane jako rezultat i jako stan upadku. Stawiane sobie cele maj

wyznacza

drog

wyj

cia ze stanu upadku. Stan wyodr

bnionych bytowo, jednostkowych, przemijaj

cych

substancji jest tylko etapem przej

ciowym mi

dzy pierwotn

jedno

, a finalnym stanem, znosz

cym

zró

nicowanie, dojrzałym, paruzyjnym. D

ąŜ

enie do tego stanu mo

e przybra

posta

indywidualno –

kontemplacyjn

, albo kolektywistyczno – aktywistyczn

, która zakłada takie przekształcenie

wiata

społecznego, które pozwala wykroczy

poza stan sprzeczno

ci, napi

ęć

, ogranicze

i determinacji.

Na Zachodzie lini

neoplato

kontynuowali – Eriagena, Mikołaj z Tuzy, Marks, Hegel,

Schelling. Tam te

centraln

tradycj

jest arystotelizm, a peryferyjn

neoplatonizm. W Rosji jest

odwrotnie, st

d te

trudno

ci w porozumieniu.

Sytuacja, w której byt sko

czony mo

e istnie

, b

nie, tzn.

e jego istnienie nie wynika z samej jego

istoty, a ponadto uwikłany jest w czasowo

ść

, cielesno

ść

, historyczno

ść

itd., nazywana jest w filozofii

Historia filozofii – notatki

jego przypadkowo

. Dla tradycji Arystotelesowskiej przypadkowo

ść

jest uznawana za stan

nieusuwalny i niezbywalny ludzkiego bytu. Nie uchodzi równie

ródło nieszcz

ęś

cia, czy upadku.

Dla tradycji plato

sko – neoplato

skiej rozdwojenie człowieka na byt sko

czony – empiryczny, byt

idealny – doskonały, pozaczasowy (byt człowiecze

stwa jako takiego) powoduje

ycie ze

wiadomo

własnego upadku, rozdwojenia i t

sknoty do doskonałej identyfikacji znosz

cej to

rozdwojenie.

Ró

ne sposoby osi

gni

cia szcz

ęś

cia ze wzgl

du na problem przypadkowo

ludzkiego istnienia

1) przezwyci

ęŜ

enie przypadkowo

ci przez identyfikacj

znosz

ujednostkowienie – Platon i

Eriagena.

2) Zaakceptowanie przypadkowo

ci z dwoma jej charakterystycznymi aspektami:

a) jako faktyczno

b) jako warto

ci (Nietsche)

Polaryzacja na tradycj

arystotelesowsk

i plato

sko – neoplato

jest trwała, a

lady jej mo

dostrzec np. w chrze

cija

stwie i filozofii chrze

cija

skiej.

chrze

cija

stwo

marksizm

Tradycja arystotelesowska – św. Tomasz

Tradycja platońsko – neoplatońska – św. Augustyn

Tradycja arystotelesowska – Engels

Tradycja platońsko – neoplatońska – Marks, Lukacs

Historia filozofii – notatki

F i l o z o f i a c h r z e ś c i j a ń s k a ( p a t r y s t y k a i

s c h o l a s t y k a )

•

Patrystyka – filozofia ojców Ko

cioła, która współuczestniczyła w wypracowaniu dogmatów

(sobór w Nicei – 1325)

•

Filozofia chrze

cija

ska to filozofia, która rozwin

ła si

pod wpływem i w klimacie religii

chrze

cija

skiej, uznaj

ca objawienie za niezb

, a przynajmniej bardzo wa

pomoc dla

rozumu. F.ch. miała swój własny pocz

tek, czyli wiar

chrze

cija

opart

na objawieniu.

Pierwotnie była raczej nauk

moraln

, a nie systemem filozoficznym. Wyartykułowała si

jednak

oparciu o dorobek i poj

cia wypracowane przez filozofi

greck

Specyficzne chrze

cija

skie elementy pogl

du na

wiat:

1. Poj

cie Boga osobowego jako stwórcy, który nakazem woli powołał do

ycia

wiat z niczego.

2 . Radykalna ró

nica, nawet przeciwie

stwo Boga i stworzenia – pierwiastek dualistyczny.

3. Idea zbawienia człowieka od grzechu i

mierci przez osi

gni

cie zjednoczenia z Bogiem –

człowiekiem, czy zbawicielem.

Chrze

cija

stwu przyszło rozwija

w kulturze, która wypracowała okre

lony stosunek człowieka do

wiata i samego siebie, a tak

e okre

lony typ filozofii.

Typy, postawy chrze

cija

stwa do kultury, racjonalno

ci filozofii antycznej:

1. totalna negacja – Tertulian;

„Wiara jest absurdem, tym bardziej więc wierzę” –

wiedza jest

szkodliwa, niebezpieczna, niemo

liwa, bezu

yteczna.

2 . mniej, lub bardziej krytyczna i selektywna akceptacja – Orygenes,

w. Augustyn,

Tomasz.

•

Postawa ta wyra

ała przekonanie,

e zarówno wiara, jak i rozum pochodz

od Boga, mo

c oczekiwa

pewnej mi

dzy nimi zgodno

ci.

•

Filozofia grecko – rzymska (antyczna) była zró

nicowana. Istniał zatem problem stosunku

licieli chrze

cija

skich do poszczególnych szkół i nurtów tej

e filozofii.

Nurt filozoficzny

Stosunek do niego

Platonizm

Raczej pozytywny

Neoplatonizm

Raczej pozytywny

Arystotelizm

Raczej negatywny

Sceptycyzm

Pozytywny

Stoicyzm

! Zdecydowanie negatywny

Epikureizm

! Zdecydowanie negatywny

W platonizmie dostrzegano pozytywnie pierwiastki dualistyczne, wy

szo

ść

warto

ci, bytu idealnego

nad materialnym i zmysłowym. Nie podobała si

natomiast idea wieczno

ci materii.

W neoplatonizmie akceptowano d

ąŜ

enie ku jedno

ci, przy dostrze

eniu dualizmu sytuacji wyj

ciowej;

oraz rozdarcie duszy. Minusem była to oczywi

cie odwieczno

ść

. Podobnie nie akceptowano

odwieczno

ci w arystotelizmie.

Sceptycyzm akceptowano ze wzgl

du na krytyk

uroszcze

umysłu zmysłów w poznaniu

wiata.

Stoicyzm traktowano negatywnie ze wzgl

du na materializm, determinizm ograniczaj

cy mo

liwo

wolnej woli oraz sprowadzanie bytu ludzkiego do jego rozumno

ci. Epikureizm odrzucono ze wzgl

na materializm i hedonizm.

Historia filozofii – notatki

Św. Augustyn

(354 – 430)

Dzieła:

•

„Wyznania”

•

„Pa

stwo Bo

e”

W młodo

ci zwi

zany był z manicheistami. Pó

niej jednak zwi

zał si

z chrze

cija

stwem, cho

pewne tre

ci manicheistyczne u niego pozostały. Został nawet biskupem w Afryce. Akcentował

radykaln

przewag

Boga nad

wiatem, w człowieku duszy nad ciałem oraz całkowit

zale

ść

wiata i człowieka od Boga. Przejawem tego miała by

jego teoria iluminacji.

etyczna

Iluminacja:

intelektualna

Augustyn był pierwszym wybitnym filozofem chrze

cija

skim, a tak

e pierwszym historiozofem

kulturze

ródziemnomorskiej (teodycea – obrona doskonało

ci stworzenia). Przed chrze

cija

stwem

refleksji historiozoficznej w

cisłym znaczeniu nie było, poniewa

Przewa

ała cykliczna koncepcja czasu, genetycznie zwi

zana z religiami kosmicznymi.

liby historia miała by by

powtarzaj

cym si

giem zdarze

, wówczas nie miałaby

warto

ci.

Nie istniała

wiadomo

ść

wspólnoty ogólnoludzkiej. Były zatem historie jedynie lokalne –

klanowe, rodowe itp.

Chrze

cija

stwo z uwagi na jednorazow

ofiar

zbawcz

Chrystusa wymuszał czas liniowy –

porz

dek, sens i kierunek.

Chrze

cija

stwo wprowadzało równie

poj

cie Dzieci Bo

ych, którym obj

ta była cała

ludzko

ść

; pojawiała si

zatem historia jako cało

ść

i mo

liwo

ść

historiozofii.

Dla tradycji judeochrze

cija

skiej wła

ciwa jest trójfazowa koncepcja czasu. W swych ogólnych

tre

ciach (zdaniem np. Eliade) ma ona charakter uniwersalny.

Stan pierwotnej jedno

ci człowieka z Bogiem – zerwanie jej wskutek grzechu pierworodnego.

II.

Stan zerwania jedno

ci człowieka z Bogiem i konfliktów wewn

trznych – ofiara zbawcza

mesjasza; s

d ostateczny.

III.

Stan powtórnej, dojrzałej jedno

ci człowieka z Bogiem. (Przeszło

ść

i przyszło

ść

postrzegane

w sposób bezkonfliktowy)

F. Nietzsche – „

Istnieje wieczna koncepcja powrotu”

W okresie fazy drugiej esencja dziejów jest walk

dwóch pa

stw w społecze

stwie ludzkim: Pa

stwa

Ziemskiego i Pa

stwa Bo

ego. Do pierwszego nale

Ŝą

ci, dla których wa

ne s

warto

ci doczesne, a

nie wieczne i którzy lekcewa

Ŝą

te drugie. Do drugiego za

nale

Ŝą

ci, dla których cała ta sprawa

przedstawia si

odwrotnie. Oba te porz

dki nie s

fizycznie odr

bne i nikt oprócz Boga tak naprawd

nie wie, kto do którego z nich nale

y. Pa

stwa te ze sob

walcz

przez cał

histori

, i dopiero s

ostateczny dokona ich bezpowrotnego rozdzielenia. Ci, którzy nale

eli do Pa

stwa Ziemskiego

zostan

pot

pieni, a ich pa

stwo unicestwione. Ci, którzy nale

eli do Pa

stwa Bo

ego, zostan

zbawieni i osi

zjednoczenie z Bogiem.

Ów trójfazowy schemat podziału czasu wyartykułowany m.in. w koncepcji

w. Augustyna, pojawiał si

jeszcze wielokrotnie, ulegaj

c mniej lub bardziej zaawansowanej desakralizacji. Miejsce

transcendentnego Boga zajmował wówczas Absolut immanentny (u Hegla i Schellinga), lub
deizowana ludzko

ść

(Marks, Feuerbach)

Historiozofia – refleksja nad sensem, celami, warto

ciami jakie niesie historia

Historia filozofii – notatki

Filozofi

redniowieczn

na w du

ym stopniu pojmowa

jako proces asymilacji pierwiastków

arystotelesowskich przez my

l chrze

cija

. Pisma Arystotelesa były długo w Europie nieznane, za

wyj

tkiem pism logicznych, które znane ju

były od V lub VI wieku. Inne zacz

ły napływa

znacznie

pó

niej, bo dopiero w XI, XII wieku. Dotarły one do Europy drog

okr

ęŜ

, gdy

zostały one

przetłumaczone z greki na j

zyk arabski, potem na hebrajski a ze

na łacin

– co miało wpływ na to,

e zostały one mocno okaleczone i odbierano je w

redniowieczu jako niezgodne z prawdami

chrze

cija

stwa, zagra

ce im. Z drugiej strony jednak, sw

pot

intelektualn

i klas

umysłu

budziły respekt ówczesnych. Pojawił si

zatem problem wykorzystania ich i mo

liwo

ci uzgodnienia

arystotelizmu z chrze

cija

stwem; najwi

kszy za

wkład w tej dziedzinie mieli: Albrecht Wielki i

Tomasz z Akwinu.

Elementy arystotelizmu zneoplatonizowanego przez po

rednictwo arabskie koliduj

z chrze

cija

skimi prawdami:

1) Bóg nie jest u Arystotelesa Opatrzno

czuwaj

nad jednostkami ludzkimi. Mo

na powiedzie

dosadnie,

e nie wie nic o ich istnieniu.

2) Arystoteles nie uznawał nie

miertelno

ci duszy ludzkiej, jedynie rodzaj ludzki jest nie

miertelny.

3) Panuj

cy determinizm podwa

ał istnienie wolno

ci.

4) Zabarwiony astrologicznie determinizm, zgodnie z którym powstawanie, rozkwit i zmierzch

stw, ale te

i religii, było uzale

nione od układu gwiazd, relatywizowało prawd

chrze

cija

5) Istnienie

wiata niejednostkowego było dla Arystotelesa wieczne.

Dodanie do arystotelizmu elementów neoplato

skich komplikowało spraw

, gdy

wprowadzało

koncepcj

odwiecznej i niezale

nej od woli Absolutu emanacji, oraz wieczne istnienie wszelkich

hipostaz.

F i l o z o f i a ś r e d n i o w i e c z n a

Historia filozofii – notatki

Św. Tomasz z Akwinu –

Ŝył około 50 lat. Zmarł w 1274 r.

Próbuj

c oczy

arystotelizm z pierwiastków neoplato

skich i pracuj

c nad interpretacjami samego

Arystotelesa, emanacj

zast

pił kreacj

- stworzenie

wiata aktem woli z niczego, determinizm

zast

pił wolno

. Zamiast kła

ść

akcent na trzy rodzaje duszy, podkre

lił ich jedno

ść

. Dzi

wprowadzeniu jako najbardziej podstawowego zło

enia rzeczywisto

ci – zło

enia z Istoty i Istnienia –

pokazał mo

liwo

ść

samoistnego istnienia jednostkowej duszy, a wykorzystuj

c w

tek hylemorfizmu,

silniej ni

poprzednio zaakcentował psychofizyczn

jedno

ść

człowieka.

w. Tomasz oddzielił wiedz

od wiary, a zatem równie

filozofi

od teologii, podkre

laj

c ich

autonomi

. Poniewa

i rozum (

ródło wiedzy) i objawienia (

ródło wiary) pochodz

od Boga – s

sob

zgodne, ale rozum w swych działaniach powinien by

autonomiczny. Dopiero gdy dochodzi

ewentualnie do wniosków niezgodnych z prawdami wiary, wówczas powinien swe dociekania
sprawdzi

, powtórzy

itp. Wszystkie prawdy wiary nie s

sprzeczne, cho

czasami mog

one

przekracza

granice jego rozumienia (np. dogmat Trójcy

w.; stworzenie

wiata w czasie).

Tradycyjne wielkie kwestie filozoficzno – teologiczne podj

te przez

w. Tomasza z

punktu widzenia filozofii.

1) Problem poznawalno

ci istoty Boga.

2) Problem mo

liwo

ci dowiedzenia jego istnienia.

Ad. 1 – problem poznawalno

ci istoty Boga.

Teoretycznie rzecz ujmuj

c, istniej

dwie drogi mo

liwo

ci poznania istoty Boga: bezpo

rednia i

rednia (poprzez rozwa

enie natury stworzenia).

N a d r o d z e b e z p o ś r e d n i e j

– ka

de poj

ciowe okre

lanie istoty

Boga jest chybione, gdy

oznacza jej umniejszanie. Mówi

c bowiem o tym, czym ona jest,

zarazem mówimy o tym, czym nie jest; ponadto redukujemy j

do pewnych jako

ci (np. m

dro

ść

)

lub do pewnych sposobów istnienia (np. do konieczno

ci).

Byty stworzone s

zło

one, w szczególno

ci w warstwie najbardziej podstawowej składaj

istoty i istnienia. Istota to zespół cech, które czyni

byt tym

e wła

nie bytem. Istoty istniej

odwiecznie na sposób intelektualnie poznawalny w my

li Bo

ej. Z chwil

, gdy która

z nich

otrzyma od Boga istnienie, zaczynaj

istnie

wiecie stworzonym. Przestaj

istnie

z chwil

gdy to istnienie zostaje im odebrane.
Poniewa

w bytach stworzonych Istota jest ontycznie

wyodr

bniona od Istnienia, mo

e ona

zosta

lowo wyabstrahowana i poznawana przez rozum. Istoty bytów zło

onych jako

zło

onych s

poznawalne. Bóg jest bytem prostym, tzn. Istota nie wyodr

bnia si

w nim od

Istnienia; nie mo

na nawet wła

ciwie powiedzie

e Bóg jest bytem, skoro bytem jest to (jaka

Istota), co jest. Bóg jest raczej czystym aktem istnienia, chocia

nie da si

tego dobrze

wysłowi

. Poniewa

Istota Boga nie jest ontycznie wyabstrahowana od Jego Istnienia, nie mo

zatem wyabstrahowana przez rozum, ani bezpo

rednio poznawalna.

N a d r o d z e p o ś r e d n i e j

– z góry ogranicza j

fakt,

e nie mo

e ona

pozna

całej pełni Boskiej Istoty, a co najwy

ej tyle z niej, ile wyraziło si

w dziele Stworzenia.

Zdaniem

w. Tomasza mo

liwe s

dwie metody:

1. metoda eminencji – w jej punkcie wyj

cia bierzemy pod uwag

pewne własno

stworze

, które uznajemy za przejawy ich (wzgl

dnej) doskonało

ci, pomna

amy je w

niesko

czono

ść

– np. Bóg jest najwy

sza m

dro

2. metoda negacji - w jej punkcie wyj

cia bierzemy pod uwag

wła

ciwo

ci stworze

uznawane za przejaw ich niedoskonało

ci – zaprzeczamy im, a ich przeciwie

stwa

przypisujemy Bogu. Np. człowiek jest

miertelny, a Bóg jest wieczny.

Ontyczny – odnoszący się do realnego istnienia.

Historia filozofii – notatki

Ad. 2 – problem mo

liwo

ci dowiedzenia istnienia Boga:

w. Tomasz zastał ju

pewne próby dowodzenia istnienia Boga, w szczególno

ci dowód

Anzelma:

„Bóg jest bytem, ponad który nic wi

kszego nie mo

na pomy

. Istnienie Boga wynika z jego istoty bytu

doskonałego, bo gdyby nie istniał Bóg, nie byłby doskonały. Zało

e Bóg istnieje jedynie w naszym umy

le, a nie w

rzeczywisto

ci, równałoby si

ze stwierdzeniem,

e nie jest on najwy

szym do pomy

lenia bytem, poniewa

istnie

rzeczywi

cie znaczy wi

cej ni

istnie

jedynie w umy

le. Zatem Bóg koniecznie istnieje.”

Pytanie: Czy

w. Tomasz mógł zaakceptowa

to twierdzenie?

Odpowied

: Nie, poniewa

dowód zakładał,

e istnienie Boga wynika z jego istoty, ta za

nie mo

poznana.

Anzelm wł

cza tu de facto istnienie do cech definicyjnych Boga (bytu doskonałego), zatem tak

naprawd

zakłada je, a nie dowodzi. Tomasz stan

ł zatem przed prób

sformułowania własnych

dowodów na istnienie Boga. Zaproponował ich pi

ęć

dowód z celowo

ci – w

wiecie dostrzegamy harmoni

i celowo

ść

, zatem musimy

przyj

ąć

istnienie rozumnego Stwórcy

wiata.

Komentarz krytyczny: by

e dostrzeganie istnienia celowo

ci w

wiecie jest po prostu konsekwencj

dokonanej wcze

niej bezwiednie projekcji cech antropomorficznych na

wiat. Zawsze istnieje alternatywna

liwo

ść

obja

niania rzekomej celowo

ci w sposób przyczynowo – skutkowy; np. mechanizm selekcji

organizmów pozbawionych odpowiedniego wyposa

enia. Stwierdzaj

c istnienie celowo

ci ju

tym samym

zakładamy istnienie rozumnego stwórcy – zakładamy, a nie dowodzimy.

dowód z ruchu – w

wiecie mo

emy stwierdzi

istnienie ruchu (punktem wyj

cia jest

konkretny ruch; jakie

konkretne ciało porusza si

); ruch ten musiał mie

swoj

przyczyn

tzn. musiał by

spowodowany przez jaki

inny ruch itd. Ten ła

cuch nie mo

e i

ść

niesko

czono

ść

, gdy

jedynie przyj

cie pierwszego nieruchomego ogniwa mo

e obja

istnienie wszystkich ruchów nast

pnych. Wg Arystotelesa, musi istnie

pierwszy

poruszyciel

Krytycy wskazuj

e dowód ten kłóci si

z jedn

z zasad praw dynamiki Newtona, która głosi,

e je

li na ciało

nie działa

adna siła, lub działaj

ce siły równowa

Ŝą

, to ciało pozostaje w spoczynku lub porusza si

ruchem

jednostajnym prostoliniowym. Ponadto z góry zakłada si

tutaj to

samo

ść

bytu i my

lenia – tzn.

e rzeczywisto

ść

jest taka, by dała si

wyja

. Dowód ten zdaje si

ponadto zakłada

, i

li jest tak,

e dla ka

dego ogniwa w

ła

cuchu ruchu istnieje ogniwo je poprzedzaj

ce, to musi istnie

takie ogniwo, które poprzedza je wszystkie. Nie

ma przecie

adnej logicznej przeszkody w przyj

ciu, i

ten ła

cuch mo

e by

niesko

czony. Gdyby nawet

Tomaszowi udało si

dowie

ść

istnienia Pierwszego Poruszyciela i Pierwszej Przyczyny, to i tak nie dowodziłoby

to istnienia Boga, jakiego znamy z objawienia. Historycy twierdz

w. Tomasz poprzez te dowody nie chciał

nikogo upewnia

w istnienie Boga, bo w XII wieku nie było takiej potrzeby. Chciał natomiast pokaza

, w jakim

zakresie rozum naturalny mo

e rozpatrywa

czy uzasadnia

prawdy wiary.

dowód z niesamoistno

wiata – istnieje istota samoistna b

ca przyczyn

wiata.

dowód z przypadkowo

ci rzeczy – istnieje poza nimi istota konieczna.

dowód z faktu,

e istniej

istoty ró

nej doskonało

ci – istnieje istota najdoskonalsza.

Zestawmy sobie

w. Augustyna i

w. Tomasza:

•

w. Augustyn widział w

wiecie społeczno – historycznym przede wszystkim konflikt i rozpatrywał

go (

wiat społeczno – historyczny) poprzez ten konflikt.

•

w. Tomasz dostrzegał w

wiecie przede wszystkim hierarchi

i poprzez ni

wiat obja

niał

e w kategoriach socjologii wiedzy dałoby si

to obja

nia

tym,

e Augustyn

ył w

wiecie

konfliktu chrze

cija

stwa z kultur

antyczn

, natomiast

w. Tomasz

ył w

wiecie i okresie, który

uchodził za szczytowy w całym

redniowiecznym uniwersum.

Historia filozofii – notatki

•

Etymologiczny sens poj

cia „odrodzenie” wyra

a reaktywacj

tre

ci, warto

ci kiedy

ywotnych, a

potem przyblakłych i zapomnianych. W historycznym kontek

cie Odrodzenie wyra

ało zamiar

zwrócenia si

ku warto

ciom antycznym, w celu zdystansowania si

do kultury

redniowiecznej.

W tym sensie intencja Odrodzenia posiada sens wyra

nie ahistoryczny, zdaje si

nawet zakłada

kołowo – cykliczn

koncepcj

czasu wła

ciw

leniu mitycznemu.

•

Jakkolwiek powrót (cho

by tylko intencjonalny) ku pocz

tkom,

ródłom mo

e posiada

sens

egzystencjalno – regeneracyjny, to w sensie zasadniczym pozostaje niespełniony (czasu nie da
si

przecie

cofn

ąć

!). W rzeczywisto

ci zamiar reaktualizacji kultury staro

ytnej nie mógł si

powie

ść

– stworzono co

odmiennego i nowego.

•

Historycy filozofii kultury sprowadzaj

tre

ść

odrodzenia do nowego odkrycia człowieka i

wiata.

Odrodzenie zrodziło now

wra

liwo

ść

, kult wolno

ci, postaw

humanizmu, indywidualizmu,

subiektywizmu; dokonało waloryzacji czasu.

•

ile

redniowiecze cechowało napi

cie mi

dzy eschatologi

, a cielesno

i doczesno

, to

odrodzenie pojmowało człowieka w sposób monistyczny

; w człowieku widziało nie tyle czysty

rozum i zdolno

ść

kontemplacji, co wol

i nami

tno

ść

Filozofia Odrodzenia była:

•

antropocentryczna

•

krytyczna i antydogmatyczna

•

antyracjonalistyczna – gdy

zamiast kontemplacji akcentowała praktyczno

ść

, kult techniki i magii.

Współcze

nie widzi si

w Odrodzeniu nie tyle epok

przełomow

raczej w XVII w.), co przej

ciow

;

konglomerat elementów starych i nowych. Filozofia Odrodzenia odegrała raczej rol

destrukcyjno

– krytyczn

, podwa

redniowieczne autorytety, nie stworzyła bowiem własnych oryginalnych

systemów filozoficznych.
Przewa

ała postawa antyarystotelesowska, ch

tnie natomiast odwoływano si

do my

li plato

skiej,

neoplato

skiej i sceptycznej.

Picco della Mirandola – XVI

wiek

Według niego, Bóg stworzył

wiat nadaj

c mu hierarchiczny porz

dek, ró

ne typy stworze

otrzymały

przeznaczone im konkretne miejsce w strukturze bytu; w struktury te wpisana była cała ustanowiona
przez Boga aksjologia. Tylko człowiek został stworzony jako byt wolny, który nie otrzymał

adnego

ustalonego na zawsze miejsca. Nie ma te

adnej zadanej z góry istoty, któr

miałby zaktualizowa

Nie ma

adnej natury ludzkiej, a to kim człowiek jest (staje si

) jest konsekwencj

dokonanych

przeze

wyborów. Nie ma przeznaczenia, a wi

c podlega konieczno

ci bycia wolnym; nie jest czyst

przedmiotowo

– jest czystym aktem. Wszystko to składa si

na nieesencjalistyczn

koncepcj

Monizm – stanowisko w ontologii, przyjmujące, Ŝe natura bytu jest jednorodna, Ŝe istnieje tylko jedna

substancja (którą jest wg materialistów materia; wg idealistów – duch, świadomość).

F i l o z o f i a o d r o d z e n i a

Historia filozofii – notatki

człowieka. Mirandola zrywa z koncepcj

makro- i mikrokosmosu, przekre

laj

c odpowiednio

ść

dzy struktur

bytu jednostki, a ogóln

struktur

wiata. Człowiek poj

ty jest w sposób

nieracjonalistyczny, wola i nami

tno

ci dominuj

w nim nad rozumem.

Giordano Bruno – XVI wiek

Był antyarystotelesowski.

wiat traktował jako niesko

czony, pozbawiony

rodka, jednorodny. W

warstwie esencjalnej byt jest jeden, wieczny, niepodzielny, doskonały. Wielo

ść

zmiennych rzeczy jest

tylko przej

ciowym, zmiennym przejawem bytu. Materia jest pierwotna, boska, dynamiczna; za

formy

wtórne, zewn

trzne i przej

ciowe.

Obecne s

tutaj pierwiastki panteistyczne

(Bóg nie jest transcendentny

wobec

wiata, tylko

immanentny).

Sytuacja zam

tu społeczno – kulturowego wygenerowała wówczas dwa typy postaw. Jedn

reprezentował Tomasz Morus, drug

Nicolo Machiavelli.

Tomasz Morus – XV-XVI wiek

Przedstawił koncepcj

utopii; czyli miejsce, którego nie ma.

dy utopianin pracuje na roli lub w rzemio

le.

ycie cechuje umiar – ani n

dza, ani zbytek. Stroje i

posiłki s

ujednolicone. Posiłki s

wspólne, ubrania chyba nie. Nie znaj

pieni

dzy. Gwarancj

trwało

ci ustroju jest surowa moralno

ść

. Pa

stwo dba, aby złoto było w pogardzie. Istnieje surowa

kontrola, a kar

jest wykonywanie najci

ęŜ

szych prac. Do ich wykonywania utrzymuje si

niewolników i

wykorzystuje ascetów, którzy lubi

umartwia

. Dopuszcza si

ró

ne wierzenia religijne, ale

rozmaito

ść

kultów dozwolona jest tylko w sferze prywatno

ci, w ko

ciołach obowi

zuje ujednolicona

forma wiary.
To nie był pomysł, który Morus chciał urzeczywistni

; słowo „utopia” oznacza wszak miejsce, którego

nie ma. Takie miejsce tworzy si

dla egzystencjalnej regeneracji; taki konstrukt teoretyczny pomaga

w zrozumieniu i ocenie rzeczywisto

ci historycznej.

Nicolo Machiavelli - XV-XVI wiek

„Nie naleŜy wychodzić od abstrakcyjnych zasad moralności i sprawiedliwości, tylko od obserwacji tego co
faktycznie ludzie robią, a następnie obserwacje te uogólnić indukcyjnie”

wiecie panuje ogólnie harmonia mi

dzy dobrem, a złem, ale nierówno pierwiastki te

rozprzestrzeniaj

w poszczególnych krajach i epokach. Los ludzki (Fortuna) zale

y w połowie od

Fortuny, w połowie od stara

, zabiegów, dzielno

ci jednostki.

„Fortuna jest jak rwąca rzeka; mniej szkód czyni ludziom, którzy są na to przygotowani”

Fortuna ma natur

kobiec

, preferuje raczej zbyt zuchwałego zdobywc

, ni

nie

miałego wielbiciela.

li ludziom brakuje dzielno

ci, najch

tniej zrzucaj

win

na los. W czasach nie zdemoralizowanych,

gdy ludzie s

obywatelsko

wiadomi, najlepszym ustrojem byłaby oparta na prawie republika, bo

gwarantuje wolno

ść

i jest trwała; natomiast w czasach współczesnych Machiavellemu (zwłaszcza we

Włoszech) potrzebny jest monarcha, władca, który powinien by

lwem i lisem – a wi

c powinien

stwarza

pozory,

e jest uosobieniem wszelkich cnót, je

li jednak zajdzie konieczno

ść

, nie powinien

on mie

skrupułów przed popełnieniem skutecznej zbrodni. Cel jakim jest zjednoczenie podzielonych

od wieków i ciemi

ęŜ

onych Włoch, usprawiedliwia takie

rodki.

Panteizm – pogląd głoszący, Ŝe Bogiem jest wszechświat pojęty jako całość; ubóstwienie (sił i praw) natury.

Transcendentny – istniejący na zewnątrz czegoś. Znajdujący się poza zasięgiem naszego doświadczenia i

poznawalnego świata (Kant).

Historia filozofii – notatki

Machiavelli wydaje si

rozró

nia

dwa wzajemnie do siebie niesprowadzalne typy moralno

ci i dwa systemy warto

ci, które si

za nim kryj

•

moralno

ść

poga

ska: akcentuje cnoty obywatelskie, dzielno

ść

, przedsi

biorczo

ść

, skuteczno

ść

, pewno

ść

siebie.

•

moralno

ść

chrze

cija

ska: czyli celem najwy

szym zbawienie jednostki; kultywuje takie cnoty jak lito

ść

, skromno

ść

miłosierdzie, po

cenie dla innych.

Obu tych typów moralno

ci i warto

ci nie da si

bezsprzecznie pogodzi

, a realizowanie celów

zwi

zanych z pierwszym podwa

a mo

liwo

ść

realizowania celów zwi

zanych z drugim i na odwrót.

Machiavelli zapewne jako pierwszy podwa

ył prze

wiadczenie o zasadniczej zgodno

ci wszystkich

rzeczywistych warto

ci. Podwa

ył równie

zało

enie coincidentia oppositorum – zało

enie o

niesprzeczno

ci warto

ci; pokazał zatem

e mamy by

e do czynienia z fundamentaln

odr

bno

ró

nych systemów warto

ci, które wchodz

ze sob

w kolizj

i zawsze zatem za wybór i

preferencje dla pewnych warto

ci musimy płaci

pomini

ciem lub marginalizacj

innych.

Historia filozofii – notatki

Wiek XVII to wiek geniuszu. Je

li uzna

e formułowanie si

(formowanie) si

nauki nowo

ytnej dało

pocz

tek nowej, zwanej zachodni

lub naukow

cywilizacj

, to kluczowe znaczenie w jej powstaniu

miał wła

nie wiek XVII.

Od tego czasu nauka, zwi

zana z ni

technika oraz kapitalizm, stały si

podstawowymi siłami

dziełotwórczymi. Podstaw

rewolucji naukowej XVII wieku było powstanie zmatematyzowanego

przyrodoznawstwa. W zasadzie na tym polega wkład Odrodzenia,

e przypomniało ono dorobek

staro

ytnych matematyków, oraz odrzuciło arystotelizm (wraz ze

redniowieczem w ogóle), aby

wykona

zwrot ku platonizmowi. Arystotelizm wykluczał bowiem mo

liwo

ść

ilo

ciowego,

matematycznego opisu zjawisk sfery podksi

ęŜ

ycowej ze wzgl

du na jej nieregularno

ść

, jako

ciow

odmienno

ść

; natomiast Platon od pocz

tku jakby patronował matematyce (twierdził,

e Bóg tworz

wiat posługiwał si

ró

nymi kombinacjami figur geometrycznych, je

wiat daje si

tak doskonale

matematycznie opisywa

i analizowa

). Pozostawała jednak trudno

ść

zwi

zana z nieregularno

zjawisk i procesów przyrodniczych. Rozwi

zanie tego problemu zaproponował Galileusz, czyli Galileo

Galilei

, formułuj

c ide

idealizacji, zgodnie z któr

prawa nauki opisuj

przebieg procesów

przyrodniczych tak, jak gdyby one przebiegały, gdyby działały tylko czynniki główne, a nie działały w
ogóle czynniki uboczne; (w ko

cu XIX wieku wypracowano jeszcze drug

metod

opisu przyrody –

rachunek prawdopodobie

stwa).

W czasach nowo

ytnych uprzywilejowane miejsce filozofii zaj

ła nauka, i o ile pierwsza wytwarzała

postaw

umiłowania m

dro

ci poj

tej niepragmatycznie, to druga zaspokajała potrzeb

wiedzy, która

miałaby mo

ść

skutecznego działania.

F. Bacon twierdził,

e wiedza i pot

ga ludzka s

same.

(...)Nauka jest tłumaczeniem przyrody, tak, by

dzięki jej posiadaniu, przyroda stała się królestwem człowieka(...).

Wła

ciwym celem nauki jest dostarczanie

narz

dzi tej pot

gi tj.

(...) wyposaŜenie Ŝycia ludzkiego w nowe wynalazki i środki(...)

ść

szybko intencja panowania nad przyrod

stała si

równie

ąŜ

eniem do panowania nad

człowiekiem i społecze

stwem.

Nauka nowo

ytna, a wra

liwo

ść

chrze

cija

ska:

Powstanie i rozwój nauki nowo

ytnej wła

nie w cywilizacji chrze

cija

skiej nie wydaje si

przypadkowe, a idea panowania nad przyrod

oraz mo

liwo

ci jej realizacji wydaj

mie

wyra

nie

biblijne korzenie:

1. Chrze

cija

stwo wyra

nie wyodr

bnia człowieka od pozostałych istot o

ywionych i całej przyrody.

2. Chrze

cija

stwo wzywa do podporz

dkowania sobie przyrody przez człowieka i legitymizuje

zwi

zan

z tym działalno

ść

3. Transcendencja Boga i monoteizm prowadziły do odbóstwienia

wiata

, który stawał si

zatem

liwy do racjonalnego poznania, poszukiwania immanentnych prawidłowo

ci, przewidywania

itd. Modyfikacja tego

wiata traciła pi

tno grzeszno

ci.

zm. 1642

patrz: artykuł M.Heideggera pt. Czas światoobrazu.

W i e k X V I I – p o c z ą t k i

n o w o Ŝ y t n o ś c i i f i l o z o f i i

n o w o Ŝ y t n e j

Historia filozofii – notatki

W chrze

cija

stwie utrwalona jest my

e Bóg stworzył

wiat wedle odwiecznego planu, zatem

na było domniemywa

e tworzy on pewien racjonalny, stabilny porz

dek, który mo

e by

opisany w naukowych formułach i prawach.

W czasach nowo

ytnych wa

nym, mo

e nawet głównym przedmiotem filozofii stała si

nauka. Z

czasem dokonała si

polaryzacja refleksji filozoficznej nad nauk

w postaci podziału na filozofi

naukow

i filozofi

nauki. Wcze

niej zarysował si

podział na racjonalizm i empiryzm; kryterium

rozró

nienia był tutaj pogl

d na pochodzenie wiedzy i kryterium prawdy. Dla racjonalizmu

ródłem

wiedzy k kryterium wiedzy jest rozum, a dla empiryzmu – do

wiadczenie. Wcze

niej od empiryzmu

rozwin

ł si

racjonalizm, który zdominował wiek XVII.

Program filozofii XVII wieku:

•

Filozofia chce rozwi

zywa

wszystkie wielkie, tradycyjne problemy filozoficzne, ale w sposób

zgodny ze standardami nauki nowo

ytnej – czyli w sposób naukowy.

•

Chciano aby wiedza filozoficzna była pewna, konieczna w swej prawdziwo

ci, a zarazem

wszechogarniaj

ca, tzn. obejmuj

ca wszystkie problemy bytu

•

Chciano aby

wiat był przedstawiany jako jednolity, zintegrowany, uporz

dkowany przez

konieczne prawa (i determinizmy) – wówczas mógł on by

opisywany przez nauk

, zwłaszcza

przez mechanik

; a zarazem chciano móc przedstawi

człowieka jako byt indywidualny i wolny.

Program ten ukształtował si

pod wiod

cym wpływem Kartezjusza (ps. estradowy René

Descartes), jednak

e jego nast

pcy stosowali go równie

do oceny samego kartezjanizmu.

Kartezjusz

1596 – 1650

„Zmysły nie są źródłem poznania”

Dzieła:

•

„Rozprawa o metodzie”

•

„Medytacje o pierwszej filozofii”

Kartezjusz chciał wypracowa

filozofi

jako nauk

uniwersaln

budowan

samo

wiadomie od samego

pocz

tku i z poczuciem osobistej odpowiedzialno

ci za ka

dy jej etap. Jej korzeniem miała by

metafizyka, pniem – fizyka, a gał

ziami pozostałe dyscypliny naukowe; miało to gwarantowa

jej

apodyktyczn

pewno

ść

. Kartezjusz zacz

ł od w

tpienia po to, aby móc zawiesi

ść

dotychczasowej filozofii, nauki, my

lenia potocznego, tradycji itd.

Wysun

ł on tedy Trzy Argumenty Sceptyczne:

1. zmysły s

zawodne

2. nie ma dostatecznie wyra

nej granicy mi

dzy jaw

, a snem

3. jeste

my by

e we władzy Ducha Kusiciela, który umy

lnie wprowadza nas w bł

Patrz str. 2 – „Swoiste cechy filozofii”

Historia filozofii – notatki

•

Argument 1 i 2 – Kartezjusz chciał znale

źć

pewno

ść

przez usuni

cie wszelkich w

tpliwo

ci. Po

wysuni

ciu dwóch pierwszych argumentów uznał,

e zawieszeniu ulega wa

ść

wszelkiej

wiedzy za wyj

tkiem logiki i matematyki.

•

Argument 3 - Gdyby poprzestał na tych dwóch argumentach, Kartezjanizm stałby si

czym

podobnym do XIX-wiecznej odmiany pozytywizmu – logicyzmu, albo matematyzmu; jednak
wysuwaj

c trzeci argument który, jak s

dził, pozwala zawiesi

równie

ść

twierdze

logiki i

matematyki, wyszedł poza pozytywizm antycypuj

XX-wieczn

filozofi

husserlowsk

Kartezja

ski sceptycyzm miał charakter metodyczny, tzn. w

tpienie było

rodkiem, który miał

prowadzi

do osi

gni

cia wiedzy pewnej, podczas gdy sceptycyzm klasyczny zmierzał do pokazania

niemo

liwo

ci poznania prawdy, osi

gni

cia pewno

ci itd.

„Pozostało mi tylko w

tpienie, ale w

tpi

c my

”; „aby my

musz

”; „ale kim jestem?” np. „czy

jestem istot

cielesn

?”; „nie ma pewno

ci,

e jestem istot

cielesn

e istniej

inni ludzie,

wiat

zewn

trzny itd.”; „jedyn

prawd

pewn

jest to,

e my

c mam gwarancj

istnienia jako

substancja my

ca”.

Kartezjusz doszedł zatem co najwy

ej do prawdy tre

ciowo pustej, by móc wyj

ść

poza jej ramy,

spróbował najpierw dowie

ść

istnienia Boga.

Dowód: „Mam w umy

le ide

substancji doskonałej. Sam jako niedoskonały, bo np. w

tpi

cy, nie

mógłbym jej wytworzy

, ale j

mam. Musi zatem istnie

byt doskonały, który mi j

w umysł wszczepił” .

Pozwolił to Kartezjuszowi wypracowa

gwarancj

prawdy: Bóg jako doskonały, nie obdarzyłby mnie

takimi władzami poznawczymi, które przy wła

ciwym posługiwaniu si

nimi, wprowadzały by mnie w

bł

d, lecz takimi, które przy wła

ciwym u

yciu daj

mi mo

liwo

ść

poznania prawdy. Bóg staje si

gwarantem prawdy, a jej kryterium – otrzymana od niego, wszczepiona w umysł jasno

ść

, konieczno

ść

pewno

ść

prze

ywanych tre

ci.

Problemem jest, jak w takim razie wytłumaczy

, sk

d si

bior

bł

dy i grzechy, tak, by nie obci

ąŜ

za nie odpowiedzialno

Boga, a człowiekowi da

liwo

ść

poznania prawdy i unikni

cia grzechu.

Kartezjusz odró

nił zatem wol

i rozum; rozum był zdolno

wyobra

ania i tworzenia poj

ęć

, wola

była zdolno

podejmowania decyzji, wyborów, formułowania s

dów i ocen. Rozum sam jest

neutralny wobec prawdy i fałszu, rzecz w tym,

e kompetencje jego s

ść

ograniczone, natomiast

wola ma zasi

g nieograniczony. Aby unikn

ąć

bł

dów i grzechów nale

y w swoich decyzjach i

wyborach nie wychodzi

poza granice rozumu. Kryterium pozostawania w granicach rozumu jest to

jasno

ść

, oczywisto

ść

poznawanej prawdy.

Korzystaj

c z boskiej gwarancji, Kartezjusz uznał,

e da si

dowie

posiadania cielesno

ci istnienia

innych ludzi,

wiata zewn

trznego, niektórych praw nim rz

cych, podstawowych zasad moralnych.

Doszedł do wniosku,

e istniej

trzy rodzaje substancji:

1. substancje cielesne – których atrybutem jest rozci

gło

ść

2. substancje duchowe – których atrybutem jest my

lenie.

3. substancja boska – której atrybutem jest niesko

czono

ść

Kartezjusz był nominalist

, tzn. uwa

ał,

e istnienie substancji wyczerpuje si

w ich atrybutach.

li tak jest, to substancje te, np. 1 i 2 s

zasadniczo ró

ne i nie wiadomo, co mogłoby by

podstaw

dla ich wzajemnej komunikacji, cało

ciowej integralno

ci itd. Jest to tzw. problem komunikacji

wzajemnej i cało

ciowej integralno

ci na poziomie jednostki ludzkiej (cało

ciowa integracja duszy i

ciała) i na poziomie

wiata. W zwi

zku z tym, Kartezjusz proponował nast

puj

ce rozwi

zanie: to, co

dzieje w duszy nie mo

e wpływa

na to, co dzieje si

w ciele i odwrotnie; ale kierunek zmian

dokonuj

cych si

w duszy mo

e wpływa

na kierunek zmian dokonuj

cych si

w ciele i odwrotnie.

antycypacja – wyprzedzanie, przewidywanie, zakładanie czegoś jeszcze nie istniejącego; pogląd jeszcze nie

udowodniony, ale słuszny i znajdujący później swoje potwierdzenie. – łac. anticipare: uprzedzać, poprzedzać

Historia filozofii – notatki

Komentarz krytyczny:

•

Pewno

ść

, oczywisto

ść

, jasno

ść

itd. przekazywanej tre

ci nie musi by

koniecznie gwarancj

jej prawdziwo

ci.

•

W rozumowaniu Kartezjusza wydaje si

tkwi

bł

dne koło, gdy

przyjmuj

c my

lenie za gwarancj

istnienia ja

ni, albo

substancji my

cej, zało

ył ju

e oczywisto

ść

, wyra

ść

prze

ycia tre

ci gwarantuje jej prawdziwo

ść

. Nast

pnie

korzystaj

c z tego, dowiódł istnienia Boga, a ten zagwarantował mu prawdziwo

ść

wspomnianego kryterium.

•

tpliwo

ci budzi

e równie

Kartezja

ski dowód na istnienie Boga, np. trudno dowie

ść

e posiadanie przez nas

wyobra

enia bytu doskonałego odpowiada doskonało

ci bytu.

•

Mimo deklaracji Kartezjusza,

e zawiesza on wa

ść

całej dotychczasowej wiedzy, w swym rozumowaniu zgodnie z

którym aby my

, musz

istnie

jako substancja my

ca, zachowuje on arystotelesowskie rozumienie pierwotno

substancji w stosunku do wszystkich innych kategorii; tymczasem daje si

pomy

(czyni tak np. Fichte),

e czyn, akt jest

pierwotny, a substancja jego wytworem.

•

liwo

ść

spełnienia wymogu wszechogarniania staje pod znakiem zapytania ze wzgl

du na:

wskazywanie przez niego ograniczono

ci rozumu ludzkiego,

luki w sposobie dowodzenia kolejnych praw,

jednolito

ść

wiata - realizacj

tego zało

enia pod znakiem zapytania stawia radykalna odmienno

ść

ró

nych

substancji – tak na poziomie makro- i mikrokosmosu; nie wiadomo jak substancje te mog

oddziaływa

na siebie,

wzajemnie si

komunikowa

i determinowa

•

Równie

proponowane obja

nienie wpływania na siebie duszy i ciała obarczone jest bł

dem logicznym.

•

liwo

ść

wolno

ci ugruntowuje Kartezjusz ju

w samym akcie w

tpienia; ugruntowanie to jednak dokonane jest przy

zawieszeniu wa

ci s

dów na temat wł

czania mojej ja

ni w

wiat zewn

trzny, jego determinizmy itp. Pó

niej jednak,

Kartezjusz rekonstruuje porz

dek

wiata wraz z jego determinizmami, i wówczas wolno

ść

i indywidualno

ść

mog

wydawa

tpliwe.

•

na s

dzi

e poniewa

szereg dalszych kroków w rozumowaniu Kartezjusza jest w

tpliwych, to paradoksalnie obraca

to na korzy

ść

kartezja

skiego uzasadnienia wolno

ci.

Nowatorsko

ść

i znaczenie filozofii Kartezjusza:

Podkre

laj

c odr

bno

ść

substancji duchowych i cielesnych, Kartezjusz

de facto

zakwestionował

wcze

niej bezkrytycznie przyjmowan

tez

o to

samo

ci bytu i my

lenia.

W centrum zainteresowania filozofii postawił on nie (jak dot

d) byt, lecz wiedz

Przez sproblematyzowanie wcze

niejszych pewników (np. tezy o to

samo

ci bytu i my

lenia),

zradykalizował on krytyczny i antydogmatyczny program filozofii.

Według Husserla, wytyczył on dla filozofii program przekształcenia jej w wiedz

apodyktycznie

pewn

, absolutnie ugruntowan

, b

spraw

osobistej odpowiedzialno

ci ka

dego

filozofuj

cego (zradykalizowany i bardziej konsekwentny program Kartezjusza prowadzi do

autodestrukcji wielu jego wa

nych zało

)

Według Heideggera, Kartezjusz jako pierwszy uczynił jednostk

(człowieka) rzeczywistym

podmiotem, a cało

ść

rzeczywisto

ci sprowadził do jego przedstawie

, wskazał w ten sposób

drog

nauce nowo

ytnej.

W „Medytacjach...” Kartezjusza pojawia si

e antycypacja koncepcji czynnego podmiotu

poznaj

cego (w systematyczny sposób przedstawionej po raz pierwszy przez Kanta); pisze on

bowiem,

e mo

emy ujmowa

np. wosk jako substancj

, gdy

mamy taki, a nie inny rozum. Sam

jest substancj

, zatem chwyta substancjalno

ść

wiata; zatem – jaki by on nie był –

poznajemy go jako zło

ony z substancji. Pó

niej jednak, Kartezjusz rekonstruuj

c porz

dek bytu

korzystaj

c z boskiej gwarancji, wraca do tradycyjnego prze

wiadczenia,

wiat jest zbiorem

istniej

cych obiektywnie substancji.

Nast

pcy Kartezjusza uznali,

e nie da si

w sposób jednakowo centralny wspólnie spełni

wszystkich wymogów programu Kartezjusza. Przyj

li zatem,

e niektóre z nich s

najwa

niejsze,

a rozwi

zanie pozostałych podporz

dkowali rozwi

zaniu tych pierwszych.

Historia filozofii – notatki

Spinoza 1632 – 1677

„Wszechświat nie moŜe istnieć poza Bogiem – tylko w Bogu”

Dzieła:

•

„Etyka”

•

„Traktat polityczno – teologiczny”

Spinoza poło

ył nacisk na pewno

ść

wiedzy oraz na integralno

ść

i pandeterminizm

wiata. Wyszedł on

od kartezja

skiej definicji substancji, zgodnie z któr

substancja jest tym, co istnieje samo przez si

samo przez si

e by

poj

te.

Wyprowadził on z tego dwa wnioski:

1. Wniosek o to

samo

ci bytu i my

lenia (miało to obja

nia

poznawalno

ść

bytu)

2. Wniosek,

e substancja jest bytem koniecznie istniej

cym (istnieje sama z siebie)

Z tych twierdze

Spinoza wyprowadził na drodze dedukcji – na wzór geometrii –

e aby zapewni

pewno

ść

całej wiedzy na temat bytu, jego zdaniem byt istniej

cy musi by

wieczny, prosty,

niesko

czony, niepodzielny, doskonały, jedyny; np. musi by

wieczny, gdy

inaczej poza czasem

swojego wyst

powania dawałby si

poj

ąć

jako nieistniej

cy, a to jest sprzeczne z jego teori

bytu jako

koniecznie istniej

cego.

Wynika zatem wniosek,

e wszystkim co istnieje jest jedna substancja, która posiada

niesko

czenie wiele atrybutów wyra

cych jej doskonało

ść

. Człowiekowi znane s

dwa atrybuty –

rozci

gło

ść

i my

lenie.

Bóg i przyroda s

tym samym – substancj

. Bóg nie działa z wolno

ci woli, gdy

wola nie nale

y do

natury Boga, lecz wynika z konieczno

ci boskiej natury. Rzeczy nie mogłyby by

uformowane w

aden

inny sposób, ani w

adnym innym porz

dku ni

; wynikły bowiem w sposób konieczny z niezmiennej

natury Boga. Powi

zanie rzeczy s

takie same jak powi

zanie idei.

Leibniz

1646 – 1713

Dzieła:

•

„Monadologia”

W przeciwie

stwie do Spinozy, poło

ył on nacisk na uniwersalistyczny zakres wiedzy zdolny obj

ąć

cał

ró

norodno

ść

wiata oraz na ugruntowanie indywidualno

ci i wolno

ci.

w najbardziej podstawowej warstwie bytu istnieje mnogo

ść

prostych substancji zwanych

monadami. S

one substancjami raczej duchowymi, jawi

one jednak sobie wzajemnie jako ciała;

w warstwie cielesnej (zjawiskowej) podlegaj

one prawom mechaniki i mog

naukowo wyja

niane.

Monady nie maj

okien – s

zamkni

te. Nic z nich, ani nic do nich przedosta

nie mo

e. S

wolne, bo rozwijaj

samorzutnie (moc

wewn

trznej energii) i nie mog

wpływa

jedna na drug

da monada postrzega, cho

nie-jasno, cały wszech

wiat ze swojego punktu widzenia (pó

niejsi

podejmowali wielokrotnie prób

pokazania,

e da si

wyj

ść

poza sytuacyjno

ść

poznania i

wykształtowa

absolutny, nie zniekształcony punkt widzenia).

Postrzeganie przez monady nie oznacza,

e docieraj

do nich jakie

informacje z zewn

trz; po

prostu rozwój wszystkich monad dokonuje si

zgodnie z harmoni

, ustanowion

pierwotnie przez

Historia filozofii – notatki

Boga. Zatem postrzeganiu danej monady odpowiada stan innych monad

wiata; z tego samego

powodu tworz

one harmonijny zespół, mimo tego,

e same na siebie nie oddziaływaj

wiat nie jest doskonały pod ka

dym wzgl

dem, ale jest najlepszym z mo

liwych. Mo

liwie

najwi

kszy porz

dek ł

czy si

w nim z mo

liwie najmniejszym oddziaływaniem.

wiat nie mógłby by

absolutnie doskonały pod ka

dym wzgl

dem i np. nie zawiera

zła, gdy

maksymalizowanie pewnych

warto

ci koliduje z innymi – np. z wolno

człowieka.

Prawo ci

gło

ci i mnogo

ci;

Ciała s

zjawiskami substancji;

Substancje działaj

celowo, gdy

Ŝą

daj

;

Substancje s

hierarchiczne (doskonało

ść

); tworz

harmonijny zespół;

Historia filozofii – notatki

Najgł

bsze filozoficzne hasło O

wiecenia sformułował zapewne Kant: „Miej odwag

posługiwa

swoim rozumem”. Człowiek pozostaje dot

d w stanie niepełnoletnio

ci, wynikaj

cym z braku wiary,

e mógłby kierowa

własnym rozumem, a nie zdawa

wył

cznie na kierownictwo innych

autorytetów.

Nadchodzi czas, w którym człowiek, je

li starczy mu odwagi, mo

e zdoby

na samodzielno

ść

W takim uj

ciu O

wiecenie staje si

kategori

historiozoficzn

, czyli epoka współczesna

pojmowana jest jako ta, w której proces autonomizacji rozumu dobiega ko

ca.

Kolebk

wiecenia była Wielka Brytania; najbardziej jednak zradykalizowało si

ono we Francji.

Obj

ło inne kraje, odznaczaj

c si

w nich ró

specyfik

Model filozofii O

wiecenia francuskiego:

•

Filozofia traktowana była jako nauka popularna; nie wyra

ała si

w traktatach, czy systemach,

lecz w esejach, pamfletach, listach filozofuj

cych. Uprawiani j

nie tyle na uniwersytetach, co w

salonach.

•

Zamiast oryginalno

ci, akcentowało zaanga

owanie w cele społeczne, polityczne itd. Filozofia

stawała si

ideologi

, miała słu

poprawie

wiata.

•

Współcze

nie dostrzega si

Ŝą

ró

norodno

ść

koncepcji filozofii O

wiecenia; za

to, co ł

czy je

widzi si

1. W patosie negatywnym – krytyka przes

dów, zabobonów, despotyzmu, nierówno

ci.

2. W poczuciu misji – ówcze

ni filozofowie przypisywali sobie misj

wiecenia ludzkich

umysłów, prawo i obowi

zek krytyki w imi

Rozumu, poczucie solidarno

ci.

Wła

ciwo

ci filozofii O

wiecenia:

raczej krytyka, ni

konstrukcja,

raczej antropologia, ni

kosmologia,

specjalizacja, a nie uniwersalne problemy,

minimalizm poznawczy, tzn. ograniczanie si

z reguły do badania zjawisk, a nie do istoty

wszechrzeczy,

koncentrowanie si

na kwestiach historii poznania i moralistyki,

czenie si

empiryzmu z racjonalizmem (na ogół

ródłem wiedzy było do

wiadczenie, ale rozum

był kryterium wiedzy),

skłonno

ść

ku koncepcji post

pu, odnoszona do ludzkiego rozumu i innych sfer,

F i l o z o f i a o ś w i e c e n i a

Historia filozofii – notatki

Podstaw

konstrukcji O

wiecenia było zało

enie

koherencji Rozumu i Natury – to co naturalne

jest rozumne. S

to najwa

niejsze kategorie ; inne kategorie ujmowane były w horyzoncie Rozumu i

Natury.

Wydaje si

jednak,

e konstrukcja ta była wewn

trznie sprzeczna, albo p

kni

ta:

li rozum byłby po prostu przedłu

eniem i wytworem przyrody, to dynamika my

li nie mogłaby si

wznosi

ponad

mechanik

pop

dów i instynktów walki o przetrwanie i nale

ałoby uzna

irracjonalno

ść

li.

li Natur

maiły charakteryzowa

: rozumno

ść

, harmonia, doskonalenie si

, opieku

czo

ść

, celowo

ść

itp. bogopodobne

warto

ci, to natura przestawała by

przyrod

, a była tylko zmistyfikowan

metamorfoz

bytu nadludzkiego.

czyli albo Rozum nie jest rozumem, albo Natura nie jest natur

Podstawy konstrukcji filozofii o

wieceniowych pierwsi podwa

yli:

1. J.J. Rousseau – pokazał konflikt mi

dzy cywilizacj

i post

pem, a natur

2. D. Hume – pokazał,

e poznanie ontologiczno – aksjologicznej struktury bytu wykracza poza

liwo

ci poznania.

3. I. Kant – pokazał niemo

ść

rozpoznania bytu samego w sobie, oraz niemo

ść

rozpoznania i

ugruntowania warto

ci w porz

dku rozumu teoretycznego.

Empiryzm

•

Empiryzm za

ródło poznania uznał do

wiadczenie, które równie

miał za kryterium prawdy.

•

Za jego szczytowe osi

gni

cie uchodzi tzw. Wielka Linia Empiryzmu Brytyjskiego: John

Locke, David Hume, George Berkeley. Dokonał si

w niej post

p w samo

wiadomo

ci wiedzy

empirycznej.

John Locke

1632 – 1704

Wszelka wiedza pochodzi z do

wiadczenia, a umysł sam z siebie jest niezapisan

kart

, na której

zapisuje si

wiadczenie.

dwie drogi do

wiadczenia:

1. do

wiadczenia zewn

trzne - jego rezultatem s

spostrze

enia.

2. Do

wiadczenia wewn

trzne – jego rezultatem s

refleksje.

•

Idee s

kopiami refleksji i spostrze

•

Bezpo

rednio znamy jedynie idee, a nie rzeczy, zatem zadaniem filozofii nie jest poznanie bytu,

lecz poznanie naszych poj

ęć

o bycie.

•

Zadaniem filozofii jest w szczególno

ci badanie poznania, jego pochodzenia, stopnia pewno

ci i

zakresu.

•

Locke zwalczał koncepcj

natywizmu, czyli koncepcj

głosz

istnienie idei wrodzonych, na

których pewno

ść

swych konstrukcji oprze

chciał racjonalizm.

koherencja – spójność, niesprzeczność

Historia filozofii – notatki

Uwa

ał on

1. Istnieniu idei wrodzonych przeczy brak idei powszechnych, tzn. wyst

puj

cych we wszystkich

umysłach, np. niektórych

idei nie znaj

dzieci, umysłowo chorzy, atei

ci.

2. Nawet gdyby istniały idee powszechne, to nie byłoby konieczne uznawanie ich wrodzonego

charakteru, gdy

ich powstanie dałoby si

wytłumaczy

przez do

wiadczenie.

George Berkeley

1685 – 1753

Inspirowała go ch

ęć

walki z materializmem i ateizmem.

1. Interpretacja tradycyjna – metafizyczna (odnosz

ca si

do koncepcji bytu):

•

ródłem wszelkiej wiedzy czym

zewn

trznym s

przedstawienia; s

one zawsze konkretne,

a nie abstrakcyjne.

•

Poniewa

dla poznania ciał jedynym

ródłem s

zmysły, nale

y zakwestionowa

poznawcze

warto

ci abstrakcji. (Uderzyło to w matematyk

– np. wielko

ci wi

ksze od postrzeganych nie

maj

sensu, podobnie figura rysowana na tablicy musiałaby by

nie przykładem, ale

wła

ciwym przedmiotem geometrii – oraz w matematyczne przyrodoznawstwo – nie miałoby

ono warto

ci poznawczej w stopniu w jakim posługuje si

ono poj

ciami abstrakcyjnymi;

podobnie nie do

wiadczamy zwi

zków przyczynowych w

wiecie ciała.

•

Wszystkie własno

ci – np. barwa, ruch, kształt s

subiektywne, istniej

tylko wówczas, gdy

postrzegane. Substancji nie do

wiadczamy, zatem ich nie ma – s

fikcjami umysłu.

wiat

składa si

tylko ze spostrze

, poza którymi nie ma nic; dla przedmiotów

wiata

zewn

trznego istnie

– tzn. by

postrzeganym.

•

li materia ma by

substancj

istniej

niezale

nie od spostrze

, to materii nie ma. Je

ciała maj

ęś

ciami tak pojmowanej materii, to ciał nie ma – immaterializm.

•

d si

zatem bierze trwało

ść

i jedno

ść

rzeczy? Wynika st

e rzeczy nie s

tylko

spostrze

eniem ludzi, ale tak

e spostrze

eniami Boga, który zawsze patrzy. Aby istniały idee,

musz

istnie

umysły, które je postrzegaj

, czyli istnienie idei zakłada istnienie duchów

czynnych umysłu.

Komentarz: Interpretacja ta grozi solipsyzmem, tzn. sprowadzaniem całej rzeczywisto

ci do „ja” postrzegaj

cego.

rodkiem przezwyci

ęŜ

enia solipsyzmu było u Berkeley’a wprowadzenie Boga, jednak na gruncie empiryzmu nie mogło to

przekonuj

ce, gdy

Bóg nie jest przedmiotem do

wiadczenia empirycznego.

2. Interpretacja niemetafizyczna:

•

Zgodnie z ni

przedmiotem dla Berkeley’a nie jest byt, lecz wiedza o nim. W szczególno

wiedza metafizyczna buduj

ca swoje konstrukcje na poj

ciach

wiata, Boga. Wówczas

filozofa interesuje nie np. istnienie Boga,

wiata itp.., lecz sens terminu istnie

. W dziele

Berkeley’a pojawia si

wprost pytanie – co to znaczy istnie

. Wówczas odpowied

istnie

tzn.

postrzeganym dotyczy nie bytu, lecz wiedzy. Berkeley obja

nia tutaj co to znaczy –

wiemy,

e co

istnieje.

•

Wiemy

e co

istnieje, gdy to co

postrzegamy. Wcale to jednak nie znaczy,

e je

li czego

nie postrzegamy, to to nie istnieje.

•

Uchyla si

wówczas zarzut solipsyzmu, a samo wyja

nienie istnie

= by

postrzeganym jest

e niewystarczaj

ce, ale na gruncie empiryzmu wcale nie absurdalne.

Historia filozofii – notatki

David Hume

1715 – 1776

wiadczenie dostarcza nam wra

, które potem umysł kopiuje w postaci idei. Wiedza zawarta w

ideach wyst

puje wtedy, gdy wypowiada informacje zawarte w tre

ci wra

i poza nie wykracza.

dwa przedmioty badania:

1. fakty

2. stosunki mi

dzy ideami (zwi

zki asocjacyjne)

Twierdzenia dotycz

ce faktów nie s

konieczne ani oczywiste. Ich przeciwie

stwo jest mo

liwe i

twierdze

o nich nie mo

na dowodzi

intuicyjnie. Wiedza o stosunkach mi

dzy ideami wyst

puj

np. w matematyce i logice jest znajdowana przez umysł niezale

nie od do

wiadczenia; jest ona

pewna, niezale

na, mo

e by

dowiedziona, a jej przeciwie

stwo nie jest mo

liwe.

W rezultacie, wg Hume’a znamy prawdy konieczne i oczywiste, ale nie dotycz

one

rzeczywisto

ci, gdy

znamy tylko z do

wiadczenia. Dotycz

stosunków mi

dzy ideami. Znamy te

prawdy dotycz

ce rzeczywisto

ci, ale nie s

one ani pewne, ani konieczne.

Zasług

Hume’a było podtrzymanie stanowiska empiryzmu,

e wiedza o rzeczywisto

ci pochodzi

wył

cznie z do

wiadczenia, a zarazem zapytanie si

, co tak naprawd

z do

wiadczenia mo

emy

wiedzie

. W szczególno

ci zapytał si

, czy podstawowe dla dotychczasowego empiryzmu poj

cia

koniecznego zwi

zku przyczynowego, siły i substancji maj

empiryczne uzasadnienie.

Odpowied

Hume’a była negatywna:

emy stwierdzi

e jakie

fakty po sobie nast

puj

. Nie mo

emy dowie

ść

jednak,

e s

powi

zane ze sob

w sposób konieczny.

Podobnie, nie do

wiadczamy działania siły np. akt woli jest taki sam u człowieka sprawnego, jak i

u sparali

owanego.

emy stwierdzi

e w czasie i przestrzeni współwyst

puj

ze sob

pewne jako

ci; nie mo

emy

natomiast stwierdzi

istnienia poza nim pewnej substancji, której s

przejawem. Dotyczy to

zarówno substancji zewn

trznych, jak i wewn

trznych (np. duszy).

Powodem dla którego uznajemy realno

ść

koniecznych zwi

zków przyczynowych sił i substancji, nie

jest rozum ani do

wiadczenie, lecz instynkt (przyzwyczajenie) –

wiadczenie przeszłe przenoszone na

przyszłe.

Hume podj

ł równie

problem wolno

ci – w szczególno

ci w kontek

cie utrwalonego w tradycji

sporu determinizmu z indeterminizmem oraz sporu o istnienie wolnej woli.

Zacz

ł od pokazania,

e oba stanowiska prowadz

do ryzykownych konsekwencji, np. na gruncie

indeterminizmu podwa

ona zostaje mo

liwo

ść

istnienia wszelkiej zale

ci mi

dzy charakterem

osoby, a jej czynami; mi

dzy aktem woli i zachowaniem. Oceny moralne podobnie jak zabiegi

wychowawcze nie maj

adnego sensu.

Natomiast na gruncie determinizmu albo wszystkie zachowania, równie

zbrodnicze,

wyprowadzimy z siły sprawczej Boga i musimy je z konieczno

ci uzna

za dobre, lub uznaj

c je za

zbrodnicze musimy odpowiedzialno

obarczy

Boga.

Nast

pnie Hume pokazał,

e spór determinizmu z indeterminizmem, a tak

e spór o istnienie wolnej

woli s

empirycznie nierozstrzygalne – zatem rozpatrywanie problemu wolno

ci powinno by

tych sporów uniezale

nione. Wolno

ść

to po prostu mo

ść

działania zgodnie ze swoj

wol

(bez rozstrzygania, czy wola sama w sobie jest wolna, czy nie).

Hume podwa

ył (a przynajmniej tak s

dził) mo

liwo

ść

naukowo uprawianej teologii. Według niego

nie mo

na dowie

ść

istnienia Boga, gdy

dowody takie opieraj

na nieempirycznych poj

ciach

substancji i koniecznego zwi

zku przyczynowego – w szczególno

ci dowód ontologiczny na istnienie

Boga wychodził od poj

cia substancji (najdoskonalszej), a dowody kosmologiczne bazowały na

koniecznym zwi

zku przyczynowym.

Równocze

nie Hume podwa

ał mo

liwo

ść

naukowego – empirycznego dowiedzenia prawdziwo

ateizmu, materializmu itd.

Historia filozofii – notatki

Immanuel Kant

1724 – 1804

Dzieła:

•

„Krytyka władzy s

dzenia”

•

„Krytyka czystego rozumu” 1781-1787

•

„Krytyka praktycznego rozumu”

Urodził si

w Królewcu, tam te

dził swoje

ycie.

Sytuacja przedkantejska:

Nauka i filozofia nowo

ytna były tworzone w prze

wiadczeniu,

e ich twierdzenia spełniaj

jednocze

nie wymogi powszechno

ci, konieczno

ci i przedmiotowej wa

ci. Z czasem jednak

co bardziej przenikliwi przedstawiciele zarówno empiryzmu, jak i racjonalizmu (w szczególno

Hume) dostrzegli,

e współspełnienie wszystkich tych trzech wymogów nie jest mo

liwe. Według

Hume’a nauka mo

e spełnia

wymóg powszechno

ci i konieczno

ci, ale nie przedmiotowej wa

(matematyka i logika), albo odwrotnie. Podwa

eniu uległy równocze

nie dwie dotychczas traktowane

jako pewne tezy:

Teza o substancjalno

ci My

lenia – zgodnie z ni

c poprawnie odtwarzamy porz

dek

bytu.

Teza o intellegibilnej naturze bytu – zgodnie z ni

struktura bytu jest przejrzysta dla

ludzkiego my

lenia.

cznie została podwa

ona teza o to

samo

ci bytu i istnienia. Rozdarte zostały kategorie

wiadczenia i ładu przyrodzonego; im bardziej rygoryzowano pierwsz

z nich, tym bardziej druga

przesuwała si

w sfer

niepoznawalnego. Poznanie ontycznej i aksjologicznej struktury bytu było dla

wiadczenia niemo

liwe. Nieprzekraczalna stawała si

równie

granica mi

dzy warunkami

pomy

lenia jakich

rzeczy, a ich faktycznym zaistnieniem. Podobnie w sferze do

wiadczenia nie

na było odczyta

adnego ideału, czy powołania człowiecze

stwa.

W konsekwencji krytyki Hume’a, zastanawiaj

ca stawała si

jednak stosowalno

ść

matematyki do

przedmiotów rzeczywisto

ci. Poznawcza warto

ść

matematycznego przyrodoznawstwa wydawała si

tym bardziej w

tpliwa, im bardziej była oparta na materiale matematycznym, nie posiadaj

cym z

natury empirycznego oparcia.

wiedza jest analityczna – „aprioryczna

Hume

wiedza jest syntetyczna – „empiryczna”

liwe były dwie konkluzje:

•

Albo nauka nowo

ytna jest niemo

liwa;

•

Albo dotychczasowa filozofia

le stawia problem;

Do sytuacji takiej doszła filozofia, a w szczególno

ci teoria poznania zakładaj

ca jako oczywist

biern

koncepcj

poznania, zgodnie z któr

poznanie jest czym

zewn

trznym wobec bytu i jego

zadaniem jest rozpoznanie struktur bytu, takie, które on sam w sobie posiada. Miar

warto

poznania jest stopie

dokładno

ci z jak

to czyni.

Historia filozofii – notatki

Wyj

ciowe pytania Kanta (badania transcendentalne):

1. Jak na podstawie przedstawie

emy wiedzie

o rzeczach?

•

Czym s

rzeczy, o których wiemy?

•

Jak jest mo

liwe przej

cie od przedstawie

do przedmiotów, czy rzeczy?

2. Jak jest mo

liwa nauka jako nauka?

•

Matematyka

•

Czyste przyrodoznawstwo

Matematyczne, czyste przyrodoznawstwo (mówi o prawach ogólnych rz

cych

zjawiskami)

Naukowo

ść

matematyki i czystego przyrodoznawstwa jest niew

tpliwa:

•

Nauki te krocz

drog

głego rozwoju. W metafizyce takiego ci

głego post

pu nie ma

•

Istnieje mo

liwo

ść

rozstrzygania spornych zagadnie

. W metafizyce takiego rozstrzygni

cia

nie ma.

Pytanie o metafizyk

: Czy metafizyka jest mo

liwa jako nauka?

Kant zastał spór racjonalistów i empirystów, którzy traktowali swoje pogl

dy jako samodzielne (

ródła

wiedzy: „rozum”; „do

wiadczenie”). Uznał on,

e rozum i do

wiadczenie musz

wzajemnie

kontrolowa

i uzupełnia

; tylko to da rzeteln

wiedz

•

Rozum (w szerokim znaczeniu) według Kanta to: intelekt (rozs

dek) – zdolno

ść

formułowania

poj

ęć

na podstawie materiału do

wiadczenia.

(transcendentalna analityka)

•

Rozum (w w

ęŜ

szym znaczeniu) to zdolno

ść

wyci

gania wniosków wybiegaj

cych poza materiał

wiadczenia w stron

bytu absolutnego.

(transcendentalna dialektyka)

•

Wiedza

rzetelna:

czy

dane

zmysłowo

ci,

wiadczenia

oraz

dane

intelektu

(intelekt+do

wiadczenia)

•

Wiedza czysto rozumowa: wiedza rzekoma, metafizyczna, oparta na rozumieniu i w

ęŜ

szym

znaczeniu.

Kant podzielił s

dy na:

1. a priori – znajdowane przez rozum niezale

nie od do

wiadczenia. Wszystkie takie, które

stwierdzaj

konieczno

ść

lub powszechno

ść

2. a posteriori – oparte na do

wiadczeniu i posiadaj

ce dostateczn

baz

empiryczn

, by mogły

sformułowane w takiej postaci, w jakiej s

. S

to s

dy empiryczne.

3. analityczne – s

dy, które w orzeczeniu podaj

tylko dane zawarte w podmiocie, czyli tre

zawarte w definicji poj

ęć

lub daj

ce si

z nich wyprowadzi

4. syntetyczne – s

dy, które w orzeczeniu rozszerzaj

wiedz

, wykraczaj

c poza tre

ci zawarte w

podmiocie.

•

dy analityczne a priori

•

dy analityczne a posteriori

(wg Kanta s

niemo

liwe)

•

dy syntetyczne a priori

•

dy syntetyczne a posteriori

(empiryczne)

Historia filozofii – notatki

Według Hume’a:

liwe byłyby: s

dy analityczne a priori i s

dy syntetyczne a posteriori;

niemo

liwe byłyby: s

dy syntetyczne a priori, gdy

nie mo

emy przed do

wiadczeniem widzie

czego

, co do

wiadczenie koniecznie pó

niej potwierdzi.

Według Kanta:

dy syntetyczne a priori s

nie tylko obecne w naukach matematycznych i czysto przyrodniczych,

ale te nauki si

na nich opieraj

W rezultacie:

W rezultacie pytanie: „Jak mo

liwa jest nauka jako nauka?” tzn. pytanie: „Jak mo

liwe s

w niej

jednocze

nie twierdzenia konieczne, powszechne i przedmiotowo wa

ne?” – przekształciło si

pytanie: „Jak w nauce mo

liwe s

dy syntetyczne a priori?”

Kant zacz

ł od analizy zmysłowo

ci, aby wytłumaczy

naukowo

ść

matematyki:

•

zmysły otrzymuj

wra

enia (tre

ci, informacje pochodz

ce z zewn

trz), które s

ujmowane przez

nie w formy czasu i przestrzeni.

•

według Kanta czas i przestrze

nie maj

charakteru empirycznego, lecz s

apriorycznymi

formami zmysłowo

ci, tzn. z góry przed do

wiadczeniem ustalonym porz

dkiem, w którym

zmysły

umieszczaj

wszystkie

wra

enia,

wyniku

czego

powstaj

wyobra

enia.

Czas:

•

czas jest wyobra

eniem koniecznym, nie mo

emy go usun

ąć

. Mo

emy sobie wyobrazi

e w

czasie nic si

nie dzieje, ale nie mo

emy usun

ąć

wyobra

enia czasu.

•

Czasu nie mo

emy zaczerpn

ąć

z do

wiadczenia przeszłego, gdy

dopiero zało

enie istnienia

czasu pozwala mówi

o przeszło

ci i przyszłym do

wiadczeniu.

Jak s

liwe s

dy syntetyczne a priori, czyli stwierdzenia jednocze

nie konieczne,

powszechne i przedmiotowo wa

ne w matematyce?

Kant dzieli matematyk

na arytmetyk

i geometri

, chce pokaza

e przedmiotem geometrii jest

przestrze

Pytanie: Jaka przestrze

jest przedmiotem geometrii?

czy przestrze

realna znana z do

wiadczenia – empiryczna?

Czy przestrze

idealna – aprioryczna forma rzeczywisto

ci?

•

Gdyby przedmiotem geometrii była przestrze

empiryczna, wówczas twierdzenia geometrii

musiałyby wychodzi

od jednostkowych przypadków i zdawa

na zawodn

indukcj

. Zatem

mogłaby co najwy

ej spełnia

wymóg przedmiotowej wa

ci, ale nie powszechno

ci i

konieczno

ci.

•

Poniewa

przedmiotem geometrii jest przestrze

idealna, jako forma aprioryczna zmysłowo

ci,

badaj

c j

albo jej fragmenty, rozpoznajemy porz

dek któremu musi podlega

wszystko to, co

empiryczne – umieszczone w przestrzeni.

•

Poznanie ju

na poziomie zmysłowo

ci traci bierny charakter, gdy

odbierany materiał empiryczny

ujmuje w formy czasu i przestrzeni. Konsekwencj

tego jest jednak niepoznawalno

ść

bytu

samego w sobie.

•

Bez wzgl

du na to (czego zreszt

nie mo

emy pozna

, gdy

poznaj

c byt współkształtujemy go i

modyfikujemy), czy byt sam w sobie jest czasoprzestrzenny, my jako taki go do

wiadczamy, bo

tak

mamy zmysłowo

ść

Historia filozofii – notatki

Jak mo

liwe jest czyste przyrodoznawstwo jako nauka? tzn. wiedza konieczna, powszechnie i

przedmiotowo wa

na, czyli zawieraj

ca s

dy syntetyczne a priori?

Kant wyró

nił s

dy:

1. postrzegawcze – s

oparte wył

cznie na danych zmysłów; dotycz

wył

cznie stanów

podmiotowych

2. do

wiadczalne – obok zmysłów wymagaj

równie

udziału intelektu, przy pomocy którego

wykraczaj

poza stany podmiotowe ku przedmiotowym i o nich mówi

Zmysły dostarczyły intelektowi wielo

ść

wra

umiejscowionych w czasie i przestrzeni, czyli

wyobra

. Intelekt porz

dkuje je teraz według pewnych, stałych zasad nazywanych formami

apriorycznymi intelektu albo kategoriami. Jest ich 12, m.in. zasada przyczynowo

ci, oraz zasada

substancji i jej własno

ci. W rezultacie stale wyst

puj

ce wyobra

enia odnosimy do jednej substancji,

a stale wyst

puj

ce po sobie odczuwamy jako zwi

zek przyczynowy konieczny.

Czyste przyrodoznawstwo ujmuje w prawa prawidłowo

ci rozpoznawane w sferze

wiadczenia. Jest problemem, czy s

to prawidłowo

ci bytu samego w sobie, czy te

prawidłowo

porz

dku wniesionego w do

wiadczenie przez intelekt. Gdyby były to prawidłowo

ci bytu samego w

sobie, musieliby

my rozpoznawa

je empirycznie, a wówczas prawa przyrodoznawstwa je

stwierdzaj

ce spełniłyby tylko wymóg przedmiotowej wa

ci; ale nie konieczno

ci i powszechno

ci.

Wszystkie te trzy wymogi mog

jednak jednocze

nie spełnione, gdy

prawa

przyrodoznawstwa ujmuj

aprioryczny porz

dek dyktowany przyrodzie przez intelekt, któremu

wszystkie zjawiska musz

koniecznie podlega

•

Przedmiot jest zatem zespoleniem wra

dokonanych przez intelekt, a dostarczonych przez

zmysły.

•

Przedmiot nie jest rzecz

sam

w sobie; ta jest niepoznawalna, lecz czym

współtworzonym przez

podmiot, który staje si

warunkiem przedmiotu.

•

Poznanie dokonane przez intelekt i zmysłowo

ść

nie wykracza poza sfer

liwego

wiadczenia i dlatego pozostaje wiedz

rzeteln

. Jest to jednak wiedza fragmentaryczna,

wzgl

dna i fenomenalna, czyli dotycz

wiata zjawisk – nie zaspakaja potrzeb poznawczych

człowieka i dlatego poza istniej

ce ograniczenia usiłuje wykroczy

rozum w w

ęŜ

szym znaczeniu,

który chce si

ąć

bytu absolutnego i osi

ąć

wiedz

pełn

i bezwarunkow

. Posługuje si

trzema ideami:

Trzy idee rozumu w w

ęŜ

szym znaczeniu:

1. Duszy

2. Wszech

wiata

3. Boga

•

Dusza: scala wszystkie przejawy do

wiadcze

wewn

trznych, odnosz

c je do jednej duszy.

•

Wszech

wiat: scala wszystkie przejawy do

wiadcze

zewn

trznych, odnosz

c je do jednego

wiata.

•

Bóg: scala do

wiadczenie zewn

trzne i wewn

trzne w jedn

cało

ść

Idee te nie maj

podstaw do

wiadczenia, ich sens jest wył

cznie regulatywny i słu

y za

nieprawomocn

podstaw

konstrukcji metafizycznych. Podejmuj

c problem, czy mo

liwa jest

metafizyka (tradycyjna) jako nauka, Kant dokonuje krytycznej analizy tych trzech idei. Poniewa

nauki,

których rzetelno

ść

jest dla Kanta niew

tpliwa ukazuj

i obja

niaj

wiat jako porz

dek

deterministyczny, pod znakiem zapytania staje mo

liwo

ść

wyst

pienia człowieka jako podmiot

moralny. Determinizm stwierdzany przez nauki dotyczy wył

cznie

wiata zjawiskowego, natomiast

niepoznawalny jest byt sam w sobie. Zatem nie wiemy, czy umo

liwia czy nie, bycie człowieka jako

podmiotu moralnego.

Historia filozofii – notatki

„Krytyka praktycznego rozumu”

k o n c e p c j e e t y c z n e K a n t a

eby Bóg mógł pojawi

jako podmiot moralny, konieczne jest przyj

cie

1. Mo

liwa jest wolno

ść

;

2. Dusza ludzka jest nie

miertelna;

3. Istnieje Bóg;

nie wiemy czy jest to prawda, ale naszym obowi

zkiem jest zało

e tak jest – s

to postulaty

praktycznego rozumu.

•

Tylko przy zało

eniu nie

miertelno

ci Duszy, mo

na mówi

o efektywnym post

pie jednostki

ludzkiej;

•

Tylko wtedy, gdy Bóg istnieje mo

na uzasadni

obiektywno

ść

podziału na dobro i zło i

perspektyw

triumfu dobra;

•

Z punktu widzenia moralno

ci, jedynym dobrem bezwzgl

dnym jest dobra wola.

•

Dobra wola, tzn. wola spełniaj

ca obowi

zek polegaj

cy na podporz

dkowaniu si

prawu

powszechnemu, które głosi:

wersja formalna:

1. Post

puj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłby

jednocze

nie chcie

, aby stała

ona prawem powszechnym (wybierz tak, jak chciałby

, aby w danej chwili wszyscy tak

wybrali –

imperatyw kategoryczny

)

wersja tre

ciowa:

2. Post

puj zawsze tak,

eby

człowiecze

stwa innego nie traktował wył

cznie jako

rodek, ale zawsze równie

jako cel.

Rzeczywisto

ść

ulegała w koncepcji Kanta radykalnemu rozpołowieniu na dwa zasadniczo odmienne

wiaty:

1. determinowany

wiat zjawisk

2. postulowany, jako umo

liwiaj

cy wolno

ść

wiat bytu samego w sobie.

„Krytyka władzy sądzenia”

k o n c e p c j e e s t e t y c z n e K a n t a

W ostatniej ze swych krytyk Kant próbował osłabi

przeciwie

stwo obu

wiatów, pokazuj

c np.

e w

sferze estetyki zmysłowo

ść

e zbiega

z ide

np. pi

kna; było to co najwy

ej rozwi

zanie

połowiczne.

li poznanie ma charakter czynny, tzn. podmiot poznawczy współkształtuje poznawan

przedmiotowo

ść

, to sk

d si

bierze mo

liwo

ść

e wiedza jest intersubiektywnie wa

na i dlaczego

wiadczamy tego samego

wiata? Jedno

ść

tak

zapewnia:

•

oddziaływania ze sfery bytu samego w sobie odbierane s

przez zmysły.

•

Formy aprioryczne s

u wszystkich (przynajmniej u ludzi) takie same.

Upodobania estetyczne s

: bezinteresowne, bezprzedmiotowe, subiektywne, konieczne.

Postulaty praktycznego rozumu

Historia filozofii – notatki

Kwestie sporne:

1. Spór o to, czym s

rzeczy same w sobie:

•

Interpretacja realistyczna - s

fragmentami pozazjawiskowego bytu samego w sobie od

którego pochodz

wra

enia.

•

Interpretacja idealistyczna – s

wytworem podmiotu, swego rodzaju regulatywn

ide

; nie

ma wyj

cia poza podmiot i jego wytwory. Wszystkie przedstawienia s

wytworem podmiotu,

ale ten bezpodstawnie twierdzi,

e niektóre z jego przedstawie

nie s

jego wytworem, ale

bytem samym w sobie.

Przy pierwszej interpretacji metafizyka, czyli koncepcja bytu samego w sobie, byłaby niemo

liwa, gdy

byt sam w sobie

jest niepoznawalny – poznanie ma wszak charakter czynny.
Przy drugiej interpretacji metafizyka byłaby bezprzedmiotowa, bo rzeczy same w sobie i byt sam w sobie nie istniej

i s

fikcjami umysłu.

2. Spór o to, jaki jest charakter form a priori:

•

Interpretacja psychologiczna – formy a priori s

zale

ne od takiej b

innej struktury

mózgu, systemu nerwowego itd. Daj

np. poj

ąć

jako wytwór ewolucji i mog

ró

ne u

ró

nych gatunków.

•

Interpretacja logiczna – s

one formami, jakie musi przyj

ąć

stosunek jakiegokolwiek

podmiotu do przedmiotu, je

li poznanie ma by

w ogóle mo

liwe. Nawet gdyby nie było

adnego podmiotu poznaj

cego, one nadal byłyby takie same, tylko przez nic nie

zaktualizowane.

Przy pierwszej interpretacji wiedza posiada charakter relatywny, np. gatunkowy. Je

li powstanie tych form wytłumaczymy

ewolucyjnie, pojmuj

c je jako wytwór rozwoju przyrody, nie da si

broni

klasycznej koncepcji prawdy. Powstaj

takie

fikcje, które s

yteczne, gdy

umo

liwiaj

przetrwanie.

Przy drugiej interpretacji wiedza posiadałaby charakter bezwzgl

dny, jednakowy dla wszystkich podmiotów poznaj

cych.

Kantowi zale

ało na interpretacji realistycznej, o czym

wiadcz

zmiany dokonane w drugim wydaniu „Krytyki czystego

rozumu”. Miała ona pewn

trudno

ść

, gdy

zakładała

e wra

enia s

skutkami oddziaływania rzeczy samych w sobie, czyli

wyprowadzała zasad

przyczynowo

ci poza sfer

liwego do

wiadczenia; a przecie

przyczynowo

ść

była jedn

kategorii intelektu i jako taka wnoszona była do porz

dku

wiata zjawiskowego.

li przyjmiemy,

e poznanie ma charakter czynny, tzn. formy podmiotu współkształtuj

poznawan

rzeczywisto

ść

, to pojawia si

problem: od czego zacz

ąć

czy od bytu pozapodmiotowego, który np. w swoim rozwoju wyłonił podmiot i formy podmiotowe

czy od analizy podmiotu i jego form poznawczych.

Oba punkty wyj

cia maj

swoje słabo

ci: przy pierwszym ignorujemy fakt,

e to co poznajemy jako byt

jest ju

modyfikowane przez formy podmiotowe, a wi

c nie jest bytem pozapodmiotowym. Przy drugim

nie wiemy sk

d si

ten podmiot wzi

ł, dlaczego ma takie formy itd.

Filozofia, która poszła

ladem Kanta wybiera zwykle stanowisko drugie, pozostawiaj

c pierwsze

naukom szczegółowym. Ci, którzy nie poszli

ladem Kanta pozostaj

przy stanowisku pierwszym, a

ich poznanie dubluje si

wówczas z poznaniem naukowym; a nie wiadomo, jak je wyodr

bni

patrz: filozofia nauki, a filozofia naukowa

Historia filozofii – notatki

Podsumowanie:

•

Kant odkrył (pomysł ten pojawił si

u Kartezjusza, jednak ten od niego odszedł) czynn

rol

podmiotu poznaj

cego. By móc wyja

jak mo

liwa jest nauka jako wiedza zarazem

powszechna, konieczna i przedmiotowo wa

na, musiał odej

ść

od biernej koncepcji teorii poznania

w ramach której współpogodzenie tych wymogów było niemo

liwe.

•

Przy czynnej koncepcji poznania nauka ujawniała swój fenomenalizm, tzn. ograniczenie
mo

liwo

ci poznawczych do zjawiskowej warstwy

wiata. Struktura bytu samego w sobie i

ewentualne wpisane we

obiektywne warto

ci pozostawały poza mo

liwo

ciami naukowego

poznania.

•

Problemem stawała si

równie

liwo

ść

wolno

ci w

wiecie, który nauki rozpoznawały jako

deterministyczny – dzi

ki temu mogły go w ogóle wyja

nia

•

Próbuj

c uzasadni

liwo

ść

wolno

ci, Kant wskazywał na

wiat pozazjawiskowy sam w

sobie, którego natura niepoznawalna dla nauki nie podlegała równie

stwierdzanym przez nauk

determinizmom. Mo

na było zatem, i Kant tak postulował, przyj

ąć

e jest ona sfer

wolno

Była to sfera nie bytu, nie tego

co jest;

ale tego co by

powinno. Poniewa

oba te

wiaty

(zjawiskowy i moralny) nie przystawały do siebie, Kant próbował dokona

ich scalenia w sferze

estetyki (ale mu troszk

to nie wyszło).

•

Kant zauwa

ył,

e nowo

ytne przyrodoznawstwo nie jest wcale biernym czytaniem ksi

przyrody, lecz z góry projektuje na nie pewne schematy teoretyczne, które weryfikuje i rozwija, z
góry przes

dzaj

c, co jest dla

przyrod

•

Zjawiska które analizuje Kant nie s

wcale niczym subiektywnym, dowolnym czy

wyimaginowanym, lecz s

tymi materialnymi procesami przyrody, które bada przyrodoznawstwo.

Równie

rzecz sama w sobie nie jest

adn

mistyczn

gł

rzeczywisto

ci, lecz tym, od czego

w swym badaniu nauka abstrahuje, co nie mie

ci si

w jej schematach.

•

Uogólniony sens kantyzmu polega na tym,

e nie tylko ka

da nauka, ale nawet ka

da teoria

zakłada z góry pewien sposób rozumienia badanej przedmiotowo

ci; traktuje j

jako tak

, która

daje si

uchwyci

w jej poj

ciach i modelach teoretycznych, twierdzeniach itd. Zatem nigdy nie

chwyta bytu samego w sobie, lecz przedmiotowo

ść

przez własne zało

enia i konstrukcje

teoretyczne.

(Krytyka racjonalnej psychologii, kosmologii, teologii itp.)

Historia filozofii – notatki

Georg Friedrich Hegel

1770 – 1831

Dzieła:

•

„Fenomenologia ducha”

•

„Nauka logiki”

•

„Zasady filozofii prawa”

•

„Filozofia dziejów”

Intencj

Hegla było wypracowane takiej perspektywy, w której człowiek jako byt wolny mógłby odnosi

i odnajdowa

w rozumnym – obiektywnym porz

dku rzeczywisto

ci; by mógł wolno

ść

realizowa

nie w bezradnym sprzeciwie wobec dynamiki rzeczywisto

ci, lecz zgodnie z jej biegiem.

W optyce Kanta było to niemo

liwe, gdy

w jej ramach przeciwstawiały si

wzajemnie: zjawiskowa,

zdeterminowana rzeczywisto

ść

przyrody – aksjologicznie i moralnie beztre

ciowa; oraz

wiat

powinno

ci etycznej – nie znajduj

adnego oparcia w tamtej pierwszej. Koncepcja Kanta zakładała

realno

ść

sytuacji sprzeczno

ci mi

dzy powinno

, a interesem, szcz

ęś

liwo

, a cnot

. Za jedne

warto

ci przychodzi płaci

innymi, a perspektywa ich pogodzenia mogła mie

charakter

aproksymacyjny

i mie

odniesienie do niesko

czonej przyszło

ci.

Hegel nie chciał wróci

na pozycje przedkantowskie – przeciwnie: chciał wzi

ąć

pod uwag

wszystkie trudno

ci i problemy podniesione przez Kanta i pozytywnie je przezwyci

ęŜ

•

Chodziło mu na przykład o to, by zaakceptowa

czynn

koncepcj

poznania, a zarazem

uzasadni

finaln

liwo

ść

poznania struktury samego bytu.

•

Chciał pokaza

e mo

liwa jest poj

ciowa wiedza dotycz

ca Absolutu, a ludzkie poznanie

e przezwyci

ęŜ

własn

sytuacyjno

ść

, wzgl

dno

ść

i ograniczono

ść

i wpisa

w proces

samorozumienia si

Absolutu.

•

Chciał pokaza

, ze proces historyczny jest spełnianiem pewnych warto

ci, posiada swój sens i

ostateczne cele – i człowiek mo

e go takim odczyta

By rozwi

te trudno

ci Hegel podj

ł si

próby przedstawienia uniwersum

jako bytu

dynamicznego, który poprzez proces ró

nicowania si

i samoeksterioryzacji

realizuje zawart

sobie potencjalno

ść

polegaj

na u

wiadomieniu sobie swojej esencji.

Koncepcja uniwersum zakłada panteistyczn

koncepcj

rzeczywisto

ci.

Poniewa

Absolut wyra

poprzez struktury

wiata i jego rozwój; to poprzez te wła

nie struktury i ich rozwój mo

e on by

opisywany, staje si

liwa wiedza poj

ciowa na temat Absolutu.

Hegel próbował odej

ść

od dotychczasowego – statycznego uj

cia Absolutu, gdy

prowadziło ono do:

•

Usytuowania Absolutu, niesko

czono

ci w sferze niepoznawalnego (istniej

c poza

wiatem i

nie posiadaj

c struktury zewn

trznej, nie mógł on by

poj

ciowo opisywany).

•

Uczynienia Absolutu przedmiotem wiedzy niedyskursywnej, ogl

du intelektualnego, intuicji itd.

(tak było na przykład u Schellinga)

•

Rezygnacji z poznania Absolutu i ograniczenia si

do wiedzy o przedmiotach sko

czonych –

jak empiryzm.

przybliŜony

Absolutu

samouzewnętrzniania się

Bóg istnieje w przyrodzie immanentnie.

Historia filozofii – notatki

Hegel chciał Absolut uj

ąć

w poj

ciach, co mógł uczyni

w jeden tylko sposób: tak sprz

c w bycie

pierwiastek sko

czony z niesko

czonym, by sko

czono

ść

przechodziła w niesko

czono

ść

, a

niesko

czono

ść

wyra

ała si

za po

rednictwem sko

czono

ci.

Absolut u niego urzeczywistniał si

i rozwijał (a

do finału bezwiednie) poprzez struktury

rzeczywisto

ci które wyłaniał; i poprzez ich rozwój – w tym znaczeniu – „dojrzewał”, stawał si

niesko

czono

w rezultacie rozwoju form sko

czonych. Opis przedmiotów sko

czonych był

zarazem ostatecznie opisem Absolutu. Wiedza o nim rozpływała si

ostatecznie w prawdzie o

absolucie. Był sko

czony, osi

gał w swym odniesieniu do Absolutu swoje prawdziwe istnienie.

Koncepcja Hegla zakładała,

e tylko cało

ść

jest prawd

, zarówno jako wiedza, jak te

byt.

•

jako wiedza – prawda o wyizolowanym elemencie sko

czonym, bez poj

cia go jako momentu

staj

cej si

rzeczywisto

ci jest nieprawd

•

jako byt – prawdziwo

ść

bytu polega na tym,

e jego istnienie zbiega si

z jego istot

, co staje

realno

w chwili gdy rozwój Absolutu dobiegł ju

ca.

Koncepcja Hegla jest finistyczna. Zakłada,

e proces rozwoju ma swój koniec i wła

nie dobiega

tego ko

ca. Gdyby był to proces niesko

czony, przej

cie od sko

czono

ci do Absolutu nigdy by si

efektywnie nie dokonało, przez co cel rozwoju nie mógłby by

równie

wiadomiony.

Pocz

tkowo bezwiedny, pozbawiony realno

ci, b

cy tylko logiczn

liwo

Absolut istnieje

tylko jako idea. Wyłania ona innobyt przyrody i poprzez ni

obiektywizuje, ale o tym nie wie.

Nast

pnie przyroda rodzi człowieka i rozpoczynaj

dzieje powszechne.

Czynnikami nap

dzaj

cymi histori

jednostki ludzkie motywowane w przewa

cym stopniu

subiektywnymi ambicjami, potrzebami, kompleksami itd.; które nic nie wiedz

o „zamysłach” Absolutu.

Jednostki działaj

dorazowo w zastanych strukturach społecznych, które s

formami spełniania si

Absolutu, co determinuje kierunek ich dynamiki. Działania jednostki mog

ść

w bardzo ró

nych

kierunkach, ale w istniej

cych warunkach tylko takie z nich mog

przynie

ść

trwałe i po

Ŝą

dane zmiany,

które odpowiadaj

kierunkowi i dynamice zmian.

Wielkie jednostki historyczne wyró

nia zatem:

•

zespół posiadanych indywidualnych zdolno

ci;

•

zgodno

ść

rozwoju ich działa

z kierunkiem rozwoju historii.

Ich wielko

ci nie rozumiej

tzw. kamerdynerzy historii, którzy ocen

tamtych sprowadzaj

wył

cznie

do niskich pobudek osobistych, ignoruj

c to, co zrobili oni dla rozwoju

wiata. Dla kamerdynera

bohater nie jest bohaterem nie dlatego,

e tamten nim nie jest, ale dlatego,

e on jest kamerdynerem.

Skoro formy

wiata s

urzeczywistnieniem rozwijaj

cego si

rozumnego Absolutu (logosu), to s

one równie

rozumne; ale tylko rozumny człowiek mo

e to rozpozna

„Kto patrzy na świat rozumnie, na tego i świat patrzy rozumnie”

Powstaje tutaj problem relacji mi

dzy tym co rzeczywiste, a tym co rozumne. W jednej interpretacji

wszystko to, co rzeczywiste – empirycznie egzystuj

ce jest rozumne i wymaga akceptacji ze strony

rozumnego człowieka.
Inna interpretacja zwraca uwag

na to,

e proces urzeczywistniania rozumno

ci w

wiecie, to proces

wyłaniania i znoszenia kolejnych form odpowiadaj

cych kolejnym stadiom rozwoju rozumno

Absolutu. Wówczas naprawd

rzeczywiste jest tylko to, co odpowiada etapowi rozwoju rozumno

ci.

Inne pozostaje ju

tylko reliktem, który trzyma si

sił

inercji.

Post

p polega przede wszystkim na post

pie rozumno

ci, tj. wykształceniu coraz bardziej

doskonałych struktur my

lenia i struktur społecznych, oraz na post

pie wolno

ci tzn. tworzeniu form

społecznych daj

cych ludziom coraz wi

ksz

wolno

ść

W staro

ytnym

wiecie azjatyckim wolnym był tylko jeden człowiek – despotyczny władca i tylko

jego rozumno

ść

mogła wciela

w porz

dek instytucji. Dalszy post

p dokonał si

w staro

ytnej

cywilizacji grecko – rzymskiej, w ramach systemu której wolno

ść

była udziałem cz

ęś

ci społecze

stwa i

rozumno

ść

tej cz

ęś

ci mogła wciela

w rozwój form społecznych. Panowało przekonanie,

e pewni

Historia filozofii – notatki

ludzie s

z natury wolni i porz

dek społeczny powinien im to zagwarantowa

. Dla reszty niezdolnej do

wolno

ci lepsze jest pozostawanie pod patronatem tamtych.

Pocz

tkowo ludzie akceptuj

istniej

ce formy społeczne jako naturalne – zastane, zgodne z religi

obyczajem. Dokonuj

cy si

jednak rozwój rozumno

ci jednostek i zwi

zanych z tym roszcze

wolno

ci jednostkowej wchodzi w kolizj

z niedostosowanymi do tego formami społecznymi.

Historycznie sytuacja taka zaistniała w osobie Sokratesa; jego dramat polegał na tym,

e i za

stanowiskiem tych co skazali go na

mier

i za jego własnym tkwiły istotne racje – tylko

e racje tych

pierwszych były racjami dnia wczorajszego – warunkiem utrzymania status quo; za drugim
stanowiskiem – racje form przyszłych – rozumniejszych, tzn. takich, które pozwalałyby rozumowi
jednostki ocenia

je nie ze szkod

dla nich, lecz z po

ytkiem dla ich rozwoju.

Wraz z chrze

cija

stwem pojawia si

e ludzie jako tacy maj

prawo do wolno

ci, a formy

społeczne powinny im to umo

liwia

; podobnie formy kulturowe powinny ludziom umo

liwia

ich

osobisty intelektualny rozwój. Nast

pne dziewi

tna

cie wieków jest stopniowym, pełnym sprzeczno

wcielaniem tych prawd w

ycie.

Trudno

ść

Trudno

ść

polegała na tym,

e trzeba byłoby wymy

formy społeczne gwarantuj

ce coraz wi

ksz

sfer

swobód jednostkowych, a zarazem zachowuj

ce integralno

ść

i stabilno

ść

pozwalaj

uzgodnienie woli jednostkowej z wol

ogółu; rozumno

ci jednostek z rozumno

systemu

społecznego.

Dowiodły tego, zdaniem Hegla, do

wiadczenia Rewolucji Francuskiej, która ignoruj

moment partykularny (jednostkowy) w człowieku, i staraj

c si

go sprowadzi

do czystej ogólno

ci,

doprowadziła faktycznie do terroru, zniszczenia rozumnych postaw porz

dku, zakwestionowania

momentu indywidualnego itd.

W czasach nowo

ytnych nie ma ju

liwo

ci wchłoni

cia jednostkowo

ci przez ogólno

ść

, ale

nawet gdyby było to mo

liwe, byłoby to regresem w zakresie rozumno

ci. Człowiek współczesny

wiadomo

ść

odr

bno

ci i odczuwa potrzeb

indywidualnej wolno

ci. Ma zatem dwa oblicza:

•

oblicze ogólne;

•

oblicze partykularne;

Dwoisto

ść

ta musi znale

źć

odzwierciedlenie (i rozwój rzeczywi

cie do tego doprowadził) w dualizmie

organizacji społecze

stwa, obejmuj

cego dwie sfery :

•

sfer

stwa;

•

sfer

społecze

stwa obywatelskiego (autonomiczn

wobec sfery pa

stwa);

Społecze

stwo obywatelskie składa si

z jednostek wchodz

cych w skład rodzin oraz ze stanów (stan

rolny, stan przemysłowy, stan ogólny tworzony przez urz

dników pa

stwowych. W ramach

społecze

stwa obywatelskiego wi

społeczn

jest interes jednostki, rodzin i stanów; dzi

ki istnieniu

własno

ci prywatnej, rynku i korporacji (przedstawicielstwa stanowe) jednostki i grupy mog

realizowa

swoje partykularne interesy, a tak

e uzgadnia

je do pewnego stopnia z interesem

ogólnym społecznej cało

ci.

Własno

ść

prywatna jest podstaw

, a tak

e stymulatorem wysiłku (je

li kto

chciałby wyeliminowa

własno

ść

prywatn

, to doprowadziłby do regresu); rynek słu

y uzgodnieniu interesów jednostkowych z

ogólnym; równie

stany s

podstaw

kształtowania si

interesów szerszych ni

interes rodzin.

Nie jest to jednak samoregulacja społeczna doskonała. Rynek prowadzi na przykład do polaryzacji

dzy i bogactwa, co sprowadza zagro

enie demagogii i wzrostu zagro

wywrotowych, a ponadto

wielk

ęść

społecze

stwa wyrzuca poza nawias systemu rynkowego.

Gdyby jednak usuni

to rynek, a wraz z nim ewentualne jego negatywne konsekwencje, podwa

yłoby

to podstawy racjonalnej organizacji i wolno

ci społecze

stwa.

Interes urz

dników pa

stwowych nazywa Hegel „quasiogólnymi”, gdy

w interesie tego stanu le

ogólny interes społecze

stwa.

eby jednak partykularny interes stanów, wł

cznie z urz

dniczym nie

O ile wiem, to obydwa wymiary – wolność jednostki i dobro ogółu są nie do pogodzenia. Konsensusu tutaj nie będzie nigdy, co najwyŜej

moŜe mieć on charakter (tfu! co za słowo!) aproksymacyjny.

CzyŜby?

Historia filozofii – notatki

podwa

ył interesu rzeczywi

cie ogólnego, potrzebne jest stoj

ce nad społecze

stwem obywatelskim

autokratyczne, praworz

dne i kompetentne pa

stwo.

Demokracja nie jest dobrym rozwi

zaniem, gdy

wyłania interes, który pod pozorem ogólno

ci jest

de facto interesem grup najsilniejszych. Poza tym trudno j

pogodzi

z wymogiem kompetencji

potrzebnej pa

stwu.

W pa

stwie podstaw

zi jest rozum; nieodł

czna od człowieka współobecno

ść

rozumu i interesu

e realizowa

zatem w dwoisto

ci pa

stwa i społecze

stwa obywatelskiego. W jego koncepcji

stwo i społecze

stwo obywatelskie wzajemnie si

uzupełniaj

, ale i kontrbalansuj

stanowi

c dla

siebie pewne ograniczenia: prawa jednostki i formy jego samoorganizacji stanowi

granice działania

stwa, a prawo pa

stwowe ograniczaj

dowolno

ść

ycia społecznego. Na styku obu sfer powołane

zostały korporacje wyra

ce interesy stanów wobec aparatu pa

stwowego (stanowego).

W rozumnym społecze

stwie, zdaniem Hegla, poszczególne interesy jednostkowe i grupowe

powinny móc si

wyrazi

, a formy społeczne powinny zinstytucjonalizowa

konflikt, wyłoni

organy i

procedury mediacji, kompromisu, ograniczania konfliktu itp. Model taki urzeczywistnia si

wła

nie w

stwie pruskim – rozwój społeczny, historia dobiega tu ko

ca.

W racjonalnej cało

ci poszczególne sfery: moralno

ść

, religia, nauka, filozofia, prawo, gospodarka

itd. Maj

swoj

autonomi

i autonomiczne kryteria racjonalno

ci. Zanegowanie ich i dyktat

abstrakcyjnej racjonalno

ci ogólnej podwa

yłyby racjonalno

ść

cało

ci i byłyby regresem do

prymitywizmu. Z drugiej jednak strony rozumno

ść

cało

ci wynika z integrowania owych

autonomicznych sfer w spójn

, racjonaln

i wzbogacaj

cało

ść

Hegel chciał wypracowa

taki model

wiata, w którym człowiek mógłby by

bytem wolnym, a

zarazem odnosz

cym si

do obiektywnego porz

dku warto

ci; jako istota wolna i moralna, ale nie

manifestuj

ca si

w opozycji do biegu i struktur

wiata, lecz poprzez nie znajduj

c w nich podstawy

własnych wolno

ci i rozumno

ci. Chciał on dzieje człowieka sprz

c z dziejami Absolutu, a

zarazem ocali

ludzk

wolno

ść

- sprz

c poznanie człowieka z samopoznaniem si

Absolutu, tak

aby przezwyci

ęŜ

fragmentaryczno

ść

, relatywno

ść

i sko

czono

ść

ludzkiego poznania, a zarazem

ocali

wolno

ść

człowieka. Zamierzał pokaza

e zmysłowo

ść

i powinno

ść

etyczna nie musz

pozostawa

w nieprzezwyci

ęŜ

alnej opozycji, a ogólno

ść

i jednorazowo

ść

daj

uzgodni

, nie

znosz

c si

wzajemnie. Chciał pokaza

e poznanie mo

e mie

charakter czynny i jednocze

nie

wykracza

poza fenomenalizm. Chciał uzasadni

liwo

ść

dyskursywnej, poj

ciowej wiedzy o

absolucie.

U Hegla człowiek został wł

czony do samorozwoju absolutnego rozumu zd

ąŜ

cego do

samopoznania.

•

Rozum jest tu zało

ony jako potencja aktualizuj

ca si

za po

rednictwem twórczych podmiotów

ludzkich w strukturach i procesie rozwoju społeczno – historycznego.

•

Zarówno formy podmiotowe jak i przedmiotowe pozostaj

c w dialektycznej wi

zi rozwijaj

Dopiero w stanie finalnym osi

gaj

pełn

wzajemn

zgodno

ść

. Wówczas poznanie zachowuje

swój czynny charakter i mo

e zarazem wykroczy

poza zjawiskowo

ść

•

Podmiot a

do finału bezwiedny wyłania swój innobyt, którym jest przedmiot, stanowi

cy dla

niego (tak jest odbierany) przeciwie

stwo i ograniczenie.

•

Gdy finalny podmiot rozpoznaje si

w przedmiocie dostrzegaj

c w nim wytwór i realizacj

własnej

istoty, znosi przeciwie

stwo przedmiotu wzgl

dem siebie, ten przestaje by

jego przeciwie

stwem

i ograniczeniem. Podmiot zyskuje wolno

ść

formy wzbogaconej o to, co zostało po drodze

wytworzone – w szczególno

ci o samo

wiadomo

ść

i wolno

ść

•

Podstaw

konstrukcji Heglowskiej jest zdynamizowane zało

enie jedno

ci, to

samo

ci,

odpowiednio

ci bytu i my

lenia, które poprzez bezwiedne formy przej

ciowe unaoczniaj

stanie finalnym. Podmiot mo

e wówczas rozpozna

, czu

wolnym i niesko

czonym w

podmiocie.

przeciwrównowaŜą

Historia filozofii – notatki

•

Ludzkie poznanie jest tu

rodkiem samopoznania si

absolutu. W szczególno

ci w umy

le Hegla

dokonuje si

to finalnie, gdy rozwój podmiotu i

wiata dobiegł ju

ca. Poznanie ludzkie równa

z poznaniem absolutu, przekracza relatywno

ść

i historyczn

ograniczono

ść

; nale

y jednak w

tym celu zamkn

ąć

histori

Pozytywizm dominuje w II połowie XIX wieku. Mo

na mówi

o trzech fazach pozytywizmu:

A . Comte; J.S. Mill; H. Spencer

II.

Avenarius, Mach

III.

Koło Wiede

skie: Schlich, Carnasp, Wittgerstein.

Twórc

pozytywizmu był August Comte.

August Comte

1798 - 1857

Dzieła:

•

„Kurs filozofii pozytywnej”

•

„Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej”

Poj

cie pozytywizmu wg. Comte’a:

Pozytywny – oznacza to tyle co: realny w przeciwie

stwie do urojonego, pewny w przeciwie

stwie do

chwiejnego,

cisły w opozycji do mglistego, pozytywny w przeciwie

stwie do negatywnego i jałowego,

korzystny wobec bezu

ytecznego i zb

dnego.

Głównymi atrybutami pozytywnego s

c realno

ść

i u

yteczno

ść

Wła

ciwo

ci pozytywizmu:

1. uznawanie nauk przyrodniczych za wzór poznania naukowego;

2. badanie faktów zamiast prowadzenia spekulacji;

3. poło

enie nacisku na po

yteczno

ść

i realno

ść

bada

;

4. zast

powanie twierdze

absolutnych twierdzeniami wzgl

dnymi (nie mówi si

o strukturze

samego bytu, lecz o strukturze zjawisk jaka jawi si

człowiekowi);

5. nastawienie antypsychologiczne – obiektywne. Mo

na bada

jedynie fakty zewn

trzne;

psychologia jest niemo

liwa, gdy

nie mo

na jednocze

nie by

przedmiotem i podmiotem

poznania.

P o z y t y w i z m

Historia filozofii – notatki

Fundamentalnym prawem rozwoju umysłu ludzkiego, a w nast

pstwie ludzko

ci jest rozwój

przechodz

cy przez trzy stadia:

1. Faza teologiczna – rzeczywisto

ść

jest obja

niana przez działania duchów, a podstaw

emocje.

2. Faza metafizyczna –

wiat jest obja

niany przez abstrakcyjne poj

cia, a podstaw

jest intelekt.

3. Faza pozytywna – poznanie i wyja

nianie polega na stwierdzeniu faktów i ustalaniu zale

dzy nimi. Nast

puje tutaj wyzwolenie si

z mitologii i metafizyki. Jest to faza najwy

sza i

ostateczna.

Fakty s

jedyn

rzecz

dost

umysłowi; nie nale

y zatem poza nie wykracza

i doszukiwa

nich domniemanych przyczyn.

Etapy poznania naukowego:

Rejestracja faktów;

II.

Ustalanie stałych zwi

zków mi

dzy faktami, gdy

prawa nauki s

tylko stałymi zwi

zkami

dzy faktami – podobie

stwa, współwyst

powanie, nast

pstwa.

III.

Na podstawie znajomo

ci faktów przewidywanych oraz praw „rz

cych” przyszłymi faktami

(co dalej?)

Pozytywizm unika problemów epistemologicznych np:

•

jak mo

liwa jest w ogóle obiektywna znajomo

ść

faktów;

•

jak mo

liwe jest uogólnianie, przewidywanie;

•

jak mo

emy wiedzie

e ciała zewn

trzne rzeczywi

cie istniej

;

•

jaka jest struktura bytu;

Rodzaje nauk:

Zamiast poszukiwa

podstaw nauk, Comte przedstawił ich klasyfikacj

; uporz

dkował je w jednolity

system według malej

cej abstrakcyjno

ci i rosn

cej szczegółowo

ci:

1.  matematyka
2.  astronomia
3.  fizyka
4.  chemia
5.  biologia
6.  socjologia (najbardziej szczegółowa)

•

Poniek

d wszystkie zjawiska badane s

podzielone na wszystkie nauki, a poza zjawiskami nie ma

rzeczywisto

ci, to metafizyka jest bezprzedmiotowa i bezsensowna.

•

Filozofia jest teori

nauk, ale nie w tym sensie,

e bada ich zło

enia czy zasady (to mog

czyni

one same), lecz jest ni

jako encyklopedyczne zestawienie wyników nauk szczegółowych.

•

Ludzka wiedza o faktach jest pewna, ale wzgl

dna:

„...Badanie zjawisk nigdy nie doprowadzi

do bezwzględnego ich poznania; poznanie nasze zawsze pozostanie zaleŜne od naszego organizmu
i sytuacji...”

•

Nauka zmierza do tego by wszystkie zjawiska mie

w jednym obrazie

wiata; mo

e to jednak

uczyni

jedynie na podło

u subiektywnym – ufundowanym na naturze i potrzebach człowieka:

„...NaleŜy pojmować wszystkie rozwaŜania teoretyczne jako wytwory umysłu pomocne dla
zaspokojenia naszych potrzeb...”

Historia filozofii – notatki

•

Najdonio

lejszym zadaniem człowieka winno by

głe doskonalenie natury ludzkiej

(indywidualnej i zbiorowej) – w granicach zakre

lonych przez prawa rz

ce realnym

wiatem.

Wynikał z tego program polityki pozytywnej, zmierzaj

cej do post

pu ł

cego porz

dek i rozwój.

•

Ostatecznym celem jest ludzko

ść

; (pó

niej Comte pracował nad stworzeniem religii ludzko

ci,

co przez pó

niejszych pozytywistów uznane zostało za wykroczenie poza antymetafizyczny

program pozytywizmu – dlatego uwa

ali,

e przestał on by

pozytywist

)

Reguły pozytywizmu:

(stopniowo radykalizowane w trakcie jego rozwoju)

1. reguła fenomenologiczna – ograniczanie si

do badania zjawisk, stwierdzanie braku realnej

ró

nicy mi

dzy zjawiskiem, a istot

;

2. reguła nominalizmu – bada si

jedynie przedmioty; zjawiska konkretne;

3. reguła zaprzeczaj

ca warto

ci poznawczej s

dów oceniaj

cych i wypowiedzi normatywnych.

4. Reguła wyra

ca si

w wierze w zasadnicz

jedno

ść

wiedzy ludzkiej.

Ostrze polemiczne pozytywizmu skierowane było zawsze przeciwko wszelkiego rodzaju rozwa

aniom

metafizycznym. Pozytywizm był programowo antymetafizyczny.

Uwagi o filozofii pozytywistycznej:

Dla filozofii nowo

ytnej zasadniczym problemem stawała si

nauka nowo

ytna, a jej głównym

problemem własny do niej stosunek. Stosunek ów przybrał dwie postacie:

•

F i l o z o f i

n a u k o w

•

F i l o z o f i

n a u k i

Filozofia naukowa

Najbardziej rozpowszechnion

form

filozofii naukowej była filozofia pozytywistyczna. Filozofia

traktowana jest tu jako jedna z nauk – jest najogólniejsz

z nauk, tzn. syntez

lub uporz

dkowaniem

wiedzy nauk szczegółowych. Je

li ma by

to filozofia naukowa, to jej podstaw

winna by

nauka, ale

wszystkie nauki s

szczegółowe, wi

c pozytywi

ci wybierali jedn

z nauk i uznawali j

podstawow

, a metody i wyniki innych nauk sprowadzali do niej. Wybierali ró

nie – co prowadziło do

powstawania poszczególnych odmian pozytywizmu – m.in. psychologizmu, fizykalizmu, biologizmu,
matematyzmu, socjologizmu, ekonomizmu historyzmu.

Filozofia przyjmowała tu ka

dorazowo standardy, metody, zało

enia nauki, a zarazem filozofia

naukowa nie mo

e rzeczywi

cie postawi

problemu nauki, prawomocno

ci poznania naukowego itd.

Paradoksalnie, na gruncie pozytywizmu nie mo

emy wiedzie

, czym filozofia naukowa i nauka jest.

Poszczególne nauki zmierzaj

c ku uogólnianiu swych wyników napotykaj

na granice, a próbuj

c je

przekroczy

, filozofia sytuuje si

de facto poza nauk

Czynny charakter poznania powoduje,

e zało

enia, metody i modele ka

dej nauki czy teorii

współtworz

poznawan

przedmiotowo

ść

, która staje si

w ten sposób niesprowadzalna do

przedmiotowo

ci współtworzonej przez inne nauki i teorie; a zatem nie ma mo

liwo

Historia filozofii – notatki

uniwersalnego uogólniania wszystkich nauk w formie jednej teorii, czy innej nauki
szczegółowej.

Filozofia naukowa rodzi intencje scjentystyczne, czyli skłonno

ść

do uznawania wiedzy naukowej za

jedyny prawomocny rodzaj wiedzy; idzie za tym negowanie wszystkiego, co nie mie

ci si

standardach naukowych.

Filozofia nauki

Filozofia nauki sytuuje filozofi

poza sfer

nauk. Nie zakłada z góry prawomocno

ci poznania

naukowego, metod naukowych i dlatego mo

e o nie rzeczywi

cie zapyta

. Musi jednak w tym celu

pokaza

liwo

ść

istnienia kryteriów i zasad racjonalno

ci szerszych ni

jedynie naukowe. Je

li si

to powiedzie, mo

na sproblematyzowa

równie

scjentyzm.

Max Scheler pokazał,

e mamy nie tyle finalistyczn

trójfazowo

ść

rozwoju ludzkiego my

lenia, co

raczej trzy odmienne i niesprowadzalne do siebie typy wiedzy zwi

zane z odmiennymi postawami

duchowymi i aktami:

•

wiedza techniczna – pozytywna; daj

ca władz

. Jest to jedyna istniej

ca wiedza dla

pozytywistów i scjentystów.

•

wiedza istotowa – poszukuj

ca idei, zwi

zków przyczynowych, bezinteresowna i

kształc

ca.

•

wiedza metafizyczna – wyzwalaj

ca; ł

ca, zespalaj

ca człowieka z absolutem,

daj

ca poczucie sensu.

Mamy zatem nie wyrastanie

wiadomo

ci z kolejnych faz, a

do finalnej, lecz wpisan

człowiecze

stwo ró

norodno

ść

aktów duchowych i postaw; nie jednakowo silnie aktualizowanych w

ró

nych społecze

stwach, epokach, i rozmaitych jednostek; ale nie usuwalne i rodz

ce w przypadku

rozmaitych prób redukcji rozmaite mistyfikacje.

•

Nie da si

zapewne obroni

pozytywistycznych roszcze

wył

czno

ci, polegaj

cych w

szczególno

na traktowaniu modelu nauk przyrodniczych jako jedynego wzorca poznania

naukowego przenoszonego automatycznie na nauki społeczne i humanistyczne (pokazał to W.
Dilthey).

•

Wbrew przekonaniom samych pozytywistów, obecno

ść

tre

ci metafizycznych w pozytywizmie nie

jest wył

cznie rezultatem niekonsekwencji, ale u podstaw samego pozytywizmu le

Ŝą

pewne

zało

enia i tre

ci metafizyczne.

•

Pozytywizm zdaje si

zakłada

pewn

metafizyk

; inne kierunki wprawdzie te

to czyni

, ale si

tego nie wypieraj

jak

aba błota (pokazał to E. Husserl, który równie

ąŜ

ył do stworzenia

filozofii niemetafizycznej).

Przełom antypozytywistyczny:

•

W II połowie XIX wieku ujawnił si

kryzys nauki.

•

Najpierw w sferze logiki, matematyki i fizyki, co doprowadziło do załamania si

dotychczasowych

wyobra

. Podwa

yło przekonania scjentystyczne i pozytywistyczne, oraz zakwestionowało

pozytywistyczny wzorzec uprawiania nauk humanistycznych. W konsekwencji podupadła
niezachwiano

ść

wiary w nauk

i podwa

enie wielu jej nadziei, jakie dla ludzkiego

ycia z ni

zano.

•

Decyduj

rol

w u

wiadomieniu sobie nieadekwatno

ci pozytywistycznego modelu nauk

przyrodniczych do pojmowania rzeczywisto

ci historycznej, społecznej i kulturowej odegrał wy

wspomniany Dilthey (1837-1911). Wskazał on na odmienno

ść

nauk przyrodniczych i

humanistycznych. Celem nauk przyrodniczych jest wyja

nianie, tj. wskazywanie na ogólne

Historia filozofii – notatki

zasady lub prawa, pod które podlegaj

zjawiska dane w do

wiadczeniu. Celem nauk

humanistycznych jest rozumienie polegaj

ce na wysłowieniu tego co jednoczy ekspresj

prze

ycie; na stosunek ekspresji

ycia do sfery wewn

trznej, która w nich znajduje wyraz. Metod

rozumienia staje si

hermeneutyka, czyli sztuka odczytywania refleksji i interpretacji.

•

Ludzko

ść

jako przedmiot nauk humanistycznych cechuje si

pewn

wewn

trzno

, która nie

jest wnoszona do niej z zewn

trz, lecz tkwi w samej jej istocie – za

ludzko

ść

jako przedmiot nauk

przyrodniczych jest faktem fizycznym i jako taka staje si

dost

pna poznaniu wła

ciwemu tym

naukom.

Friedrich Nietzsche

1884 – 1900

Dzieła:

•

„Narodziny tragedii”

•

„Niewczesne rozwa

ania”

•

„Ludzkie i arcyludzkie”

•

„Jutrzenka”

•

„Wiedza radosna”

•

„Tako rzecze Zaratustra”

•

„Poza dobrem i złem”

•

„Z genealogii moralno

ci”

•

„Zmierzch bo

yszcz – jak si

filozofuje młotem”

•

„Ecce Homo”

We współczesnej mu rzeczywisto

ci społeczno-kulturowej Nietzsche krytykował kult pa

stwa oraz

tzw. filisterstwo. W krytyce pa

stwa jako najwy

szego celu ludzko

ci i najwy

szego autorytetu

widział nieudan

prób

przezwyci

ęŜ

enia gł

bokiej dezintegracji, jak była skutkiem u

conych przez

religi

, tradycj

i moralno

ść

dotychczasowych norm, zasad, systemów warto

ci.

stwo

Jego zdaniem pa

stwo nie jest w stanie nada

sensu ludzkiemu

yciu. Wszystkich próbuje podda

tym samym zasadom, co zabija wolno

ść

i twórczo

ść

, rozmaito

ść

i bogactwo codziennego

ycia.

Filisterstwo

Filisterstwo polega na rezygnacji z kreatywno

ci, na ograniczeniu si

wył

cznie do konsumpcji, na

realizacji gotowych wzorów, mód, zwyczajów. Hasłem jego jest: „Nie wolno szuka

!” – nale

y zatem

rezygnowa

z pytania o sens i realizowa

wył

cznie w ramach gotowych form.

Kultura

Kultura to jedno

ść

stylu artystycznego we wszystkich przejawach

ycia narodu. Obejmuje ona nie

całe

ycie ludzkie, lecz tylko to co twórcze, oryginalne, nowatorskie. „Kultura jest zespołem

rodków podniecaj

cych, by móc intensywniej prze

ywa

swoje

ycie”.

Cel

Cel człowieka nie mo

e le

u kresu, lecz tylko w jego najwy

szych egzemplarzach. Była to

krytyka teleologicznych i finalistycznych filozofii.

Historia filozofii – notatki

Kultur

tworz

dwa przeciwstawne, czasami jednak współdziałaj

ce w czasowej harmonii dwa

ywioły:

•

apolli

ski: wyra

cy si

w zdolno

ci fikcji. Realizuje zasad

indywidualno

ci, polega na

poczuciu samodzielno

ci i odr

bno

ci jednostki.

•

dionizyjski: przejawia si

we wzruszeniu, upojeniu, nastroju, w samozapomnieniu

podmiotowo

ci, prowadz

cy do zerwania z indywidualn

podmiotowo

, samodzielno

Działania

ywiołu apolli

skiego maj

charakter afirmatywny i utrwalaj

cy harmoni

, za

dionizyjskiego maj

charakter destruktywny, podwa

zastane porz

dki, otwieraj

wolno

ść

dla

tworzenia. Mimo swej przeciwstawno

ci, oba

ywioły współdziałaj

w tworzeniu dzieła sztuki.

Najbogatsze epoki kulturowe były wynikiem syntezy obu pierwiastków.

Czynnikiem destrukcyjnym s

równie

tzw. „siły sokratejskie”:

Typ sokratejski wyra

a postaw

człowieka teoretycznego, który wszystko chce logicznie wytłumaczy

a ponadto zakłada

e poznanie jest nie tylko zdolne zrozumie

wiat, ale nawet go naprawi

. Jest to

postawa defensywna, reaktywna towarzysz

ca cz

sto atrofii twórczo

ci, energii, woli mocy u

jednostki.

•

Najwła

ciwsz

postaw

wobec historii własnej, jednostkowej i zbiorowej to „nieczucie

historyczne” polegaj

ce na zdolno

ci zapominania przeszło

ci, aby mogło si

tworzy

nowego.

„...do wszelkiego działania potrzebne jest zapomnienie...”

•

Warto

ść

poznania historycznego, w szczególno

ci wizja przeszło

ci, która jest jego wytworem, nie

polega na jego domniemanej adekwatno

ci do obiektywnych struktur historii, lecz na słu

eniu

yciu.

•

Postulat obiektywizmu historycznego i poszukiwanie uniwersalnych prawidłowo

ci w celu

wyja

niania wszelkich zjawisk poci

ga za sob

1. Lekcewa

enie lub pomijanie roli instynktu, cech indywidualnych osobowo

ci i wolno

ci w

działaniu jednostki.

2. Bezkrytyczn

aprobat

zaistniałego stanu rzeczy.

3. Niezdolno

ść

do inspirowania aktywno

ci.

•

W miejsce „zobiektywizowanych” nauk trzeba odrodzi

mit, daj

cy ogólny obraz

wiata, a tak

afirmacj

ycia.

•

Fundamentaln

pomyłk

jest

podtrzymywanie

dualistycznej

metafizyki

plato

sko

–

chrze

cija

skiej, która poza jedyn

dost

zmysłow

rzeczywisto

doszukuje si

; wi

cej –

zakłada wy

realno

ść

innej rzeczywisto

ci (wiecznej i doskonałej). W rezultacie nast

puje

odnowienie sensu i warto

ci jedynej rzeczywisto

ci, w której przebiega ludzkie

ycie.

Fikcji przyznaje si

rzeczywisto

ść

po to, by rzeczywisto

ść

czyni

niewa

nym pozorem.

•

Geneza wyobra

enia innej rzeczywisto

ci wi

zana jest przez Nietzschego z do

wiadczeniem

snów; natomiast jej

ywotno

ść

podtrzymywana jest przez słabo

ść

psychologiczn

jednostek, które

chc

uzyska

pewno

ść

, wiedz

pozwalaj

im ukry

przed sob

własn

słabo

ść

w tworzeniu i

twórczo

ci.

Sami wymyśliliśmy pojęcie „celu”, w realnej rzeczywistości nie ma celu, nie istnieje nic, co

mogłoby nasz byt osądzić, mierzyć, porównywać czy potępiać

Historia filozofii – notatki

•

Kulminacj

tendencji wymierzonych przeciwko

yciu jest chrze

cija

stwo, tworz

ce fikcje

wiatów po to, aby pozbawi

warto

wiat jedyny jaki istnieje.

„Bóg umarł – myśmy do zabili”

Umarł w tym sensie,

e przestał by

realno

obecn

ludzkich wyborach, sposobach pojmowania

wiata, twórczo

ci w

yciu. Ludzie usun

li go na

rzecz innych warto

ci.

•

Rzecz w tym,

wiadomo

ci ludzi uchodzi skala tego, co si

stało; je

li bowiem cała kultura

europejska, systemy warto

ci, moralno

ść

, ideały

yciowe itd. opieraj

na podstawie boskiego

objawienia i ustanowienia, to odrzucenie Boga niszczy wszystko.

•

Tak ma si

rzecz w przypadku ludzi zwi

zanych z warto

ciami, normami religii i kultury

chrze

cija

skiej. Dla nich podwa

enie tych warto

ci oznacza to, do czego nie chc

przyzna

–

popadni

cie w nihilizm.

•

Rozpad zastanych rzekomo obiektywnych i uniwersalnych warto

ci otwiera przestwór wolno

ci –

bezprecedensowy w dziejach ludzko

ci.

„Ogólny charakter świata jest chaosem po wszystkie wieki”

Istot

rzeczywisto

ci okre

kategoria

ycia jako przeciwie

stwa wszelkiego porz

dku. Nie ma ona charakteru

warto

ciuj

cego – całokształt

ycia nie mo

e by

bowiem oceniany przez człowieka, jako

e nie

posiada on dystansu niezb

dnego do wyznaczenia warto

ycia.

•

ycie jest faktem podstawowym nie do zakwestionowania, nie mo

na mówi

o sensie

ycia w

znaczeniu ogólnym, gdy

jego poj

cie nie ma obiektywnego znaczenia.

„śyć to znaczy być okrutnym i nieubłaganym dla wszystkiego, co w nas staje się słabe i stare”

Wola mocy:

Czynnikiem stanowi

cym o to

samo

ci i warto

ci jednostki jest wola mocy, czyli energia

yciowa

staj

ca si

przyczyn

działa

jednostki – zarówno

wiadomych, jak i czynno

ci instynktownych. Wi

ąŜ

z ni

m.in. pr

ęŜ

ść

psychiczna i fizyczna, energia psychiczna, odporno

ść

•

„Wola mocy” jednostki przes

dza o sposobie postrzegania ludzi silnych i słabych. Ci ostatni

preferuj

sceptycyzm, czyste teoretyzowanie, hasło „sztuki dla sztuki” itd. Ci pierwsi preferuj

intensywno

ść

, twórczo

ść

, wzgl

dy estetyczne itd.

•

Podstaw

destrukcyjnej roli dotychczasowej moralno

ci – zwłaszcza chrze

cija

skiej – jest

fikcyjna konstrukcja wolnej woli, która rzekomo przysługuje wszystkim jednostkom.

•

„Wolność jest tak naprawdę funkcją woli mocy”

; rezultatem wysokiego jej napi

cia. Ludziom o

wielkiej woli mocy przysługuje odpowiedzialno

ść

za siebie, polegaj

ca na opanowaniu instynktów i

podporz

dkowaniu ich „woli mocy”.

•

Zatem wolno

ść

i odpowiedzialno

ść

nie s

zale

ne od indywidualnego wyboru, lecz przede

wszystkim od stanu woli mocy.

Historia filozofii – notatki

Panowie i niewolnicy:

na rozró

dwie kasty: panów i niewolników – elit

i mas

•

Dobrzy s

elit

li mas

, wr

cz pyłem.

„Dobre i złe to tyle, co szlachetne i podłe, co pan i

niewolnik”

•

W zwi

zku z podanym zró

nicowaniem ludzi, poza cał

mozaik

systemów moralnych kryje si

odmienno

ść

i przeciwie

stwo dwóch typów moralno

ci: moralno

ci panów i moralno

niewolników.

Moralno

ść

panów (moralno

ść

dostojna):

•

Jest ona rezultatem

wiadomego, spontanicznego tworzenia norm przez ludzi silnych w celu

potwierdzenia własnej warto

ci i u

wietnienia samych siebie. „Człowiek dostojny” czci w sobie

mocarza i to

e ma władz

nad samym sob

. Nie uchyla si

od udzielania pomocy innym, ale

czyni to nie z lito

ci, lecz instynktownie – z nadmiaru mocy. Cechuje go egoizm i przekonanie,

e inni powinni mu słu

„ w sposób naturalny”.

•

Moralno

ść

dostojna operuje antynomi

„dobre – liche” i zyskuje dominant

estetyczn

Moralno

ść

niewolników:

•

Moralno

ść

niewolników ma charakter przede wszystkim reaktywny, tzn. jest wyrazem

sprzeciwu wobec moralno

ci dostojnej. Zmierza do zabezpieczenia interesów masy słabej,

dlatego głosi pochwał

współczucia, lito

ci itd. w stosunkach z innymi. Operuje

przeciwie

stwem „dobre – złe” i jest zdominowana moralizatorsko.

•

Z moralno

niewolnicz

zwi

zany jest resentyment – uczucie zazdro

ci i zawi

charakterystyczne dla ludzi o słabej „woli mocy”. Resentyment wyrasta ze słabo

ci energii,

jednak nie tylko jej nie zapobiega, lecz raczej j

pogł

bia, prowadzi do jej tłumienia i utraty np.

przez wysuwanie ideału ascetycznego, postawy abnegackiej.

Immoralizm – słowo to miało wypowiada

zanegowanie wszelkiej altruistycznej moralno

ci, a tak

wszelkich systemów aksjologicznych stawiaj

cych na czele warto

ci tradycyjnie poj

tej moralno

ci>

Obok tego aspektu negatywnego immoralizm wyra

ał równie

pewne tre

ci pozytywne – miał

oznacza

przej

cie do nowego warto

ciowania, zgodnie z którym warto

ść

jednostki nie zale

y ju

spełniania przez ni

pewnych ogólnych norm moralnych, czy intencji liczenia si

z nimi, lecz od "woli

mocy", witalno

ci, sił biologicznych, pop

dów, ale te

– zdolno

ci do panowania nad nimi. Jednostka

tyle jest warta, ile potrafi uczyni

z własn

pop

dowo

– wykorzysta

dla twórczo

ci.

Dekadencja:

Dekadencja jest u Nietzschego fizjologicznie uwarunkowanym spadkiem energii, obni

eniem si

poziomu siły i osłabieniem "woli mocy". We współczesnym

wiecie dostrzegał Nietzsche liczne

przejawy dekadencji, w szczególno

ci w:

1. Chrze

cija

stwie – pocz

wszy od czasów

w. Pawła (Sam Chrystus jawił si

Nietzschemu jako

wzór odwagi, wolno

ci, pogardy dla

mierci i nie mógł by

pojmowany jako posta

kultywowana w

ramach moralno

ci niewolniczej – przeciwnie: był postaci

dostojn

. Chrze

cija

stwu

historycznemu przy

wiecaj

złe cele, co polega na odmawianiu warto

yciu, pogardzie dla

ciała, tłumieniu naturalnych potrzeb i pop

dów i rozwijaniu postaw resentymentu dla jednostek

dostojnych).

2. Demokracji – wraz z jej hasłem równo

ci praw. Ludzie nie s

przecie

równi.

3. Socjalizmie – wraz z jego hasłami równo

ci praw oraz powszechnego dobrobytu.

Historia filozofii – notatki

Hasła i hasełka:

•

Nietzsche proponuje postawy „miło

ci losu” – czyli najwy

szego dionizyjskiego potwierdzenia –

polegaj

ce na afirmacji

ycia przejawiaj

cego si

w człowieku w jego naturalnych pop

dach,

które rodz

nie tylko przyjemno

ść

, ale równie

cierpienie i ból.

•

Nietzsche propaguje równie

hasło „przewarto

ciowania wszystkich warto

ci”, co stało si

konieczne, skoro Bóg umarł i rozpadły si

wszelkie podstawy aksjologii chrze

cija

skiej. Po drugie

jest wyzwaniem dla twórczo

ci jednostek obdarzonych du

Ŝą

"wol

mocy".

•

Z zadaniem tym wi

ąŜ

e si

u niego poj

cie „nadczłowieka”

wyra

cy ideał osobowo

ci indywidualnej, nie wzór do na

ladowania dla wszystkich, lecz

tylko dla tych, którzy potrafi

rozkazodawc

i prawodawc

, kieruj

cym si

nie

abstrakcyjn

prawd

, lecz indywidualn

osobist

"wol

mocy".

„nadczłowiek” nie liczy si

adnymi nakazami, z

adn

presj

moraln

, lecz jedynie własnym

poczuciem siły i energii, własnym wyczuciem słuszno

ci.

Sama energia nie czyni nadczłowieka. Dokonuje si

to dopiero wtedy, gdy naturalne pop

zostan

skierowane na tworzenie kultury.

•

„Hodowla nadczłowieka” – jest z istoty samohodowl

. Nie ma ona nic wspólnego z

wychowaniem, które zmierza do podporz

dkowania jednostki ogólnym normom i urabianie jej

według generalnego wzorca. Nie odwołuje si

wiadomo

ci moralnej, sumienia, lecz opiera

na poznaniu przez jednostk

jej naturalnych instynktów, zdolno

ci, pop

dów i całego,

niezale

nego od

wiadomo

ci przyrodniczego podło

a całej ludzkiej aktywno

ci. Nie chodzi o

pogo

za przyjemno

ciami. Od hodowli nieodł

czne jest cierpienie; „nadczłowiek” rodzi si

bólu – poprzez samoprzezwyci

ęŜ

anie si

i panowanie nad naturalnymi pop

dami.

Wiara:

Im człowiek jest słabszy, tym wi

cej potrzebuje wiary i odnajduje j

w religii, w metafizyce i w wiedzy

naukowo-przyrodniczej, gdy

tam znajduj

pewno

ść

. Punktu oparcia dostarcza ludziom równie

naturalizm, ojczy

niano

ść

oraz nihilizm rosyjski (wiara w niewiar

, a

do m

cze

stwa wł

cznie). Tego

typu wierzenia maj

swe

ródło w chorobie woli, a obok apatii mog

prowadzi

równie

do fanatyzmu.

Fanatyzm jest bowiem jedyn

"sił

woli", do której mo

na doprowadzi

ludzi słabych i niepewnych.

Tam, gdzie człowiek dochodzi do przekonania

e trzeba mu rozkazywa

– staje si

wierz

cym.

Słabsze szuka mo

liwo

ci podporz

dkowania si

silniejszemu, ale równie

skrywa sw

słabo

ść

podporz

dkowywaniu sobie jeszcze słabszego.

li jednak mamy do czynienia z takim rodzajem rado

ci i siły, samostanowienia, wolno

ci woli itd.,

e duch mo

e rozsta

z wszelk

wiar

, z wszelkim

yczeniem posiadania pewno

ci i zdolny jest

cieszyć się Ŝyciem tańcząc nawet nad przepaściami

– to taki duch jest naprawd

wolnym. Z

niesko

czono

energii twórczej tkwi

cej w

wiecie, z niesko

czon

zdolno

przemiany wi

ąŜ

e si

idea wiecznego powrotu – nie mo

e si

twórczo

ść

, czy przemijanie zatrzyma

adnym stanie

rzeczy, musi go przekroczy

, zatem otwiera mo

liwo

ść

powtarzaj

cego si

powrotu.

Historia filozofii – notatki

Uwagi, postulaty, dezyderaty:

•

Tradycyjnie obwinia si

Nietzschego o etyczny nihilizm, cho

niektórzy dostrzegaj

przeciwnie

– wła

nie prób

przezwyci

ęŜ

enia nihilizmu, gdy

Nietzsche powstanie etyki europejskiej

tłumaczył m.in. ch

ukrycia wad i marno

ci pod poj

ciami obowi

zku, cnoty i uczciwo

ci.

Nietzsche głosił relatywizm etyczny, kwestionuj

c istnienie powszechnych, obiektywnych prawd

moralnych. W miejsce moralno

ci chrze

cija

skiej proponował etyk

gloryfikuj

warto

witalne. Nie był to zatem amoralizm, a raczej próba oparcia moralno

ci na

ywiołowej afirmacji

ycia, zwłaszcza biologicznego, pojmowanego jako ustawiczna walka, przezwyci

ęŜ

anie si

itd.

Zasadniczym celem człowieka stawało si

„sprzyjanie Ŝyciu, woli mocy"

i odrzucanie

wszystkiego, co temu przeszkadza. Głoszenie warto

ci siły, odwagi, odporno

ci.

•

Teologowie i filozofowie chrze

cija

scy wskazywali,

e koncepcja Absolutu Nietzschego jest

synkretyczna, ł

c elementy m.in. platonizmu, chrze

cija

stwa, kantyzmu, heglizmu; w

rezultacie czego nietzschea

skiej krytyce poj

cia nie mo

na odmówi

słuszno

ci. W tej mierze,

w jakiej postulowana czy konstatowana

mier

Boga jest faktycznie ze deformowanych uj

ęć

Absolutu.

•

Nietzsche wskazał na sił

resentymentu, na sił

deformacji postaw ludzkich poł

czon

poło

eniem tradycyjnych etyk, na autodestrukcyjne tendencje, które mog

one rodzi

, na

liwo

ść

hipertrofii.

•

Nietzsche zaakcentował maskowan

przez rozmaite wcze

niejsze koncepcje sfer

rzeczywistych napi

ęć

dzy natur

, a kultur

; biologizmem, a immoralno

ść

•

Wskazał on równie

na przesuwane poza pole

wiadomo

ci dalekie konsekwencje i problemy

ce nast

pstwem „

mierci Boga”.

Kontrowersje i w

tpliwo

ci:

•

Przedmiotem kontrowersji była koncepcja „wiecznego nawrotu”. Destrukcyjne byłoby
pojmowanie jej jako teorii fizycznej, wi

zanie z prawem zachowania energii itd. poniewa

została ona sformułowana bez

adnych uzasadnie

empirycznych.

•

Traktowanie jej jako pewnej postulowanej wizji

wiata mo

e by

postrzegane jako przejaw l

przed histori

, upływem czasu, przemijaniem; jako próba znalezienia rekompensaty dla ludzi

niewierz

cych tak, by nic nie tracili przecz

c istnieniu transcendentalnego boga. Stawałby si

wówczas

rodkiem do zapełnienia luki w t

sknocie człowieka do przekroczenia własnej

sko

czono

ci. Patrz

c na to w kategoriach samego Nietzschego, koncepcja wiecznego powrotu

byłaby zatem

wiadectwem słabo

ci i l

ku, a nie tak jak chciał – siły.

•

liwe jest równie

inicjacyjne pojmowanie tej koncepcji. Ma ona wówczas pomóc udaremni

złudzenie łatwej przemiany, czy zmywaj

cego odpowiedzialno

ść

upływu czasu wskazuj

c na

mechanizm odtwarzania si

zaistniałych sytuacji: „je

li stchórzyłem – b

tchórzył dalej, chyba

ze podejm

wyzwanie i zdołam je przezwyci

ęŜ

”

•

Wydaje si

, ze pewna hipertrofia sztuki podejrze

uprawiana przez Nietzschego (Marksa i

Freuda równie

) jest podzielana przez licznych ich krytyków. Wtedy automatycznie usuwa si

problem, z nie podejmuje wyzwania.

•

W szerszym uj

ciu – patrz

c z zewn

trz – mo

liwe jest uj

cie my

li Nietzschego (podobnie

Marksa i Freuda) jako inicjacji wyzwania, które nale

y podj

ąć

i spróbowa

przezwyci

ęŜ

, nie

po prostu przez dyskredytacj

, lecz przesz spojrzenie w twarz problemom, które zostały przez

tych my

licieli ujawnione, spróbowa

pokaza

e pewne warto

ci powinny si

osta

, nawet w

obliczu uprawianej przez nich „sztuki podejrze

”.

Historia filozofii – notatki

mier

dzieci

cej naiwno

ci mo

e bowiem poci

za sob

trzy mo

liwo

ci:

•

jej metamorfoz

•

nihilizm i rozpacz

•

wiadomo

ść

dojrzał

, tragiczn

•

na dostrzec poznawczy sens transcendowania – wykraczania poza histori

, chrze

cija

stwo,

moralno

ść

– podobnie sens niesie przewarto

ciowanie wszystkich warto

ci, czy koncepcji

wiecznych nawrotów. W tym uj

ciu wykroczenie poznawcze i aksjologiczne na zewn

trz

czego

jest warunkiem jego zrozumienia, a nie zało

enia tego po prostu.

•

l tradycyjna – antyczna i chrze

cija

ska były oparte na przekonaniu,

e poza sfer

znaków i

symboli tkwi transcendencja, która poprzez nie si

przejawia.

•

Marks, Freud i Nietzsche próbowali pokaza

ródła sensu maj

charakter immanentny,

tkwi

cy w mechanizmach ekonomicznych, socjologicznych, psychologicznych – a

adnej

transcendencji nie ma. Paradoksem jest jednak to,

e je

li nie ma transcendencji poza sfer

znaków, to zawsze mamy do czynienia z systemem znaków, a koncepcje Marksa, Freuda i
Nietzschego s

kolejnymi w ich długim szeregu.

Edmund Husserl

1859 – 1938

Dzieła:

•

1901 – „Badania logiczne”

– Poddał w nich krytyce obecno

ść

psychologizmu w logice i matematyce.

•

1913 – „Idea czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii” – tom I.

Przedstawił tu projekt

stworzenia filozofii fenomenologicznej.

•

1931 – „Medytacje kartezja

skie”

– podj

ł prób

zradykalizowania postawy kartezja

skiej i stworzenia filozofii

wolnej od metafizyczno

ci.

•

1938 – „Kryzys nauk europejskich i transcendentna fenomenologia”

– pokazał podstawy kryzysu nauk

europejskich, równie

kultury europejskiej i człowiecze

stwa europejskiego, wskazuj

c na fenomenologi

jako remedium.

Refleksja fenomenologiczna obj

ła z czasem poza filozofi

równie

psychologi

, socjologi

, teori

literatury i bada

literackich, religioznawstwo itd.

Pocz

tki:

•

Husserl zacz

ł od krytyki bł

du naturalizmu, empiryzmu i psychologizmu, które jego zdaniem

zakładały si

wzajemnie.

•

Przez naturalizm Husserl rozumiał uto

samianie rzeczywisto

ci w ogóle z rzeczywisto

przyrodnicz

, badan

przez nauki przyrodnicze (empiryczne) przez sprowadzanie pierwszej do

drugiej.

•

Przez empiryzm rozumiał Husserl koncepcje uznaj

ce do

wiadczenie za jedyn

prawomocn

podstaw

rzetelnego poznania, czyli za jedyn

ródłowo prezentuj

naoczno

ść

. Była ona

podstaw

nowo

ytnych nauk przyrodniczych.

•

Przez psychologizm rozumiał ka

relatywizacj

prawdy do struktur gatunkowych umysłu

poznaj

cego, do przebiegu procesów psychicznych w systemie nerwowym; równie

tak

relatywizacj

prawd logicznych, z zasad

sprzeczno

ci na czele.

Historia filozofii – notatki

Psychologiczny empiryzm:

Psychologiczny empiryzm: wiedza ł

ca elementy naturalizmu, empiryzmu i psychologizmu:

prowadzi do relatywizacji prawdy, co rodzi tendencje do jej pragmatyzacji. Zadaniem nauki
staje si

wówczas pokazanie relacji mi

dzy symbolami; takimi jak: masa, siła, energia; tak, by

na to było wykorzysta

w działaniu.

prowadzi do sceptycyzmu, gdy

li prawdy s

tylko uogólnieniem procesów psychicznych,

to nie mog

one dotyczy

przedmiotów. Wtedy – albo przedmiotów nie ma, albo przedmioty s

niepoznawalne. W obu przypadkach trzeba odrzuci

klasyczn

koncepcj

prawdy.

(Prawda jest własno

du, je

eli ten s

d jest zgodny z rzeczywisto

)

Sceptycyzm psychologizmu i empiryzmu obala sam siebie, gdy

wbrew swojemu minimalizmowi

poznawczemu, głosi ogóln

i bezwzgl

tez

e do

wiadczenie jest jedynym

ródłem prawdy

nej dla ludzkiego poznania, a nie mo

e jej na własnym gruncie uprawomocni

Fenomen – korelat ka

dego aktu intuicyjnego; wszystko, co ujmujemy bezpo

rednio i z oczywisto

Rzecz w tym,

e do

wiadczenie jest z natury swej jednostkowe, za

teza,

e jedynym prawomocnym

ródłem wiedzy jest do

wiadczenie ma charakter

le ogólny; a zatem nie mo

e by

uzasadniona na

podstawie do

wiadczenia. Chybione byłoby tu powoływanie si

na indukcj

, gdy

teza uznaj

indukcj

za podstaw

rzetelnego, pewnego poznania sama ma charakter ogólny i nie mo

e by

uzasadniona na gruncie do

wiadczenia.

Ogólniej: nie mo

na uprawomocnia

jakiej

tezy, która sama wymaga takiego uprawomocnienia;

jakiego si

chce – miałaby sama dostarczy

Zdaniem Husserla prawdziwa nauka b

dzie zrealizowana dopiero wtedy, gdy powróci si

rzeczy tak, jak si

one daj

ąć

ródłowo.

Tradycyjni empiry

ci myl

jednak my

e maj

do czynienia z samymi rzeczami; te mo

napotka

jedynie w do

wiadczeniu transcendentalnym. Husserl podj

ł zatem hasło: „Z powrotem do

rzeczy”

Metody fenomenologii Husserla:

1. Epoche – wymóg bezwzgl

dnej ascezy poznawczej, zawieszenia dotychczasowych

wiadcze

, s

dów my

lenia potocznego, nauki filozofii itp.

2. Redukcja eidetyczna – ma ona uchwyci

istot

rzeczy.

3. Redukcja transcendentalna – ma odsłoni

absolutne pole

wiadomo

ci transcendentalnej.

Modele fenomenologii:

1. Model eidetyczny – oparty jedynie na redukcji eidetycznej.

2. Model transcendentalny – oparty na redukcji eidetycznej i redukcji transcendentalnej.

odrzucenie pojęciowych spekulacji filozoficznych; „powrót do rzeczy” to wgląd w ich istotę.

Historia filozofii – notatki

•

Husserl zakwestionował podstawow

tez

empiryzmu, zgodnie z któr

jedynie do

wiadczenie

zmysłowe poj

te empirycznie jest

ródłem prawomocnego poznania. Uznał,

e ma ono charakter

metafizyczny, gdy

nie jest ona w stanie uprawomocni

sama na gruncie tego, co samo głosi.

•

wiadczenie ma charakter jednostkowy, a teza ta ma charakter ogólny; nie ma za

na gruncie

empiryzmu mo

liwo

ci przej

cia od tezy jednostkowej do tezy ogólnej

(por. husserlowska krytyka

indukcji).

•

Poniewa

teza,

e jedynie do

wiadczenie jest

ródłem prawomocnego poznania ma charakter

metafizyczny, a zarazem jest podstaw

wszystkich konstrukcji metafizycznych, to cały empiryzm

wbrew swej programowej i zwalczanej u innych metafizyczno

ci, ma charakter metafizyczny

wła

nie.

•

Podstawowej tezie empiryzmu Husserl przeciwstawił tzw. „zasad

wszystkich zasad”, zgodnie z

któr

nie tylko do

wiadczenie zmysłowe poj

te empirycznie, lecz w ogóle ka

ródłowo

prezentuj

cy akt naoczny jest

ródłem prawomocnego poznania w takim zakresie i charakterze, w

jakim si

ródłowo prezentuje; Husserlowi chodzi tu przede wszystkim o to,

e obok

wiadczenia zmysłowego (zawsze jednostkowego),

ródłem poznania mo

e by

równie

akt

apriorycznego uchwycenia istoty (poprzez redukcj

eidetyczn

) – ogólnego pierwiastka rzeczy.

Zatem w oparciu o redukcj

eidetyczn

, która realizuje tzw. widzenie istotno

ciowe, mo

uprawomocnia

prawa ogólne. W konsekwencji, zdaniem Husserla, empiryzm wymaga

uprawomocnienia poprzez akty intuicji apriorycznej. Po takim uzupełnieniu jest prawomocny w
stosunku do rzeczywisto

ci przyrodniczej (rzeczywisto

ci poj

tej naturalistycznie), nale

y jednak

pami

e nie jest to rzeczywisto

ść

w ogóle; w szczególno

ci poza rzeczywisto

przyrodnicz

istnieje równie

rzeczywisto

ść

czystych istot, któr

na uchwyci

przez

redukcj

eidetyczn

Redukcja eidetyczna:

•

Ma na celu wyodr

bnienie istoty rzeczy. Realizuje si

poprzez akty intuicji apriorycznej – tzw.

ogl

d istoty.

•

Redukcja eidetyczna Husserla była reakcj

m.in. na słabo

ci indukcyjnego tworzenia poj

ęć

ogólnych. Ju

platonicy zwrócili uwag

e w oparciu o indukcj

i abstrakcj

nie da si

np. doj

ść

do okre

lenia człowieka jako istoty rozumnej, ani do

adnej warto

ciowej definicji. Cechy

wyabstrahowane indukcyjnie s

uzale

nione automatycznie od zakresu wzi

tych pod uwag

przedmiotów jednostkowych, a zakres ten wyznaczyli

my nie znaj

c jeszcze ogólnej ich istoty –

czyli de facto dowolnie. Rezultaty indukcyjnej abstrakcji daj

zwykle cechy oderwane, tre

ciowo

puste, banalne itd.

•

Technik

, któr

posługuje si

redukcja eidetyczna jest imaginacja wariancyjna

(uzmienniaj

ca). Nie wymaga ona w odró

nieniu od abstrakcji indukcyjnej do

wiadczenia

wielo

ci rzeczy, wystarczy „ogl

d” jednej (nawet wyobra

onej) rzeczy i poddanie jej operacji

uzmienniania, dla wykrycia granic jej plastyczno

ci. Cecha (b

cechy ), bez której przedmiot

nie mo

e istnie

(w sensie – nie mo

e zachowa

samo

ci) składa si

na eidos (istot

) tego

przedmiotu. Cecha ta składa si

na pierwiastek ogólny rzeczy – eidos bowiem to element

inwariantny

w trakcie procedury uzmienniaj

cej – np. dla koloru jest nim zwi

zek z

przestrzeni

W przedmiocie wyst

puj

zatem:

Cechy istotne – czyli konstytutywne, składaj

ce si

na jego eidos.

Cechy wtórne – czyli drugorz

dne, spójne jednak z pierwszymi i wspólnie z nimi

okre

laj

ce przedmiot, cho

nie s

istotne; tzn. nie stanowi

o jego to

samo

ci. S

równie

istotne dla istnienia tego przedmiotu – np. owalny kształt, kolor.

Cechy nie mog

ce wchodzi

w skład poj

cia przedmiotu – np. „zazdrosny” nie mo

cech

stołu.

niezmiennik