Problemy  składni: 

1. 

Cele opisu składniowego

: 

- opis budowy wypowiedzeo (rzeczywistych komunikatów językowych) 
-  opis  reguł  budowania  wypowiedzeo  z  jednostek  niższego  rzędu  (leksemów) 
przekształconych fleksyjnie na człony składniowe 
 
 

2.  Jednostki  składniowe  ( zdanie: wypowiedzenie,  syntagma // grupa imienna,  syntagma // 

grupa werbalna; składnik, zdanie jądrowe  (minimalne),  itp.) 
 
zdanie  –  postad  wypowiedzenia  zawierająca  jako  orzeczenie  tzw.  słowo  osobowe  –  formę 
predykatywną czasownika 
 
wypowiedzenie – najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem; 
Klemensiewicz:  wyraz  lub  zespół  wyrazów  gramatycznie  zestrojonym  i  prozodycznie 
odgraniczonym,  który  w  danej  sytuacji  życiowej  stanowi  najmniejszy,  a  już  wystarczający 
środek  porozumiewania  się;  trzonem  jest  osobowa  forma  czasownika  lub  inny  składnik  w 
oznajmieniu 
 
syntagma  -  zespolenie  dwóch  lub  więcej  następujących  po  sobie  jednostek  językowych 
tworzących  całośd  znaczeniową,  np.  wyraz  złożony  z  morfemów  (dom-ek),  grupa  wyrazów 
("upalne lato"), rozbudowany człon zdania. 
fraza,  grupa  słów,  gramatycznie  i  syntaktycznie  powiązanych,  które  mogą  stanowid  częśd 
zdania  (np.  podmiot,  przydawka,  orzeczenie)  lub  też  samodzielnie  tworzą  zdania  oraz 
równoważniki zdao. Termin ten został wprowadzony przez Ferdinanda de Saussure. 
 
konstrukcje predykatywne – wypowiedzenia: zdania i oznajmienia 
konstrukcje atrybutywne – części wypowiedzeo, nie mające samodzielności komunikacyjnej 
 
grupa – a) abstrakcyjny człon składniowy, który stanowi częśd struktury zdania;  

lub: 

 

b)  niepredykatywne  połączenie  składników  –  konstrukcje  co  najmniej 

dwuelementowe 
 
 
grupa  składniowa  (syntaktyczna)  –  zbudowane  są  z  nich  zdania;  abstrakcyjny  człon 
zdaniowy,  który  stanowi  częśd  struktury  zdania;  niepredykatywne  połączenie  składników; 
konstrukcja co najmniej dwuskładnikowa powiązana związkiem składniowym 
 
Podział grup ze względu na charakter gramatyczny członu nadrzędnego: 
grupa  nominalna  –  rzeczownikowa,  np.  kolega  brata;  grupa  imienna,  grupa  nominalna, 
druga obok zdania podstawowa struktura składniowa, o dowolnej liczbie składników (imion), 

złożona  z  członu  centralnego,  którym  jest  rzeczownik  lub  zaimek  rzeczowny,  oraz 
podporządkowanego mu gramatycznie określnika 
grupa przymiotnikowa – np. godny uwagi;  
grupa  werbalna  –  np.  pisze  wyraźnie;  grupa  składniowa,  której  ośrodkiem  jest  czasownik, 
adwerbalny  określnik  ogranicza  treśd  określanego  czasownika  i  podporządkowuje  mu  się 
gramatycznie. 
grupa  adwerbialna  –  np.  bardzo  wyraźnie;  grupa  składniowa  której  ośrodkiem  jest 
przysłówek 
 
grupy wg charakteru związku między członami grupy: 
grupy współrzędne (szeregi); grupy podrzędne jednostronnie; grupy wzajemnie podrzędne 
 
składnik – element, którego nie da się dalej podzielid składniowo; wyrażane: 
a)  analityczne formy składniowe, np. będę pisała 
b)  formy zaprzeczone, np. ojciec nie przyszedł 
c)  frazeologizmy, np. byli górą 
d)  wyrażenia przyimkowe, np. (chodzi) po ulicy 
 
zdanie minimalne (jądrowe, atomowe) – takie, w którym opuszczenie jednego ze składników 
powoduje, że konstrukcja przestaje byd zdaniem.  
 

3.  Modele      opisów    składniowych    (składnia    generatywna,  struktura    głęboka  :    struktura  

powierzchniowa;  składnia    predykatowo-argumentowa;   

zdanie    formalne,  zdanie 

semantyczne - modele

   )  

 

Struktura  głęboka,  struktura  wyjściowa,  struktura  bazowa  -  w  gramatyce  transformacyjno-
generatywnej  stosunki  syntaktyczne,  syntaktyczno-semantyczne  lub  semantyczne,  leżące  u 
podstawy  budowy  gramatycznej  zdao;  s.g.  jest  abstrakcyjna  i  uniwersalna  (jednakowa  dla 
wszystkich  języków);  wykrywana  na  podstawie  analizy  językoznawczej;  za  pomocą  reguł 
transformacyjnych wyprowadza się z niej strukturę powierzchniową. 

struktura  powierzchniowa  -  zespół  stosunków  dających  się  bezpośrednio  zaobserwowad  w 
zdaniu; 

struktura  semantyczno-logiczna  –  obejmuje  następujące  elementy:  przypisanie  predykatu 
pewnemu fragmentowi świata (tzw. struktura predykatowo-argumentowa), lokalizowanie w 
czasie  tego stanu, ustosunkowanie  nadawcy względem tego stanu rzeczy, precyzowanie  do 
czego się to odnosi,  

Struktura syntaktyczna – sied związków (zależności) składniowych, w jakie wchodzą składniki 
tworzące wypowiedzenie ; wyznaczana zasadniczo przez własności składniowe czasownika 

struktura tematyczno-rematyczna-  funkcjonalna perspektywa wypowiedzi; wyróżnia temat i 
cel wypowiedzi 

ciąg  linearny  –  konkretna  empiryczna  wypowiedź,  kształt  niezależny  od  struktury 
semantyczno-logicznej 

Składnia  (struktura)  predykatowo-argumentowa  –  wyznaczana  przez  właściwości 
semantyczno-składniowe (konotacyjne) czasownika 
 
Składnia  generatywna  –  reguły  składni  operują  na  zamkniętej  liczbie  schematów 
zdaniowych,  które  stanowią  punkt  wyjścia  dla  działania  reguł  rozwijania  i  przekształcania  – 
koncepcja  tradycyjna  Klemensiewicza????  gdzie  zd.  pojedyncze  zbudowane  z  członów 
zdaniowych – podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okolicznik 
Składnia generatywna – zdanie zbudowane jest z grupy (frazy) nominalnej (GN) i grupy (frazy) 
werbalnej  (GV) rozumiane  jako pozycje  składniowe, które mogą byd rozwinięte  (np. Kolega 
brata przyszedł) lub nierozwinięte (np. Kolega przyszedł) 
 
Zdanie  semantyczne:  abstrakcyjna , modelowa struktura  tresci// pojęciowa// mysli, (SP-A:  
P(x), P(x,y), P(x,y,z) 
 

 

4. 

Składniki  zdania, ich  funkcje  syntaktyczne  i  sposoby  ich  wyrażania (wykładniki);

 = zeszyt? 

podstawowa  struktura  (schemat)  zdania    minimalnego  =  kserówka  od  Lisczyk?  ,  człon  
konstytutywny  zdania 
 
zdanie  minimalne  –  konstrukcja,  z  której  nie  może  byd  usunięty  żaden  element  bez 
naruszenia  pełności  komunikacyjnej  wypowiedzi;  możliwośd  lub  niemożliwośd  pominięcia 
zależy  od  semantyki  czasownika,  gdzie  niektóre  semantyczne  uzupełnienie  mogą  byd 
pomijane, 
np. Jaś odwiedził Marię 
 
człon konstytutywny zdania – człon nadrzędny 

Człon syntaktyczny to minimalna jednostka składni. Analiza składniowa kooczy się na zdaniu, 
a zaczyna na członie syntaktycznym. Na zdanie składają się człony syntaktyczne, które 
wyodrębniamy według pełnionych przez nie funkcji syntaktycznych (składniowych). Więc 
każdy człon musi pełnid jakąś funkcję, a co za tym idzie musi byd samodzielną częścią mowy. 
Liczba wyrazów w zdaniu nie zawsze więc odpowiada liczbie członów syntaktycznych. 

              Wielowyrazowe człony syntaktyczne: 

a.     wyrażenia przyimkowe   

b.     przyimki rozbudowane 

c.      wyrażenia porównawcze 
d.     złożone nazwy miejscowe i osobowe 
e.      liczebniki złożone  
f.       zestawienia: nazwy instytucji, świąt, gatunków bipologicznych, związków chemicznych, 

tytuły książek,  

g.     złożone formy czasownika 
h.     związki frazeologiczne 
i.       konstrukcje analityczne 

 
 

5.  Składniki    grupy  imiennej  i   

sposoby  ich    wyrażania

  (w  sensie  czym  można  wyrazid 

przydawkę???);  schemat  grupy imiennej 
Może istnied np. grupa imienna w różnych przypadkach, np. grupa imienna w mianowniku i w 
bierniku,  np.  Odwiedził  mnie  (gr.  w  bierniku  –  wyrażony  pojedynczym  wyrazem)  dawny 
kolega mojego brata (gr. w mianowniku – wyrażona wieloma wyrazami) 

Grupa imienna – składa się z rzeczownika i jego przydawki. Przydawka jest określeniem 
rzeczownika – nie części wypowiedzenia (podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika). 
Składnikiem wypowiedzenia staje się łącznie cała grupa. 
 
schemat zdaniowy – abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez właściwości 
konotacyjne (semantyczno-składniowe) czasownika. 

 

 
 

6. 

Pojęcia  konotacji

, implikacji i 

akomodacji

 ( definicje, przykłady) 

 
Konotacja – walencja;  
wykrywanie  wymagao  syntaktycznych  czasowników;  otwieranie  w  tekście  miejsca  przez 
jedne  formy wyrazowe dla innych form →  konsekwencja akomodacji; konotacja zjawiskiem 
tekstowym, przebiegającym od podrzędnika do nadrzędnika; np. kobiet pięd 
właściwośd  leksemu,  wymaganie  występowania  podrzędnika  uzupełniającego  znaczeniowo 
treśd leksemu → środek zdaniotwórczy, np. ktoś odwiedził kogoś 
 
problem z konotacją: co fakultatywne a co obligatoryjne, rozbieżności w wymaganiach czysto 
semantycznych leksemów a w wymaganiach składniowych 
 
ale  też:  konotacja  rzeczowników  –  a)  rzeczowniki  relacyjne,  np.  ojciec,  matka,  brat;  b) 
rzeczowniki odczasownikowe (odprzymiotnikowe), np. czytanie (książek), obrona (Warszawy) 
konotacja przymiotników, np. przymiotniki w stopniu wyższym itp. 
 
Pojęcie   konotacji -   otwieranie   pozycji  syntaktycznej dla wyrazów  z  określonej  klasy 
gramat. =  cz. mowy  ( np. czasownik  konotuje  rzeczowniki  ( w okreslonych  rolach  syntakt. 
i semant.);  konotuje  też  przyslówki  (prymarne: cechy czynności,  zdarzeo) i  funkcjonalnie  
równoważne  im   wyrażenia  przyimkowe ( leżed + na czym); rzeczowniki  konotują  
przymiotnik  ( dziewczyna + jaka)  
 
Walencja:  ilośd  miejsc  otwieranych  obligatoryjnie przez  człon  konotujący dla  składników  
konotowanych : czasowniki 1,2,3 walentne 

 

akomodacja- technika sygnalizowanie zależności składniowych (w zeszycie);  

7.  Rodzaje  związków składniowych ( zw.  Zgody, zw. Rządu, zw. Przynależności) – przykłady =  

w zeszycie 

 

8.  Parataksa i  hipotaksa (  zw.  współrzędne, podrzędne   w   zdaniu pojedynczym i złożonym); 

schematy  konstrukcji  para- i  hipotaktycznych ( zdao  i  grup) 

Parataksa - współrzędne połączenie kilku zdao w jedno złożone 

Hipotaksa - połączenie zdao relacją podrzędną 

Związki współrzędne i podrzędne w zdaniach: 

szereg, związek, związek szeregowy 

związek główny, związek poboczny 

?????? dodatkowe wyznaczniki: oceniające, skierowujące, nawiązujące, intelektualne   ??????????? 

Schematy  (modele)    zdao    współrzędnych   spójnikowych  (  reguła  kumulacji,    zestawiania 
współrzędnego): 

•  Łączne: [A i //oraz//tudzież //a B]:   Pisał  i  skreślał.  Sprzątałem  oraz  myslałem  o  Oli.   ( 

mogą byd  też  bezspójnikowe)  

•  Rozłączne:  [A lub //albo // a//czy  B];  Wychodź  lub zostao; Wyjadę  albo zostanę  

•  Przeciwstawne:  [A lecz (nie)//ale // a (nie) B];  Wyszedłem z  domu, lecz  nie pożegnałem się  

z rodzicami.  Piotr  czyta, ale nie rozumie 

•  Wynikowe: [A, więc/ zatem/ toteż  B]  : Zaspał, więc  nie zdążył  na pociąg. Piłeś, więc  nie 

pojedziesz 

Schematy ( modele) zdao  podrzędnie  złożonych (hipotaktycznych); reguła zanurzania 

•  Podmiotowe  [A, kto//co  B] 

•  Dopełnieniowe * A, że/żeby  (nie) B] 

•  Przydawkowe  [A, który//jaki B+ 

•  Okolicznikowe *A, (tam)gdzie B+; A (wtedy) gdy// kiedy B+; *A, żeby//aby B+; *A ponieważ/bo 

B+;  *A chod/ chociaż/ chodby/ mimo, że B+; *A  tak jak/ jakby B+; *A jakby B+, *A  żeby//w celu 
B], [A skutkiem czego// wskutek tego, że  B+; * A tak (bardzo, mało…), że B 

•  Akcesoryjne ( rozwijają  treśd  całego zdania  nadrzędnego  lub  któregoś ze składników)  

ZASADA    REKURENCJI  (mozliwośd  wielokrotnego    powielania    struktur    i    składników)  pozwala  
tworzyd    zdania  wielokrotnie    złożone,  wśród    których    zachodzą    relacje    współrzędności  i// 
podrzędności 

TRANSFORMACJE zbiorcze, zanurzające  -  akomodacja  wymaga czasem  usuwania  powtarzających  
się składników, lub  zastąpienia  ich zaimkiem (  pronominalizacja) 

 

9.  Wskaźniki zespolenia składników  i  zdao – przykłady = w zeszycie 

 

10. Równoważniki zdania – typy  i cechy 

 
równoważnik zdania = wypowiedzenia niezdaniowe = oznajmienia 
 
Typy: 
a)  samoistne - takie, które są kontekstowo niezależne (np. Pożar! Cisza! Uwaga!) 
b)  kontekstowo zależne - takie, których zrozumienie zależy wyłącznie od kontekstu (np. On! 

← Kto to zrobił? ; Bez! ← Chcesz herbatę z cukrem czy bez?) 

 

a)  wypowiedzenia wołaczowe – funkcja adresatywna, niezależne formalnie i semantycznie, 

zdolnośd wpływania akomodacyjnego ; np. Jasiu! 

b)  dopowiedzenia  –  reakcja  na  wcześniejszą  wypowiedź,  formalnie  niezależne, 

semantycznie nawiązują do wyp. wcześniejszych, ale ich interpretacja niezależna. 
Np. zgoda, odmowa... 

c)  wyp.  wykrzyknieniowe  –  apele  o  funkcji  impresywnej  (Ejże!  Hej!)  i  interjekcje  o  funkcji 

ekspresywnej (Cholera! Ba!) 

d)  wyp.  w  których  wyzerowany  zostaje  predykat  (czasownik)  ze  zdania  poprzedniego 

(równoważnik  zdania  (w  sensie  węższym),  wyp.  eliptyczne)  –  zorganizowane  wokół 
zerowego  czasownika  występującego  w  kontekście,  np.  (Ten  pokój  jest  mój.)  Tamten 
żony. 

e)  wypowiedzeniowe  człony  syntaktyczne  -  wyp.  uzupełniające  składniki  zdania 

poprzedniego – zależne od zd. poprzedniego, np. (Jan siedzi w więzieniu) Za zabójstwo. 

f)  wyp.  eliptyczne,  gdzie  nie  można  wstawid  określonego  opuszczonego  członu;  składniki 

tego 

wypowiedzenia 

nie 

są 

akomodowane 

przez 

człony 

wypowiedzeo 

współwystępujących, np. (Źle się czuję) Natychmiast do szpitala! 

 
 
(konstrukcje  bezokolicznikowe  uznaje  się  raczej  za  zdania,  a  nie  za  wypowiedzenia 
niezdaniowe) 

 

11. Typy  orzeczeo 

 

Orzeczenie: 

 

Proste 

 

Słowne (czasownikowe) – wyrażone f. os. Czasownika albo zak. na –no, -to. 

 

Złożone 

 

imienne  (składa  się  z  łącznika  –  byd,  zostad,  stad,  okazad  się,  czud  się,  poczud  się,  to;  oraz 
orzecznika – rzeczownik, liczebnik, imiesłów przym. i bierny) 

Np. Te pomidory są niedojrzałe. 

 

Modalne (składa się z czasownika modalnego (odnosi się do zakazów i nakazów)  np. musied, 
powinno się mied  i bezokolicznika; osobowe lub nieosobowe 

 Np.  Nie  należy  tam  chodzid. On  musi  to  napisad. Ona  powinna przeprowadzid się.  Trzeba było 
jechad.  

 

Fazowe  (czasownik  wskazujący  na  początek  lub  koniec  np.  zacząd,  skooczyd,  zakooczyd  i 
bezokolicznik) , osobowy lub nieosobowy 

Np. Zaczęli pisad. Skooczyli śpiewad. Zaczęto sprzątad. 

 

Frazowe (peryfrastyczne) – ma charakter zw. Frazeologicznych 

Np. Antek wpadł na świetny pomysł. Kasia włożyła kawę na ławę. 

 

Frazeologiczne – np. z byka spaśd (ktoś), rzucid okiem (ktoś, na coś)