Wyklad I

OSWIECENIE, REWOLUCJA FRANCUSKA I „EPOKA NOWOCZESNA”.

Uwagi wstepne

•

Pojecie epoki nowoczesnej. W koncu lat 70-tych pojawilo sie pojecie „ponowoczesnosc”

(J.F. Lyotard, Condition postmoderne). Przeswiadczenie, ze pod wieloma wzgledami
okres, umownie rzecz biorac, jaki nastapil po latach 60-tych w istotny sposób rózni sie od
poprzedzajacej go epoki. Pojecie to odnoszono do kultury—krytyka wasko pojetej
racjonalnosci, systemowosci, obiektywnosci nauki, zmiany stylistyki w sztuce
(architektura, powiesc). Zmiany religijnosci, ideologie takie jak New Age. Gospodarka—
koncepcja spoleczenstwa postindustrialnego, „spoleczenstwa wiedzy”. Globalizacja.
Gospodarka wiedzy. Kryzys gospodarek kierowanych, nie tylko w krajach komunizmu,
ale i w krajach zachodnich i w trzecim swiecie. Rewolucja technologiczna. Elektronika i
wylanianie sie spoleczenstwa „sieci”. Biotechnologie, genetyka—kres czlowieka
(Fukuyama). Mgliste przeswiadczenie, ze wszystko sie zmienia.

•

Kiedy zaczyna sie nowoczesnosc (modernity), która teraz mialaby dobiegac kresu? W

epoce oswiecenia. Jej poczatek wyznaczaja trzy zespoly wydarzen: mysl oswieceniowa,
rewolucja przemyslowa, oraz rewolucja francuska (wraz z nastepujaca po niej epoka
napoleonska). Mozemy mówic o przelomie w ramach cywilizacji europejskiej, przelomie,
który oddzialal w wielkim stopniu takze i na swiat pozaeuropejski. Czesto dzis uzywane
pojecia: nowoczesnosc, ponowoczesnosc, postep, rozwój, wzrost maja swoje korzenie w
epoce Oswiecenia. Maja one zarówno sens poznawczy, jak i wartosciujacy.

•

Sens poznawczy—poslugujemy sie nimi, porzadkujac dzieje ludzkosci i spoleczenstw.

Mówimy: spoleczenstwa tradycyjne, nowoczesne, ponowoczesne. Wyodrebniamy wiec
pewne epoki wedle kryterium ich zblizania sie do pewnego idealu, czy modelu
„nowoczesnosc”.

•

Wartosciujacy—czesto (choc nie zawsze) uwazamy, ze to, co nowsze jest lepsze.

Modernizacja—a wiec zmiana, zblizajaca nas w kierunku nowoczesnosci—uwazana jest
za cos pozadanego.

•

Przeswiadczenie, ze to, co nowe, jest dobre, i ze zmiana jest czyms pozadanym jest czyms

wzglednie nowym. Dawne cywilizacje i spoleczenstwa, np. europejskie sredniowiecze,
cenily sobie raczej niezmiennosc, przeszlosc, tradycje, a zmiany postrzegano jako zmiany
na gorsze.

•

Oswiecenie i rewolucja francuska a historia gospodarcza. Idee kreuja struktury

poznawcze, instytucje oraz definiuj interesy. Zycie gospodarcze toczy sie w ramach
instytucji, i podporzadkowane jest jakos artykulowanym wartosciom i interesom.

Rewolucja przemyslowa

•

Pierwsza i druga rewolucja przemyslowa

•

Rewolucja przemyslowa w Anglii: przewrót technologiczny, przewrót ekonomiczny,

zmiany spoleczne.

•

Druga rewolucja przemyslowa w II polowie XIX w.

•

Spontanicznosc rewolucji przemyslowej: nikt jej nie planowal.

2

•

Dlugofalowe skutki spoleczne: zawody, rodzina i demografia, klasy i walka klasowa,

spoleczenstwo masowe i nowe formy polityki.

•

Cierpienia jako skutek bezposredni, dobrobyt jako skutek dlugofalowy.

Oswiecenie

•

Pojecie oswiecenia i jego idee. O. mozna rozumiec jako ruch umyslowy, lub jako okres w

dziejach kultury europejskiej od konca XVII do pocz. XIX w., wykraczalo znacznie poza
Francje, obejmujac przede wszystkim takze Anglie (i jej kolonie w Ameryce), oraz
Niemcy.

•

Kant: „Oswieceniem nazywamy wyjscie czlowieka ze stanu niepelnoletnosci, w który

popadl z wlasnej winy. Niepelnoletnosc to niezdolnosc do poslugiwania sie swym
wlasnym rozumem, bez obcego kierownictwa (...) Miej odwage poslugiwac sie swym
wlasnym rozumem—tak oto brzmi haslo Oswiecenia!”

•

Wiara w rozum, krytycyzm, rola doswiadczenia i eksperyment u, idea postepu (Jean

Condorcet 1743-94), kosmopolityzm, naturalizm w naukach przyrodniczych, liberalizm w
odniesieniu do spoleczenstwa (idee wolnosci). W imie wolnosci odrzucenie tradycji i
autorytetów. W imie rozumu odrzucenie przesadów, religii objawionej, zasad moralnych.

•

Klimat umyslowy Francji od XVII w. Wersal i Paryz (monarchia i mieszczanstwo)—

korzystne warunki dla rozwoju umyslowego i artystycznego.

•

Rozwój filozofii w XVII w.—Kartezjusz (1596-1650), Pascal (1623-62), racjonalizm.

Mysl polityczna—Monteskiusz (1689-1755). Rousseau (1712-78)—egalitaryzm, wola
powszechna, natura. Encyklopedysci, Encyklopedia (1751-80).

•

Rewolucyjne znaczenie idei równosci i postepu. Znaczenie rozumu.

•

Równosc—zaprzeczenie idei naturalnych nierównosci miedzy ludzmi, a wiec podzialu

spoleczenstwa na stany. Wspólnota wszystkich, a wiec obywateli, Francuzów. Narodziny
idei narodu jako wspólnoty politycznej. Zarazem, idea równosci wobec prawa, a wiec
podstawowa idea nowoczesnego liberalizmu.

•

Postep—ostateczne odejscie od cyk licznej wizji dziejów, przekonanie o mozliwosci

nieustannego doskonalenia sie ludzkosci.

•

Rozum—przeswiadczenie, ze rzeczywistosc jest poznawalna, ze mozna poznac rzadzace

nia prawa, a zarazem, ze mozna je wykorzystac do lepszego, racjonalnego urzadzenia
rzeczywistosci.

•

Czyms nowym i z epoki oswiecenia sie wywodzacym jest tez przeswiadczenie, ze swiat

wobec czlowieka zewnetrzny—a zwlaszcza swiat spoleczny—rzadzi sie jakimis prawami,
które da sie odkryc, a nastepnie wykorzystac po to, by wplywac na niego w sposób
zamierzony.

•

Projekt oswieceniowy w Ameryce: ojcowie zalozyciele, Deklaracja Niepodleglosci i

konstytucja amerykanska.

•

Oswiecenie a mysl liberalna (Locke, Montesquieu).

•

Mysl ekonomiczna epoki oswiecenia: fizjokratyzm, poczatki klasycznej ekonomii

politycznej—zwlaszcza dzielo Adama Smitha.

3

•

Absolutyzm oswiecony: modernizacyjne i liberalne dzialania w Prusach, Austrii, Rosji.

Podloze rewolucji francuskiej

•

Trudno mówic jednoznacznie o przyczynach, rewolucja ma ogromna literature, pelna

sporów. Splot okolicznosci: kryzys gospodarczy, kryzys finansów panstwa, przekonanie
licznych grup o niewydolnosci ustroju, radykalizacja mas, idee oswiecenia.

•

Francja w Europie. Znaczenie, „waga” Francji w Europie (35 ml. ludzi).

•

Gospodarka. Rolnictwo i inne galezie gospodarki—rzemioslo, manufaktury, handel, duza

rola upienieznienia.

•

Struktura spoleczna i polozenie poszczególnych warstw. Chlopi praktycznie wolni,

ciezary feudalna (ich charakter), znaczna liczba chlopów bez ziemi lub z jej
niewystarczajaca iloscia. Szlachta—okolo 400 tys., zyje z dochodów z ziemi, z dworu.
Mieszczanie, warstwy srednie.

•

Panstwo, jego organizacja i kryzys. Regionalizm. Monarchia absolutna, co to znaczy.

Zmierzch reprezentacji stanowych. Wojny. Organizacja panstwa i jego finanse, dwór,
armia. Podatki i sposób ich poboru. Wydatki: armia i dwór. Wojny i ich koszt. Rosnace
zadluzenie i kryzys fiskalny. Ciagle—ale malo skuteczne—próby reform.

•

Ludwik XVI—niezdolny do zrozumienia narastajacego kryzysu.

•

Zródla niezadowolenia: wszystkie warstwy—ciezar podatków, chlopi—kwestia ziemi i

ciezarów feudalnych, szlachta—ograniczony wplyw na panstwo, mieszczanstwo—
praktyczny brak reprezentacji politycznej.

Chronologia rewolucji i jej aktorzy

•

Dynamika rewolucji: poczatkowo dazenia o charakterze liberalnym, stopniowa

radykalizacja zarówno dazen, jak i metod.

•

1989 zwolanie Stanów Generalnych, przeksztalconych w Konstytuante,

•

14 VII zburzenie Bastylii,. 4 VIII Przeksztalcenia Stanów Generalnych w Zgromadzenie

Narodowe. 26 VIII uchwalenie Deklaracji Praw Czlowieka i Obywatela—ustalenie
suwerennosci narodu, wolnosc, wlasnosc, bezpieczenstwo. Wielka Trwoga. Zniesienie
(wykup) obciazen feudalnych, wprowadzenie równosci wobec prawa. Konfiskata dóbr
duchownych, dóbr rojalistów. XI 89 zniesienie stanów, ale „obywatele bierni i czynni”
(cenzus wyborczy—krytykowany przez Robespierre’a, Marata). Zniesienie dyskryminacji
protestantów i Zydów. Sfera publiczna —kluby, kawiarnie, stowarzyszenia, prasa.

•

1791 konstytucja i monarchia konstytucyjna. Przeksztalcenie monarchii absolutnej w

monarchie konstytucyjna. Radykalizacja nastrojów. Wystapienia ludowe (drozyzna).
Niezadowolenie arystokracji.

•

1792 republika

•

zyrondysci 1792-3;

•

jakobini 1793-4,

•

termidorianie 1794-5,

4

•

dyrektoriat 1995-99, Wojny, mobilizacja wojenna, terror rewolucyjny (do 40 tys. ofiar).

•

1799 zamach stanu Napoleona.

•

Gospodarka rewolucyjna. Trzy rózne logiki. Mieszczanstwo chce swobód, liberalizacji

zycia gospodarczego (wolnosc handlu, zniesienie przymusu cechowego). Warstwy nizsze
chca bezpieczenstwa socjalnego—kontroli cen chleba, zapewnienia pracy, „programów
spolecznych”. Wojna wymusza racjonowanie i gospodarke wojenna.

•

Logika rewolucji. Dazenia liberalne (swobody gospodarcze, demokracja cenzusowa).

Opór—z jednej strony arystokracja, z drugiej masy. (Jakobini sa za „równoscia”, ale
znacznie bardziej radykalny jest Babeuf, „Manifest równych”—idea równego podzialu.)
Masy zadaja wiekszej równosci (programy socjalne etc.), protestuja przeciw ciezarom.
Wojna. To skladnia rzad (jakobinów) do 1-o gospodarki kierowanej, 2-o terroru,
skierowanego p-ko wrogom narodu. Zmeczenie terrorem—obalenie jakobinów,
Robespierre’a. Stopniowe odchodzenie od radykalizmu projektu rewolucyjnego,
doprowadzi do zamachu Napoleona Bonaparte.

•

Spojrzenie w kategoriach aktorów zbiorowych i jednostek. Aktorzy zbiorowi—

arystokracja, duchowienstwo (jego rózne grupy), „burzuazja”, masy sens cullottes.
Aktorzy indywidualni—wielkie postacie Rewolucji. Brissot, Danton, Marat, Robespierre,
Sain Just, Carnot, itd. Pisarze, mówcy, dzialacze.

Wyklad II

STARY I NOWY PORZADEK W I POLOWIE XIX W.

Reformy rewolucji francuskiej i czasów napoleonskich

•

Dawny Ustrój (Ancien Régime), porzadek feudalny. Spoleczenstwo stanowe. Odrebne

przywileje dla poszczególnych grup, nie tylko stanów jako calosci, ale poszczególnych
korporacji miejskich czy cechowych. Sprzedaz urzedów. Najrozmaitsze ograniczenia
prawa wlasnosci, szczególnie ziemi—podwójna wlasnosc ziemi (chlopi i panowie, ziemie
gminne). Najrozmaitsze ograniczenia i regulacje obrotu towarowego. Regulacje
ekonomiczne, wynikajace z merkantylizmu. Wielkie prawne zróznicowania regionalne
poszczególnych historycznych ziem Francji. Skomplikowany i bardzo zróznicowany
regionalnie system sadowniczy (parlamenty). Lokalne, zróznicowanie systemy miar.
Niesprawiedliwy system podatkowy, dzierzawa podatków.

•

Konstytuanta (1789-91), wielkie reformy, reorganizacja Francji. Francja otrzymuje

konstytucje, instytucje starego porzadku sa niszczone. Celem—usuniecie zróznicowan w
imie równych praw obywatelskich i suwerennosci narodowej.

•

Suwerenna wladza narodu sprawowana przez Zgromadzenie Prawodowacze

(Legislatywa). Król ma odtad tylko weto zawieszajace. Monarchia konstytucyjna. Król
„królem Francuzów”, a nie Francji. Wladza wykonawcza slaba, ale zdecydowanie zmieni
sie to za Napoleona.

5

•

Prawa wyborcze ograniczone (obywatele bierni i czynni). De facto oddaje to wladze w

rece w miare zamoznej burzuazji.

•

Reforma administracji. Wprowadzenie 83 departamentów. Jednolita administracja miast.

Wybieralnosc wladz. Zarazem, zniesienie regio nalizmów. Od czasów Napoleona—
centralizacja, prefekci.

•

Reforma sadów

•

Przejecie dóbr koscielnych (ksieza otrzymuja pensje). Ich sprzedaz pozwala rozwiazac

problem dlugu panstwowego.

•

Asygnaty (ich pokryciem byly dobra), rzad reguluje nimi swoje zobowiazania, staja sie

rodzajem pieniadza papierowego, sluza m. in. do nabywania dóbr koscielnych, wielki
transfer wlasnosci.

•

Likwidacja systemu cechowego, reglamentacji produkcji, cel wewnetrznych. Te reformy,

w duchu liberalizmu gospodarczego, popierala burzuazja, zainteresowana wolnoscia
gospodarcza. Calkowita swoboda podejmowania dzialalnosci gospodarczej i zarobkowej,
ceny i place ma ustalac rynek, a nie regulacje panstwowe.

•

Zakaz porozumien pracobiorców (prawo Le Chapelier)—realizacja idei wolnego rynku

pracy.

•

Reforma metryczna.

•

Dwuznacznosc Napoleona—kontynuacja idei rewolucyjnych (Rozum na koniu—Hegel).

Racjonalizm, zdecydowane usuwanie pozostalosci Starego Porzadku, umacnianie
wlasnosci. Ale zarazem ograniczanie samorzadnosci i mechanizmów demokratycznych,
wniesionych przez rewolucje. Dworski przepych i sztafaz.

•

Napoleon, reformujac dalej panstwo, laczyl to, co uwazal za cenne w dorobku rewolucji i

w tradycji Dawnego Ustroju, zwlaszcza czasów absolutyzmu. Panstwo przybralo
wyrazisty, nowoczesny charakter, wszelkie pozostalosci feudalne zostaly wyrugowane.
Wladza skoncentrowana w rekach zawodowych urzedników funkcjonariuszy, wszyscy
podlegali wladzy panstwa na tych samych zasadach. Znikla sprzedaz urzedów i rang
wojskowych. Administracja publiczna stala sie dostepna dla wszystkich stosownie do
zdolnosci (la carriere ouvert aux talents).

•

Zracjonalizowany zostal system podatkowy, a pobór podatków—sprofesjonalizowany.

Wylaczenia podatkowe (zwiazane z pozycja spoleczna) zostaly zniesione.
Uporzadkowany zostal system wydatków, wprowadzone poczatki budzetu (choc
Bonaparte trzymal to w tajemnicy). Prowadzone polityke stabilnego pieniadza, powolano
do zycia Bank Francji.

•

Napoleon doprowadzil do skodyfikowania praw—kodeksy te sa najslynniejsze od

starozytnosci—porzadkujac i ujednolicajac pozostalosci praw Dawnego Ustroju i
ogromny, ale chaotyczny dorobek rewolucji. Piec kodeksów: Kodeks Cywilny (Code
Napoleon), kodeksy postepowania cywilnego i kryminalnego, kodeks handlowy, kodeks
karny. Francja pod wzgledem prawnym stala sie zunifikowana, a jej obywatele równi
wobec prawa.

•

Zmiany prawne mialy wielkie znaczenie dla zycia gospodarczego. Nadaly wlasnosci

(zwlaszcza ziemi) charakter zindywidualizowany, oraz okreslily prawo umów,
zobowiazan, najmu, spólek itp. w sposób, sprzyjajacy funkcjonowaniu gospodarki
wolnorynkowej. Wlasnosc stala sie fundamentem stosunków spolecznych.

6

Zmiany spoleczne rewolucji i epoki napoleonskiej

•

Potega majatkowa i przywileje stanu pierwszego (kleru) zalamana.

•

Laicyzacja panstwa, prawa cywilnego, swiat.

•

Utrata przywilejów szlachty oraz podkopanie jej pozycji przez emigracje i konfiskaty.

•

Otwarcie kanalów awansu dla nieszlachty, zwlaszcza w armii.

•

Stara burzuazja wiele stracila—inflacja, gospodarka kierowana.

•

Nuworysze—spekulacja, dostawy dla wojska, korupcja (de Rastignac).

•

Chlopi zyskali na zniesieniu ciezarów feudalnych, na sprzedazy dóbr narodowych,

Francja stala sie spoleczenstwem drobnych posiadaczy, co zahamowalo kapitalizm.

•

Równosc praw, nierównosc polozenia, demokratyzacja obyczajów.

•

Symbolika—odejscie od tradycji Ancien Régime’u, sieganie po tradycje antyku.

Podsumowanie: znaczenie rewolucji

•

Rewolucja jako realizacja „projektu oswieceniowego”.

•

Jedno z wydarzen które okreslilo epoke nowoczesna. Naród i panstwo narodowe,

suwerennosc narodu. Rewolucja francuska zapoczatkowuje te forme organizacji zycia
spolecznego, politycznego, ale i gospodarczego, które stalo sie podstawa nowoczesnosci:
panstwo narodowe, zorganizowane wokól pewnej wspólnoty kultury (jezyka), gdzie
obywatele sa równi i kontroluja zarówno proces tworzenia praw (instytucji), jak i
kontroluja wladze. Ten model organizacji wspólnoty byl dominujacy wlasciwie az po
czasy wspólczesne, to znaczy globalizacji.

•

Wolnosc (od arbitralnosci wladzy)

•

Równosc (wobec prawa, ale w skrajnym wydaniu—równosc polozenia). Poczatek swiata

równosci. Idea wczesniej trudna do wyobrazenia, nieslychana.

•

Idee republikanskie i obywatelskie (odtworzone ze starozytnosci), republikanski ideal

panstwa. Ludzie nie sa poddanymi, lecz obywatelami, wspóluczestnicza w rzadzeniu,
zarazem maja obowiazki wobec wspólnoty. Cnoty obywatelskie, obowiazek wobec
narodu i ojczyzny, zarazem równosc obywateli.

•

Krystalizacja idei narodu jako wspólnoty (wspólnoty „wyobrazonej”), wazniejszej anizeli

inne wspólnoty, suwerennej.

•

Wlasnosc jako podstawa porzadku spolecznego.

•

Paradygmat (pozytywny lub negatywny) myslenia o zmianie spolecznej—

przeswiadczenie, ze zycie spoleczne poddaje sie reformom, które niekiedy musza miec
rewolucyjny charakter. Innymi slowy, ze zycie spoleczne poddaje sie projektowaniu,
swiadomemu przeksztalcaniu.

•

Paradygmat myslenia o polityce w kategoriach programów politycznych, partii,

stronnictw, lewicy i prawicy, debaty publicznej, reformy i rewolucji.

•

Sekularyzacja panstwa.

7

•

Prometeizm rewolucji francuskiej: przeswiadczenie o misji wobec innych uciemiezonych.

Atrakcyjnosc dla innych, powtarzanie sie jej watków w ciagu XIX w. (w szczególnosci w
1848 r.). Wplyw na swiat, na inne kraje: ideal i wzorzec do nasladowania, symbol zla,
przyczyna czastkowych reform. Idealów nie dalo sie usunac.

•

Rewolucja francuska—rewolucja paradygmatyczna, wzorzec do nasladowania przez

rewolucjonistów w innych krajach i epokach, punkt odniesienia dla innych rewolucji, .
Hasla równosci wolnosci i braterstwa (solidarnosci, jakbysmy dzis powiedzieli).
Obywatelstwo, naród, lewica, prawica, terror. Cykl rewolucyjny. Rewolucja „zjada swoje
dzieci”.

•

Znaczenie rewolucji francuskiej dla lewicy: rewolucja francuska i rewolucja rosyjska

(1917). Poczatek swiata burzuazyjnego i poczatek swiata socjalistyc znego.

•

Artykulacja glównych ideologii XIX i XX w.: idei narodu (nacjonalizmu), idei równosci

(liberalizmu i pózniej socjalizmu), idei konserwatyzmu (znaczenie tradycji, przemian
stopniowych).

Pierwsza polowa XIX w.: rewolucja i reakcja

•

Upadek Napoleona i Kongres Wiedenski

•

Porzadek polityczny po rewolucji i Napoleonie. We Francji restauracja monarchii

Burbonów, w Europie swiete przymierze. Legitymizm. Zdecydowane zaprzeczenie
rewolucji. Mocarstwa kontynentalne--Rosja, Prusy, ale przede wszystkim Austria daza do
odtworzenia dawnego ustroju i monarchii, staja na strazy tego porzadku przeciw ruchom
rewolucyjnym. Staraja sie zatrzymac zmiany polityczne,

•

Zródla napiec. Zmiany spoleczne, glównie w Anglii, pod wplywem uprzemyslowienia,

stopniowo takze i na kontynencie. Znaczenie burzuazji, znaczenie proletariatu. Idealy i
jezyk rewolucji francuskiej—równosc, sprawiedliwosc, naród itp. Popularnosc idei
wolnosci i narodu.

•

Pojecia „starego porzadku”, reform, rewolucji, reakcji

•

Rosja i Aleksander I

•

Austria i Metternich

•

Francja i Ludwik XVIII

Prady ideowe w pierwszej polowie XIX wieku.

•

Nowa sytuacja (szybkie zmiany spoleczne i polityczne: nowe prady umyslowe i ideologie.

•

Romantyzm. Przede wszystkim w literaturze, ale z konsekwencjami znacznie szerszymi.

Znaczenie uczuc, a nie tylko rozumu. Znaczenie przeszlosci i tradycji. Znaczenie tego, co
niejasne i niedomówione. W przeciwienstwie do myslicieli oswiecenia, kult wieków
srednich. W owych tradycjach i instytucjach szukali wlasciwego im ukrytego,
wewnetrznego „geniuszu”, czy „ducha”.

•

Klasyczny liberalizm. Idee wolnosci, demokracji parlamentarnej (w ramach monarchii

konstytucyjnej), przejrzystosci rzadu. Poczatkowo idee ograniczonych praw wyborczych,
obawa przed rzadami motlochu, stopniowo dopiero uznawanie powszechnosci praw
wyborczych. Wlasnosc jako podstawa porzadku spolecznego, laissez faire. Wiara w

8

postep, nauke, przeswiadczenie, ze postep materialny i ogólny ida ze soba. Wiara w
tolerancje i edukacje. Sceptyczny stosunek do religii. Niechec do wojen, armii, przemocy,
przeswiadczenie, ze postep bedzie sie dokonywac na drodze reform. Podziw dla Wielkiej
Brytanii.

•

Liberalizm ekonomiczny. Smith, Malthus, Ricardo, szkola manchesterska. W gospodarce

prawa naturalne—prawo popytu i podazy, prawo malejacych przychodów. Rola rzadu
ograniczona do minimum (ochrona zycia, wlasnosci, system praw i sadownictwo, ochrona
przestrzegania umów). Prywatne przywary—publiczne cnoty: z indywidualnego dazenia
do realizacji wlasnych interesów wynika powszechne dobro. Wolny handel, brak cel.
Robotnicy nie moga sie spodziewac dostac wiecej niz minimum (zelazne prawo placy)

•

Radykalizm (termin w Anglii). W Anglii sa odpowiednikiem franc. jakobinów, uwazaja,

ze wszystkie instytucje wymagaja totalnej przebudowy; prawo, parlament, sadownictwo,
wiezienia etc. W Anglii skrajnie demokratyczny, domagaja sie równych praw wyborczych
dla wszystkich.

•

Republikanizm (Francja). Antymonarchczni, chca republiki, nie monarchii, powszechnych

praw wyborczych, idealem jest Republika Rewolucyjna z czasów jakobinów.
Antyklerykalni. Zwalczani, tworza tajne stowarzyszenia.

•

Socjalizm. Program polityczny podobny do republikanizmu, ale polaczony z programem

ekonomicznym. Porzadek ekonomiczny uznaja za chaotyczny i niesprawiedliwy, chca go
zmienic w interesie swiata pracy (regulacja plac, cen, warunków zatrudnienia).
Kwestionuja wlasnosc jako podstawe porzadku spolecznego. Chca bardziej
sprawiedliwego podzialu dochodów. Silne wplywy socjalizmu we Francji. Saint Simon—
industrializm, idee planowania. Charles Fourier, falanstery.

•

Nacjonalizm. Pojecie. Etnicznosc, jezyk. Nacjonalizm polityczny. Grupy, zainteresowane

nacjonalizmem politycznym. Dziedzictwo Rewolucji Francuskiej. Herder i Volksgeist.

•

Róznice miedzy zachodem i wschodem i poludniem Europy—Niemcy, ludy na terenie

trzech imperiów, Italia. Wszedzie tam grupy jednolite etnicznie pozbawione byly wlasnej
organizacji politycznej. Niemcy: Hegel, List. Dla Hegla, panstwo narodowe
ucielesnieniem Rozumu, tylko w jego ramach ludzie moga sie cieszyc pelnia wolnosci.

•

Konserwatyzm. Podtrzymywal instytucje monarchii, arystokracji, kosciola—w opozycji

do ideii liberalnych. Edmund Burke—poszczególne ludy moga zmieniac instytucje, ale
winno to nastepowac stopniowo i ewolucyjnie, poniewaz rozwiazania istniejace sa jakos
przeciez sprawdzone.

•

Humanitaryzm. Postawa raczej niz ideologia polityczna, dziedzictwo oswiecenia.

Zaniechanie tortur, reformy wiezien, szpitali, sierocinców. Watpliwosci wobec
niewolnictwa i poddanstwa chlopów.

Rewolucja 1830 i 1948

•

Francja (rewolucja lipcowa), Belgia, Polska, ruchy w Anglii (o rozszerzenie praw

wyborczych). We Francji na miejsce Burbonów Ludwik Filip, w Anglii reforma
wyborcza.

•

Spoleczenstwo burzuazyjne. W Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii rewolucja byla

sukcesem burzuazji, utorowala droge spoleczenstwu burzuazyjnemu w jego liberalnej
postaci (monarchia konstytucyjna).

9

•

Znacznie mniej zadowolone byly klasy pracujace, które nie uzyskaly praw wyborczych, a

ich polozenie gospodarcze usprawiedliwiane bylo klasyczna ekonomia polityczna.

•

To sprzyjalo popularnosci socjalizmu.

•

Fala wydarzen rewolucyjnych 1848 po czesci byla efektem napiec, zwiazanych z

polozeniem klas pracujacych.

•

Po czesci—w Niemczech i Europie wschodniej—ruchami narodowosciowymi.

•

Po czesci—Prusy—dazeniem do realizacji aspiracji liberalnych inteligencji i burzuazji.

•

Rewolucja 1848 nie powiodla sie—z punktu widzenia jej twórców. Wszedzie

spowodowala odejscie od ideologii, zwrot do Realpolitik. Wazne nie to, co sluszne—lecz
to, co mozliwe.

•

Przyczynila sie zarazem do narodzin marksizmu.

Wyklad III

DRUGA REWOLUCJA PRZEMYSLOWA. STARE POTEGI I NOWE

MOCARSTWA

Uwagi wstepne: „pierwsza” i „druga” rewolucja przemyslowa.

Trudnosci datowania—wystepuja skoki, ale nakladaja sie na siebie. Jedna z mozliwosci:
wedle sektorów przodujacych, „wysokich technologii”. Kolejne przewroty technologiczne
charakteryzowaly sie szybkim rozwojem sektorów przodujacych, pózniej zwolnienie, czesto
stagnacja. 1) przemysl tekstylny, Wielka Brytania, 1780-1830; 2) zelazo i poczatki kolei,
Wie lka Brytania, 1840-1870; 3) stal i chemia organiczna, elektrycznosc—1870—I Wojna
Swiatowa, dominacja Niemiec i USA; 4) przemysl petrochemiczny i samochodowy, od 1910
do 1970, dominacja USA; 5) elektronika, informatyka, biotechnologia—od lat 1970 tych. Na
wiek XVIII do pocz. XX patrzec mo zna w kategoriach I i II rewolucji przemyslowej,
pierwsza to powyzsze fazy 1 i 2, a druga to 3 i pocz. 4. W tym wykladzie koncentracja uwagi
na okresie 1870-1914, zmianach technicznych i ekonomicznych i towarzyszacych im
zmianach spolecznych i politycznych.

Postep techniczny drugiej polowy XIX w.—„druga rewolucja przemyslowa”.

•

Masowa produkcja stali. Stal—zelazo o zawartosci wegla od 0,5 do 1,75% (zawiera

wiecej wegla niz zelazo kute, a mniej anizeli surówka). Ma cenne wlasnosci fizyczne—
jest twarda a zarazem elastyczna, mozna ja wykorzystac w wieloraki sposób, jako material
sluzacy do wytwarzania narzedzi, maszyn, broni, pojazdów, statków, wielkich konstrukcji
budowlanych. Znana od dawien dawna, ale do pol. XIX w. wytwarzana w niewielkich
ilosciach kosztownymi i utrzymywanymi w tajemnicy metodami rzemieslniczymi (przez
naweglanie zelaza). Pierwsza rewolucja przemyslowa polegala m.in. na opanowaniu
(koks) wytopu surówki i przerabianiu jej (piece pudlingowe, mloty mechaniczne, walce)
na zelazo kowalne i walcowane, o gorszych wlasnosciach mechanicznych niz stal. Od
polowy XIX w. masowa produkcja stali. Najwazniejsze technologie: konwerter
(„gruszka”—por. opis Zeromskiego w Ludziach bezdomnych) Bessemera (1856)—
przedmuchiwanie surówki goracym powietrzem dla odweglenia; piec martenowski (Emile
i Pierre Martin we Francji z wykorzystanie, Friedrich i Hans Siemens w Niemczech,

10

1864-1867)—wykorzystanie obok surówki zlomu i rudy zwieksza wydajnosc; proces
zasadowy (Sidney Thomas, 1874) pozwala wykorzystac rudy zelazno- fosforowe, jako
produkt uboczny nawóz sztuczny tomasyna; lukowy piec elektryczny (Paul Héroult, 1899)
do stali wysokogatunkowych. Wzrost swiatowej produkcji stali. Od lat 70-tych, i w XX w.
stale stopowe (z wolframem- twardosc, manganem—trwalosc, niklem—ciagliwosc,
wanadem—odpornosc na wibracje, itd.). Stale narzedziowe—1898 szybkotnaca stal
White’a, pozwala na obróbke skrawaniem. Od pocz. XX w. palniki tlenowe i acetylenowe
do spawania i ciecia.

Swiatowa produkcja zelaza i stali tys. ton

Rok

Produkcja

1750

250

1800

750

1850

4 500

1900

41 000

1938

140 000

•

Hutnictwo aluminium. Oddzielenie glinu od tlenu (boksyty, ruda aluminium to tlenek

glinu) wymaga wielkiej energii. Charles Martin Hall (1886)—elektroliza tlenku glinu.
Wykorzystanie: lekkie konstrukcje—statki, samochody, samoloty, maszty, niektóre
konstrukcje. 1909—duraluminium (stop glinu, miedzi, magnezu i krzemu)—lekkosc,
trwalosc, wytrzymalosc.

•

Wydobycie i przetwórstwo wegla. Wzrost zapotrzebowania na wegiel. W pol. XIX 1/3

zuzycia maszyny parowe, 10% maszyny parowe w górnictwie, 20% ogrzewanie. Postep w
wydobyciu i przetwórstwie przez caly XIX w. i w XX w. Mechanizacja odwadniania
(maszyny parowe), oswietlenia kopaln, postep budowy szybów, ochrony kopaln,
wentylacji, prac górniczyc h. Wrebiarka, ladowarka. Wykorzystanie inne niz spalanie (tu
b. niska wydajnosc): sucha destylacja (koksowanie), jako produkt koks i gaz,
wykorzystywany od lat 30-tych XIX w. do oswietlenia.

Wydobycie wegla na swiecie, miliony ton

Rok

Wydobycie

1820

15

1850

52

1880

350

1913

1 140

1938

1 450

•

Przemysl chemiczny. W pierwszej pol. XIX w. fabryczna produkcja sody i mydla. Od pol.

XIX w. smola pogazowa (produkt uboczny destylacji wegla)—przemysl barwników
(anilina), leków (kwas salicylowy i aspiryna), kosmetyków, smarów, materialów
fotograficznych, od pocz. XX w. mas plastycznych. Produkcja barwników na skale
masowa (do tej pory prod. barwników b. kosztowna). Znaczenie aniliny w bakteriologii.
Badania nad fermentacja, pasteryzacja, konserwacja zywnosci, pochodna rozwój
przemyslu spozywczego (drozdze, ekstrakty, konserwy)—polaczenie rozwoju chemii,
biologii i produkcji fabrycznej. Farmakologia. Nawozy sztuczne, potasowe od 1845,
fosfaty od 1875, saletrzaki od pol. XIX w., azotowe od 1912 (synteza amoniaku z azotu z
powietrza). Upowszechnienie fotografii. Koniec XIX pocz. chemicznej prod. wlókien
sztucznych (wlókna wizkozowe) i mas plastycznych z celulozy. 1870 celuloid, 1909

11

bakelit. Materialy te zastepuja drewno i metal. Przetwórstwo kauczuku (1840 Ch.
Goodyear wynajduje metode wulkanizacji)—plaszcze, buty, uszczelki, ogumienie kól
(dzieki temu rower i motoryzacja—1866 John Dunlop wynalazl opone z detka).

•

Wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej. Destylacja ropy naftowej w pol. XIX w.

(Cracking 1908-13, wtedy benzyna glównym produktem). Lampy naftowe. Koniec lat 50-
tych przemyslowe wydobycie ropy naftowej. Nafta glównym produktem, uboczne—oleje,
smary, wazelina, asfalt, benzyna (pocz. bezuzyteczna). Wynalazek silnika spalinowego
zmienia zastosowanie ropy—zamiast do oswietlenia (wyparta przez zarówke) napedza
silniki. Do konca XIX w. ropa wydobywana w USA, na Kaukazie, w Rumunii, na
wyspach Sundajskich, w Ameryce Lac.

•

Nowe silniki. Turbina parowa 1880-90 (wspólczesnie pary rteci, moc do 300 ts. KM),

znacznie wydajniejsza od silnika tlokowego, ale wymagajaca materialów i obróbki b.
wysokiej jakosci. Elektrownie, statki. Silnik spalinowy (pierwsze, gazowe, 1860).
Nowoczesny silnik, synteze wielu wynalazków, skonstruowal Nikolaus Otto, 1878, z
wykorzystaniem czterosuwu, uszczelniania i smarowania (Gottlieb Daimler), zaplonu
(Werner Siemens) i benzyny (Karl Benz). Silnik wydajniejszy od parowego, mozliwosc
konstruowania malych silników, a zatem instalowania ich w pojazdach. 1892 Ford
zaklada wytwórnie samochodów, 1903 fabryka, 1900 na swiecie 5 tys. samochodów,
masowa produkcja 1903-13, u Forda 100 tys. robotników, 1913 swiatowa produkcja 570
tys., z tego485 tys. USA. Samochód polaczeniem wielu wynalazków. Sterowe, samoloty.
1903 lot b-ci Wright, 1911 pierwsze fabryki, 1912 RAF, w USA 1918 wyprod. 14 tys.
1892 Diesel silnik wysokoprezny (wys. wydajnosc, male drgania, duze moce)—maszyny,
pradnice, statki, ciagniki, czolgi.

•

Energia elektryczna. 1831 Farady silnik i pradnica, 1875-80 ulepszone przez Edisona w

generator. Siemens nowe typy silników 1880-90 pierwsze elektrownie. 1887 Nikola Tesla
transofmowanie pradu wielofazowego i 1889 Sebastian Ferranti generator pradu
wysokiego napiecia umozliwiaja przesylanie energii na dalekie odleglosci.
Komunikacja—telegraf Morse’a 1838, 1851 kabel podmorski La Manche, 1866 Ocean
Atlantycki, 1876 Aleskander Bell tekefon, Edison ulepsza mikrofon, 1888 Heinrich Hertz
fale elektromagnetyczne, podstawy telekomunikacji (lacznosci bezprzewodowej)—1908
regularna lacznosc miedzykontynentalna; 1904 John Flemming lampa katodowa—
podstawa pózniejszego przekazywania dzwieku bezprzewodowo, 1909 pierwsza
transmisja koncertu. Oswietlenie. 1844 lampa lukowa, 70-te Edison rozprowadzanie
pradu, zarówka, 1884 regularne oswietlenie Londynu i Berlina. Transport. 1878 Siemens
tramwaj, 1881 zaczynaja kursowac. Kolej elektryczna znacznie pózniej. Metalurgia,
chemia—elektroliza aluminium, piece hutnicze, dysocjacja elektrolityczna (pozyskiwanie
chloru, magnezu, miedzi, cynku), uzyskiwanie wysokich i niskich temperatur. Górnictwo.
Od 1900 poruszanie maszyn w fabrykach.

•

Transport. Koleje. 1850 38 tys. km., w koncu XIX w. 800 tys. km, 1913—1,1 mln km.

Skutki—kolej jako rynek zbytu, potanienie transportu. Kto inwestuje. Znaczenie
strategiczne. Drogi bite—nowe nawierzchnie, uniezaleznienie od pogody. Tunele,
znacznie tuneli alpejskich (budowane d lat 70-tych XIX w.), laczacych pn. i pd. Europy.
Mosty—zeliwne (nietrwale), od 1860 ze spawanych elementów stalowych. Transport
morski. Silnik parowy zyskuje przewage nad zaglem od 1870. Zelazna konstrukcja
statków (zaglowiec do 1000 BRT, w 1913 najwieksze statki stalowe 50 tys. BRT). Tonaz
swiatowej floty 1850 8 ml. BRT, 1913 50 ml BRT. Wielkie okrety wojenne.

12

•

Skutki postepu technicznego dla rolnictwa i wyzywienia. Typy postepu agronomicznego.

Mechanizacja i chemizacja rolnictwa. Zmiany swiatowej geografii produkcji rolnej.
Znaczenie dla wyzywienia, poziomu zycia, glodu.

Zmiany ekonomiczne i instytucjonalne

•

Wzrost skali produkcji. Zwiekszenie skali produkcji. Postep techniczny z jednej, masowe

rynki zbytu (otwarte przez rewolucje w transporcie) z drugiej strony. „Skala i zakres”
(Alfed Chandler)—zaklady wytwórcze i przedsiebiorstwa staja sie coraz wieksze. Efekty
skali—spadek udzialu kosztów skali, spadek kosztów transakcyjnych z wielkoscia
produkcji standardowej produkcji. Produkcja na skale masowa. 1. Standaryzacja
(normalizacja) czesci i produkcja seryjna opracowywane od konca XVIII w., w polowie
XIX w. stosowane powszechnie. 2. Produkcja tasmowa (system potokowy). Postep w
organizacji pracy, tayloryzm.

•

Zmiany w sposobie finansowania przedsiebiorstw i organizacji rynków. Spólki akcyjne

(po 1870 r.). Banki inwestycyjne. Znaczenie panstwa w mobilizacji i akumulacji kapitalu.
Porozumienia przedsiebiorstw: kartele, syndykaty, trusty. Porozumienia miedzynarodowe.

•

Rewolucja menedzerska. Oddzielenie wlasnosci od zarzadzania. Funkcjonalna struktura

przedsiebiorstwa.

•

Postep techniczny—uwagi ogólne. Pojecie innowacji. Schumpeter. Typy postepu

technicznego. Instytucjonalizacja postepu technicznego. Pierwsza rewolucja przemyslowa
bez udzialu nauk przyrodniczych. W drugiej polowie XIX w. wynalazki przekraczaly
mozliwosci pojedynczych praktyków. Chemia i elektrotechnika najpierw dziedzinami
wiedzy, potem praktyki. Szkoly zawodowe, politechniki. Reforma uniwersytetów
niemieckich. Uniwersytety amerykanskie. Badania podstawowe i stosowane. Douglas
North: „The First Economic Revolution created agriculture and ‘civilizations’; the Second
created an elastic supply curve of new knowledge which built economic growth into the
system”. (Druga rewolucja ekonomiczna Northa to nie to samo, co druga rewolucja
przemyslowa, choc jest jej bliska).

•

Uwagi o pojeciu globalizacji. Pierwsza i druga fala globalizacji.

Skutki spoleczne industrializacji.

•

Przemiany struktury zawodowej—spadek znaczenia sektora I, wzrost II. Mobilnosc

spoleczna (pionowa i przestrzenna). Urbanizacja. Zmiana ekonomicznego charakteru
rodziny i gospodarstwa domowego. Zmiana polozenia kobiet, emancypacja, sufrazystki,
nowe formy uzaleznienia, spoleczne ruchy kobiet. (Uwaga na temat „starego” i „nowego”
feminizmu). Upowszechnienie oswiaty.

•

Ksztaltowanie sie spoleczenstwa masowego. Zwiazki zawodowe. Nowe formy organizacji

politycznych—masowe partie polityczne. Prawo wyborcze i demokracja masowa w
miejsce cenzusowej. Powszechne prawo wyborcze dla mezczyzn najwczesniej w
„nowych” krajach—w USA po Wojnie Secesyjnej, Australii, Kanadzie, N. Zelandii (takze
kobiety 1893). W Europie dla mezczyzn Niemcy i Szwajcaria 1871, Francja 1875,
Hiszpania 1890, Belgia 1893. Holandia 1896, Norwegia 1896, Anglia 1918 (rozszerzenie
juz 1884, w 1918 takze ograniczone dla kobiet). Demokracja parlamentarna—rzady
partyjne.

13

•

Stare i nowe ideologie: konserwatyzm, liberalizm, socjalizm, nacjonalizm.

•

Optymizm XIX wieku, pesymizm poczatków XX. Wiek XIX wiekiem „pary i postepu.”

Zwatpienie w postep pod koniec epoki, dekadentyzm. Spengler, Das Untergang des
Abenlendens.

Stare i nowe potegi przemyslowe .

•

W przededniu I wojny swiatowej. 70% produkcji przemyslowej to 4 kraje: Wielka

Brytania, Francja, Niemcy i Stany Zjednoczone. Relatywne znaczenie Wielkiej Brytanii,
pierwszego kraju uprzemyslowionego spada, Stanów Zjednoczonych i Niemiec wzrasta.

•

Stany Zjednoczone jako przodujaca potega. System polityczny Stanów Zjednoczonych.

Charakter rozwoju terytorialnego. Imigracja. Rozwój gospodarczy Stanów do Wojny
Secesyjnej. Róznice miedzy Pólnoca a Poludniem. Wojna Secesyjna i jej znaczenie.
Rozwój gospodarczy po wojnie secesyjnej—wykorzystanie mozliwosci nie
zagospodarowanego kraju. Teza Turnera—znaczenie „kresów” (Zachodu). Masowy
rynek. Imigracja (do wielkiego kryzysu). Naplyw inwestycji. Odmiennosci
amerykanskie—wysokie place, tygiel etniczny, wielka ruchliwosc przestrzenna, inny
model ruchu robotniczego.

•

Niemcy. Zacofanie gospodarcze Niemiec u progu XIX w. Rozdrobnienie polityczne.

Róznice gospodarcze i polityczne miedzy wschodem (zwlaszcza Prusami) i zachodem.
Liberalna rewolucja 1848 r. Idee zjednoczenia Niemiec, poczucie kulturowej jednosci.
Zwiazek Celny, Zwiazek Niemiecki. Szybki rozwój gospodarczy Prus (rola Slaska,
Berlina), polityczna dominacja Prus. Kleska Austrii pod Sadowa. Wojna francusko-
pruska, Sedan, powstanie Rzeszy Niemieckiej. Sojusz zelaza i zboza, junkrzy,
militaryzacja. Protekcyjna polityka gospodarcza. Rzesza potega. Rechtstaat, ale
demokracja ograniczona, nacjonalizm. Socjaldemokracja.

Nacjonalizm i imperializm

•

Nowoczesny nacjonalizm to produkt XIX wieku. Definicja Gellnera: nacjonalizm to

dazenie do tego, by granice polityczne pokrywaly sie z granicami kulturalnymi
(etnicznymi); to nie naród tworzy panstwo, lecz panstwo tworzy naród. Definicja
Benedicta Andersona: „wspólnota wyobrazona”. Tozsamosc narodowa staje sie
wazniejsza od innych rodzajów tozsamosci. Mechanizmy tworzenia tej wie zi: kultura
pisana, czytelnictwo, prasa, system szkolny, sluzba wojskowa. Eugen Weber, From
Peasants into Frenchmen. Rola Rewolucji Francuskiej, Wiosny Ludów. Znaczenie elit
intelektualnych w tworzeniu ideologii narodowej. „Mity” narodowe: wiez krwi (Niemc y,
Rosjanie, Polacy, Zydzi); wspólne obywatelstwo – Anglicy, Franc uzi, Amerykanie.
Nacjonalizm staje sie jedna z czolowych ideologii drugiej polowy XIX. Bez niej trudno
sobie wyobrazic polityczna spoistosc przodujacych panstw.

•

Imperializm. Pojecie. Imperium jako struktura polityczna. Imperia starozytne. Imperia

kolonialne XVI-XIX w. Slabniecie imperium hiszpanskiego i portugalskiego, kraje
Ameryki Lacinskiej emancypuja sie.

•

Wielkie imperia euroazjatyckie: Romanowych, Habsburgów, Ottomanskie. Slabe

podstawy gospodarcze, wkrótce wszystkie upadna.

14

•

Nowy charakter imperializmu w koncu XIX w. (Hobson: Imperialism, za nim Lenin,

Imperializm jako najwyzsze stadium kapitalizmu.) Znaczenie gospodarcze i polityczne:
rynki zbytu, zródla surowców (wazne ze wzgledu na uprzemyslowienie: kauczuk, ropa
naftowa, metale kolorowe itd.). Bazy morskie, kontrola nad szlakami handlowymi.

•

Apogeum imperium brytyjskiego. Rola Indii, zmiana sposobu zarzadzania Indiami.

•

Dominacja kolonialna poteg europejskich (Holandia, Anglia, Francja) w Azji i w coraz

wiekszym stopniu w Afryce. Kongres w Berlinie 1875. Spózniona Ameryka krytykuje
imperializm europejski, ale glosi doktryne Ameryka dla Amerykanów (czyli Ameryka
Lac. ma byc pod dominacja USA—wojny z Hiszpania). Spóznione Niemcy zabiegaja o
kolonie w Afryce, ale takze staraja sie o wplywy na Balkanach.

•

Próby penetracji Chin, otwarcie Japonii.

•

Poczatki nacjonalizmu na obszarach nie europejskich: Kongres w Indiach, KMT w

Chinach, Mlodzi Turcy.

•

Europejskie ideologie imperialne. Lagodny rasizm, przeswiadczenie o wyzszosci bialej

cywilizacji. Anglia: misja bialego czlowieka, white man’s burden przekonanie o
wyzszosci demokracji. Francja – mission civilisatrice, budowanie spoleczenstwa
narodowego i obywatelskiego od Rewolucji. Niemcy – Kultur – przekonanie o wyzszosci
nad Slowianami, Wschodem, cala historia zjednoczenia, romantyzm, Volkism,
germanizacja.