Analiza czynników wpływających na powrót do pracy pacjentów po aloplastyce całkowitej stawu biodrowego

background image

459

A

RTYKUŁ ORYGINALNY /

O

RIGINAL ARTICLE

Ana li za czyn ni ków wpły wa ją cych na po wrót

do pra cy pa cjen tów po alo pla sty ce cał ko wi tej

sta wu bio dro we go

Analysis of Factors Influencing Return to Work

after Total Hip Arthroplasty

Alek san dra Trusz czyń ska

1,2,4(A,B,C,D,E,F,G)

, Ka zi mierz Rą pa ła

2,5(D,E.F.G)

,

Adam Tar now ski

3(C)

, Woj ciech Ku char czy k

1(B)

1

Sa mo dziel ny Pu blicz ny Szpi tal Kli nicz ny im. prof. A. Gru cy, Otwock, Kli ni ka Or to pe dii CMKP, Otwock,Polska

2

Wy dział Wy cho wa nia Fi zycz ne go i Spor tu w Bia łej -Pod la skiej, AWF Jó ze fa Pił sud skie go War sza wie, Polska

3

Woj sko wy In sty tut Me dy cy ny Lot ni czej, War sza wa, Polska

4

Wy dział Re ha bi li ta cji, AWF Jó ze fa Pił sud skie go War sza wie, Polska

5

Spo łecz na Aka de mia Na uk, Wy dział Fi zjo te ra pii, War sza wa, Polska

1

Prof. A. Gruca Independent Public Research Hospital, Otwock, Department of Orthopaedic Surgery, Centre of Postgraduate Medical Education, Poland

2

Department of Physical Education and Sport in Biała Podlaska, Academy of Physical Education, Poland

3

Military Institute of Aviation Medicine, Warsaw, Poland

4

Faculty of Rehabilitation, Academy of Physical Education in Warsaw, Poland

5

University of Social Science, Physiotherapy Department, Warsaw, Poland, Poland

STRESZ CZE NIE

Wstęp. Po wrót do pra cy pa cjen tów po ope ra cjach sta wu bio dro we go sta no wi po wa żny pro blem spo łecz ny.
Ce le pra cy. Ana li za czyn ni ków wpły wa ją cych na po wrót do pra cy pa cjen tów po alo pla sty ce cał ko wi tej sta wu bio -

dro we go. Wpływ po wro tu do pra cy na ja ko ści ży cia pa cjen tów.

Ma te riał i me to dy. W ba da niu wzię ło udział 54 cho rych w wie ku do 65 lat le czo nych w Kli ni ce Or to pe dii CMKP

w Otwoc ku. Cho rzy by li śred nio w wie ku 55,89 (±7,424). Mę żczyzn by ło 29 (57,3%), a ko biet 25 (46,3%). Ja kość
ży cia ana li zo wa nych pa cjen tów ba da na by ła za po mo cą kwe stio na riu sza WHO QOL -BREF.

Wy ni ki. Do pra cy po wró ci ło 32 pa cjen tów (59,3%). Wiek, płeć i wy kształ ce nie by ły sta ty stycz nie nie istot ne. Pa -

cjen ci, któ rzy nie wra ca li do pra cy naj czę ściej sta ra li się o ren tę. Wy ni ki ja ko ści ży cia do ty czą ce zdro wia fi zycz ne -
go pa cjen tów, któ rzy po wró ci li do pra cy by ły sta ty stycz nie zna czą co wy ższe, niż pa cjen tów, któ rzy nie pod ję li za -
trud nie nia. Ró żni ce w oce nie zdro wia psy chicz ne go po mię dzy gru pa mi wy ka zy wa ły sil ną ten den cję na ko rzyść osób,
któ re wró ci ły do pra cy.

Wnio ski. 1. Po ope ra cjach alo pla sty ki sta wu bio dro we go 40,7% pa cjen tów nie po dej mu je pra cy. Przy czy ny nie wy ni -

ka ją z powodów me dycz nych, gdyż ustą pie nie bó lów i zwięk sze nie za kre su ru chów umo żli wia pod ję cie pra cy. 2. Pa cjen ci,
któ rzy po wró ci li do pra cy oce nia li swo je zdro wie fi zycz ne i psy chicz ne wy żej niż pa cjen ci, któ rzy nie wró ci li do pra cy.

Słowa kluczowe: powrót do pracy, całkowita aloplastyka stawu biodrowego, jakość życia

SUMMARY

Background. Patients who undergo total hip arthroplasty (THA) find it difficult to return to work.
Objectives. Analysis of factors influencing return to work after THA. Assessment of patients’ quality of life and

its impact on their attitude to work.

Material and methods. We studied patients operated on for degenerative hip disease at the Department of

Orthopaedic Surgery of Medical Centre of Postgraduate Education in Otwock between 2007 and 2012. The total
number of the patients was 400; however, we chose only those patients who were younger than 65 and still in
employment. The study population consisted of 54 of these patients. The mean patient age was 55.89 (±7.424). There
were 29 men (57.3%) and 25 women (46.3%).

Results. 32 patients (59.3%) returned to work. There was a statistically significant difference regarding the attitude to

work and return to work. An overwhelming majority of the patients who returned to work – 31 out of 32 (96.6%) – liked
their jobs. The 12 patients (22.22%) who did not return to work declared their intention to apply for a disability pension.
The patients who returned to work assessed their physical health as better than the patients who did not return to work.

Conclusions. 1. 40.7% of patients after THA did not return to preoperative employment. The reasons for not

returning were not medical, because elimination of pain and an increased range of motion made return to work
possible. 2. The perception of the quality of physical and psychological health among patients with THA who
returned to work was significantly better than among those who did not return.

Key words: return to work, total hip arthoplasty, quality of life

O

O

r

r

t

t

o

o

p

p

e

e

d

d

i

i

a

a

Traumatologia Rehabilitacja

© MEDSPORTPRESS, 2013; 5(6); Vol. 15, 459-467

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 1

background image

WSTĘP

Sta łe do sko na le nie pro tez sto so wa nych w cał ko -

wi tej alo pla sty ce sta wu bio dro we go po wo du je, że
wy ko ny wa nie tych ope ra cji mo żli we jest u co raz
młod szych i bar dziej ak tyw nych pa cjen tów, bę dą cych
w wie ku pro duk cyj nym [1-3]. Mi mo że do pro te zo pla -
sty ki sta wu bio dro we go kwa li fi ko wa ne są głów nie
oso by star sze, to np. w Fin lan dii [4] aż 45% za kła da -
nych pro tez sta wu bio dro we go dotyczy osób po ni -
żej 65 ro ku ży cia. Ak tu al nie więk szość ba dań na uko -
wych do ty czą cych scho rzeń na rzą du ru chu prze pro -
wa dza nych jest rów nież na po pu la cji osób star szych
[5-7]. Jed nak po ja wia ją się do nie sie nia, że pro te zy
sta wu bio dro we go mo gą być za kła da ne w szcze gól -
nych przy pad kach u osób na wet przed 30 ro kiem ży -
cia, dla te go tak istot ne jest pro wa dze nie ba dań wśród
osób w wie ku pro duk cyj nym [8].

Prze pro wa dzo ne ba da nia do ty czą ce mo żli wo ści

pod ję cia pra cy wy ka za ły, że jest to wa żny aspekt ja ko -
ści ży cia. Po wrót do pra cy spra wia, że cho rzy czu ją się
bar dziej uży tecz ni i ma ją więk sze po czu cie war to ści
i sen su ży cia [9]. Po nad to, po wrót do pra cy po ope ra cji
po pra wia sy tu ację eko no micz ną pa cjen tów, a ta kże
zmniej sza ob cią że nie fi nan so we spo łe czeń stwa. Bio rąc
pod uwa gę du żą i wciąż ro sną cą licz bę ope ra cji pro te -
zo pla sty ki sta wu bio dro we go oraz ko rzyst ne efek ty
zwią za ne z po wro tem do pra cy, wa żne jest zro zu mie nie
jak naj le piej po móc tym pa cjen tom w tym zakresie.

Pu bli ka cje do ty czą ce po wro tu do pra cy po ope ra -

cji alo pla sty ki sta wu bio dro we go są nie licz ne. Po -
wrót do pra

cy takich pa

cjen

tów jest pro

ble

mem

w wie lu kra jach i sta je się on co raz bar dziej wi docz -
ny rów nież w Pol sce. Nie ma bo wiem ra cjo nal ne go
uza sad nie nia, aby pa cjen ci z bó la mi sta wu bio dro we -
go, któ re ustę pu ją po ope ra cji wy mia ny sta wu nie
mo gli w sto sun ko wo krót kim cza sie wró cić do pra cy.
Pa cjen ci po win ni być za chę ca ni i mo bi li zo wa ni do
utrzy my wa nia ko rzyst nej ak tyw no ści.

Ce le pra cy:

1. Zba da nie pro ble mu nie pod ję cia pra cy pa cjen tów

po alo pla sty ce sta wu bio dro we go,

2. Oce na ja ko ści ży cia i jej wpływ na sto su nek do

pra cy.

MA TE RIAŁ I ME TO DY

Do ko na no ana li zy ope ro wa nych cho rych z po wo -

du zmian zwy rod nie nio wych sta wu bio dro we go w la -
tach 2007-2012 na od dzia le chi rur gii krę go słu pa
w Kli ni ce Or to pe dii CMKP w Otwoc ku. Z 400 z ope -
ro wa nych cho rych wy bra no tyl ko pra cu ją cych w wie -
ku do 65 lat. W ba da niu wzię ły udział 54 osoby. An -
kie to wa ni cho rzy by li śred nio w wie ku 55,89 (±7,424).
Mę żczyzn by ło 29 (57,3%), a ko biet 25 (46,3%). Pra -

BACKGROUND

With the continuous improvement of implants

used in total hip arthroplasty (THA), these proce -
dures can be performed in increasingly younger and
more active patients, still in their productive age
[1-3]. While THA is usually performed in older
patients, in Finland [4], for example, as many as 45%
of hip replacements are performed in patients youn -
ger than 65 years of age. Currently, most research on
diseases of the musculoskeletal system is also carried
out on the elderly population [5-7]. However there
are reports of THA in patients under 30 years of age,
therefore it is important to conduct research among
people of working age [8].

Research on the ability to return to work has

shown that this ability is an important aspect of the
quality of life. The operated patients consider them -
selves more useful and have a stronger sense of value
and meaning of life [9]. Moreover, return to work
improves patients’ economic conditions and decre ases
the financial burden on society. Taking into consi de -
ration the large and increasing number of hip arthro -
plasties performed and the benefits related to the re -
sumption of work, it is important to understand how
to support patients in returning to work.

There are few publications on return to work after

hip arthroplasty. Patients who undergo total hip ar -
thro plasty find it difficult to return to work. The dif -
ficulty is increasingly apparent in Poland. Premature
exit from paid employment is a serious concern at
both the individual and societal level. There is no
rational justification for patients suffering from hip
pain, which subsides after the arthroplasty, not to re -
turn to work within a relatively short time span after
surgery. Patients should be encouraged and moti va -
ted to stay active.

Aims of the study:

1. To establish why patients who undergo THA do

not return to work

2. To assess patients’ quality of life and its impact

on their attitude to work.

MATERIALS AND METHODS

We studied patients surgically treated for degene -

rative hip disorders at the Department of Orthopa -
edic Surgery of Medical Centre of Postgraduate Edu -
cation in Otwock between 2007 and 2012. The total
number of the patients was 400; however, we chose
only those patients who were younger than 65 and
still in employment. The study population consisted
of 54 of these patients. The mean patient age was

Truszczyńska A. i wsp., Jakość życia pacjentów po aloplastyce biodra

460

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 2

background image

cę fi zycz ną wy ko ny wa ło 29 (53,7%) osób, zaś umy -
sło wą 19 osób (35,2%). 6 osób nie po da ło ro dza ju
wy ko ny wa nej pra cy.

Wszy scy cho rzy wy ra zi li zgo dę na udział w ba -

da niu. Zgo dę na ba da nia wy da ła Se nac ka Ko mi sji
ds. Ety ki Ba dań Na uko wych Aka de mii Wy cho wa nia
Fi zycz ne go w War sza wie nr SKE 01-09/2011 z dnia
10.07.2011.

Ba da nia an kie to we zo sta ły prze pro wa dzo ne przez

ankie te ra, któ ry nie wie dział ja ki jest cel pro wa dzo -
nych ba dań. Czas wy ko na nia ba da nia an kie to we go
wy no sił śred nio 23,52 mie sią ca (± 18,14) po ope ra cji.

Kry te ria wy klu cze nia cho rych z ba dań obej mo -

wa ły: brak po dej mo wa nia ak tyw no ści za wo do wej
przed le cze niem ope ra cyj nym (prze by wa nie na ren -
cie i bez ro bo ciu), in ne cho ro by na rzą du ru chu (np.
ste no za krę go słu pa), wie le prze by tych ope ra cji bądź
cho ro by in ter ni stycz ne unie mo żli wia ją ce pod ję cie
pra cy, cho ro by on ko lo gicz ne, za ka że nia w ob rę bie
na rzą du ru chu oraz brak zgo dy na udział w ba da niu.

Ja kość ży cia ana li zo wa nych cho rych ba da na by ła

za po mo cą kwe stio na riu sza WHO QOL -BREF.

Cho rzy zo sta li po dzie le ni na dwie gru py: w gru -

pie A by ło 22 cho rych (40,7%), któ rzy nie pod ję li
pra cy, zaś w gru pie B by ło 32 cho rych (59,3%), któ -
rzy wró ci li do pra cy.

Ana li za sta ty stycz na

Gdy zmien ne nie za le żne (wy ja śnia ją ce) mia ły cha -

rak ter po dzia łu dy cho to micz ne go (na dwie gru py) sto -
so wa no test t - Stu den ta dla prób nie za le żnych (kon -
tro lu jąc jed no rod ność wa rian cji za po mo cą te stu Le -
ve ne’a). Oce nia no ko re la cje dla prób za le żnych.
W obu przy pad kach opie ra no się na dwu stron nym
po zio mie istot no ści.

WY NI KI

30 osób (55,5%) wró ci ło do pra cy po mię dzy 6 ty -

go dniem a 6 mie sią ca mi po ope ra cji. Dwie oso by po -
wró ci ły w cza sie po wy żej 6 mie się cy, a po zo sta li 22
oso by (40,7%) nie pod ję ło pra cy. Więk szość pa cjen -
tów, 31 osób (57,4%) wró ci ło do po przed nio wy ko -
ny wa nej pra cy, na to miast do lżej szej tyl ko 2 oso by.
Po zo sta łe 18 osób (33,3%) de kla ro wa ło, że prze szło
na ren tę bądź bę dzie się o nią sta rać.

Po wrót do pra cy. W gru pie A (pa cjen ci, któ rzy nie

pod ję li pra cy) by ło 12 mę żczyzn i 10 ko biet, a w gru pie
B (pa cjen ci, któ rzy pod ję li pra ce) 17 mę ż czyzn i 15 ko -
biet. Płeć nie mia ła wpły wu na po wrót do pra cy. Ró żni -
ce nie by ły istot ne sta ty stycz nie. W gru pie A cho rzy
mie li śred nio 56,59 lat (±6,48), a w gru pie B 55,41
(±8,07). Wiek nie miał wpły wu na po wrót do pra cy.

55.89 (±7.424). There were 29 men (57.3%) and 25
women (46.3%).

29 patients (53.7%) were manual workers, and 19

patients were intellectual workers. 6 patients did not
reveal their occupation.

The patients were divided into Group A of 22

patients (40.7%) who had not returned to work and
Group B of 32 patients (59.3%) who had returned to
work.

The patients were interviewed by a pollster who

was not aware of the aim of the study. Interviews
took place after a mean of 23.52 month (± 18.14)
after surgery.

The exclusion criteria were as follows: patient not

employed before THA (retired or on disability pen -
sion), other disorders preventing return to work (for
example spinal stenosis), history of other surgeries,
serious internal diseases, oncological diseases, infe -
ctious diseases of the musculoskeletal system and
lack of patient consent to participate in the study.

The patients’ quality of life was measured with

the WHOQOL-BREF instrument.

Statistical analysis

In cases where the independent (explanatory) va -

riables were dichotomous, Student’s t-test for inde -
pendent trials was applied, while the equality of va -
riance was controlled with the use of Levene’s test.
In cases of independent variables measured on at
least the rank level, correlation was established by
the Kendall rank correlation coefficient. In both ca -
ses, bilateral statistical significance was the basis.

RESULTS

Most of the patients, i.e. 30 patients (55.5%) re -

turn ed to work within 6 weeks and 6 months after
surgery. Two patients took it longer than 6 months to
return to work. The rest of the patients, i.e. 22 pa -
tients did not return to work. Most of those who did
return to work – 31 patients (57.4%) – returned to
their preoperative employment. 18 patients (33.3%)
declared they were drawing a disability pension or
were going to apply for one.

Group A (patients who did not return to work)

con sisted of 12 men and 10 women. Group B (pa -
tients who returned to work) consisted of 17 men and
15 women. The sex of the patient had no impact on
return to work. The differences were not statistically
significant.

Truszczyńska A. et al., Quality of life of patients after hip arthroplasty

461

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 3

background image

Do po przed nio wy ko ny wa nej pra cy wró ci ło 32

cho rych (59,3%). Stwier dzo no ró żni cę istot ną sta ty -
stycz nie do ty czą cą po staw zwią za nych z pra cą a po -
wro tem do niej. Zde cy do wa na więk szość cho rych
– 31 z 32 (96,9%) – któ rzy wró ci li do pra cy lu bi ło
swo ją pra cę.

Wy kształ ce nie. Nie stwier dzo no istot ne go sta ty -

stycz nie wpły wu wy kształ ce nia na po wrót do pra cy.
W gru pie A nie by ło osób z wy kształ ce niem pod sta -
wo wym, zaś wy kształ ce nie za wo do we mia ło 12, śred -
nie 7, a wy ższe 3 oso by. W gru pie B wy kształ ce nie
pod sta wo we mia ła 1 oso ba, za wo do we 17, śred nie 8,
a wy ższe 6 osób.

Ro dzaj pra cy. Nie stwier dzo no istot ne go sta ty -

stycz nie wpły wu ro dza ju wy ko ny wa nej pra cy na po -
wrót do zawodu. W gru pie A by ło 11 osób wy ko nu -
ją cych pra cę fi zycz ną i 5 osób z pra cą umy sło wą, zaś
w gru pie B 18 osób z pra cą fi zycz ną i 14 z pra cą
umy sło wą.

Fi zjo te ra pia. Cho rzy po alo pla sty ce sta wu bio -

dro we go po sia da li wie dzą o ce lo wo ści wy ko ny wa nia
ćwi czeń pro wa dzo nych w Kli ni ce po le cze niu ope ra -
cyj nym. Ćwi cze nia re gu lar nie, wg za le ceń, wy ko ny -
wa ło 17 (77,3%) cho rych w gru pie A i 30 (93,5%)
w gru pie B Ró żni ce po mię dzy gru pa mi nie by ły
istot ne sta ty stycz nie.

W gru pie kon tro l nej, tyl ko 4 oso by (13,3%) re gu -

lar nie wy ko ny wało ćwiczenia, 12 osób (40%) wy ko -
ny wa ło je nie re gu lar nie, a 14 osób (46,7%) nie wy -
ko ny wa ło żad nych ćwi czeń. Do za le ceń do ty czą cych
dba nia o za ło żo ną ope ra cyj nie pro te zę sto so wa ło
się 15 cho rych (68,2%) z gru py A, i 26 (81,25%)
z gru py B.

Ja kość ży cia cho rych. Zdro wie fi zycz ne cho -

rych po ope ra cji wy mia ny sta wu bio dro we go wy no -
si ło śred nio 73% ±14,98, zdro wie psy chicz ne 65,07%
±13,33, zdro wie so cjal ne 67,70% ±13,65, zaś zdro -
wie śro do wi sko we 72,91 ±14,36.

Wpływ po wro tu do pra cy na ja kość ży cia. W sto -

sun ku do usta lo nych norm, zdro wie fi zycz ne ana li zo -
wa nych pa cjen tów w gru pie A i B przed sta wio no
w Ta be li 1.

Stwier dzo no na stę pu ją ce za le żno ści istot ne sta ty -

stycz nie (szcze gó ły w Ta be li 2). Cho rzy, któ rzy wró -
ci li do pra cy, wy żej oce nia li swo je zdro wie fi zycz ne
w po rów na niu z cho ry mi, któ rzy nie pod ję li za trud nie -
nia. Ró żni ca w oce nie zdro wia psy chicz ne go po mię -
dzy gru pa mi wy ka zy wa ła sil ną ten den cję (p=0,068)
na ko rzyść osób, któ re po wró ci ły do pra cy.

The mean age for Group A patients was 56.59

(±6.48) years, and the mean age for Group B patients
was 55.41 (±8.07) years. The age of the patient had
no impact on return to work.

32 patients (59.3%) returned to their preoperative

jobs. There was a statistically significant difference
regarding the attitude to work and return to work.
A vast majority of the patients who returned to work
(31 out of 32, 96.6%) liked their jobs. Patients who
did not return to work (12, 22.2%) declared their
intention to apply for a disability pension (see Tables
1 and 2 for details).

Level of education and return to work. No sta -

tistically significant impact of education on return to
work was found in the patients with THA. In Group
A, there were no patients who had only completed pri -
mary education, 12 patients had vocational secon dary
education, 7 patients had secondary education, and
3 pa tients had higher education. In Group B, 1 per son
had completed primary education only, 17 pa tients had
voca tional secondary education, 8 patients had secon -
dary education, and 6 patients had higher education.

No statistically significant impact of type of work

performed on return to work was found. Group A con -
sisted of 11 manual workers and 11 intellectual work -
ers. Group B consisted of 18 manual workers and 14
intellectual workers.

Exercise and compliance with medical advice.

Patients with THA were aware of the need to carry
out exercises they were instructed to do at the Ortho -
paedic Department after the surgery. 17 patients
(77.3%) of Group A (patients who did not return to
work) and 30 patients of Group B (patients who
returned to work) exercised regularly as instructed.
Only two patients in Group A did not do any recom -
mended exercises. The remaining patients exercised
but not regularly. The differences between the groups
were not statistically significant.

In the control group, only 4 people (13.3%) exer -

cised regularly, 12 people (40%) exercised irregu -
larly and 14 people (46.7%) did not do any exercise.
15 patients (68.2%) of Group A and 26 (81.25%)
patients of Group B followed instructions concerning
good implant care.

Patient quality of life. The mean index of phy -

sical health of patients with THA was 73% ±14.98,
the mean index of psychological health was 65.07%
±13.33, the mean index of social relations was
67.70% ±13.65 and the mean index of environmental
health was 72.91 ±14.36.

The impact of return to work on patient health.

Group A and B patients’ physical health is shown in
Table 1. The following statistically significant diffe -
rences were found (Tab. 2).

Truszczyńska A. i wsp., Jakość życia pacjentów po aloplastyce biodra

462

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 4

background image

DYS KU SJA

Z psy cho lo gicz ne go punk tu wi dze nia, po ję cie ja -

ko ści ży cia uwzględ nia do bro stan emo cjo nal ny i men -
tal ny. Ta oce na uwzględ nia ta kże re ak cje na sy tu acje
trud ne, na strój, a ta kże oce nę wła sne go ży cia [10].

Wg Świa to wej Or ga ni za cji Zdro wia ja kość ży cia

to su biek tyw ne po strze ga nie po zy cji ży cio wej
w kon tek ście kul tu ry i sys te mu war to ści oraz w od -
nie sie niu do jej ocze ki wań, obaw i stan dar dów. De fi -
ni cja ta od zwier cie dla po gląd, że ja kość ży cia od no -
si się do su biek tyw nej oce ny, któ ra jest osa dzo na
w kul tu ro wym, spo łecz nym i śro do wi sko wym kon -

Patients who returned to work assessed their phy -

sical health as better than patients who did not return
to work. The discrepancy in psychological health
assessment showed a strong tendency (p=0.068) in
favour of those patients who returned to work.

DISCUSSION

The psychological perspective on quality of life

focuses on emotional and mental well-being. The
assessment involves a person’s reactions to difficul -
ties, their mood, and their value judgement on their
life in general [10]

The World Health Organization defines quality of

life as individuals’ perception of their position in life
in the context of the culture and the value systems in
which they live and in relation to their goals, ex pec -
tations, standards and concerns. This definition re -
flects the view that quality of life refers to a sub ject -

Truszczyńska A. et al., Quality of life of patients after hip arthroplasty

463

Tab. 1 Aspekty jakości życia badanych grup A i B

Tab 1 Aspects of quality of life in analyzed groups A and B

Tab. 2. Statystycznie istotne różnice w aspektach jakości życia są istotne dla zdrowia fizycznego. Różnica w ocenie zdrowia
psychicznego między dwiema grupami wykazywały silną tendencję (p = 0,068), z korzyścią dla tych, którzy wrócili do pracy

Tab. 2. Statistically significant differences in aspects of quality of life are significant for physical health. The difference in the assessment
of mental health between the two groups showed a strong trend (p = 0.068), for the benefit of those who have returned to work

⃰ przyjęto równości wariancji
⃰ equality of variance was assumed

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 5

background image

tek ście [11]. Kwe stio na riusz WHO QOL - BREF oce -
nia czte ry aspek ty ja ko ści ży cia: zdro wie fi zycz ne,
psy chicz ne, so cjal ne i śro do wi sko we. Kwe stio na riusz
Oce ny Ja ko ści Ży cia WHO QOL -BREF (wer sja krót -
ka) jest prze zna czo ny do oce ny ja ko ści ży cia osób
zdro wych i cho rych. Wer sja ta za wie ra 26 py tań i zo -
sta ła skon stru owa na na pod sta wie wer sji dłu giej WHO -
QOL -100 (za wie ra ją cej 100 py tań). Jed nym z wa żnych
ce lów zwią za nych z kon stru owa niem ska li WHO QOL -
-BREF by ło opra co wa nie norm. Punk ta cja od zwier -
cie dla in dy wi du al ną oce nę ja ko ści ży cia, a im więk -
sza licz ba punk tów, tym lep sza ja kość ży cia.

Zdro wie fi zycz ne obej mu je na stę pu ją ce aspek ty:

czyn no ści ży cia co dzien ne go, uza le żnie nia od le ków
i ko niecz ność sto so wa nia za opa trze nia or to pe dycz -
ne go, od czu wa na ener gia i zmę cze nie, mo żli wo ści
prze miesz cza nia się, ból i dys kom fort, sen i od po czy -
nek, zdol ność do pra cy.

Zdro wie psy chicz ne za wie ra oce nę swo je go wy -

glą du, ne ga tyw ne i po zy tyw ne emo cje, po czu cie wła -
snej war to ści, re li gii, pa mięć i kon cen tra cję.

Zdro wie spo łecz ne to re la cje oso bi ste, wspar cia

spo łecz ne go i ak tyw ność sek su al na. Śro do wi sko obej -
mu je za so by fi nan so we, po czu cie wol no ści, bez pie -
czeń stwa, a opie ka zdro wot na okre śla jej do stęp no ści
i ja ko ści, wa run ki do mo we, udział w re kre acji i mo -
żli wo ści wy po czyn ku, za nie czysz cze nie śro do wi ska
fi zycz ne go i do stęp no ści trans por tu.

Au stra lij scy na ukow cy po da ją na stę pu ją ce nor -

my: dla zdro wia fi zycz ne go to 73.5% (±18.1), dla zdro -
wia psy chicz ne go 70.6% (±14.0), dla re la cji spo łecz -
nych 71.5% (±18.2), a dla zdro wia śro do wi sko we go
75.1% (±13.0) [11].

Rze tel ność pol skiej wer sji Kwe stio na riu sza Oce -

ny Ja ko ści Ży cia WHO QOL -BREF zo sta ła spraw -
dzo na za po mo cą współ czyn ni ka α Cron ba cha: dla
zdro wia fi zycz ne go wy no si on 0,81, dla psy chicz ne -
go 0,78, dla spo łecz ne go 0,69, dla śro do wi sko we go
0,77, na to miast dla ca łe go kwe stio na riu sza 0,90
[12,13].

We dług Mię dzy na ro do wej Kla sy fi ka cji mo de lu

Funk cjo no wa nia (In ter na tio nal Clas si fi ca tion of Func -
tio ning mo del – ICF) za pro po no wa ne go przez Świa to -
wą Or ga ni za cję Zdro wia (WHO), zdol ność do pra cy
opie ra się na sze ściu, wza jem nie po wią za nych as pek -
tach: cho ró b i za bu rzeń, funk cji i struk tur, dzia łań zwią -
za nych z re ali za cją za da nia, ak cji, udzia łu, od no szą -
ce się do za an ga żo wa nia w sy tu acji ży cio wej, czyn -
ni ków śro do wi sko wych, oraz czyn ni ków oso bi stych.
Kom po nen ty te za wie ra ją ró żne aspek ty, któ re wpły -
wa ją na uczest nic two w pra cy [14].

W ba da niach wła snych pa cjen ci do świad czy li za -

bu rze nia cho du i bó lu z po wo du cho ro by zwy rod nie -
nio wej sta wu bio dro we go. Alo pla sty ka sta wu bio -

ive evaluation which is embedded in a cultural, so -
cial and environmental context [11]. The WHOQOL-
BREF instrument measures physical health, psycho -
logical health, social relations and environment.
WHOQOL-BREF questionnaire (short version) is
designed to assess the quality of life of healthy and
sick people. This version contains 26 questions and
was constructed on the basis of the long version of
WHOQOL-100 (containing 100 questions). An im -
portant goal in designing the WHOQOL-BREF scor -
ing system was the development of reference stan -
dards. Scoring reflects an individual’s assessment of
their quality of life, and the higher the score, the
better the quality of life.

Physical health involves the following aspects:

activities of daily living, dependence on medical sub -
stances and medical aids, energy and fatigue, mo bility,
pain and discomfort, sleep and rest, work ca pacity.

Psychological health involves bodily image and

appearance, negative feelings, positive feelings, self-
esteem, religion, memory and concentration.

Social relationships involve personal relationships,

social support and sexual activity.

Environment involves financial resources, free -

dom, physical safety and security, while health care
includes accessibility and quality, home environ ment,
participation in and opportunities for recre ation and
leisure activities, pollution of physical environment
and accessibility of transport.

Australian authors provide the following general

reference values for the WHOQOL-Bref domains: 73.5
(±8.1) for Physical health, 70.6 (±14.0) for Psy

cho

-

logical Health, 71.5 (±18.2) for Social Relation ships
and 75.1 (±13.0) for the Environment domain [11].

The reliability of the Polish version of the

WHOQOL-BREF Instrument has been tested with
Cronbach’s α coefficient: the results were 0.81 for
the Physical Health domain, 0.78 for Psychological
Health domain, 0.69 for Social Relationships do

-

main, 0.77 for the Environment domain, and 0.90 for
the instrument as a whole [12,13].

Return to work. According to the International

Classification of Functioning model (ICF), proposed
by the World Heath Organization, work ability is
based on six mutually interacting aspects: disease
and disorder, structures and functions, activities,
participation, environmental factors, and personal
factors [14].

In our study patients had experienced a certain

disorder - pain and gait problems due to hip arthrosis.
Their range of motion and functional abilities sig -
nificantly increased. Patients’ general activity and
ability to participate in vast aspects of life became
much less limited, but many of the patients still had

Truszczyńska A. i wsp., Jakość życia pacjentów po aloplastyce biodra

464

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 6

background image

dro we go umo żli wia po pra wę za kres ru chu i mo żli -
wo ści funk cjo nal nych. Ak tyw ność pa cjen ta i zdol ność
do udzia łu w wie lu aspek tach ży cia sta ła się o wie le
mniej ogra ni czo na, ale wie lu pa cjen tów od czu wa ło
wciąż wpływ czyn ni ków śro do wi sko wych i psy cho lo -
gicz nych. Praw do po dob nie nie by li za do wo le ni ze
swojej pra cy lub ba li się po wro tu do pra cy w peł nym
wy mia rze cza su, a zło że nie wnio sku o ren tę lub przej -
ście na eme ry tu rę by ło do brym roz wią za niem.

Nun ley i wsp. prze pro wa dzi li w USA wie lo ośrod -

ko we ba da nia za po mo cą wy wia du te le fo nicz ne go
u 943 pa cjen tów po alo pla sty ce sta wu bio dro we go,
w wie ku po ni żej 60 lat. Stwier dzi li, że więk szość
mło dych, ak tyw nych pa cjen tów po wró ci ła do pra cy
(90,4%) [15].

Mo ba she ri i wsp. 2006 za uwa ży li, że spośród 86

ana li zo wa nych pa cjen tów pra wie wszy scy po wró ci li
do pra cy, na wet ci cho rzy, któ rzy nie pra co wa li przed
ope ra cją [16].

Nie ste ty wśród na szych pa cjen tów, tyl ko 55,5%

wró ci ło do pra cy. Można rów nież za uwa żyć, że ope -
ro wa ni cho rzy nie wra ca li do pra cy szyb ko.

Ber ger i wsp. opi sa li wy ni ki szyb kiej re ha bi li ta -

cji, któ rą sto so wa li u 100 cho rych pro spek tyw nie kwa -
li fi ko wa nych do pro te zo pla sty ki sta wu bio dro we go.
Wszy scy cho rzy zo sta li wy pi sa ni do do mu w prze cią -
gu 23 go dzin od ope ra cji. Le cze nie uspraw nia ją ce sto -
so wa ne by ło am bu la to ryj nie do 2 ty go dni po ope ra -
cji. Śred ni czas ko rzy sta nia z kul, sto so wa nia le ków
prze ciw bó lo wych i wzno wie nia jaz dy sa mo cho dem
wy no sił 6 dni po ope ra cji. Śred ni czas po wro tu do
pra cy 8 dni. Po wrót do czyn no ści dnia co dzien ne go
wy niósł 10 dni. Nie by ło zwich nięć i re ope ra cji za ło -
żo nej en do pro te zy. Au to rzy stwier dzi li, że szyb ka re -
ha bi li ta cja jest bez piecz na [17].

W wa run kach pol skich prze pro wa dze nie tzw.

szyb kiej re ha bi li ta cji nie jest mo żli we z przy czyn or -
ga ni za cyj nych związanych z szyb kim do stę pem do
ta kich pla có wek. Pa cjen ci kwa li fi ko wa ni do pro te zo -
pla sty ki ma ją praw do po dob nie poważniejsze znisz -
cze nie sta wu, więk sze osła bie nie mię śni i od sta wie -
nie kul po 7 dniach po ope

ra

cji jest nie

mo

żli

we ze

wzglę du na nie wy dol no ści mię śni ob rę czy mied nicz nej.

Pe ak i wsp. stwier dzi li, że czyn ni kiem wpły wa ją -

cym nie ko rzyst nie na po wrót pa cjen tów do pra cy by -
ło sto so wa nie wie lu za le ceń do ty czą cych utrzy my -
wa nia od wie dze nia w sta wie bio dro wym, uni ka nia
spa nia na bo ku lub sto so wa nia na kład ki na to a le tę.
Gru pę ba da ną sta no wi li cho rzy, któ rym za le co no tyl -
ko ogra ni cza nie zgię cie po wy żej 90 stop ni oraz ro ta -
cji we wnętrz nej i ze wnętrz nej po wy żej 45 stop ni.
Gru pa bez do dat ko wych ob ostrzeń po wró ci ła do pra -
cy po śred nio 6,5 ty go dniach, na to miast gru pa z ob -
ostrze nia mi po 9,5 ty go dniach [18].

environmental or psychological factors. Probably
they were not satisfied with their work, afraid of
working full-time, and making a pension claim was a
good solution.

Other researchers obtained different results. Nun -

ley et al. (2011) conducted a telephone based study
involving numerous centres in the US on 943 pa -
tients with THA up to the age of 60. They found that
most of the young and active patients (90.4%) had
returned to work [15].

Mobasheri et al. (2006) noted that almost all of

the 86 patients they studied returned to work. Even
those patients who had not been in employment prior
to the surgery took up a job postoperatively [16].

Unfortunately among our patients only 55.5%

returned to work.

It is also valuable to consider the time gap be -

tween operation and returning to work.

Berger et al. (2004) presented the results of a quick

rehabilitation programme they applied in 100 pa

-

tients prospectively qualified for hip arthroplasty. All
the patients were discharged from hospital within 23
hours after surgery. Rehabilitation was provided on
an outpatient basis for up to 2 weeks after surgery.
The mean time of using crutches, painkillers and
time to resumption of car driving was 6 days after
surgery. The mean time of return to work was 8 days.
The mean time to resuming all everyday activities
was 10 days. No cases of implant dislocations or
repeat surgery were noted. The authors concluded
that quick rehabilitation is safe [17].

In Polish conditions applying the so called quick

rehabilitation is impossible due to organizational as -
pects related to quick access to relevant health care
centres. Hip joint destruction and muscle weakening
is also likely to be greater in patients qualified for
arthroplasty, and putting crutches away one week
after surgery is impossible due to the insufficiency of
the pelvis muscles, in particular the gluteus medius
and the quadratus lumborum.

Peak et al. (2005) noted that following numerous

recommendations related to keeping the hip in ab -
duction, avoiding sleeping on the operated side, or
using an elevated toilet seat was a factor that nega -
tively influenced patient return to work. The experi -
mental group consisted of patients who were only
instructed to avoid bending the joint more than at 90
degrees and inner or outer rotation of more than 45
degrees. The mean return to work time was 6.5 weeks
for patients without additional instructions and 9.5
weeks for patients with additional restrictions [18].

The patients in our study were always given these

instructions. It did not have a substantial impact on
return to work. The instructions were only aimed at

Truszczyńska A. et al., Quality of life of patients after hip arthroplasty

465

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 7

background image

Ana li zo wa ni przez au to rów pa cjen ci by li in for -

mo wa ni za wsze o ko niecz no ści sto so wa nia po wy ż -
szych za le ceń. Nie mia ło to jed nak istot ne go wpły wu
na pod ję cie pra cy. Za le ce nia te wpły wa ły wy łącz nie
na bez pie czeń stwo en do pro te zy za po bie ga jąc jej zwich -
nię ciu się.

W za le ce niach We in gar ten i wsp. cho rzy bez po -

wi kłań po win ni być wy pi sy wa ni do do mu 4 dnia po
en do pro te zo pla sty ce sta wu bio dro we go. Po pra wia to
sa mo dziel ność cho rych i sprzy ja więk szej ak tyw no -
ści [19].

Pol scy cho rzy po wró ci li do pra cy w znacz nie

mniej szym od set ku i zde cy do wa nie póź niej. Wy ni ka,
to praw do po dob nie z fak tu, że są oni póź niej kwa li fi -
ko wani do pro te zo pla sty ki, dłu go też od zy sku ją wy -
dol ny i spraw ny chód.

Po wrót do pra cy uła twia ją prze pi sy oraz sto su nek

pra co daw ców do cho rych. Han nerz i wsp. zba da li
od se tek osób, któ re od zy ska ły za trud nie nie śred nio
2 la ta po prze by tym uda rze mó zgu. Od se tek ten zna -
czą co po pra wił się po zmia nach le gi sla cyj nych
w Da nii [20].

Od se tek cho rych, któ rzy nie pod ję li pra cy nie wy -

ni ka z przy czyn me dycz nych, gdyż ope ra cja alo pla -
sty ki sta wu bio dro we go zno si ból i istot nie po pra wia
za kre su ru chu, zdol ność po ru sza nia się i kom fort ży -
cia. Tak du ży od se tek cho rych, któ rzy nie pod ję li
pra cy jest za sta na wia ją cy. Oprócz po wy żej wy mie -
nio nych przy czyn te go nie po ko ją ce go zja wi ska, na -
le ży wy mie nić kil ka fak tów, jak: brak pra cy, wy so kie
bez ro bo cie, ren ty da ją ce za bez pie cze nie od cho rób
i wy pad ków, a umo żli wia ją ce pod ję cie pra cy na zle -
ce nie oraz nie trwa łość ope ra cji alo pla sty ki, któ ra
z upły wem cza su pro wa dzi do de sta bi li za cji pro te zy.
Wy so ki od se tek osób, któ re nie po dej mu ją pra cy, nie
upo wa żnia chi rur ga do pod ję cia de cy zji o odstąpieniu
od wykonywania tych ope ra cji.

WNIO SKI

1. Po ope ra cjach alo pla sty ki sta wu bio dro we go 40,7%

pa cjen tów nie po dej mu je do tych cza so wej pra cy.
Jest to zwią za ne z bra kiem sa tys fak cjo nu ją cej
pra cy i ni ski mi za rob ka mi.

2. Wy ni ki ja ko ści ży cia do ty czą ce zdro wia fi zycz -

ne go pa cjen tów, któ rzy po wró ci li do pra cy by ły
sta ty stycz nie zna czą co wy ższe, niż pa cjen tów,
któ rzy nie pod ję li za trud nie nia. Ró żni ce w oce nie
zdro wia psy chicz ne go po mię dzy gru pa mi wy ka -
zy wa ły sil ną ten den cję na ko rzyść osób, któ re
wró ci ły do pra cy.

safety in using the implant and preventing its dis -
location.

Weingarten et al. (1994) advise that patients with -

out complications be discharged from hospital 4 days
after hip arthroplasty as this improves patient in

-

dependence and encourages activity [19].

The Polish patients returned to work after a much

longer time (between 6 weeks and 6 months after
surgery). This is probably because they are qualified
for arthroplasty much later and use crutches for a lon -
ger time, so it takes them longer to regain a healthy
and efficient gait.

Return to work is also facilitated by legislation

and employers’ attitude towards patients. Hannerz et
al. (2012) investigated the odds of being gainfully
occupied ca. two years after stroke [20]. The odds for
return to work increased significantly during the
study period due to legislative changes in Danish
law. Probably positive changes in Polish law would
encourage patients to return to work.

SUMMARY

The reasons why patients do not return to work

after total hip arthroplasty are not of medical nature
as THA significantly improves quality of life. The
pain subsides and the range of movement improves,
which significantly improves the ability to move.
However, lack of a satisfying job and a low income
lead many patients to resort to any means to qualify
for a disability pension. Such a high percentage of
patients who did not take up work is striking. In
addition to the above mentioned reasons for this dis -
turbing phenomenon, a few facts should be men

-

tioned: lack of work, high unemployment rates, the
facts that disability pensions provide protection from
disease and accidents, and the impermanence of
THA outcomes, which over time leads to destabili za -
tion of the prosthesis. The fact that a high percentage
of people who do not take up work does not permit
the surgeon to forgo these very good operations.

CONCLUSIONS

1. 33.9% of patients with total hip arthroplasty do

not return to preoperative employment. It is con -
nected with lack of a satisfactory job and a low
income.

2. The results of quality of life assessment regarding

physical health were significantly higher in pa -
tients who returned to work than in patients who
did not return to work. The discrepancies of psy -
chological health scores showed a strong ten

-

dency in favour of patients who returned to work.

Truszczyńska A. i wsp., Jakość życia pacjentów po aloplastyce biodra

466

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 8

background image

Truszczyńska A. et al., Quality of life of patients after hip arthroplasty

467

PIŚMIENNICTWO / REFERENCES

1. Walker PS, Blunn GW, de Prada D, Casas C. Design rationale and dimensional considerations for a femoral neck prosthesis.

Clin Orthop Relat Res 2005;441:313-319.

2. Nieuwenhuijse MJ, Valstar ER, Nelissen RG5-year clinical and radiostereometric analysis (RSA) follow-up of 39 CUT

femoral neck total hip prostheses in young osteoarthritis patients. Acta Orthop 2012;83(4):334-341.

3. Busch VJ, Pouw MH, Laumen AM, van Susante JL, Vervest AM. Long-term outcome of 73 Zweymüller total hip prostheses

with a screw cup in patients under 50 years of age. Hip Int 2012;22(3):292-295.

4. Paavolainen P, Hämäläinen M, Mustonen H, Slätis P. Registration of arthroplasties in Finland. A nationwide prospective

project. Acta Orthop Scand Suppl 1991; 241:27-30.

5. Drzał-Grabiec J, Rykała J, Podgórska J, Snela S. Changes in body posture of women and men over 60 years of age. Ortopedia

Traumatologia Rehabilitacja 2012; 14(5):467-475.

6. Ostrowska B, Sadocha Z, Skolimowski J. Assessment of postural stability disorders in older adults treated at a health resort.

Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2006; 8(4):441-448.

7. Scholes S, Panesar S, Shelton NJ, Francis RM, Mirza S, Mindell JS, et al. Epidemiology of lifetime fracture prevalence in

England: a population study of adults aged 55 years and over. Age Ageing 2013. [Epub ahead of print].

8. Polkowski GG, Callaghan JJ, Mont MA, Clohisy JC. Total hip arthroplasty in the very young patient. J Am Acad Orthop Surg

2012;20(8):487-497.

9. O’Brien GE, Feather NT. The relative effects of unemployment and quality of employment on the affect, work values and

personal control of adolescents. J Occup Psychol 1990;63:151–165.

10. Diener E. Subjective well-being: The science of happiness and a proposal for a national index. American Psychology

2000;55(1):34-43.

11. Hawthorne G, Herrman H, Murphy B. Interpreting the WHOQOL-Bref: Preliminary Population Norms and Effect Sizes.

Social Indicators Research 2006:77;1:37-59.

12. Jaracz K, Kalfoss M, Górna K, Bączyk G. Quality of life in Polish: psychometric properties of the Polish WHOQoL-Bref.

Scand J Caring Sc 2006; 20: 251–260.

13. Jaracz K. WHOQoL-BREF. W: Wołowicka L, red. Quality of life in medical science. Poznań: AM Poznań; 2001:276–280. [in

polish]

14. Slebus FG, Sluiter JK, Kuijer PP, Willems JH, Frings-Dresen MH. Work-ability evaluation: a piece of cake or a hard nut to

crack? Disabil Rehabil 2007: 30;29(16):1295-1300.

15. Nunley RM, Ruh EL, Zhang Q, Della Valle CJ, Engh CA Jr, Berend ME, et al. Do patients return to work after hip arthroplasty

surgery. J Arthroplasty 2011;26(6 Suppl):92-98: 1-3.

16. Mobasheri R, Gidwani S, Rosson JW. The effect of total hip replacement on the employment status of patients under the age

of 60 years. Ann R Coll Surg Engl 2006;88(2):131-133.

17. Berger RA, Jacobs JJ, Meneghini RM, Della Valle C, Paprosky W, Rosenberg AG. Rapid rehabilitation and recovery with

minimally invasive total hip arthroplasty. Clin Orthop Relat Res 2004;(429):239-247.

18. Peak EL, Parvizi J, Ciminiello M, Purtill JJ, Sharkey PF, et al. The role of patient restrictions in reducing the prevalence of

early dislocation following total hip arthroplasty. A randomized, prospective study. J Bone Joint Surg Am 2005;87(2):247-253.

19. Weingarten S, Riedinger M, Conner L, Siebens H, Varis G, et al. Hip replacement and hip hemiarthroplasty surgery: potential

opportunities to shorten lengths of hospital stay. Am J Med 1994 Sep; 97(3):208-213.

20. Hannerz H, Mortensen OS, Poulsen OM, Humle F, Pedersen BH, Andersen LL. Time trend analysis of return to work after

stroke in Denmark 1996-2006. Int J Occup Med Environ Health 2012;25(2):200-204.

Pracę zrealizowane w ramach badań statutowych WWFiS w Białej Podlaskiej nr DS. 167.
The paper was prepared as part of the statutory research programme No. DS.167 of WWFiS.

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr Alek san dra Trusz czyń ska, Aka de mia Wy cho wa nia Fi zycz ne go, Wy dział Re ha bi li ta cji
War sza wa, ul. Ma ry monc ka 34, Poland
tel./fax: (22) 834-17-77, e -ma il: alek san dra.ra pa la@wp.pl

Liczba słów/Word count: 5773

Tabele/Tables: 2

Ryciny/Figures: 0

Piśmiennictwo/References: 20

Otrzymano / Received

15.06.2013 r.

Zaakceptowano / Accepted

15.08.2013 r.

118 Truszczynska:Layout 1 2013-12-23 12:18 Strona 9


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
czynniki wpływające na zmeczenie psychiczne w pracy
czynniki wpływające na zmeczenie psychiczne w pracy
09 Analizowanie czynników wpływających na zróżnicowanie
14 Anna Świt Analiza czynników wpływających na efektywność
Analizowanie czynników wpływających na zróżnicowanie klimatu
Ocena wpływu czynników socjodemograficznych na objawy lęku i depresji u pacjentów po amputacji kończ
41. Czynniki wpływające na różnorodność gatunkową zespołu, studia-biologia, Opracowane pytania do l
Jakie czynniki wplywaja na?ektywnosc pracy nauczyciela
Czynniki wpływające na proces?aptacji dziecka do szkoły
9.ODDYCHANIE U ROŚLIN CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TEN PROCES, studia-biologia, Opracowane pytania do lice
Czynniki wpływające na przyczepność asfaltu do kruszywa
(161) Czynniki wpływajace na proces akceptacji dziecka do upośledzonego umysłowo oraz jego przebieg
2 ZASADY ORGANIZOWANIA PRACY I CZYNNIKI WPŁYWAJACE NA PROCES
(2,3) Działania nieporządane, toksytczne leków Metabolizm, czynniki wpływające na działanie substanc
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW
Podstawowe czynniki wpływające na wartość opcji na akcje
85 Omow czynniki wplywajace na lepkosc krwi
Uczenie się - czynniki wpływające na nabieranie wprawy, Prace z socjologii, pedagogiki, psychologii,

więcej podobnych podstron