BIBLIOTEKA POPULARNA
Rzecznika Osób Niepełnosprawnych w Łodzi

opiekun

osób niepełnosprawnych

praca zbiorowa pod redakcją
Stanisława Andrzeja Średzińskiego

Dom Pomocy Społecznej PODGÓRNA
Łódź 2005

Copyright by URZĄD MIASTA ŁODZI

-Rzecznik Osób Niepełnosprawnych 2005

Copyright by Dom Pomocy Społecznej PODGÓRNA 2005
Copyright by Agnieszka Borowicz 2005
Copyright by Ewa Czernik 2005
Copyright by Anna Dąbrowska 2005
Copyright by Daniel Głowacki 2005
Copyright by Magdalena Grzelczak 2005
Copyright by Aneta Kujawska2005
Copyright by Danuta Piasta 2005
Copyright by Ewa Ściborska 2005
Copyright by Stanisław Andrzej Średziński 2005
Copyright by Stanisław Tadeusz Średziński 2005
Copyright by Urszula Wasik 2005
Copyright by Izabela Warzecha 2005

Korekta :

Realizator :
Stowarzyszenie Inicjatyw lokalnych
NASZA RADA
w Łodzi

Opracowanie komputerowe projekt okładki :
Pracownia Komputerowa
Domu Pomocy Społecznej PODGÓRNA
ul. Podgórna 2/14
93-278 Łódź
pod opieką St. A. Średzińskiego

Druk:BASCO

Stanisław Andrzej Średziński

Wstęp

Postęp cywilizacyjny przynosi nam co chwilę nowe niespodzianki.

Z dnia na dzień jedne technologie zastępują drugie, trwa odwieczny wyścig
z czasem. Stale poznajemy nowe tajemnice kosmosu czy tajemnice genety-
ki. Potrafimy przedłużyć ludzkie życie i zwyciężać w walce z nieuleczalny-
mi chorobami. Zachłystujemy się tym postępem, podziwiamy nasze osią-
gnięcia, jesteśmy przekonani, że już niedługo odnajdziemy receptę na
wieczne szczęście

Dopiero kiedy zderzymy się z nieodwracalnymi ludzkimi tragedia-

mi dostrzegamy że : im dalej w las, tym więcej drzew. Na tej promienistej
drodze do szczęścia i chwały, co rusz pojawiają się nowe nieznane dotąd
epidemie, długość życia nie idzie w parze ze sprawnością fizyczną i psy-
chiczną , wspaniałe nowe technologie okazują się wrogiem człowieka nisz-
cząc jego środowisko naturalne oraz jego wnętrze. Co chwila, z trasy mara-
tonu do wiecznej szczęśliwości odpada jakaś jednostka. Nie wytrzymując
tempa, popada w stresy, choroby, ulega wypadkom i degradacji – wypada
poza margines głównego nurtu życia. Zyskuje miana, z których najłagod-
niejsze to ; kaleka, inwalida, niepełnosprawny, osoba specjalnej troski.
A my – społeczeństwo pędzące głównym nurtem drogi – nie zawsze mamy
czas, możliwości czy umiejętności by zatrzymać się na chwilę, pomóc ta-
kiej jednostce w powrocie do społeczeństwa lub w znalezieniu , godnej
człowieka przystani.

Osób niepełnosprawnych

, bez względu na rodzaj niesprawności

jest w społeczeństwie coraz więcej. Niepełnosprawność to, jak przewidują
niektórzy, największa plaga XXI wieku . O ile obecna technologia pozwala
zniwelować niemal wszystkie niedomogi fizyczne, sprowadzając jednostkę
do stanu, w którym będzie ona mogła poprawnie funkcjonować, o tyle cho-
roby „ rozumu i duszy” długo jeszcze będą dla nas barierą nie do pokonania.

Przyjmuję definicję niepełnosprawności A. Kuszynowskiego mówiącą że : Niepełno-

sprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogra-
nicza albo uniemożliwia wypełnienie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami
prawnymi i społecznymi ( cytat za: Władysław Dykcik (red.) Pedagogika Specjalna

Z problemem osób niepełnosprawnych radzono sobie różnie. W

Sparcie, niemowlęta wykazujące ślady kalectwa zrzucano ze skały, w wielu
kulturach starcy, dostrzegający u siebie symptomy zniedołężnienia, wybie-
rali się na samotną wyprawę w góry, z której już nigdy nie powracali. Nie-
pełnosprawni psychicznie i intelektualnie traktowani byli początkowo w śre-
dniowieczu jako osoby grzeszne, pogardzane, zasilali rzeszę przykościel-
nych żebraków. Z czasem jednak zaczęto wypędzać ich z miast udzielając
na drogę chłosty lub zamykano w więzieniach. W późniejszych wiekach,
kiedy na skutek wojen, zarazy i innych kataklizmów przybywało takich jed-
nostek, radzono sobie w różnoraki sposób. Znane są opisy statków pełnych
szaleńców, które za określoną opłatą wywoziły delikwentów na tyle daleko
by nie mogli powrócić

. Z czasem zaczęto tworzyć przytułki i szpitale, któ-

re z początku spełniać miały jedno zadanie: odgrodzić chorych od reszty
społeczeństwa. Jeszcze w minionym wieku dwudziestym rodziny chorych
psychicznie ukrywały ten fakt nawet przed najbliższymi znajomymi a o
możliwości zarażenia się np.: schizofrenią dowiedzieć się można było na-
wet w najbardziej ekskluzywnych towarzystwach.

Na szczęście problem osób niepełnosprawnych psychicznie, inte-

lektualnie czy przewlekle chorych postrzegany jest coraz częściej zupełnie
inaczej i budzi światłą refleksję : jak zapewnić jednostkom chorym godne
warunki życia, jak spowodować ich powrót do społeczeństwa. Realizacja ta-
kich dążeń nie jest wcale prosta. Społeczeństwo przechodzące dopiero etap
świadomej zmiany nastawień wobec „innych” nie jest do tego przygotowa-
ne. Rodziny nie potrafią często zapewnić tym osobom nawet podstawo-
wych warunków bytowych. Trudno też się dziwić rodzinom, które świado-
me odpowiedzialności, wiedząc jak osoba chora nie tylko psychicznie może
wpłynąć na rozwój pozostałych jej członków, starają się usunąć chorego
poza jej obręb.

W rezultacie problem opieki nad niepełnosprawnymi spada na

barki całego społeczeństwa, które tworzy właściwe uregulowania prawne do
realizacji tego zadania i na tej podstawie przygotowuje wyspecjalizowaną
kadrę, która z kolei opracowuje praktyczne rozwiązania problemu i realizuje
poszczególne zadania.
W Polsce podstawowymi aktami prawnymi określającymi zasady organiza-
cji opieki nad osobami niepełnosprawnymi są: Ustawa o pomocy społecz-
nej z dnia 12 marca 2004 roku z późniejszymi zmianami oraz Ustawa o
ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku z późniejszy-
mi zmianami Na podstawie tych dokumentów tworzone są przepisy szcze-

Statki szaleńców .....zobacz:

FOUCAULT Michel, Historia szaleństwa w dobie klasycy-

zmu PIW, W-wa 1987

gółowe mające zapewnić osobom z zaburzeniami psychicznymi wielo-
stronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opie-
ki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym

Ddostrzegając taką potrzebę twórcy polskiego prawa określili jeszcze inne
działania polegające na: promocji zdrowia psychicznego i zapobieganiu za-
burzeniom psychicznym oraz na: kształtowaniu wobec osób z zaburzenia-
mi psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumie-
nia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacj

W rezultacie państwo powierza zadania opieki nad osobami niepełnospraw-
nymi psychicznie swoim wyspecjalizowanym placówkom, placówkom sa-
morządowym oraz organizacjom i stowarzyszeniom pozarządowym z gru-
pami wyznaniowymi włącznie, a także kupuje wyspecjalizowane usługi
opiekuńcze od prywatnych firm.
Nie wszystkie działania państwa w tym zakresie są bezpłatne. Polityka spo-
łeczna państwa ma na celu: umożliwienie osobom i rodzinom przezwycięże-
nie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wy-
korzystując własne uprawnienia zasoby i możliwości

pod takim jednak

warunkiem że: osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obo-
wiązane do współudziału w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej

Jak z tego wynika, poza świadczeniami bezpłatnymi zagwarantowanymi
obywatelowi jak np.: niektóre świadczenia medyczne, inne udzielane są bez-
płatnie jedynie w szczególnych przypadkach. Do najbardziej znaczących
działań opiekuńczych wobec osób niepełnosprawnych psychicznie należą :

•

organizowanie oddziałów dziennego pobytu w szpitalach psy-
chiatrycznych, które pozwalają choremu na powrót do pełnej
społecznej aktywności,

•

organizowanie środowiskowych domów samopomocy dla osób,
których choroba jest przewlekła ale nie wymaga leczenia szpi-
talnego i pozwala choremu na aktywne życie społeczne oraz

•

organizowanie domów pomocy społecznej dla osób których stan
nie wymaga leczenia szpitalnego ale które nie mogą samodziel-
nie funkcjonować w społeczeństwie a ich rodziny ( z różnych
przyczyn) nie są w stanie pełnić zadań opiekuńczych.

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 o ochronie zdrowia psychicznego, art. 2 – znajduje się w

Biblioteczce Metodycznej

Tamże

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 2- znajduje się w Biblioteczce

Metodycznej

Tamże- art. 4

Najczęściej jednak obowiązek opieki nad osobą niepełnosprawną przejmują
członkowie rodziny ; rodzice, rodzeństwo, dziadkowie... Znane są przypadki
podjęcia się opieki nad niepełnosprawnym przez byłą żonę, czy inne jesz-
cze osoby nie związane zupełnie żadnym pokrewieństwem. Motywy takie-
go postępowania są bardzo różne: od poczucia samarytańskiej powinności
po wzajemną wymianę : usługi opiekuńcze za bezpieczeństwo finansowe
opiekuna.

Najczęściej osoba podejmująca się takiej opieki nie jest przygoto-

wana do tej trudnej pracy. Podstawowy problem to nieznajomość oblicza
danej niesprawności czy choroby. Często opiekunowie skarżą się na nie-
wdzięczność podopiecznego nie zdając sobie zupełnie sprawy że np.: sroga
mina i wyrazy niezadowolenia to typowe objawy danej choroby psychicz-
nej, lub bólu zadawanego zupełnie nieświadomie przez opiekuna. Takich
przypadków można byłoby przytoczyć bardzo wiele. Zabiegany i walczący
również o inne sprawy bytowe opiekun może , mimo dobrych chęci, szcze-
rego serca i ogromnej sumienności, wyrządzić podopiecznemu wiele
krzywdy, nie zdając sobie z tego zupełnie sprawy. Dlatego taki stan rzeczy
wymaga koniecznych zmian. Niezbędne jest wyposażenie opiekunów w
kompendium wiedzy na temat problemów jakie mogą napotkać na swojej
drodze. Organizacja godnego życia podopiecznych nie może opierać się je-
dynie na sercem dyktowanych interakcjach czy subiektywnych odczuciach.

Opiekun musi sobie zdawać sprawę z tego jakie są objawy choroby

podopiecznych , umieć odróżnić zachowania wynikające z cech charakteru
od stanów chorobowych, rozumieć zasadność opracowania ( przemyślenia )
właściwego planu opieki, po to, by świadomie w nim uczestniczyć. Winien
rozumieć potrzebę organizacji czasu wolnego osób przebywających stale w
łóżku czy zamkniętym pomieszczeniu, osób , które nie potrafią dokładnie
określić swoich potrzeb. Winien rozumieć potrzebę kompensowania pod-
opiecznemu braku innych kontaktów rodzinnych i społecznych, poprzez
różne formy terapii, rozumieć wreszcie ideę działań na rzecz integracji spo-
łecznej osób niepełnosprawnych. Z pewnością wielu opiekunów taką wiedzę
posiada. Warto ją jednak ugruntować. Podbudować właściwą literaturą, na-
wet popularnonaukową ale korzystną dla zrozumienia celu i realizacji za-
dań.

Takiej właśnie idei służy niniejsza publikacja. Ma ona wskazywać

na problemy z jakimi może spotkać się opiekun , choć z pewnością nie
wszystkie problemy pozwoli rozwiązać. Pomyślana jest tak, by zapoznać
czytelnika z podstawowymi i dostępnie przekazywanymi informacjami na
temat istoty choroby jaką jest schizofrenia oraz inne choroby psychiczne.
Ma zapozna czytelnika z pojęciem niedorozwoju umysłowego i często nad-
używanym pojęciem charakteropatia, z pojęciem autyzm, demencja starcza

czy zapoznać z podstawowymi informacja mi o chorobie Alzheimera . W
oparciu o odpowiednio dobraną lekturę przedstawi zespół zachowań pod-
opiecznych wynikający z choroby, ale i będących skutkiem przyjmowania
określonych leków. Przedstawi opiekunowi zasadę funkcjonowania domu
pomocy społecznej , do którego czasowo lub na stałe może trafić jego pod-
opieczny W odniesieniu do organizacji czasu wolnego przedstawi jego
związki z terapią zajęciową , rehabilitacją, rekreacją, amatorskim ruchem ar-
tystycznym i integracją społeczną osób niepełnosprawnych. Wreszcie, prze-
kazując to kompendium wiedzy, wróci na zakończenie do problemu inte-
rakcji : podopieczny – opiekun i zasady podmiotowości działań opiekuń-
czych, które to problemy z pewnością decydować będą o powodzeniu podej-
mowanych działań, o poczuciu godności osób potrzebujących pomocy.

Założenia konstrukcyjne publikacji nie pozwalają na dogłębną ana-

lizę wielu ciekawych opracowań związanych z opieką nad osobami niepeł-
nosprawnymi. Niektóre z nich będą omawiane fragmentarycznie inne zaled-
wie wspomniane lub jedynie zacytowane. Aby nie zgubić tych wartościo-
wych pozycji, z nadzieją że czytelnik zechce do nich dotrzeć, przedstawia-
my je w Biblioteczce opiekuna... i niektóre zaopatrujemy w krótkie notki
prezentujące ich treść i wskazujące na miejsce w którym można się z nimi
zapoznać.

Opieka nad osobą niepełnosprawną to szlachetne zajęcie , tym

szlachetniejsze im lepsza wiedza opiekuna o osobie oczekującej pomocy.

Stanisław A. Średziński, Agnieszka Borowicz.

Co należy wiedzieć o schizofrenii?

O schizofrenii napisano wiele ale najbardziej przydatną pozycją

wydaje się książka Kima T. Mueser`a – profesora psychiatrii oraz medy-
cyny społecznej i rodzinnej napisana wspólnie z Susan Gingerich, która na
co dzień zajmuje się pomocą edukacyjną dla rodzin osób cierpiących na tę
chorobę.

Pozycja ta zawiera wiele wskazówek przydatnych dla opiekunów

w tym również dla opiekunów w domach pomocy społecznej. Autorzy w
prosty i czytelny sposób określili najważniejsze cechy tej choroby :

Kim T. Mueser, Susan Gingerich „ŻYCIE ZE SCHIZOFRENIĄ-poradnik dla rodzin „ ,

Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2001

•

Schizofrenia jest chorobą psychiczną o podłożu biologicznym,
najprawdopodobniej spowodowaną brakiem równowagi chemicz-
nej w mózgu.

•

Powszechne symptomy schizofrenii to upośledzenie umiejętności
współżycia społecznego i zdolności dbania o siebie oraz trudności
w adekwatnym postrzeganiu rzeczywistości.

•

Środki farmakologiczne mogą złagodzić objawy, ale nie zlikwidu-
ją samej choroby.

•

Stres wpływa negatywnie na przebieg schorzenia.

•

Członkowie rodzin osób chorych mogą pomóc w złagodzeniu
przebiegu choroby.

Przedstawiając tak czytelną definicję, obalają również mity jakoby schizo-
frenicy mieli rozdwojoną osobowość, byli skłonni do stosowania przemocy
a ich schorzenie było wynikiem niewłaściwych stosunków rodzinnych lub
nadużywania narkotyków i alkoholu, jakkolwiek używki i złe stosunki ro-
dzinne mogą mieć wpływ na przebieg choroby.
Choroba ta znana od tysiącleci, badana dociekliwie przez ostatnie sto lat
określana była początkowo jako dementia praecox co sugerowało, iż jej po-
czątkowe fazy ujawniają się w wieku wczesnodziecięcym, a sama choroba
prowadzi zawsze do degradacji funkcji intelektualnych. Ponieważ tak nie
jest, termin ten został odrzucony, a na jego miejsce powstała nazwa schizo-
frenia utworzona z dwóch wyrazów: schizo ( rozszczepienie, rozdźwięk) i
phren ( w umyśle ) co oznacza rozdźwięk między pomiędzy postrzeganiem,
odczuwaniem rzeczywistości a faktycznym jej obliczem.

Rozpoznanie schizofrenii wymaga pojawienia się u danej osoby

dwóch spośród następujących objawów:



urojenia



omamy (halucynacje),



znaczna dezorganizacja zachowania lub zachowanie katatoniczne,



dezorganizacja mowy,



objawy negatywne, takie jak spłycony afekt, alogia, bezwolność.

Objawy te mają trwać nieprzerwanie przez sześć miesięcy.
Jeśli natomiast u chorego pojawiają się wyraźne halucynacje słuchowe (np.
głosy komentujące lub dyskutujące ze sobą) albo urojenia o dziwacznym
charakterze, to jest to wystarczająca przesłanka do stwierdzenia schizofrenii,

- wszystkie terminy psychiatryczne zamieszczone są i wyjaśnione w Słowniczku na końcu ni-

niejszej publikacji)

jeśli tylko jeden z tych objawów utrzymuje się przez trzy miesiące (za
DSM-IV).

Historycznie rzecz ujmując wyróżniono różne postacie schizofrenii:

heberfreniczna – która charakteryzuje najbardziej zdezorganizowane
zachowanie oraz mowa wraz z płytkim i niedostosowanym do sytuacji
afektem (np. niekontrolowany chichot);

katatoniczna - skrajne zaburzenia aktywności ruchowej - od całkowite-
go znieruchomienia do pobudzenia ruchowego;

niezróżnicowana - wiele objawów, które utrzymują się przewlekle;

paranoidalna - najmniej zaburzona postać schizofrenii, w której na
plan pierwszy wychodzą zaburzenia urojeniowe (za Meyer 2003,
s.122).

Dodano też podtyp schizofrenii rezydualnej, która charakteryzuje się nie-
obecnością znaczących urojeń, halucynacji czy dezorganizacji mowy lub
działania. Utrzymują się natomiast objawy negatywne lub pozytywne, lecz
w osłabionej postaci.

Autorzy „ Życia ze schizofrenią” twierdzą, że jest to najcięższe za-

burzenie psychiczne, pojawiające się między 16 a 25 rokiem życia i dotyka-
jące, bez względu na płeć, rasę, kulturę czy religię, jedną na sto dorosłych
osób. Pierwsze sygnały chorobowe polegają na wycofaniu się aktywności
społecznej, zaniedbywaniu obowiązków, braku higieny osobistej, często po-
przedzone są trudnościami w przystosowaniu społecznym. Choroba trwa
przez całe życie, przebiega epizodycznie a każdy epizod może mieć inny
przebieg.
Leczenie schizofrenii polega ich zdaniem na:
Redukcji wrażliwości biologicznej:

•

Stosowanie leków przeciwpsychotycznych w celu skorygowania
zaburzonej równowagi chemicznej w mózgu,

•

Regularna kontrola symptomów celem dostosowania leczenia far-
makologicznego do ewentualnych zmian,

•

Ograniczenie nadużywania środków chemicznych ( w przypadku
uzależnień )

Redukcji stresu:

•

Obniżenie napięcia w środowisku rodzinnym [domowym] poprzez
sformułowanie realistycznych oczekiwań, dobrą komunikację i
doskonalenie umiejętności rozwiązywania problemów,

•

Tworzenie wspierającego środowiska rodzinnego[domowego] do-
ceniającego drobne postępy czynione przez chorego,

•

Znalezienie równowagi pomiędzy niedostateczną a nadmierną
stymulacją pacjenta.

Udoskonalenie umiejętności postępowania;

•

Uczenie umiejętności społecznych,

•

Uczenie technik redukowania stresu,

•

Pomoc w przyswojeniu efektywniejszych strategii radzenia sobie z
symptomami choroby.

Jak z tego wynika, środki farmakologiczne, jakkolwiek niezbędne, nie są je-
dyną i samodzielną formą leczenia choroby. Ogromne znaczenie w przeciw-
działaniu objawom ma walka ze stresem oraz właściwe kontakty między-
ludzkie, które autorzy nazywają rodzinnymi, a które w domach pomocy
społecznej pozostają w gestii opiekunów oraz innych mieszkańców.
Osoby trafiające do tych placówek to najczęściej wielokrotni pacjenci szpi-
tali psychiatrycznych z pełną dokumentacją przebiegu choroby.
Dla opiekunów najważniejsza jest znajomość symptomów schizofrenii, tym
bardziej że autorzy omawianej książki podkreślają, że istnieją również za-
burzenia schizofrenopodobne oraz zaburzenia schizoafektywne czy schizo-
typowe lub schizoidalne zaburzenia osobowości trudne do rozróżnienia dla
osób bez przygotowania specjalistycznego.
Symptomy schizofrenii dzielą autorzy na: pozytywne czyli takie spostrzeże-
nia i przekonania pacjentów, które nie są podzielane przez osoby zdrowe i
negatywne czyli charakteryzujące się brakiem zachowań i uczuć występują-
cych u osób zdrowych. Dla lepszej czytelności prezentowanych przez
Kima T, Mueser`a i Susan Gingerich symptomów, przedstawiamy je w tabe-
li i uzupełniamy przykładami z własnych doświadczeń opiekuńczych.

TABELA I
RODZAJE SYMPTOMÓW W SCHIZOFRENII WG. AUTORÓW „ ŻY-
CIA ZE SCHIZOFRENIĄ”
SYMPTOMY POZYTYWNE
Symptom

Rodzaje

Przykłady

Omamy – „fałszywa
percepcja”- postrzeże-
nia, których doświadcza
pacjent a których nie
odbierają inni ludzie

Omamy słuchowe –
doświadcza ich około
70% pacjentów chorych
na schizofrenię
Omamy wzrokowe –
doświadcza ich około
25% pacjentów
Omamy innego rodza-

Omamy słuchowe mają
postać głosów dobiega-
jących z zewnątrz. Cza-
sami głosy rozlegają się
w głębi głowy.
Chorzy na ogół przeko-
nani są o ich realności,
ale czasami wiedzą że

ju – doświadcza ich
około 10% pacjentów
Omamy dotykowe
Omamy węchowe
Omamy smakowe

ich nie ma.
PRZYKŁAD
Mieszkanka domu po-
mocy
skarżyła się że wieczo-
rem gdy kładzie się spać
głosy w jej głowie na-
mawiają ją do popełnie-
nia samobójstwa.

Urojenia – „fałszywe
przekonania” albo wie-
rzenia, które nie są
uznawane za prawdzi-
we w kulturze lub reli-
gii środowiska, w któ-
rym wychowywał się
chory.
Urojenia doświadczane
są przez chorego jako
rzeczywiste fakty.

Urojenia prześladow-
cze
- chory żywi przekona-
nie że jest prześladowa-
ny albo krzywdzony
bez powodu.
Urojenia odniesienia
albo ksobne
- chory żywi przekona-
nie, że coś albo ktoś od-
nosi się do osoby chore-
go, gdy w rzeczywisto-
ści nic takiego nie za-
chodzi.
Urojenia wpływu
- chory żywi przekona-
nie, że inne osoby albo
siły kontrolują jego my-
śli albo działania.
Urojenia wielkościowe
-chory żywi przekona-
nie, że jest osobą wyjąt-
kową, ma rzadko spoty-
kany talent albo jest
bardzo bogaty

Inne urojenia
- wysyłanie myśli,
- somatyczne,
- winy,
- jest się zwierzęciem,

PRZYKŁAD
Mieszkanka domu po-
mocy, której pokój po-
łożony był blisko bocz-
nej klatki schodowej,
utrzymywała, że na tej
klatce CIA zorganizo-
wało bazę by ją śledzić i
zamordować.

Jedna z chorych utrzy-
mywała, że jest podej-
rzewana przez koleżan-
ki z pokoju o zatruwa-
nie wody w kranie

Jedna z mieszkanek
DPS przychodziła do
pielęgniarek ze skargą
na to, że koleżanka z
pokoju weszła jej w gło-
wę i
zabiera ( zakłóca ) jej
myśli.

Jeden z mieszkańców
DPS
Przychodził „ wizyto-
wać „ zajęcia terapeu-
tyczne i zadowolony z
pracy instruktora, podej-
mował decyzję o prze-

potworem.

kazaniu stu milionów
dolarów na działalność
terapeutyczną.

„Ktoś słyszy moje my-
śli„
„Mój mózg się rozkła-
da„
„Popełniłem okropną
zbrodnię„
„Jestem psem„

SYMPTOMY NEGATYWNE

Symptomy

Przykłady

Zjawisko otępienia ( stłumienie
emocjonalne ) polega na zmniejsze-
niu emocjonalnej ekspresyjności w
wyrazie twarzy i tonie głosu. Mimo
wewnętrznych przeżyć i emocji,
chory nie potrafi ich wyrazić.

Jeden z mieszkańców DPS w trakcie
rozmowy na tematy osobiste zacho-
wuje tzw. „kamienną twarz” – twarz
bez wyrazu. Nie okazuje emocji (ani
radości, ani smutku) – nie uśmiecha
się, nie płacze, nie krzywi. Rozmów-
ca nie wie co ta osoba czuje.

Alogia ( ubóstwo wypowiedzi, ubó-
stwo zawartości wypowiedzi )
Chory mówi bardzo mało albo nie
potrafi czegoś dodać do aktualnego
tematu rozmowy

W trakcie rozmowy chory jest mało
aktywny – nie wnosi nowych wąt-
ków, powtarza za rozmówcą całe fra-
zy, ogranicza się jedynie do odpowie-
dzi na zadawane pytania, ma ubogi
słownik.

Apatia
Brak motywacji do pracy nad osią-
gnięciem celów osobistych i dosko-
naleniem umiejętności umożliwiają-
cych samodzielne życie

Jedna z mieszkanek zapytana o zain-
teresowania, odpowiedziała, że ich
nie ma. Proponowano jej różne formy
urozmaiconego spędzania czasu – np.
wspólne spacery, czytanie czasopism,
prace manualne. Osoba ta nawet pod
wpływem usilnych namów ani nie
okazała żadnego zainteresowania
nimi, ani nie podjęła żadnej aktywno-
ści.

Anhedonia
Obniżona zdolność do przeżywania

Jedna z osób przed zachorowaniem
lubiła jeździć rowerem, o czym

przyjemności i radości. Trudności w
czerpaniu satysfakcji z czynności,
które kiedyś sprawiały radość

wspomniała kiedyś w rozmowie. Po-
mimo namów nie chciała powrócić
do tej aktywności, ponieważ twier-
dziła, że nie czerpie z niej już żadnej
radości.

ZABURZENIA NASTROJU
Symptomy

Przykłady

Depresja i skłonności samobójcze
Uczucie smutku, myśli o beznadziej-
ności, bezradności i bezwartościowo-
ści.
Smutny wyraz twarzy. Czasami ogól-
ne rozdrażnienie.
Chory może wyjawiać myśli samo-
bójcze zaufanej osobie albo próbo-
wać je zrealizować.
Około 10 % chorych traci życie na
skutek samobójstwa.
Depresja może być wynikiem chro-
nicznych symptomów pozytywnych.

Jedna z osób od dłuższego czasu
znajdowała się w przygnębionym na-
stroju. Niewiele ją cieszyło ani inte-
resowało w otoczeniu. Straciła ape-
tyt, nawet nie chciała jeść swoich
ulubionych potraw. Nie chciała się
też niczym zajmować. Przestała rów-
nież dbać o swoją higienę.

Lęk
Wywołany najczęściej uczuciami
związanymi z symptomami pozytyw-
nymi. W skrajnych przypadkach, po-
czucie zagrożenia może wywołać
agresję.

Jeden z mieszkańców cierpiąc z po-
wodu nawrotu objawów pozytyw-
nych schizofrenii (omamów i urojeń)
doznawał silnego lęku. Obawiał się
wytworów swojego umysłu (dzi-
wacznych stworzeń), które widział
dookoła siebie oraz na sobie. Nie da-
wał się przekonać, że to, czego aktu-
alnie doświadcza, nie jest prawdzi-
we.

Złość, wrogość, podejrzliwość.
Będące najczęściej konsekwencją
symptomów pozytywnych, nawet
wtedy gdy chory zaprzecza ich wy-
stępowaniu.

Jedna z mieszkanek doznając reali-
stycznych urojeń (sądziła, że osoby z
otoczenia chcą ją skrzywdzić)
gniewnie i ze złością odnosiła się do
opiekunów oraz do współmieszkań-
ców.

Zmienny nastrój
Nastrój chorego podlega szybkim
nieuzasadnionym zmianom.

Osoba taka bez wyraźnego wpływu
otoczenia lub sytuacji, w krótkim
okresie czasu potrafiła być na zmia-

nę wesoła i zrozpaczona.

Nieodpowiednia albo niespójna
ekspresja
Wyrażanie uczuć w sposób niekonse-
kwentny albo nieodpowiedni do sytu-
acji.

Jedna z mieszkanek DPS opowiada-
jąc o smutnych, wręcz przygnębiają-
cych epizodach ze swego domu ro-
dzinnego, śmiała się głośno.

ZABURZENIA MYŚLENIA
Symptomy

Przykłady

Upośledzenie procesów poznaw-
czych

Osoba taka z uwagi na swoje trudno-
ści może mieć kłopoty ze zrozumie-
niem kierowanych do niej poleceń,
jeśli są zbyt złożone i zawile wypo-
wiedziane.

Problemy z wyrażaniem myśli

Jeden z podopiecznych w rozmowie
usiłował odpowiedzieć na zadawane
pytania. Jednak jego wypowiedzi
były całkowicie nielogiczne i nie-
spójne, pozbawione sensu. Przeskaki-
wał z jednej myśli na drugą odbiega-
jąc od zasadniczego tematu.

ZABURZENIA ZACHOWANIA

Symptomy

Przykłady

Katatonia stan, w którym chory
utrzymuje przez wiele godzin albo dni
tę samą pozycję ciała, nawet jeśli wy-
daje się ona być wyjątkowo niewy-
godna. Chory może pozostawać w
osłupieniu czy oszołomieniu, lub wy-
konywać szereg gwałtownych i nie-
przewidywalnych czynności w oczy-
wisty sposób pozbawionych sensu

Chory cierpiąc na łagodniejszą po-
stać katatonii miał bardzo spowol-
nione ruchy i z opóźnieniem reago-
wał na swoje otoczenie. Sprawiał
wrażenie jakby nie słyszał lub nie
rozumiał tego, co się do niego
mówi. Okazywało się jednak, że
potrafił zrozumieć i wykonać proste
polecenia oraz logicznie się wypo-

( podniecenie katatoniczne ).

wiedzieć.

Mutyzm
Odmowa prowadzenia rozmowy z in-
nymi.

Chory zapraszany do rozmowy nie
odpowiadał, ani nie reagował w ża-
den inny sposób. Odchodził potem
bez słowa.

Przedstawiony tu obraz człowieka chorego, pozwala stwierdzić że

schizofrenia może mieć różne oblicza, w różnym czasie u tej samej osoby.
Obraz taki pozwala uzmysłowić sobie jednak podstawowy fakt, że wiele
zachowań mieszkańca, potocznie ( subiektywnie ) odczuwanych jako jego
zła wola, jest w rzeczywistości symptomem jego choroby. O tym każdy
opiekun nie powinien nigdy zapominać.

Przypadkowe odkrycie leków przeciwpsychotycznych, w latach

pięćdziesiątych, dokonało ogromnego postępu w redukowaniu pozytywnych
objawów schizofrenii. Opisywanie sposobu stosowania tych leków nie jest
jednak celem tego opracowania. Dla opiekuna ważnym elementem w reali-
zacji swoich zadań jest jednak znajomość skutków ubocznych jakich te leki
mogą wywołać w organizmie pacjenta. Jak podają autorzy „Życia ze schizo-
frenią” tradycyjne leki przeciwpsychotyczne jak np.: Haloperidol, Thiori-
dazinum, Thorazine, powodują następujące efekty uboczne :

•

senność,

•

sztywność mięśni,

•

zawroty głowy,

•

lekkie drżenie,

•

wzmożony apetyt,

•

nieostre widzenie,

•

akatyzacja ( wewnętrzne poczucie niepokoju, często skojarzone z
niespokojnym chodzeniem, nerwowością ruchów i niemożnością
nieruchomego siedzenia ),

•

akineza (redukcja spontanicznych zachowań, takich jak gesty i
ekspresja twarzy ),

•

nadwrażliwość na słońce,

•

zaburzenia seksualne ( np.: trudności w osiągnięciu erekcji ),

•

późne dyskinezy ( nienormalne, mimowolne ruchy wykonywane
zazwyczaj rękami, stopami, językiem albo ustami).

Część tych skutków ubocznych niwelowana jest kolejnymi lekami, które
również mogą dawać uboczne skutki :

TABELA II

MOŻLIWE OBJAWY UBOCZNE LEKÓW DZIAŁAJĄCYCH NA
OBJAWY UBOCZNE ŚRODKÓW PRZECIWPSYCHOTYCZNYCH
(w/g. Kim t. Mueser`a i Susan Gingerich )
Rodzaj leku

Nazwa handlo-
wa

Objawy uboczne

Leki antycholiner-
giczne

np.: Parkopan

Suchość w ustach, zaparcia,
nieostrość widzenia, senność,
zatrzymywanie moczu,
utrata pamięci

Benzodiazepiny

np.: Relanium

Senność, psychologiczna
i fizjologiczna zależność,
upośledzenie psychosomatycz-
ne,
utrata pamięci

Betablokery

np.: Propanolol

Zmęczenie, depresja

Antagoniści dopa-
miny

np.: Symmetrel

Wzmożenie symptomów
psychotycznych

Z pewnością o wszystkich objawach chorobowych i ubocznych informowa-
ny jest lekarz prowadzący, który podejmuje różne działania zmierzające do
ich usunięcia, ale twórcy omawianej publikacji podają też inne metody uła-
twiające podopiecznemu pozbycia się niektórych dolegliwości czy niedo-
godności. I tak:

w przypadku senności proponują wprowadzenie do pro-
gramu dnia krótkiej drzemki,

w przypadku podwyższonego apetytu sugerują wprowa-
dzenie do jadłospisu dużej ilości świeżych owoców i wa-
rzyw w miejsce produktów tuczących, wprowadzenie sub-
stytutów tłuszczu oraz zaprojektowanie w programie dnia
ćwiczeń fizycznych, choćby w postaci spacerów, aerobiku
czy jazdy na rowerze,

w przypadku akatyzji przypominają że ćwiczenia fizyczne
i intensywna praca zmniejszają u niektórych chorych dys-
komfort i niepokój związany z akatyzją,

w przypadku sztywności mięśni proponują odpowiednią
gimnastykę z ćwiczeniami izometrycznymi,

w przypadku zawrotów głowy przypominają, że pojawiają
się one najczęściej przy gwałtownej zmianie pozycji z le-

żącej na stojącą a zatem dobrze jest przyzwyczaić pod-
opiecznego do powolnego przechodzenia z leżenia do sie-
dzenia i dopiero potem wolnego wstawania,

w przypadku nieostrego widzenia proponują zaopatrzenie
podopiecznego w zwykłe okulary wzmacniające wzrok,

w przypadku nadwrażliwości na światło przypominają o
konieczności stosowania odpowiednich kremów z filtrem
ochronnym,

w przypadku drżenia rąk sugerują przyuczenie chorego
do nie napełniania naczyń po same brzegi,

Wszystkie te , podane tu jedynie skrótowo problemy leczenia i zapobiega-
nia objawom schizofrenii wyjaśniają również niechęć jaką często wywołuję
u podopiecznego podawanie leków. Skutki uboczne, symptomy powodujące
czasem nieufność wobec opiekuna, skrajne nastawienie do kuracji, to przy-
czyny dla których bardzo często podopieczny usiłuje opóźnić moment przy-
jęcia leku lub całkowicie go uniknąć. A przecież :
Kuracja farmakologiczna to obecnie najbardziej skuteczny sposób lecze-
nia schizofrenii ( spośród wszystkich dostępnych ) ale tylko wtedy gdy leki
zażywa się systematycznie.

Książka Kim t. Mueser`a i Susan Gingerich pozwoliła nam na poznanie ob-
licza tej skomplikowanej choroby, i skomplikowanego procesu likwidowa-
nia jej objawów. W dalszej jej części autorzy udzielają wielu szczegółowych
i wartościowych porad kierowanych do rodzin opiekujących się schizofreni-
kiem w domu. Dlatego warto pytać o nią w publicznych bibliotekach

Agnieszka Borowicz

Co należy wiedzieć o innych chorobach psychicz-

nych?

1. Pojęcie zaburzenia

Wielce kłopotliwe jest dookreślenie pojęcia normy czy normalno-

ści, choć większość ludzi uważa siebie za psychicznie zdrowych czy potocz-

nie mówiąc „normalnych”. O ileż łatwiej jest stwierdzić czym jest zaburze-
nie - „nienormalność”.

Na potrzeby niniejszego opracowania możemy stwierdzić, że zabu-

rzenie pojawia się wówczas, gdy zachowanie danej osoby odbiega od ogól-
nie przyjętych przez dane społeczeństwo norm postępowania oraz nie jest
wewnętrznie spójne. Jednocześnie zachowanie to sprawia jej znaczące cier-
pienie lub zagraża zdrowiu lub / i życiu osoby zaburzonej lub kogoś z jej
otoczenia (za DSM IV).
Występowanie zaburzenia stwierdza się, gdy prowadzi ono do cierpienia lub
upośledzenia zachowania.
Czasami zdarza się, że osoba powszechnie uznawana za zdrową cierpieć
może na jakieś utajone zaburzenia zdrowia psychicznego, które w swej
ostrej postaci ujawnić się mogą na skutek kryzysu wywołanego przez sytu-
acją zewnętrzną (np. rozwód, utrata cenionej pracy, używanie narkotyków
czy innych substancji psychoaktywnych jak np. alkohol, etc.).

Współcześnie wszelkiego rodzaju zaburzenia są zebrane i sklasyfi-

kowane odrębnie w dwóch publikacjach. Jedna z nich utworzona została na
terenie Stanów Zjednoczonych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychia-
tryczne i w skrócie nazywana jest DSM-IV. Jest ona nieustannie uwspółcze-
śniana i obecnie można się już spotkać z wersją DSM-IV-R. Druga tego
typu publikacja powstała w Europie i nazywa się ICD-10. Jest ona nie tylko
klasyfikacją chorób i zaburzeń psychicznych, ale wszystkich dolegliwości
jakie spotkać mogą człowieka w ciągu jego życia. W obu klasyfikacjach
można sprawdzić jakie objawy (i inne kryteria jak np. długość trwania obja-
wu, częstotliwość jego pojawiania się czyli tzw. kryterium czasowe) składa-
ją się na różnego rodzaju zaburzenia i choroby.

Na podstawie wyżej wspomnianych publikacji ustalono np., że na

schizofrenię zapada jedna na sto osób.

2. Choroby i zaburzenia psychiczne

Pośród różnorodnych zaburzeń zdrowia psychicznego wymienia się

również psychozy. W odbiorze jest to termin nieco tajemniczo i groźnie
brzmiący dla przeciętnego człowieka. Oznacza on ni mniej ni więcej tylko
chorobę psychiczną. Na taką chorobę składać się mogą zaburzenia (niepra-
widłowości) w postrzeganiu siebie i świata, zaburzenia nastroju (uczuciach,
przeżywaniu różnych doświadczeń), zaburzenia komunikacji (porozumie-
waniu się z innymi), zaburzenia w zachowywaniu się, w motywacji (czyli
chęci do podejmowania różnych działań), a także utrata kontaktu z rzeczy-
wistością.
Psychozy mogą zostać spowodowane przez różne czynniki. Należą do nich:

Zaburzenia pracy mózgu wywołane takimi przyczynami o charakterze
fizycznym jak: choroba systemu nerwowego, guzy i uszkodzenia mó-
zgu, reakcja na substancje psychoaktywne (np. narkotyki, alkohol, nie-
które leki), zaburzenia krążenia;

Bez bezpośredniego wpływu fizycznego uszkodzenia mózgu, choć
możliwy jest istotny wpływ czynnika biologicznego (np.
genetycznego).
Obecnie wyróżnia się trzy rodzaje psychoz:

zaburzenia nastroju (tzw. afektywne - zaburzenia afektu czyli nie-
prawidłowości w doświadczaniu własnego wzruszenia, uczuć,
emocji, co ma wpływ na zachowanie i myślenie);

schizofreniczne (wyjaśnione w Rozdziale I);

urojeniowe (tzw. paranoiczne - w których istotą zaburzenia staje
się stopniowo rozwijający się, złożony i utrwalony system przeko-
nań o urojeniowym charakterze)

. [Więcej na ten temat w podroz-

działach „inne rodzaje zaburzeń psychotycznych”]

3. Inne rodzaje zaburzeń psychicznych

W praktyce opiekuna osób przebywających w DPS może spotkać

się nie tylko z przypadkami schizofrenii, ale i innych chorób jej pokrew-
nych. Dlatego w tym miejscu zostaną pokrótce omówione pozostałe scho-
rzenia.

Zaburzenia schizofrenoformiczne (lub schizofrenopodobne)

U osoby cierpiącej na tego rodzaju zaburzenia pojawiają się charaktery-

styczne dla schizofrenii objawy (urojenia, halucynacje, zaburzenia mowy,
dezorganizacja zachowania, objawy negatywne), które jednak znacząco nie
wpływają na funkcjonowanie społeczne i zawodowe osoby, a także nie wy-
wołują zaburzeń nastroju (np. depresji). Jest to więc lżejsza postać choroby,
która nie powoduje aż tak znaczących strat jak w przypadku zachorowania
na schizofrenię (za DSM-IV).

1. Zaburzenia schizoafektywne

Ogólnie można powiedzieć, że zaburzenia te są połączeniem objawów

występujących w schizofrenii i w depresji. Ważne jest jednak, aby objawy
schizofreniczne pojawiły się wcześniej i trwały przez określony czas (za
DSM-IV).

za Meyer 2003, s.121

2. Zaburzenia urojeniowe

Zaburzenia te polegają na występowaniu takich treści urojeń, które

mogą pojawić się w realnym życiu (np. bycie śledzonym, trutym, zdradza-
nym, zarażonym). Są to tzw. urojenia niedziwaczne. Czasami mogą im to-
warzyszyć halucynacje, ale tylko takie, które są bezpośrednio związane z
problematyką urojeń.

Do zupełnie innej grupy zaburzeń należą dwa kolejne omawiane

zaburzenia (grupa zaburzeń osobowości). Zostały one wspomniane, ponie-
waż w ich nazwie pojawia się słowo „schizo-”, co słusznie może sugerować
pewien związek ze schizofrenią. Zdarza się bowiem, że zachorowanie na
schizofrenię poprzedzone jest właśnie występowaniem jednego z tych ty-
pów osobowości. Jak za chwile zobaczymy, cechy, które charakteryzują po-
niższe typy osobowości w większym stopniu nasilenia pojawiają się również
w schizofrenii.

3. Schizoidalne zaburzenie osobowości

Człowiek o takim typie osobowości wycofuje się z relacji z innymi

ludźmi, nie okazuje wobec nich emocji lub robi to w bardzo ograniczony
sposób. Nie pragnie ani nie czerpie przyjemności z bliskich relacji, nawet z
bycia członkiem rodziny. Bardzo często wybiera samotne działania, bez
udziału innych osób. Wydaje się być chłodny emocjonalnie (za DSM-IV).

4. Schizotypowe zaburzenie osobowości

Człowiek o powyższym wzorze osobowości niezbyt dobrze czuje się w

relacjach z innymi i w ogóle ma znaczne trudności z nawiązaniem tych rela-
cji. Mogą pojawić się u niego zaburzenia postrzegania, dziwaczne przekona-
nia, które wpływać będą na zachowanie - dziwaczne i niezgodne z ogólnie
przyjętymi normami. Osoba taka w dziwny sposób wypowiada się, rozumu-
je, może być nadmiernie podejrzliwa, a jej uczucia są spłycone. Jest samot-
nikiem (za DSM-IV).

5. Depresja

Termin „depresja” jest powszechnie używany. Spróbujmy go jednak

uściślić dla naszych potrzeb. W przypadku depresji klinicznej jednym z ob-
jawów niezbędnych do jej ustalenia jest:
1. nastrój depresyjny lub
2. utrata zainteresowań lub przyjemności.
Towarzyszyć im może:



znaczny spadek wagi bez stosowania diety lub przybiera-

nie na wadze albo



zmniejszanie lub zwiększanie się apetytu, a także



bezsenność lub nadmierna senność,



pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe,



zmęczenie lub utrata energii,



uczucie bezwartościowości lub nadmierne czy nieade-

kwatne poczucie winy,



zmniejszona zdolność do myślenia czy koncentracji albo

niezdecydowanie,



powtarzająca się myśl o śmierci lub próbie samobójczej

(albo jej planowanie).

Nie wszystkie z tych objawów mogę się ujawnić, jednak te, które się u cho-
rego obserwuje, powinny występować niemal codziennie.

W depresji możliwy jest również tzw. epizod maniakalny czyli po-

czucie i zachowanie u chorego skrajnie odmienne od depresyjnego (rozdęte
poczucie własnej wartości, zmniejszona potrzeba snu, przymus mówienia,
nasilenie aktywności itd.) (za DSM-IV).

6. Próby samobójcze

Mogą pojawiać się na skutek cierpienia, jakie wywołuje choroba.

W przypadku schizofrenii ryzyko podjęcia próby samobójczej jest dość wy-
sokie. Chorzy dość często mówią o swych zamiarach samobójczych; należy
jednak zawsze dokładnie ich wypytać o to, jak często i jak intensywnie o
nim myślą oraz czy i jak je przygotowują

Zaburzenia wywołane substancjami czyli m.in. Uzależnienia

Jest to zaburzenie, które może zostać wywołane przez szeroki wa-

chlarz substancji. Uzależnienie może być spowodowane zażywaniem jednej
z nich lub kilkoma jednocześnie. Należą do nich: alkohol, narkotyki takie
jak: amfetamina i amfetaminopodobne, cannabis, kokaina, halucynogeny,
środki wziewne, opiaty, fencyklidyna; leki uspokajające, nasenne, przeciw-
lękowe, a także kofeina, nikotyna, jak również inne substancje o działaniu
psychoaktywnym. Jak więc widać lista owych środków jest długa. Co nale-
ży zaznaczyć, część z nich jest legalnie dostępna dla osób dorosłych.

Do zaburzeń związanych z substancjami psychoaktywnymi należą:

zaburzenia związane z używaniem substancji (uzależnienie lub nadużywa-
nie) oraz zaburzenia spowodowane samymi substancjami (intoksykacja - za-
trucie, wycofanie - odstawienie, delirium, trwała demencja, trwała amnezja,

za Davies, Craig, s.23

zaburzenia psychotyczne, zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, dysfunk-
cje seksualne, zaburzenia snu - wszystkie spowodowane jedynie użyciem
substancji psychoaktywnej).

Jeśli chodzi o samo uzależnienie od substancji np. od alkoholu to

określane jest ono jako nie prowadzący do prawidłowego przystosowania
wzór używania substancji, wywołujący znaczące cierpienie lub upośledze-
nie. Przejawiać się ono może poprzez (na przykładzie alkoholu):



wzrost tolerancji - czyli więcej alkoholu trzeba wypić, aby osiągnąć ten
sam co poprzednio pożądany efekt, a także ten właśnie efekt zmniejsza
się pomimo przyjmowania tych samych dawek alkoholu;



wycofanie - zespół nieprzyjemnych doznań fizycznych i / lub psychicz-
nych na skutek odstawienia alkoholu; może to powodować, że ta sama
lub podobna substancja używana jest aby ten efekt złagodzić;



alkohol jest często przyjmowany w większych dawkach lub dłużej, niż
było to zamierzone przez pijącego;



utrzymuje się pragnienie alkoholu albo podejmowane są bezowocne
wysiłki, aby zaprzestać lub kontrolować spożywanie alkoholu;



spędzanie znacznej ilości czasu na działaniach, których celem jest zdo-
bycie alkoholu, używanie go i dochodzenie do siebie po zażyciu;



stopniowe zaniechanie wykonywania istotnych czynności społecznych,
zawodowych lub wypoczynkowych albo zredukowanie ich z powodu
używania alkoholu;



używanie alkoholu jest kontynuowane, mimo że osoba jest świadoma
powtarzających się problemów fizycznych i psychologicznych spowo-
dowanych spożywaniem alkoholu (za DSM-IV).

Uzależnienie od substancji może przebiegać w zależności od jej rodzaju, z
uzależnieniem fizjologicznym (czyli takim, w którym występuje tolerancja
lub objawy wycofania) lub bez takiego uzależnienia (jedynie na płaszczyź-
nie psychicznej zależności, którą ilustrują następujące przekonania: „Nie
mogę bez tej substancji żyć, jest mi bardzo potrzebna, łagodzi mój ból,
etc.”).

III

Magdalena Grzelczak

Co należy wiedzieć o niedorozwoju umysłowym i
charakteropatii

W praktyce zawodowej nie ma możliwości pełnego oddzielenia osób cho-
rych psychicznie od osób niepełnosprawnych intelektualnie. Stąd konieczne
jest poznanie podstawowych informacji na temat niedorozwoju umysłowe-
go, psychopatii i często nadużywanego pojęcia charakteropatia.

1. Niedorozwój umysłowy

Jak podaje M. Bogdanowicz

, terminem niedorozwój umysłowy określamy

upośledzenie umysłowe rozpoznawane od urodzenia, mimo prawidłowych
warunków wychowawczych. Niedorozwój umysłowy to stan powstający do
trzeciego roku życia dziecka, w którym, nawet przy bardzo intensywnej sty-
mulacji, dziecko nie jest w stanie osiągnąć normalnego poziomu intelektual-
nego.

W „Psychopedagogicznym i medycznym Studium terminologicz-

nym”

pod redakcją J. Pańczyka, niedorozwój umysłowy określany jest jako

:stan charakteryzujący się istotnie niższym ( o dwa odchylenia standardo-
we) od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego
i zachowania przystosowawczego, powstały we wczesnym okresie rozwoju
dziecka ( tj. w okresie okołoporodowym ). Niektórzy za granicę wieku roz-
wojowego przyjmują 18 lat. U dzieci z niedorozwojem umysłowym wiek
inteligencji oraz iloraz inteligencji, jak też wiek i iloraz zachowania przysto-
sowawczego odbiegają od normy od wczesnych lat życia dziecka i mimo in-
tensywnej stymulacji i rewalidacji dzieci te nie osiągają normalnego pozio-
mu funkcjonowania intelektualnego i społecznego. Wiek inteligencji i wiek
zachowania przystosowawczego postępują naprzód – mniej lub bardziej
systematycznie- do momentu osiągnięcia przez daną osobę pułapu swoich
możliwości, nie osiągając jednak poziomu odpowiadającemu rówieśnikowi
o prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym

W literaturze stosowane są zamiennie takie terminy jak oligofrenia

( oligos – mały, phren – dusza umysł) ,niedorozwój umysłowy, ograniczenia
umysłowe, upośledzenie umysłowe, cięższa sprawność umysłowa, globalna
dysfunkcja intelektualna, opóźnienie rozwoju umysłowego

. Zdaniem wie-

lu autorów pojęcie upośledzenie umysłowe powinno być używane jako

M. Bogdanowicz Psychologia kliniczna dzieci w wieku przedszkolnym.... str 80

J. Wyczesany.. Oligofrenopedagogika , Kraków 1998

J. Pańczyk [red.] Pedagogika specjalna. Psychopedagogiczne i medyczne studium termino-

logiczne. Instytut Wyd. Związków Zawodowych , W-wa , 1991

J. Wyczesany , str. 81

M. Bogdanowicz ,str 78

nadrzędne w stosunku do terminów : niedorozwój umysłowy oraz otępienie
czyli demencja.

Upośledzenie umysłowe jest pojęciem bardzo szerokim. Wpływa

na to zróżnicowanie niedorozwoju pod względem stopni sprawności inte-
lektualnej, jak również występujące w jego obszarze: zaburzenia sprawności
motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i dysfunk-
cje jakie mu towarzyszą. Samo upośledzenie umysłowe nie odnosi się tylko
do sfery poznawczej człowieka ale obejmuje jego osobowość

. Upośledze-

nia umysłowego nie należy traktować jako choroby. Jest to stan powstały
na skutek działania różnych czynników patogennych na funkcjonowanie
mózgu a szczególnie kory mózgowej. Stan ten jest nieodwracalny i ma cha-
rakter kalectwa trwającego całe życie.
Jest to:

istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania inte-

lektualnego ( kryterium A), któremu towarzyszą istotne ograniczenia w
funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w zakresie dwu spośród
wielu takich sprawności jak :

komunikowanie się słownie

porozumiewanie się

samoobsługa ( troska o siebie )

radzenie sobie w obowiązkach domowych

sprawności intelektualne

korzystania z środków zabezpieczenia społecznego

kierowania sobą

zdolności szkolne

praca

sposoby spędzania czasu wolnego

troska o zdrowie ( kryterium B )

Niższy poziom funkcjonowania intelektualnego i istotne ograniczenia w
zachowaniu przystosowawczym muszą wystąpić przed 18 rokiem życia
( kryterium C)
Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

upośledzenie w stopniu lekkim – iloraz inteligencji od 52
do 67

upośledzenie w stopniu umiarkowanym – iloraz inteligen-
cji od 36 do 51

upośledzenie w stopniu znacznym – iloraz inteligencji od
20 do 35

Z. Sękowska. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, W-wa... 1998

Z. Sękowska Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, W-wa 1998 , str. 215-216

upośledzenie w stopniu głębokim – iloraz inteligencji od 0
do 19

Osoby dorosłe lekko upośledzone umysłowo nie przekraczają poziomu in-
telektualnego 12- letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Dojrzałość społeczna nie przekracza poziomu 17- letniej młodzieży nie od-
biegającej od normy. W porównaniu z jednostką pełnosprawną u lekko upo-
śledzonych zauważa się ; niedokładność spostrzeżeń, gorszą percepcje, trud-
ności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów, mniejszą trwałość i po-
dzielność uwagi, gorszą pamięć logiczną. uboższy zasób słów (przy czym
słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego.), upośledzone myślenie abs-
trakcyjne, gorsza umiejętność wykonywania operacji rachunkowych, gorsza
zdolność klasyfikowania i ujmowania podobieństw i różnic, utrudnione
wnioskowanie, gorsza umiejętność definiowania , uogólniania, abstrahowa-
nia i wnioskowania. Możemy zauważyć również mniejszą wrażliwość mo-
ralną, niedorozwój uczuć wyższych, gorszą samokontrolę, mniejszą odpo-
wiedzialność i uspołecznienie.

Dorosłe jednostki upośledzone umiarkowanie nie przekraczają poziomu
intelektualnego 8-latka o prawidłowym rozwoju umysłowym a pod wzglę-
dem dojrzałości społecznej 10-latka. U osób tych występują zaburzenia w
zakresie receptorów np.: wzroku, słuchu, oraz uszkodzenia kory mózgowej,
w której dokonuje się analiza i synteza odbieranych wrażeń. Proces spo-
strzegania przebiega wolniej, występują trudności w koncentracji. Dominuje
uwaga mimowolna i w toku systematycznych ćwiczeń można rozwijać jej
trwałość. Upośledzona jest pamięć mechaniczna i logiczna, pojawiają się
zmyślenia, konfabulacje, uzupełnianie luk pamięciowych. Osoby te mają
trudności w zapamiętywaniu, przekazywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu
zapamiętanych informacji. Występuje u nich ubogi zasób słownictwa, trud-
ności w rozwiązywaniu problemów, w ustalaniu wewnętrznego związku
między poszczególnymi elementami, myślenie konkretno – obrazowe,
przedoperacyjne. Odczuwają potrzebę kontaktów społecznych, żywo ujaw-
niają przywiązanie, sympatię, uczucia moralne, potrzebę bezpieczeństwa,
przynależności, miłości i szacunku. Możemy zauważyć wzmożoną lub ob-
niżoną pobudliwość. Częściej występują zaburzenia zachowania oraz zacho-
wania gwałtowne i destruktywne, antyspołeczne, buntownicze. Występują
stereotypie ruchowe oraz zamykanie się w sobie.
Dorosłe jednostki znacznie upośledzone umysłowo nie przekraczają ogól-
nego poziomu rozwoju intelektualnego dziecka w wieku 5-6 lat. Dojrzałość
społeczna kształtuje się na poziomie 7-8 lat. Osoby te koncentrują uwagę
mimowolną na przedmiotach i czynnościach które budzą ich zainteresowa-
nie. Występuje u nich brak uwagi dowolnej. Porozumiewają się prostymi

na podstawie: K. Kirejczyk.[red] Upośledzenie umysłowe-Pedagogika, W-wa... 1981

zdaniami. Posiadają ubogi zasób słów. Potrafią porównać ze sobą dwa
przedmioty i opanowują elementarne pojęcia liczbowe. Dostrzegają podo-
bieństwa i różnice między przedmiotami i rysunkami ale nie pojęciami. Po-
trafią nauczyć się rozpoznawania i pisania prostych wyrazów w „ szkole
życia”. W wieku dorosłym dobrze przystosowują się życia w społeczności,
dobrze funkcjonują w swojej rodzinie lub domach zbiorowego pobytu.
Głęboko upośledzeni umysłowo, jako osoby dorosłe, nie przekraczają
ogólnego poziomu sprawności intelektualnych 3-latka a ich przystosowanie
społeczne nie przekracza przystosowania 4-latka. Większość osób ma scho-
rzenia neurologiczne odpowiedzialne za ich upośledzenie. Występują częste
wady wzroku słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn. Zauważa się u
tych jednostek brak uwagi dowolnej a uwaga mimowolna aktywizowana
jest jedynie przez silny bodziec ( np. trzaśnięcie drzwiami ). Podzielność
uwagi jest upośledzona, rozumienie słów znacznie ograniczone. Osoby te
nie znają wartości użytkowej przedmiotów. Nie realizują same potrzeb fi-
zjologicznych choć dają o nich znać swoim zachowaniem. Charakterystycz-
na dla głębokiego upośledzenia jest znaczna rozbieżność w stopniu rozwoju
poszczególnych sprawności i funkcji, zależna od głębokości upośledzenia.

Każdy rodzaj upośledzenia wymaga innego oddziaływania uspraw-

niającego, kompensacyjnego i substytucyjnego . Oddziaływanie te wchodzą
w zakres ortopedagogiki. Wszelkie oddziaływania winny być dostosowane
do potrzeb i możliwości osoby upośledzonej i opierać się na :

poznaniu każdej jednostki i warunków jej rozwoju, histo-
rii jej życia, na poznaniu charakteru i stopnia upośledze-
nia oraz związanych z tym czynników etiologicznych

uwzględnienia w metodzie pracy typu układu nerwowego

zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie
potrzebach

zorientowanie się w charakterze oddziaływania środowi-
ska na daną jednostkę upośledzoną

jak najszerszym uwzględnieniem czynników podnoszą-
cych próg tolerancji na frustrację

stworzeniu warunków kształtujących nowe motywacje

dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki

stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, kory-
gujących, usprawniających i dynamizujących.

2. Psychopatia a charakteropatia

A. Makowski, Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika, PWN, W-wa, 1997

Przez psychopatię rozumie się najczęściej wrodzone odchylenia struktury
osobowości od przeciętnej miary, szczególnie w zakresie charakteru,
włącznie z nieprawidłowościami życia uczuciowo – popędowego, uczucio-
wości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce oraz napę-
du psychoruchowego.

O psychopatii mówimy wtedy, kiedy nasilenie tych ilościowych wychyleń
od przeciętnej miary jest tak duże, że zagraża harmonijnemu współżyciu
jednostki ze środowiskiem .

Istnieją stany kliniczne niekiedy do złudzenia podobne do psychopatii, bę-
dące jednak wynikiem przebytych, ograniczonych uszkodzeń tkanki mózgo-
wej. Noszą one nazwę charakteropatia czyli

: charakteropatyczne zabu-

rzenia w zakresie struktury osobowości, charakteru, życia uczuciowego
itp. uwarunkowane organicznie. W zależności od przyczyny uszkodzenia
mózgu T. Bilikiewicz wyróżnił charakteropatię pourazową, pośpiączko-
wą i padaczkową. Zaburzenia charakteru występujące u osób umysłowo
upośledzonych nazwał charakteropatią oligofreniczną. Charakteropatia
może wystąpić u dzieci i młodzieży do 18 roku życia, rozpoznaje się wtedy
zaburzenia zachowania, u osób dorosłych – zaburzenia osobowości.

Stwierdzone lub nieuchwytne klinicznie uszkodzenia mózgu mogą powstać
w chwili poczęcia, w życiu płodowym, w czasie porodu, we wczesnym
dzieciństwie a często także w późniejszych latach życia. Zaburzenia charak-
teropatyczne powstają szczególnie w następstwie uszkodzenia okolic przed-
czołowych mózgu. Przykładem może być opisany po raz pierwszy w 1868
roku przypadek 25-letniego, dotąd normalnego i zdolnego majstra, którego
ugodzono prętem żelaznym w okolicę czołową mózgu. Charakter pobitego
zmienił się w następstwie tego urazu, zaczął ubliżać otoczeniu, bluźnić, stał
się kapryśny, uparty i moralnie nieodpowiedzialny. Zachowanie jego zdra-
dzało znaczne upośledzenie uczuciowości wyższej. Od tego czasu w pi-
śmiennictwie światowym pojawiały się opisy zaburzeń osobowości spowo-
dowanych uszkodzeniem płatów czołowych.
Przyczynami charakteropatii bywają :

przebyte choroby zapalne mózgu,

różne rodzaje zatrucia,

T. Bilikiewicz .Psychiatria kliniczna II, PZWL, W-wa 1989... s 231

tamże

J. Pańczyk [red.] Pedagogika specjalna. Psychopedagogiczne i medyczne studium termino-

logiczne. Instytut Wyd. Związków Zawodowych , W-wa , 1991

zapalenia mózgu o nietypowym przebiegu ( trudno je wy-
kryć, ponieważ mogą się one nie rzucać w oczy otocze-
niu, głównie z braku ostrego okresu choroby zakaźnej)

alkohol,

urazy mechaniczne czaszki ( w kulturze ludowej : „ w cie-
mię bity„)

Do najbardziej typowych objawów charakteropatii należą :

drażliwość,

wybuchowość,

skłonność do czynów impulsywnych, wyładowań afek-
tywnych w postaci wybuchu wściekłości,

Można również wymienić cechy do złudzenia przypominające psychopatię :
skłonność do kradzieży, kłamstwa, ucieczki z domu, włóczęgostwo, leni-
stwo, brak poczucia dystansu wobec starszych, nieposłuszeństwo, brak kar-
ności, nieumiejętność zgodnego współżycia, okrucieństwo, skłonność do na-
łogów, niechlujstwo, lekceważący stosunek do zadań życiowych i społecz-
nych, skłonność do wybryków płciowych, zaburzenia napędu psychorucho-
wego (wzmożenie, obniżenie )Do najważniejszych praktycznie obrazów
klinicznych charakteropatii należą :

1. Charakteropatia przy niedorozwoju umysłowym.

Trudno tu – jak pisze T Bilikiewicz – mówić o rozwoju struktury oso-
bowości, gdy w mózgu rozegrał się ciężki proces, upośledzający rozwój
całego mózgowia. Należy jednak podkreślić, że nie wszyscy oligofrenicy
muszą być charakteropatami. Wiadomo, że jedni z nich są dobroduszni,
karni, przywiązani do najbliższych, wdzięczni, łatwi do prowadzenia i
opanowani a drudzy złośliwi, posępni, drażliwi, pobudzeni psychorucho-
wo, przejawiający popędy niszczycielskie i przestępcze. Właściwości te
mogą występować na wszystkich stopniach niedorozwoju umysłowego.

2. Charakteropatia po przebytej gruźlicy mózgu.

Według T. Bilikiewicza obecnie mamy coraz więcej chorych, którzy
przebyli w latach dziecięcych gruźlicę ośrodkowego układu nerwowe-
go. U osób, u których nastąpiło wczesne rozpoznanie oraz leczenie, nie
dochodzi do ubytków umysłowych i charakterologicznych. Przeważnie
jednak, leczenie zaczyna się zbyt późno. Staje się to przyczyną orga-
nicznych ubytków różnych rozmiarów. Stwierdza się zarówno obniże-
nie sprawności umysłowej jak i cechy charakteropatyczne. Jak podaje
T. Bilikiewicz : czasem jednak sprawność umysłowa pozostaje na pra-
widłowym poziomie, natomiast na pierwszy plan wysuwają się mniej

lub bardziej ciężkie zaburzenia charakteru : obniżenie uczuciowości
wyższej, drażliwość, wybuchowość, euforia albo dysforia.

3. Charakteropatia pourazowa.

Niezależnie od ogólnego obniżenia sprawności psychicznej, przede
wszystkim intelektualnej, stwierdzić można u wielu osób trwałe, doty-
czące głównie charakteru, temperamentu i sposobu reagowania na
bodźce, zmiany. U jednych może przejawiać się tym, że stają się umy-
słowo tępi bez zainteresowań – skryci, mniej towarzyscy albo skłonni
do unikania ludzi. Drudzy są trwale przygnębieni, lękliwi, rzadziej bez-
trosko euforyczni. Zaburzenia osobowości opisywanego typu szczegól-
nie ostro występują po uszkodzeniach płatów czołowych, podczas gdy –
jak pisze T. Bilikiewicz – stany po uszkodzeniu płatów potylicznych
znamionuje raczej błogostan lub nastrój tępy i apatyczny.

Charakteropatia leukotomizowanych
Wyróżniamy tu zmiany osobowości po operacjach psychochirurgicz
nych . Osoby po takich operacjach stają się ludźmi „bez charakteru”.
Zauważyć można przytłumienie indywidualnych cech psychicznych.
Pacjenci stają się jakby przeciętni, jednorodni, niektórzy przestają się
przejmować przyszłością.

Objawy charakteropatyczne przy zaburzeniach wewnątrzwydziel-
niczych
Zaburzenia wewnątrzwydzielnicze mają wpływ na charakter człowieka.
W przypadku nadczynności gruczołu tarczycowego możemy zauważyć
uderzające wahania nastroju i nadpobudliwość, które stają się często
powodem zatargów z otoczeniem. Przy niedoczynności pojawiają się
takie cechy jak ruchliwość, dobroduszność, wesołość, figlarność, tak
jak jest np.: w Zespole Downa. W niektórych przypadkach nastrój
może być tępy, osoby są leniwe, nieruchliwe, często drażliwe i mało
przystępne.

6. Charakteropatia starcza i miażdżycowa.

Jak podaje T. Bilikiewicz w: warunkach fizjologicznych dochodzi w
okresie starczym do zmian osobowości uwarunkowanych organicz-
nie. W charakteropatii starczej stwierdzamy :

zanik szerszych zainteresowań i ich zacieśnienie do drob-
nych spraw osobistych ( egotyzm ),

skostniałość poglądów i brak zrozumienia dla wszystkiego
co nowe,

stępienie całego życia uczuciowego.

Osoba taka staje się niemiła wobec najbliższej rodziny, głucha na osąd
opinii publicznej, niewrażliwa estetycznie, przestaje dbać o swój wy-
gląd zewnętrzny, zatraca cechy uspołecznienia, znikają u niego normy
moralne. W przypadku charakteropatii miażdżycowej może powstać
taki sam obraz . Zaburzenia powstają nierzadko nagle, po udarze,
zwłaszcza kiedy uszkodzeniu uległy płaty czołowe.

Charakteropatia poencefalityczna dotyczy osób, u których nastąpiła
śpiączka i nagminne zapalenie mózgu. Osoby te mogą popełniać czyny
impulsywne.

Charakteropatia po zakaźnym zapaleniu mózgu należy do najtrud-
niejszych zagadnień diagnostyki psychiatrycznej ponieważ jest podobna
do psychopatii.

Charakteropatia alkoholowa.
Alkoholizm przewlekły przebiega ze znamiennymi cechami charaktero-
patycznymi, które - jak podaje T. Bilikiewicz – górują nad wszystkimi
innymi objawami zespołu psychoorganicznego. O charakteropatii w
ścisłym znaczeniu mówimy wtedy, kiedy objawy otępienne są słabo
wyrażone a na pierwszym planie znajdują się objawy zwyrodnienia
charakteru.

10.

Charakteropatia narkomanów.
Czynności intelektualne chorych mogą – jak pisze T. Bilikiewicz –w
ciągu długiego czasu nie wykazywać upośledzenia,[...] natomiast
głównego uszczerbku pod wpływem nałogu doznaje charakter.

11.

Farmakomania. Za-
żywanie środków nasennych, przeciwbólowych, pobudzających i in-
nych może mieć następstwa charakteropatyczne. U farmakomanów
wytwarza się z upływem czasu coraz większa zależność od zażywanego
leku. Możemy zauważyć u tych osób niepokój , złe samopoczucie, bez-
senność i inne dolegliwości, które może uciszyć tylko zwiększana z
czasem dawka leku. Według T. Bilikiewicza u osób tych
występuje :narastający egotyzm, wynikający z samoobserwacji z oba-
wy przed pojawieniem się dolegliwości. Wszystkie inne problemy ży-

cia odsuwają się stopniowo na dalszy plan a centralnym zagadnie-
niem staje się troska o opanowanie dręczących objawów.
Można zauważyć :

zanik dążności ku wyższym wartościom życiowym,

spłycenie uczuciowości wyższej,

zatracanie się energii życiowej,

zanik dbałości o jak najlepsze wywiązywanie się z obo-
wiązków,

zatrata poczucia odpowiedzialności

degradacja,

tłumaczenie niepowodzeń chorobą,

brak zainteresowania ( nieliczenie się ) opinią publiczną

Należy podkreślić, że cechy charakteropatyczne narastają powoli
Wszystkie osoby posiadające cechy charakteropatyczne wymagają wni-
kliwej obserwacji i oceny. Należy wystrzegać się pochopnych ocen i
nadużywania pojęcia „charakteropata” tam gdzie ono nie jest uzasad-
nione.

Stanisław Tadeusz Średziński

Co należy wiedzieć o autyźmie

– szkic oblicza tego zaburzenia rozwojowego

Autyzm po raz pierwszy zdiagnozowany w 1943 roku przez Leo Kan-

nera, przez długi czas postrzegany był jako forma dziecięcej schizofrenii , a
jego przyczyn dopatrywano się w zaburzonej relacji z rodzicami przede
wszystkim z matką, którą widziano jako „zimną i deprymującą”.

Współcześnie postrzegamy autyzm jako całościowe zaburzenie rozwo-

jowe. Oznacza to , iż występują tu równocześnie zaburzenia funkcjonowania
we wszystkich sferach tzn.:

•

w relacjach społecznych,

•

w komunikacji (porozumiewaniu się ) zarówno werbalnej i nie-
werbalnej oraz za pomocą mimiki i gestu ,

•

w zachowaniu.

Wielkość niniejszego opracowania nie pozwala na pełną charakterystykę problemów związa-

nych z autyzmem, dlatego niniejszy szkic uzupełniłem wykazem pięćdziesięciu lektur, które
przydatne były w pracy z dziećmi autystycznymi i które polecałem również ich rodzicom. Znaj-
dzie je czytelnik w „Biblioteczce opiekuna...” - na końcu książki

Osoby autystyczne mają dodatkowo zaburzenia w sferze odbierania bodź-
ców z zakresu różnych zmysłów. Oznacza to , że jedni są nadwrażliwi a
inni niedowrażliwi na te same bodźce . Dotyczy to szczególnie zmysłów:

•

dotyku (szczególnie dłonie , stopy czy głowa są nadwrażliwe na-
wet na delikatne „mizianie”),

•

słuchu ( dźwięki przez osoby zdrowe uznawane za ciche lub pra-
wie niezauważalne mogą być odbierane jako przeraźliwy hałas
sprawiający ból)

•

wzroku (ilość odbieranych bodźców wzrokowych jest tak
wielka , że powoduje chaos w głowie , nie pozwalający na skupie-
nie uwagi na wykonywanej czynności)

Oczywiście poziom i rodzaj zaburzeń są sprawą indywidualną. Wg M.
Swenson(2003)

zaburzenia dotyku występują najczęściej bo aż u 95%

osób dotkniętych autyzmem. Zachowania dzieci wahają się pomiędzy unika-
niem bodźców dotykowych a usilnym dążeniem ku nim. Co ciekawe, lepiej
jest tolerowany intensywny dotyk, znany i wcześniej zaakceptowany jako
bezpieczny.
Możemy zatem wyróżnić osoby nadwrażliwe dotykowo, które odrzucają
„niewygodne” dla nich ubrania, unikają kontaktu fizycznego innych i tole-
rują najczęściej tylko własny, rytmiczny i delikatny dotyk .
Kolejna grupa to osoby mało wrażliwe ( niedowrażliwe) dotykowo, potrze-
bujące do pobudzenia silnych bodźców. Osoby takie często posuwają się do
stymulowania swojego ciała za pomocą mocnego gryzienia dłoni, uderzania
częściami ciała o ścianę, czy „wiercenia” za pomocą palcy dziur w miej-
scach niedowrażliwych ( kończynach, policzkach itp.)
Trzecia rodzaj zaburzenia to tzw. biały szum. Osoby takie często drapią się
po całym ciele pozornie bez powodu. Odczuwają dreszcze przechodzące po
całym ciele.Ciągle doświadczają jakiś bodźców , których źródło jest we-
wnątrz ciała (Delacato 1995)

Podobny podział można zastosować przy zaburzeniach słuchu. Osoby

nadwrażliwe odbierają o wiele za dużo różnych dźwięków dlatego próbują
ochronić się przed hałasem poprzez ucieczkę od źródła dźwięku, chowanie
głowy pod koc czy zakrywanie uszu.
Osoby o zbyt małej wrażliwości słuchowej starają się powiększyć ilość do-
cierających do nich dźwięków poprzez krzyk, uderzanie w różne przedmio-
ty czy ciągłe włączanie zabawek wydających odgłosy . Dzieje się tak dlate-
go , że ich mózg odbiera zbyt mało bodźców słuchowych , przez co świat
wydaje im się za cichy.

w: T. Gałkowski [red.] Dziecko autystyczne , KTA Warszawa

tamże

W przypadku zaburzeń zmysłu wzroku częściej spotyka się osoby nad-

wrażliwe wzrokowo. Osoby takie odbierają zbyt wiele bodźców wzroko-
wych , szczególnie chętnie zawieszając wzrok na przedmiotach błyszczą-
cych, kolorowych, które można wprowadzić w ruch wirowy no dysk CD.
Przeszkadza im zbyt intensywne światło np. słoneczne, wolą zdecydowanie
małe i przyciemnione pomieszczenia gdzie szybciej się uspokajają.

Charakterystyczną cechą autyzmu jest zaburzenie rozwoju mowy.

Często występuje mutyzm wtórny tzn. zanik zdolności mówienia po pew-
nym czasie. U innych nie rozwija się mowa znaczeniowa czyli nie wydają
dźwięków rozpoznawanych jako słowa.

Wg M. Siemieniec (2003)

u osób u których występuje mowa obserwu-

je się natepujące nietypowe cechy:

•

echolalie (słowa , wyrażenia, zdania, powtarzane przez dziecko za-
raz po usłyszeniu lub jakiś czas po)

•

stereotypie językowe perserweracyjne pytania (te same słowa lub
pytania powtarzane bez końca w określonej kolejności)

•

dosłowność rozumienia wypowiedzi

•

odwracanie zaimków (nieposługiwanie się zaimkiem „ja” oraz
„moje” – dziecko mówi o sobie tak jak mówią o nim inni)

Jednym z najważniejszych objawów autyzmu wg M. Piętki (2001)

jest

sztywność zachowania, która jest ściśle powiązana z takimi trudnymi zacho-
waniami jak: przywiązanie do rutyn, talizmanów, brak tolerancji wobec
zmian, wąski, często o obsesyjnym charakterze obszar zainteresowań, auto-
agresja. Sztywność w zachowaniu zazwyczaj nasila się z wiekiem.

Niektórzy badacze stwierdzają częstsze występowanie u osób auty-

stycznych zaburzeń związanych z układem pokarmowych tzw. alergii po-
karmowych . powoduje to konieczność stosowania odpowiednich diet np.
bezglutenowej , bezcukrowej, eliminującej drożdże itp.

Mimo wielu zaburzeń związanych z autyzmem niewątpliwie zdarzają

się jednostki wybitnie zdolne. Osoby takie mimo , iż potrzebują ciągłej opie-
ki i pomocy by w miarę prawidłowo funkcjonować w świecie, jednocześnie
potrafią np. wykonywać w pamięci działania arytmetyczne na kilkunastocy-
frowych liczbach, potrafią bezbłędnie (często uwzględniając rok przestęp-
ny) określić jaki dzień tygodnia wypadał danego dnia (także kilkadziesiąt lat

tamże

wstecz)

,czy wreszcie wykazują wybitne zdolności w różnych dziedzinach

sztuki.

Praca terapeutyczna z osobami dotkniętymi tym schorzeniem jest cięż-

ka i wymagająca cierpliwości . Wśród aktualnie stosowanych form pracy te-
rapeutycznej możemy wyróżnić metody ukierunkowane na :

edukacje i modyfikacje zachowań (np.Terapia behawioralna, Hol-
ding- terapia przytrzymywaniem, TEACCH – Schopler ,Metoda
opcji),

ruch (np. Metoda Knill’a, Metoda Weroniki Sherborne, Kinezyte-
rapia),

eliminowanie(zmniejszanie) zaburzeń zmysłowych ( np. Integra-
cja Sensoryczna, Stymulacja Polisensoryczna, praca w ciemni,
aromatoterapia, trening słuchowy)

wspomaganie rozwoju (masaż, farmakologia, ,hydroterapia, terapie
z użyciem zwierząt, logopedia, terapia rodzin, muzykopterapia).

Szczegółowy opis powyższych metod dostępny jest w m.in. pozy-
cjach wymienionych w naszej „Biblioteczce opiekuna ...” na końcu
książki.
Podsumowując możemy przyjąć najprostszą formę „diagnozy” osób au-

tystycznych zaproponowaną przez Charles A. Hart , wg której autyzm moż-
na rozpoznać po następujących oznakach:

niezwykłe reakcje na otoczenie: nadmiernie silna reakcja na
dźwięk, widok, dotyk, albo zupełny brak reakcji

b) kłopoty z opanowaniem umiejętności mówienia
c) problemy ze zdobywaniem przyjaciół i rozumieniem innych osób
d) dziwaczne zabawy
e) nierównomierny rozwój

Poniżej zamieszczam pełną definicję autyzmu dziecięcego wg ICD-10

autyzm dziecięcy F84.0 - kryteria diagnostyczne wg ICD-10:
A. Nieprawidłowy lub upośledzony rozwój wyraźnie widoczny przed 3
rokiem życia w co najmniej jednym z następujących obszarów:

Stephen Gould w książce Pytania o Millenium opisuje taki przypadek na przykładzie swoje-

go syna.
Jako z-ca komendanta Obozu Integracyjnego organizowanego przez Stowarzyszenie NASZA
RADA w Patykach k/Zelowa ( baza ZHP – 2000 rok ) miałem okazję poznać młodego miesz-
kańca DPS PODGÓRNA w Łodzi, który niesamowicie szybko i bez jakiejkolwiek trudności
określał na podstawie daty urodzenia jaki to był dzień tygodnia

Międzynarodowa klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych ICD-10. Klasyfikacja

ICD-10 to baza danych umożliwiająca wyszukanie odpowiedniej choroby i odczytanie jej kodu
klasyfikacyjnego. ( na podstawie :

www.portalmed.pl

)

rozumienie i ekspresja językowa używane w społecznym poro-
zumiewaniu się,

2. rozwój wybiórczego przywiązania społecznego lub wzajemnych

kontaktów społecznych,

3. funkcjonalna lub symboliczna zabawa

B. W sumie co najmniej sześć objawów spośród wymienionych w punk-
tach (1), (2) i (3) , przy czym co najmniej dwa z nich z punktu (1) i po co
najmniej jednym z punktów (2) i (3):
1. Jakościowe nieprawidłowości wzajemnych interakcji społecznych
przejawiane co najmniej w dwóch z następujących obszarów :

a. niedostateczne wykorzystanie kontaktu wzrokowego , wyrazu

twarzy, postaw ciała i gestów do odpowiedniego regulowania
interakcji społecznych;

niedostateczny ( odpowiednio do wieku umysłowego i mimo
licznych okazji) rozwój związków rówieśniczych obejmujących
wzajemne podzielane zainteresowania , czynności i emocje;

brak odwzajemniania społeczno-emocjonalnego , przejawiający
się upośledzeniem lub odmiennością reagowania na emocje in-
nych osób albo brak modulacji zachowania odpowiedniej do
społecznego kontekstu , albo słaba integracja zachowań spo-
łecznych , emocjonalnych i komunikacyjnych,

brak spontanicznej potrzeby dzielenia się z innymi osobami ra-
dością, zainteresowań lub osiągnięć ( np.: brak pokazywania ,
przynoszenia lub podkreślania wobec innych osób przedmio-
tów swego indywidualnego zachowania).

2. Jakościowe nieprawidłowości w porozumiewaniu się przejawiane co
najmniej w jednym z następujących obszarów:

opóźnienie lub zupełny brak rozwoju mówionego języka, które
nie wiążą się z próbą kompensowania za pomocą gestów lub
mimiki jako alternatywnego sposobu porozumiewania się ( czę-
sto poprzedzane przez brak komunikatywnego gaworzenia)

względny niedostatek inicjatywy i wytrwałości w podejmowa-
niu wymiany konwersacyjnej ( na jakimkolwiek występującym
poziomie umiejętności językowych), w której zachodzą zwrotne
reakcje na komunikaty innej osoby ,

stereotypowe i powtarzające się , idiosynkratyczne wykorzysta-
nie słów i wyrażeń,

d. brak spontanicznej różnorodności zabawy w udawanie (" na

niby") lub zabawy naśladującej role społeczne.

3.Ograniczone , powtarzające się i stereotypowe wzorce zachowania ,
zainteresowań i aktywności przejawiane w co najmniej jednym z nastę-
pujących objawów:

pochłonięcie jednym lub liczniejszymi stereotypowymi zainte-
resowaniami o nieprawidłowej treści i zogniskowaniu, albo jed-
nym lub więcej zainteresowaniami nieprawidłowymi z powodu
swej intensywności i ograniczenia, choć nie z powodu treści i
zogniskowania,

wyraziście kompulsywne przywiązania do specyficznych , nie-
funkcjonalnych czynności rutynowych i zrytualizowanych,

stereotypowe i powtarzające się manieryzmy ruchowe, obejmu-
jące albo stukanie lub kręcenie palcami, albo złożone ruchy ca-
łego ciała,

koncentracja na cząstkowych lub niefunkcjonalnych właściwo-
ściach przedmiotów , służących do zabawy ( jak: ich zapach ,
odczucie powierzchni lub powodowanego hałasu lub wibracji).

C. Obrazu klinicznego nie można wyjaśnić innymi odmianami całościo-
wych zaburzeń rozwojowych, specyficznymi rozwojowymi zaburzenia-
mi rozumienia języka z wtórnymi trudnościami społeczno-emocjonalny-
mi, reaktywnymi zaburzeniami przywiązania ani zaburzeniem selek-
tywności przywiązania, upośledzeniem umysłowym z pewnymi cechami
zaburzeń i zachowania, schizofrenią o niezwykle wczesnym początku
ani zespołem Retta.

Ewa Czernik

Zmiany w aktywności poznawczej seniorów

Siadam przed panią Zosią. Jest miłą panią w wieku siedemdziesię-

ciu ośmiu lat. Podnosi się na łóżku. Troszkę drzemała. Spogląda na mnie,
jakby obrażona. “Myślałam, że pani się na mnie pogniewała. Tak długo pani
nie było”. Pytam, kiedy ostatnio się widziałyśmy i proszę by przypomniała
sobie dzień. Już nie potrafi tego zrobić. Tłumaczę, że spotkałyśmy się ty-
dzień temu. Jest zdziwiona, że nie pamiętała. A jeszcze dwa miesiące temu
nie miałyśmy z tym takich problemów.

Kłopoty z pamięcią pojawiają się dość wcześnie, są chyba najle-

piej i najszybciej zauważane przez osoby opiekujące się starszą osobą. Naj-
większe problemy dotyczą pamięci krótkotrwałej - coraz trudniej jest zapa-
miętać co wydarzyło się w danym dniu, co trzeba zrobić, trudno jest też za-
pamiętać nazwiska czy daty. Sytuację pogarsza fakt, że seniorzy nie doce-
niają swoich możliwości zapamiętywania i przywoływania informacji. Po-
nadto z wiekiem zwiększa się podatność na rozproszenie i dłużej trwa przy-
pominanie informacji.

Jeśli obniżenie sprawności pamięci jest spowodowane starzeniem

się to, nie powoduje to dezorganizacji codziennego życia. Gdy problemy z
pamięcią są znaczne i utrudniają wykonywanie normalnych zajęć, wtedy na-
leży zgłosić się do lekarza rodzinnego lub psychiatry. Takie problemy nie
zawsze wywołane są procesem patologicznym typu demencja czy choroba
Alzheimera. Kłopoty z pamięcią towarzyszą wielu zaburzeniom psychicz-
nym i fizycznym np. depresji, złemu odżywianiu, przemęczeniu. Jeżeli po-
dejrzewane jest podłoże organiczne trzeba wykonać dodatkowe badania
m.in. testy neuropsychologiczne.

Można pracować na poprawą pamięci poprzez stosowanie pro-

stych ćwiczeń np. powtarzanie listy zakupów, czy zastosowanie tzw. ze-
wnętrznych środków pamięciowych np. zapisywanie spotkań. Można rów-
nież próbować nauczyć podopiecznych prostych mnemotechnik np. uczenie
się na pamięć listy zakupów przez ułożenie rymowanego wierszyka. Najle-
piej jest stosować prezentację wielomodalną, czyli przedstawiać materiał na
różne sposoby, tak by był odbierany przez jak najwięcej kanałów zmysło-
wych np. wzrokowy i słuchowy. Pamięć oraz koncentrację uwagi mogą po-
prawić ćwiczenia fizyczne dotleniające organizm i podnoszące poziom ener-
gii.

Stwierdzono, że czas reakcji ulega wydłużeniu - im człowiek star-

szy, tym wolniej przebiegają jego reakcje (u osiemdziesięciolatka szybkość
przebiegu procesu impulsu wzdłuż nerwu jest ok. 15% wolniejsza niż u oso-
by trzydziestoletniej). Wydłużenie czasu reakcji najbardziej uwidacznia się

podczas rozwiązywania nowych zadań. Nie pojawia się natomiast przy
czynnościach dobrze wyuczonych, np. prowadzenie samochodu. Aby popra-
wić czas reakcji osób starszych można przeprowadzać ćwiczenia w udziela-
niu szybkich odpowiedzi, właściwie dobierać materiał zadaniowy, pod ką-
tem powiązania go z realiami życiowymi, motywować do zwiększenia ak-
tywności fizycznej.

Dość istotne zmiany pojawiają się również w aktywności intelek-

tualnej. Około 60 r. ż. obniża się tzw. ogólny iloraz inteligencji. Powoduje
to z jednej strony spadek takich zdolności jak: myślenie indukcyjne, wy-
obraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa. Deficyty te są
uchwytne już w wieku 57 lat, a stają się wyraźne po przekroczeniu 60 r. ż.
Największy spadek intelektualny następuje na około pięć lat przed śmiercią
naturalną i określa się go mianem spadku ostatecznego (terminal drop).

Między 50 a 60-tym rokiem życia zdolności intelektualne zmieniają

się w niewielkim stopniu. Obniżeniu ulega inteligencja płynna (decyduje o
przetwarzaniu informacji i stanowi podstawę do nabywania nowych spraw-
ności), natomiast inteligencja skrystalizowana (kompetencje nabyte w toku
edukacji i gromadzenia doświadczeń) wzrasta lub utrzymuje się na stałym
poziomie. Z wiekiem obniża się poziom operacji myślowych, w szczególno-
ści zdolności do uogólniania i abstrakcyjnych.

Zauważono, że osoby całe życie aktywne umysłowo wykazują tylko

nieznaczne obniżenie możliwości intelektualnych w starszym wieku. Pozy-
tywnie na poziom intelektualny wpływa wysoka aktywność życiowa i umy-
słowa oraz szerokie zainteresowania.

Cechą niezwykle ważną i pozytywną w obrazie starszego człowieka

jest mądrość rozumiana jako zdolność do formułowania słusznych i prak-
tycznych sądów w ważnych, czasem niepewnych, trudnych do rozwiązania
problemach życiowych. Można jej przypisać cechy takie jak: wiedzę, znaw-
stwo, zwracanie uwagi na kontekst, trafny osąd w ważnych momentach.

Starość sama w sobie nie gwarantuje ani mądrości, ani rozwoju ducho-

wego, stwarza jednak dla nich najdogodniejsze warunki. Według R. At-
cheya są nimi: bogactwo doświadczeń (doświadczenie przemijania, utraty
dóbr, dewaluacji wartości materialnych, względności ocen, możliwości kon-
trolowania zdarzeń oraz możliwości pełnego kierowania własnym życiem.
W następstwie tych doświadczeń kształtuje się postawa “niech będzie”),
wycofanie się z aktywnego życia zawodowego, towarzyskiego i rodzinnego
bez poczucia żalu, a z poczuciem niezależności, uwolnienia się (wycofanie
prowadzi do wyciszenia umysłu, co daje kontekst do głębokiego przeżywa-
nia, w ciszy można osiągnąć zrozumienie), prosty tryb życia, który swoim
rytmem wzmacnia rytualny charakter codziennych czynności, spadek ener-
gii życiowej i osłabienie biologicznych popędów, co sprzyja refleksji i po-

maga w kontemplacji.

Charakterystyczne dla starszego wieku wydają zmiany zachodzące w

zmysłach. Od około 40 - 50 r.ż. stopniowo podwyższa się próg wrażliwości
dla zmysłu wzroku, słuchu oraz smaku. To oznacza, że bodźce muszą być
silniejsze lub mieć większą energię by mogły zostać przyjęte i wywołać re-
akcję. Obniżenie wrażliwości zmysłowej może być wywołane urazami, cho-
robami oraz zmianami w tkance nerwowej.

Wzrok zaczyna pogarszać się ok. 40 r.ż., a ok. 60 r.ż. proces ten

znacznie się pogłębia. Z wiekiem maleje źrenica i potrzebne jest dobre
oświetlenie. Dłużej trwa akomodacja (czyli dostrojenie) do ciemności, co
jest ważne dla starszych kierowców - po oślepieniu w nocy przez reflektory
samochodu nadjeżdżającego z naprzeciwka czas akomodacji może być nie-
bezpiecznie wydłużony. Zmniejsza się zdolność do rozróżniania kolorów w
zakresie zielony - niebieski - fioletowy, inaczej widzimy kolor żółty. Odcie-
nie niebieskie postrzegane są jako ciemniejsze, żółte są mniej jasne. Wol-
niejszy staje się odruch mrugania. Następuje osłabienie zdolności widzenia,
które może być wywołane chorobami i schorzeniami oczu związanymi z
wiekiem, np. degeneracją soczewki, jaskrą, odwarstwieniem siatkówki, wy-
lewami, retinopatią cukrzycową, starowzrocznością, zaćmą, zmniejszeniem
wydzielania łez.

Bardzo ważnym jest by dokładnie sprawdzić, co jest przyczyną

pogarszania się wzroku i w miarę możliwości leczyć bądź zapobiegać dal-
szemu pogłębianiu się choroby. Podopieczny, chętnie czytający książki lub
haftujący, musi być pilnowany by nie przemęczał oczu. Jeżeli nie może już
wykonywać danych czynności z powodu zbyt dużej utraty wzroku, starajmy
się w jakiś sposób je zastąpić (sami czytajmy mu książkę) lub poszukajmy
nowego zajęcia, które sprawiałoby danej osobie przyjemność.

Słuch zaczyna się pogarszać po 20 r. ż., najbardziej natomiast po 40 r.ż,

a potem między 50 - 60 r.ż. Następuje pogorszenie słyszalności wysokich
tonów. Słabnie zdolność do słyszenia dźwięków o wyższej ilości drgań.
Osłabienie słyszenia może być spowodowane głuchotą starczą (dźwięki po-
zostają nadal słyszalne, upośledzeniu ulega w pierwszym rządzie rozumie-
nie mowy. Przy tym schorzeniu chory patrzy na usta rozmówcy (“czytanie z
ust”), ponieważ wtedy pacjent wszystko rozumie), lokalnymi arteriosklero-
zami, zanikaniem gruczołów woskowinowych (woskowina staje się sucha,
zeskorupiała i trudniejsza do usunięcia. Jej nagromadzenie się może zasad-
niczo wpływać na słuch ludzi starszych), obustronnym słyszeniem świstów,
szumów lub dzwonienia.

Tu, podobnie jak w sytuacji pogarszania się wzroku, niezbędna jest dia-

gnoza lekarska stwierdzająca co powoduje osłabienie słyszenia. Czasem
jest to po prostu korek woskowinowy powstały w uchu. Po jego usunięciu

podopieczny ponownie słyszy. Szumy w uszach mogą być spowodowane
chorobami układu krwionośnego i wtedy pomóc może ich leczenie. Jeśli na-
stąpił ubytek słuchu najbardziej odpowiednie w poprawie jakości życia bę-
dzie odpowiednie oprotezowanie, czyli aparaty słuchowe.

Po 50 r.ż wszystkie smaki słabną, po 70 r.ż. osłabienie to jest już bar-

dzo widoczne. Z upływem lat jedzenie sprawia coraz mniejszą przyjemność.
Coraz mocniej należy doprawiać potrawy, a w czasie jedzenia popijać, po-
nieważ ślinianki produkują mniej śliny i zwiększa się suchość w ustach.

Wcześnie również następuje obniżenie węchu, a duży wpływ na to ma

palenie papierosów.

Jeśli chodzi o zmysł czucia to czułość powierzchni skóry zmniejsza się

po 50 r.ż. Opuszki palców tracą z wiekiem swoją wrażliwość dotykową, co
powoduje większą możliwość upuszczenia szklanki czy kubka. Można temu
zapobiec używając cięższych naczyń. Skóra dłoni staje się mniej wrażliwa
na dotyk.

Próg wrażliwości termicznej podnosi się, co powoduje, że potrzebna

jest większa ilość ciepła, aby ludzie starsi doznali poczucia gorąca.

W starszym wieku zmianie ulega głos i mowa. We wczesnej starości

głos staje się wyższy. W późnej starości słabnie i skala jego staje się stop-
niowo ograniczona. Zmniejsza się możliwość śpiewu i publicznych przemó-
wień. Mowa staje się wolniejsza. Potrzebne są częstsze i dłuższe przerwy. U
bardzo starych ludzi pojawiają się zniekształcenia w mowie.

Zmiany te są bardzo mocno odczuwane przez wiele osób, szczególnie

tych, dla których głos miał duże znaczenie przez całe życie. To co można
zrobić to pracować nad zaakceptowaniem tych zmian i szukać możliwości
przystosowania się do nowej sytuacji, np. przez zaproponowanie spisywania
swoich myśli, czy pisania pamiętnika.

Zmysł równowagi może ulec zaburzeniom, co daje objawy ze stro-

ny błędnika w postaci zawrotów głowy i zachwiania równowagi. Konse-
kwencją tego są upadki kończące się urazami i złamaniami. Zaburzenia te
pojawiają się najczęściej: rano, przy obracaniu się w łóżku, przy wstawaniu,
kładzeniu się do łóżka, odchylaniu głowy do tyłu. Zaburzenia w równowa-
dze powodują wolniejsze i niepewne poruszanie się.

Zależnie od nasilenia tych zaburzeń podopiecznego można zaopa-

trzyć w laskę, poręcze przy ścianach, stabilne meble typu krzesło, stół, łóż-
ko. Niektórzy autorzy proponują buty o szerokich, mocnych podeszwach
jako pomoc w utrzymaniu równowagi.

Zmiany w aktywności poznawczej jakie obserwujemy w starości

mogą być bardzo trudne dla osoby starszej, szczególnie, że zwykle dotyczą
kilku jej sfer, np. pamięci, wzroku, słuchu i równowagi. Naszym zadaniem
jest pomóc podopiecznemu w zaakceptowaniu nowej dla niego sytuacji.

Otworzenie go na drogi jakie właśnie teraz się pojawiają, chociażby takie
jak możliwość zebrania swoich doświadczeń życiowych, zastanowienia się
nad nimi i przekazania swojej wiedzy młodszym. Starszy człowiek często
bywa świetnym towarzyszem dziecka, ponieważ pomaga mu poznawać
świat, zaciekawić go, potrafi być cierpliwy i wyrozumiały. Senior jest też
“kopalnią wiedzy” o człowieku, jego historii, o świecie. Wystarczy rozma-
wiać, słuchać i słyszeć. Opiekun powinien pytać o potrzeby i chęci starszej
osoby, i w miarę możliwości pomagać je spełnić, dbając o jak największą
samodzielność podopiecznego. Powinien towarzyszyć mu w rozwoju, w
wyrażaniu emocji oraz bilansowaniu życia.

Ważne jest też by osoba opiekująca się człowiekiem starym nie za-

pominała o sobie, zadbała o zdrowie, wypoczynek, zachowanie kontaktów
towarzyskich. Dzięki temu będzie miała siłę by dalej aktywnie i twórczo po-
magać innym.

Anna Dąbrowska

Co należy wiedzieć o demencji i chorobie
Alzheimer`a

Otępienie, czyli demencja, jest to postępujące pogarsza-

nie się nabytych wcześniej zdolności umysłowych. Od upośle-
dzenia umysłowego różni się tym, iż występuje po osiągnięciu
przez mózg pełnej dojrzałości, a więc po ok.15 r.ż. Dotyczy
ono takich obszarów funkcjonowania jak pamięć, mowa, umie-
jętności wzrokowo-przestrzenne, myślenie, osąd. Towarzyszy
mu też utrata motywacji, osłabienie kontroli emocji (labilność),
stępienie uczuciowe, zaburzenia wrażliwości etycznej i moral-
nej, utrata kontroli ruchowej

Zespół otępienny może być spowodowany przez roz-

maite czynniki, a najważniejsze z nich to:
- procesy zwyrodnieniwe
- powtarzające się drobne zawały naczyń mózgowych
- infekcje ( zapalenie opon mózgowych, syfilis, AIDS )
- guzy wewnątrzczaszkowe
- urazy czaszki

J.Butcher, R.Corson, S.Mineka „Psychologia zaburzeń. Człowiek we

współczesnym Swiecie”.

- niedotlenienie
- zatrucia
- niedobory pokarmowe
- choroby tarczycy

Demencji nie uznaje obecnie za samodzielną chorobę, a ra-

czej za zbiór objawów współwystępujących z określonymi
schorzeniami. Najczęściej spotykane choroby w przebiegu któ-
rych można ją zaobserwować to:

•

choroba Alzheimera

•

otępienie wielozawałowe

•

choroba Parkinsona

•

choroba Creutzfelda-Jakoba

•

pląsawica Huntingtona

•

choroba Picka

Niewątpliwie najbardziej rozpowszechnionym schorzeniem

otępiennym jest choroba Alzeimera (ok. połowa wszystkich za-
burzeń tego typu). W zdecydowanej większości przypadków
rozpoczyna się ona po 65r.ż., dotykając ok15% osób powyżej
tego wieku, zdarza się jednak, że zapadają na nią osoby dużo
młodsze. W początkowym okresie jest ona bardzo trudna do
rozpoznania – nie daje wyraźnych objawów, a obserwowane
pogorszenie się funkcjonowania przypisywane jest najczęściej
naturalnym procesom związanym ze starzeniem się. Jak naj-
wcześniejsze rozpoczęcie leczenia jest jednak niezwykle istotne
dla spowolnienia procesów degeneracyjnych. W miarę ich po-
stępu następuje bowiem zupełna utrata zdolności do samodziel-
nego życia i całkowite uzależnienie chorego od opiekunów.

OBRAZ CHOROBY

Po raz pierwszy schorzenie to opisał w roku 1906 nie-

miecki neuropatolog A. Alzheimer. Od tamtego czasu znacze-
nie jego odkrycia ogromnie wzrosło, stało się ono także proble-
mem dotykającym coraz większą liczbę osób. Wiąże się to nie-

wątpliwie ze zjawiskiem starzenia się społeczeństw. Coraz
większy odsetek ludności stanowią obecnie osoby starsze i jest
to tendencja utrzymująca się. Biorąc zaś pod uwagę, że czę-
stość występowania choroby po 75 r.ż. ulega podwojeniu co
kolejne 5 lat, prognozy dotyczące jej rozpowszechnienia są
alarmujące.

Ogólnie mówiąc choroba Alzheimera polega na zabu-

rzeniu funkcjonowania mózgu na skutek zwyrodnienia tkanki
mózgowej i zaniku komórek nerwowych. Cechują ją zaburze-
nia w sferze poznawczej – upośledzenie pamięci, trudności w
formułowaniu myśli, utrata zdolności myślenia abstrakcyjnego
oraz zmiany zachowania. U chorych można też zaobserwować
ograniczenie zainteresowań, osłabnięcie aktywności intelektu-
alnej, brak tolerancji na nowość i jakiekolwiek zmiany.
Wciąż nie jest do końca zbadane co jest powodem wspomnia-
nych zmian degeneracyjnych. Za prawdopodobną przyczynę
uważa się beta-amyloid – substancję białkowa odkładającą się
w mózgu chorych. Izoluje ona od siebie komórki nerwowe,
uniemożliwiając ich prawidłowe funkcjonowanie, a jej działa-
nie toksyczne przyczynia się do ich zaniku. Wciąż niejasne po-
zostaje natomiast dlaczego pojawia się ona tylko u niektórych
osób - być może jakąś rolę odgrywają tu czynniki genetyczne

PRZEBIEG CHOROBY

Podstawowym objawem, co juz zostało powiedziane, są

zaburzenia aktywności poznawczej. W miarę postępującego
uszkodzenia mózgu rozwija się proces otępienny. Uwzględnia-

Patrz:1

www.alzheimer.pl/patients/fag.html

„

Choroba Alzhe-

imera - najczęściej zadawane pytania”

jąc stopień jego zaawansowania można wyróżnić trzy fazy cho-
roby:

faza I (otępienie umiarkowane) – podstawowym symp-

tomem są tu zaburzenia pamięci świeżej (dotyczącej ostatnich
wydarzeń). Utrudniają one codzienne życie, nie uniemożliwia-
jąc jednak w miarę samodzielnego radzenia sobie. W tym cza-
sie chory potrzebuje więcej czasu na wykonanie znanych czyn-
ności (to właśnie w odniesieniu do nich najwcześniej zaczyna
odczuwać trudności), angażując więcej wysiłku ma jednocze-
śnie poczucie, że rezultaty wciąż nie są zadowalające. Często
prowadzi to do zaniechania dotychczasowych przejawów ak-
tywności, głównie zawodowej.
Ten właśnie etap choroby jest szczególnie trudny do zdiagno-
zowania. Oprócz dostrzeżenia powtarzalności zmian, niepo-
strzeżenie wkradających się w życie chorego, konieczne jest
jeszcze wyeliminowanie wszelkich czynników mogących mieć
na nie wpływ, jak zatrucia, przedawkowanie leków, czy począ-
tek choroby nowotworowej.

faza II (otępienie średnie) – coraz silniej uwidaczniają

się trudności dotyczące pamięci dawnej, tj. przypominanie so-
bie minionych faktów czy wiedzy nabytej w szkole. Pojawiają
się też zakłócenia innych aspektów aktywności poznawczej
m.in:
Spostrzegania – coraz częstsze są zaburzenia spostrzegania
przestrzeni, i tak: chory nie potrafi trafić do znanych miejsc
(może wielokrotnie przechodzić w pobliżu swego domu, nie
rozpoznając go), ma problemy z ubieraniem się (zdarza się, że
wkłada nogi w rękawy itp.), trudności sprawia mu posługiwa-
nie się sztućcami i rozpoznawanie twarzy.
Mowy – obniża się gwałtownie stopień gotowości słowa - chory
chce coś powiedzieć , lecz nie potrafi znaleźć właściwych słów,
ma to „na końcu języka”. Jego wypowiedzi stają się w coraz
większym stopniu pozbawione treści ( „ciepło dzisiaj, ale

strasznie zimno”), często pojawiają się dygresje, przez co zatra-
ca się wątek i pacjent przechodzi na inne tematy.
Myślenia – zwłaszcza proces myślenia abstrakcyjnego ulega
degradacji, chorego cechuje podejście skrajnie konkretne nieza-
leżnie od rodzaju napotkanych problemów.

faza III (otępienie głębokie) – dochodzi do globalnego

zaburzenia procesów poznawczych i pamięci. Trudności wystę-
pują już nie tylko w przypominaniu sobie faktów dawnych czy
nabytych umiejętności, ale też istotnych zdarzeń dotyczących
własnego życia czy imion bliskich osób. Z czasem zatraca się
dla chorego znaczenie tego kim jest dana osoba, w świadomo-
ści pozostaje jedynie, iż jest to ktoś ważny. Zatraca się też poję-
cie czasu, który staje się czymś abstrakcyjnym – nie jest już
istotne jaka jest pora dnia, dzień tygodnia, czy pora roku. W
końcu dochodzi do całkowitego upośledzenia funkcji poznaw-
czych. Chory zatraca wszelkie umiejętności jak ubieranie się,
przygotowywanie posiłków, korzystanie z urządzeń domo-
wych, dbałość o higienę, poruszanie się. Rozpadowi ulega pro-
ces mówienia i rozumienia mowy. Chory nie ma świadomości
swego stanu, nie sygnalizuje potrzeb, niejednokrotnie zachowu-
je się niestosownie do sytuacji ( wychodzi z domu bez ubrania,
zaczyna jeść rękami). Znacznie obniża sprawność intelektualna
i kontrola w sferze emocji. W końcowym stadium pojawiają się
zaburzenia świadomości i podopieczny nie rozpoznaje swego
imienia, miejsca pobytu, zazwyczaj popada w apatię, nie może
już samodzielnie jeść, nie trzyma moczu ani stolca. Śmierć na-
stępuje jako efekt powikłań, a najczęstszą przyczyna jest zapa-
lenie płuc.

WAŻNIEJSZE OBJAWY CHOROBOWE

Oprócz otępienia, które jest głównym symptomem cho-

roby, pojawiają się również dodatkowe objawy ze strony ukła-
du nerwowego, które wpływają na ogólne pogorszenie spraw-

Patrz: 4

ności ruchowej chorego i przyczyniają się do zaostrzenia prze-
biegu choroby. Wśród nich niewątpliwie należy zwrócić uwa-
gę na:

objawy pozapiramidowe

tworzące tzw. zespół parkin-

sonowski tj: spowolnienie ruchowe, sztywność lub drżenie mię-
śniowe, zaburzenia mimiki twarzy( maskowatość), chód drob-
nymi kroczkami, przy pochylonej postawie ciała ze zgiętymi w
stawach kończynami. Występują one w różnych schorzeniach,
mogą być też skutkiem ubocznym stosowanych leków.
Innym, choć równie częstym objawem pozapiramidowym są
mioklonie czyli szybkie i niespodziewane skurcze mięśni koń-
czyn.

napady padaczkowe – cierpi na nie około 10% cho-

rych. Występują one jako zaburzenie sprzężone z choroba Al-
zheimera wyłącznie w jej późniejszych stadiach.

zaburzenia zachowania - szacuje się, że dotykają one

70-90% pacjentów, w bardzo dużym stopniu wpływając zarów-
no na jakość ich życia jak i życia opiekunów. Sposobem ich ła-
godzenia może być podawanie leków oraz rozmaite metody
niefarmakologiczne, jak uczenie pożądanych i modyfikowanie
niechcianych zachowań czy choćby zapewnienie poczucia bez-
pieczeństwa w najbliższym otoczeniu.

1) Zaburzenia zachowania przybierają zwykle formę

ataków agresji, zarówno werbalnej jak i fizycznej, u podłoża
której leży zwykle uczucie silnego niepokoju i lęku. Są one
dość często obecne w przebiegu choroby i dotyczą ponad poło-
wy wszystkich pacjentów.
Trudne do pohamowania reakcje agresywne są bezpośrednim
wynikiem uszkodzenia odpowiednich struktur mózgowych. W
wyniku postępującej degradacji chory traci umiejętność ade-
kwatnego do sytuacji sposobu wyrażania emocji. Jego reakcje

staja się nieproporcjonalnie silne i maja tendencję do długo-
trwałego zalegania. Często wydają się więc wyolbrzymione.

Upośledzenie oceny sytuacji oraz niemożność zrozu-

mienia otaczającego świata wywołują poczucie lęku, a utrud-
nione formułowanie własnych pragnień i odczuć rodzi frustra-
cję. Wszystko to przyczynia się w oczywisty sposób do zacho-
wań agresywnych, będących często sposobem obrony przed
niezrozumiałym i nieprzewidywalnym otoczeniem.

Dla jak największego ograniczenia takich reakcji należy

zadbać o to by podopieczny czuł się bezpiecznie, dlatego też
dobrze jest unikać wszelkiego rodzaju zmian w jego otoczeniu i
dbać by panował w nim jak największy ład. Uchroni to chorego
przed silnymi napięciami i koniecznością reagowania na no-
wość. Warto zachować rozwagę planując aktywność pod-
opiecznego tak, by nie obciążać go zadaniami przekraczający-
mi jego możliwości – wszelkie niepowodzenia są bowiem nie-
zwykle bolesne, wzbudzając poczucie wstydu i prowadząc do
wycofania się z wszelkiej aktywności. Także próby ponaglania
rodząc poczucie niedołężności, mogą wywołać agresję. Z dru-
giej jednak strony chęć wyręczania pacjenta we wszystkich
czynnościach również wzmaga jego bezradność i poczucie klę-
ski, a co za tym idzie powoduje coraz silniejsze uzależnienie od
innych. Naturalną reakcją wobec takiego stanu rzeczy są próby
buntu i walki o własną godność, a jedyną dostępną jej formą
często okazuje się właśnie agresja.

Nie można zapominać, że chorzy świetnie pojmują

ogólny kontekst sytuacji, nawet jeśli nie rozumieją treści kiero-
wanych pod swoim adresem wypowiedzi. Cechuje ich niezwy-
kła wrażliwość emocjonalna, dotycząca głównie przekazu nie-
werbalnego, tj. tonu głosu, mimiki, sposobu poruszania się.
Stan emocjonalny opiekuna bardzo łatwo im się udziela, toteż
często przejmują oni po prostu nasze nerwowe zachowania.

Omamy i urojenia także mogą być przyczyną napadów

agresji , w tym przypadku konieczna jest jednak konsultacja z
lekarzem psychiatrą.

2) Pobudzenie jest częstym objawem występującym u

ok. ¾ pacjentów. Jego przyczyną może być niepokój, agresja,
ale tez zaburzenia urojeniowe. Przeciwdziałając nadmiernemu
pobudzeniu należy zapewnić choremu możliwie dużo swobody
oraz zorganizować jego czas, angażując go w proste zajęcia, re-
dukujące niepokój i pochłaniające uwagę.

3) Zaburzenia psycho-ruchowe to m.in. nadpobudli-

wość ruchowa, rytmiczne krążenie i błądzenie, które sprawia
najwięcej kłopotów i jest najniebezpieczniejsze. By zreduko-
wać jego przypadki trzeba przede wszystkim zabezpieczyć
miejsce zamieszkania przed samowolnym opuszczaniem, nie-
zbędne wydaje się również wszycie w odzież karteczek z dany-
mi i informacją o stanie zdrowia podopiecznego.

4) Zaburzenia neuro-wegetatywne dotyczą snu, przyj-

mowania pokarmów, niewłaściwych zachowań seksualnych,
nietrzymania moczu i stolca.

zmiany osobowości w ich następstwie w krótkim czasie

zachowanie osoby może ulec diametralnym zmianom, z który-
mi trudno się pogodzić. Dominuje wśród nich:
- bierność, utrata wszelkich zainteresowań, wycofanie społecz-
ne
- egocentryzm, postawa roszczeniowa, skłonność do krytyko-
wania
- niedostosowanie, zachowania nieodpowiednie do sytuacji
społecznej, brak zahamowań.

zaburzenia psychiczne mieszczą się tu rozmaite obja-

wy pojawiające w trakcie rozwoju procesu chorobowego:

•

urojenia – głównie prześladowcze choremu wydaje się,
że jest obiektem zmowy, przede wszystkim osób naj-

bliższych, że jest okradany i szykanowany, podejrzewa
opiekunów o rozmaite złośliwości, a dowodem na nie
mają być trudności z odnalezieniem rozmaitych przed-
miotów, które zwykle sam schował

•

omamy – dotyczące wszystkich zmysłów

•

zaburzenia nastroju

- obniżenie nastroju i depresje częste zwykle w

początkowych stadiach

- chwiejność afektywna (łatwe przechodzenie z

radości w smutek)

- euforyczność

•

lęki i fobie – zwykle irracjonalne, łączą się często z
przeżyciami urojeniowymi

LECZENIE

Do chwili obecnej nie powstała skuteczna terapia przy-

czynowa – wciąż nie znamy leku zatrzymującego proces zwy-
rodnieniowy mózgu, toteż leczenie koncentruje się na łagodze-
niu objawów i spowalnianiu procesu chorobowego. Do dyspo-
zycji lekarza jest natomiast bogata pula leków łagodzących ob-
jawy neuropsychiczne i zaburzenia zachowania. Są to m.in.
neuroleptyki o działaniu przeciwpsychotycznym, łagodzące
urojenia i omamy, leki przeciwdepresyjne czy przeciwlękowe.

Terapia pozafarmakologiczna

koncentruje się głów-

nie na działaniach paliatywnych, a więc łagodzących kompli-
kacje towarzyszące chorobie i zmniejszających cierpienie pod-
opiecznych. W celu modyfikacji problemowych zachowań, jak
brak dbałości o higienę, zachowania niedostosowane społecznie
czy błądzenie, stosuje się zwykle proste metody behawioralne.
Polegają one na systematycznym wzmacnianiu określonych za-

Patrz: 1

chowań, a ponieważ nie angażują złożonych procesów poznaw-
czych odnoszą dość dobre skutki.
W początkowym okresie choroby ważne miejsce zajmuje tre-
ning pamięci do którego z czasem dodaje się rozmaite formy
terapii zajęciowej. Szczególnie polecana jest muzykoterapia,
gdyż chorzy dość długo zachowują dużą wrażliwość muzyczną.
Ważne są też zajęcia ruchowe oraz ćwiczenia wzmacniające
miednicę małą, co poprawia sprawność zwieraczy.

WYBRANE SFERY FUNKCJONOWANIA CHOREGO, MO-
GĄCE SPRAWIAĆ PROBLEMY

Komunikacja

Trudności w porozumiewaniu się pojawiają się dość

wcześnie w przebiegu choroby jako wynik zaburzeń pamięci
oraz problemów w posługiwaniu się językiem. Irytujące w tym
okresie stają się dla otoczenia stale powtarzane pytania, słowa
czy gesty. Chory nie pamięta bowiem czy uzyskał odpowiedź
ani jak ona brzmiała, nie pamięta nawet, że już zadał to pytanie.
Prawdopodobnie sama odpowiedź jest czynnikiem tak silnie za-
kłócającym, że powoduje zapominanie tego, co ją poprzedziło..
Z tego powodu chory wciąż czegoś szuka, a gdy znajduje cho-
wa w „bezpieczne miejsce” zaraz o tym zapominając. Podob-
nie, nagłe zdarzenie, przerywające dotychczasowe czynności
powoduje , że podopieczny nie powraca już do rozpoczętego
zadania.

Bywa też, że wielokrotnie powtarza on te same zdania, a

ponieważ robi nieświadomie jakiekolwiek próby upominania
go zwykle nie przynoszą rezultatów. Często więc jedyna radą
jest próba odwrócenia jego uwagi i zajęcia go czymś interesują-
cym.

W miarę postępu choroby, pacjent zapomina słów na

określenie znanych przedmiotów, jego wypowiedzi stają się co-

Patrz: 4

raz krótsze, ulegając ostatecznie redukcji do pojedynczych wy-
razów, a z czasem wyłącznie dźwięków. Niemożność wyraże-
nia uczuć i pragnień jest częstą przyczyną tzw. reakcji kata-
stroficznych, mających postać niepohamowanych wybuchów
złości. Tym, co najczęściej prowokuje takie zachowania jest
konieczność dokonania wyboru, czy reakcji na zbyt długi,
przez co niezrozumiały komunikat. By im przeciwdziałać nale-
ży zawsze pamiętać by:

1) stawiać pytania wymagające odpowiedzi tak/nie, a

nie dokonania wyboru

2) polecenia dotyczące złożonych czynności dzielić na

poszczególne etapy i w tej formie kilkakrotnie powtarzać cho-
remu

3) unikać prób przekonania go do swych racji i wdawa-

nia się w niepotrzebne konfrontacje

4) zachować spokój

Ostatnia uwaga jest szczególnie istotna. Upośledzenie używa-
nia mowy powoduje bowiem, że znacznie większego znaczenia
nabiera komunikacja niewerbalna. Ton głosu, sposób wypowia-
dania oraz towarzyszące gesty i mimika stają się znacznie waż-
niejsze od tego co rzeczywiście mówimy. Z czasem, gdy zatra-
ca się zupełnie umiejętność wypowiadania się jak i rozumienia
mowy, niewerbalne porozumiewanie się staje się jedynym
możliwym sposobem utrzymania z chorym kontaktu.

Problemy z jedzeniem

Zapewnienie spokojnego, odizolowanego od hałasu

miejsca jest pierwszym krokiem w kierunku usprawnienia spo-
żywania posiłków. Estetyka otoczenia oraz samego pożywienia
ma ogromna znaczenie w przypadku osób dotkniętych proce-
sem otępiennym. Często zdarza się odmowa jedzenia właśnie
ze względu na jego wygląd – nieatrakcyjny lub kojarzący się z
czymś nieprzyjemnym.

Problemy w samodzielnym spożywaniu posiłków mogą

być niekiedy interpretowane przez opiekuna jako brak apetytu,
czy niechęć do jedzenia. Utrata zainteresowania jedzeniem jest
jednak jednym z objawów choroby i należy mieć to na uwadze.
Na zaburzenia łaknienia wpływać mogą też leki, lub trudności z
połykaniem i żuciem. Pewna liczba chorych wykazuje z kolei
chęć ciągłego jedzenia, będącą rezultatem uszkodzenia ośrod-
ków odpowiedzialnych za uczucie sytości. Mogą oni również
po prostu nie pamiętać, że już jedli.

By eliminować wymienione trudności warto jest za-

pewnić choremu dodatkowe niewielkie przekąski w ciągu dnia.
Podawane posiłki powinny być miękkie, nie wymagające dłu-
giego przeżuwania, a owoce i kanapki podzielone na małe ka-
wałki, ułatwiające chwytanie w ręce, bez konieczności używa-
nia sztućców. W przypadku gdy nie da się uniknąć ich stosowa-
nia najlepiej jest ograniczyć się do łyżki i głębokiego talerza.

Z czasem podopieczny całkowicie zatraca umiejętność

jedzenia. Karmienie łyżeczką jest dla niego czynnością nie-
przyjemną, gdyż zupełnie niezrozumiałą, dlatego też zwykle się
przed nią wzbrania. Lepszym rozwiązaniem wydaje się wów-
czas karmienie przez smoczek, wykorzystujące odruch ssania.
Najtrudniejsze chwile następują, gdy chory przestaje połykać,
wówczas często jedynym wyjściem pozostaje karmienie przez
sondę.

Higiena

W miarę rozwoju stanu chorobowego podopieczny

przestaje odczuwać potrzebę troski o higienę osobistą i wygląd.
Najwięcej trudności dla opiekuna wiąże się wówczas z kąpielą i
myciem, przed którymi napotykają oni często na czynny opór.
Przyczyny tkwią w tym, że chory zwykle nie rozumie ich sen-
su. Co więcej tak proste, wydawałoby się czynności, dla osoby
z zespołem otępiennym stają się niemożliwe do ogarnięcia, nie-
zwykle skomplikowane i wymagające znacznej koncentracji.

Dodatkowo chory nie pamięta, że już wiele razy był im podda-
wany i wszystko kończyło się dobrze. Począwszy od momentu
rozebrania się, przez wchodzenie do śliskiej wanny, mydlenie i
spłukiwanie, a wreszcie wstawanie i wycieranie się, wszystko
jest dla niego nowe i tajemnicze. Nic więc dziwnego, że pod-
chodzi do tych czynności nieufnie.

Sen

Bardzo męcząca dla otoczenia może stać się nocna ak-

tywność podopiecznego. Trudności z przesypianiem całej nocy
wynikają z zaburzeń cyklu dobowego. By je niwelować należy
zapewnić choremu jak najwięcej aktywności w ciągu dnia
( długie spacery, zajęcia ruchowe) oraz nie zezwalać nawet na
krótkie drzemki. Przed snem zaś zrezygnować z napojów za-
wierających kofeinę.

Pewne zachowania podopiecznego mogą z czasem stać

się dla otoczenia bardzo uciążliwe a nawet prowokujące do re-
akcji agresywnych. Często wydają się one celowe i zwrócone
przeciw opiekunom, jak opór czy jawna agresja. Niejednokrot-
nie sprawiać mogą przykrość, jak choćby powtarzające się
oskarżenia i wzmożona podejrzliwość. Jako opiekunowie nie
możemy jednak nigdy zapominać, że są one efektem procesu
chorobowego, a prezentująca je osoba bardzo silnie odczuwa
potrzebę wsparcia z naszej strony.

Na zakończenie chciałabym przytoczyć krótką listę

opracowaną na podstawie biuletynu Amerykańskiego Stowa-
rzyszenia Alzheimera przez A. Sadowską.

Są to wypowiedzi

osób chorych, dotyczące ich pragnień wobec najbliższego oto-
czenia.

1. Zrozum moją chorobę.
2. Nie uważaj (nie twierdź), że wszystko jest w porządku.

www.alzheimer.pl

3. Odwiedzaj mnie. Nie trać ze mną kontaktu.
4. Nie traktuj mnie jak dziecko.
5. Ucz się o chorobie Alzheimera.
6. Traktuj mnie poważnie.
7. Znajdź czas na wysłuchanie mnie.
8. Nie przyglądaj mi się dziwnie.
9. Daj mi trochę przestrzeni.
10. Pozwól, bym robił to, co jeszcze robić mogę.
11. Nie poganiaj mnie.
12. Zrozum, że kiedy nie mogę dłużej robić tego, co do-

tychczas robiłem, to nie jest mi łatwo pogodzić się z
tym.

13. I na koniec, pamiętaj: ciągle jestem sobą. Ciągle ja - to

ja.

Joanna Gawrońska

Kilka uwag dla opiekuna osoby leżącej w
domu

Przedstawiamy podstawowe zasady dotyczące opieki na osobą, która nie
wstaje z łóżka przez dłuższy czas . Adresujemy je głownie do tych , którzy
po raz pierwszy pełnić będą taką funkcję. Opiekuńcżą.
I. Zachęcanie do samodzielności podczas zabiegów pielęgnacyjnych, pod-
czas ubierania się i spożywania posiłków
II. Skóra (szczególnie człowieka starego ) jest bardzo wrażliwa. Mogą po-
wstawać odparzenia i odleżyny. Należy więc :

•

nawilżać skórę kremem ( np.: Linomagiem ) : plecy, pośladki, łok-
cie, stopy,

•

delikatnie masować całe ciało,

•

oklepywać plecy i pośladki,

•

często zmieniać bieliznę osobistą i pościelową,

•

zmieniać pozycję leżącego co kilka godzin,

•

u osób otyłych stosować zasypki ( np.: Linomag, Pabiamid ) – u
kobiet pod piersiami , u wszystkich w pachwinach – po dokład-
nym umyciu i wysuszeniu całego ciała

•

myć codziennie całe ciało

•

zamontować „konik „ w nogach łóżka (uchwyt z bandaża sznurka
lub np.: prześcieradła ) umożliwiający osobie leżącej siadanie oso-
bie leżącej na samodzielne siadanie i zmianę pozycji.

III Zalecana dieta – lekkostrawna



jeśli chory nie może jeść sam należy go karmić łyżką w
pozycji siedzącej aby się nie zadławił,



jeśli chory ma kłopoty z połykaniem stałych pokarmów
można je zmiksować i podawać butelką ze smoczkiem o
dużym otworze

IV Gdy chory ma problemy ze snem, najlepiej :

•

dokładnie wywietrzyć pokój prze spaniem,

•

zapewnić choremu ciszę i spokój,

•

zorganizować czas wolny (np.: czytanie, rozmowa , ulubiona spo-
kojna muzyka, ćwiczenie pamięci, rozwiązywanie zagadek)

V Należy chorego zachęcać do choćby minimalnej aktywności :



ściskanie gumowej piłeczki,



przerzucanie kartek albumów lub kolorowych czasopism,



utrzymywanie kontaktu słownego jednocześnie z kontak-
tem wzrokowym ( mówić po woli i wyraźnie używając
prostych słów i krótkich zdań )Nie przekazywać zbyt
wielu informacji za jednym razem,



wymagać wykonywanie prostych czynności.

W przypadku gdy mamy problemy z utrzymaniem chorego w dobrym sta-
nię higienicznym , fizycznym lub psychicznym nie wahajmy się prosić o
poradę w swoim ośrodku zdrowia ( pielęgniarka środowiskowa, lekarz ro-
dzinny ) lub u terenowego pracownika socjalnego.

VII

Daniel Głowacki

Rehabilitacja niepełnosprawnych psychicznie i in-
telektualnie – wybrane zagadnienia

Złożoność problemów u chorych cierpiących na choroby psychiczne i upo-
śledzenie umysłowe jest bardzo szerokie. Przewlekła choroba, niepełno-
sprawność, ból i cierpienie, zaburzenie czynności poznawczych, umieszcze-
nie w zakładzie opieki, skrócenie przewidywanej długości życia są czynni-
kami, które należy indywidualnie rozpatrzyć przy planowaniu programu re-
habilitacji chorych. Chorzy Ci mają zaburzoną sferę dbania o swój wygląd,
higienę osobistą oraz nie wykazują wcale lub tylko w stopniu umiarkowa-
nym potrzebę ruchu. Co bezpośrednio wiąże się zaburzeniami i deformacja-
mi w obrębie narządu ruchu (nieprawidłowa postawa ciała).

Rehabilitacja to podtrzymywanie lub przywracanie sprawności

chorych metodami fizjoterapeutycznymi, terapii zajęciowej, sportem a także
przez aktywność społeczną.

Dobór ćwiczeń ma na celu opanowanie podstawowych czynności

życia codziennego. Muszą one być tak dobrane by stopień ich trudności był
możliwy do zrealizowania przez chorego. Zbyt trudne ćwiczenia ( złożone
ruchowo, z dużym obciążeniem) mogą prowadzić do nie wykonania ich
przez chorego, zniechęcenia i zaprzestania współpracy z prowadzącym reha-
bilitację. Ważnym elementem jest pokazanie i poinstruowanie chorego jak
powinien wykonać ćwiczenie oraz odpowiednie zmotywowanie ćwiczącego
do podjęcia wysiłku. Należy pamiętać, że jeśli chory nie chce z nami współ-
pracować to nie możemy go zmuszać „na siłę”.

Korzyści płynące z regularnej aktywności fizycznej to:



poprawa zdrowia psychicznego: regularne ćwiczenia mogą od-
grywać znaczącą rolę w leczeniu pewnych chorób psychicz-
nych, takich jak nerwica depresyjna i lękowa.

 zmniejszenie stresu i niepokoju.

 poprawa funkcji poznawczych.



kontrola motoryczna i wykonanie: aktywność fizyczna pomaga
zapobiec i opóźnić wystąpienie związanych z wiekiem zabu-
rzeń w wykonaniu ruchów, także ruchów precyzyjnych.

 zwiększenie integracji.

 wzmacnianie więzi społecznych i kulturalnych.

 utrzymanie dotychczasowych ról i zdobycie nowych.

Jednym z elementów rehabilitacji osób chorych psychicznie i z upośledze-
niem umysłowym jest sport. Dyscypliny sportowe są odpowiednio zmodyfi-
kowane do możliwości chorych. Sposób rywalizacji sportowej jest tak prze-
widziany, aby była zachowana równość szans dla każdego trenującego i
startującego na sukces a dzięki temu by zostało spełnione zadanie motywu-
jące każdego sportowca do dalszych treningów a przez to do dalszej rehabi-
litacji.
Celem aktywności ruchowej u osób chorych jest poprawa samooceny, socja-
lizacja, zapobieganie niesprawności ruchowej. Celem nadrzędnym tych za-
dań jest zapewnienie jak najlepszego funkcjonowania w społeczeństwie.

Wśród stanów, które praktycznie dyskwalifikują z zajęć ruchowych

i nie pozwalają na obciążenie jakimkolwiek wysiłkiem należy wymienić:
ostre zapalenie mięśnia sercowego, niewydolność krążenia, zawał serca,
ciężkie nadciśnienie tętnicze, ostre choroby płuc, ostre choroby nerek, ostre
choroby stawów, stosowanie terapii farmakologicznej (lekami, które wpły-
wają na odpowiedź organizmu na wysiłek).

VIII

Stanisław A. Średziński

Organizacja czasu wolnego – istotny składnik
opieki nad osobą niepełnosprawną.

Z pojęciem czas wolny

, a szczególnie z jego potocznym znaczeniem, spo-

tkał się chyba każdy. Osoba aktywna pełniąca wiele funkcji w życiu rodzin-
nym, zawodowym i społecznym najbardziej docenia jego wartość, bo prze-
cież czas wolny to: zajęcie, którym jednostka może się oddawać z własnej
chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swych wiadomości lub swe-
go kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu
społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych,
społecznych.

Ilość czasu wolnego oraz sposób jego wykorzystania jest indywidualną ce-
chą danej jednostki. Zależy on również od płci, statusu społecznego (im
wyższy status społeczny tym mniej czasu wolnego) oraz wielu innych czyn-
ników.
W przypadku dziecka, Kazimierz Czajkowski

określa czas wolny jako:

okres dnia, który pozostaje do jego wyłącznej dyspozycji po uwzględnieniu
czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrabianie lekcji,
niezbędne zajęcia domowe. Dawid R. Tauber dodaje również że

Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie na siebie przyjęte obo-
wiązki społeczne, na przykład pełnienie jakiejś funkcji w organizacji har-
cerskiej, prac w samorządzie szkoły, świetlicy, domu kultury itp.
Z. Skórzyński

wyodrębnił potrzeby ludzkie, które mogą być zaspokojone

w czasie wolnym dzieląc je na indywidualne i zbiorowe. Do potrzeb indy-
widualnych zaliczył:
- potrzebę odnowy ( regeneracji) sił fizycznych i psychicznych,
- potrzebę udziału w rozrywce i zabawie,
- potrzebę uczestnictwa ( konsumpcyjnego i kreatywnego) w wartościach i
treściach kultury,
- potrzebę otrzymywania i wymiany informacji ( m. in. podnoszenia kwali-
fikacji, zdobywania wiedzy)
- potrzebę refleksji i kontemplacji
Do potrzeb zbiorowych zaliczył:

Etymologię i genezę pojęcia czas wolny [prezentuje Antonina Kłoskowska w książce Kultu-

ra masowa. Krytyka i obrona. PWN Warszawa 1964 , rozdział Czas wolny w socjologicznej
perspektywie
Ciekawie omawia problem czasu wolnego Aleksander Kamiński w: Irena Borsowa i inni En-
cyklopedia Seniora, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986

definicja J. Dumazediera z 1960 roku , przyjęta przez UNESCO , cytat za : Dawid Roman

Tauber Pedagogika czasu wolnego. Zarys problematyki. Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastro-
nomii, Poznań 1998

tamże

•

potrzebę uczestniczenia w życiu małej grupy, stanowiącej często
grupę identyfikacji i pierwszy układ odniesienia,

•

potrzebę uczestniczenia w życiu rodzinnym i relacjach międzypo-
koleniowych,

•

potrzebę uczestniczenia w życiu społecznym zbiorowości danego
okręgu odniesienia (terytorialnej, zawodowej) itp.

•

potrzebę uczestniczenia w życiu publicznym regionu i kraju,

•

potrzebę uczestniczenia w problemach społecznych poza własnym
kręgiem odniesienia.

Jak podaje Dawid R. Tauber

: U osób niepełnosprawnych czas wolny na-

leży rozpatrywać z dwóch punktów widzenia – tych samych wartości co u
osób pełnosprawnych i dodatkowych, związanych z rodzajem i stopniem
ich upośledzenia.

1. Czas wolny osoby niepełnosprawnej i jej aktywność

Analizując pojęcie czasu wolnego, każdy opiekun z pewnością zauważy
różnicę w ilości tego czasu pomiędzy osobą aktywną zawodowo i społecz-
nie a osobą, która w wyniku niesprawności pozostaje pod opieką rodziny
albo przebywa w domu pomocy społecznej. Jeśli podopieczny jest na tyle
świadomy, że może wykonywać choćby najprostsze czynności to rodzina
nakłada na niego określone obowiązki np.: zamiatanie lub odkurzanie, obie-
ranie ziemniaków itp. W placówce opieki, gdzie istnieją określone przepisy
organizacji życia zbiorowego, utrudniające angażowanie mieszkańców do
niektórych prac, najczęściej do takich obowiązków należą : dbanie o własną
higienę, pranie i prasowanie osobistych rzeczy, sprzątanie pokoju, robienie
sobie zakupów itp. Jeśli jednak osoba jest mniej sprawna również i te czyn-
ności muszą być wykonywane przez innych. W rezultacie, obserwując jeden
dzień osoby niepełnosprawhnej w sytopniu znacznym, możemy stwierdzić,
że do jej obowiązków należy:

poddanie się koniecznym zabiegom higienicznym ( mycie,
golenie, zmiana odzieży, sprzątanie miejsca pobytu itp. –
wykonywane samodzielnie , po opieką albo przez opieku-
nów ),

samodzielne lub wspomagane spożywanie posiłków,

samodzielne lub wspomagane spożycie leków,

poddanie się zleconym zabiegom medycznym i rehabilita-
cyjnym,

tamże

inne, w oczach podopiecznego „obowiązkowe” działania
(jak np.: rozdział papierosów dla palaczy w domach po-
mocy społecznej )

Możemy zatem powiedzieć, że czas wolny osoby niepełnosprawnej to czas,
który pozostaje jednostce po wykonaniu wszystkich czynności obowiązko-
wych, tj. takich, które są konieczne dla higieny i zdrowia, porządku i este-
tyki itp., i który może być wykorzystany przez jednostkę na dobrowolne
działania zaspokajające jego wyższe potrzeby.
Istnieje wprost proporcjonalność pomiędzy stopniem niepełnosprawności
a ilością czasu wolnego – im większa niepełnosprawność, tym większy ob-
szar czasu do zagospodarowania.

Tak znaczna ilość czasu wolnego to bogactwo dla osób aktywnych, bo prze-
cież : Aktywność – to synonim życia, stały i dostosowany do możliwości da-
nej osoby wysiłek. Jest on warunkiem prawidłowego rozwoju, umożliwia
prowadzenie twórczego i harmonijnego życia, jest podstawą leczenia wielu
chorób, opóźnia procesy starzenia się. Jest to taki obszar działalności, któ-
ry daje człowiekowi szansę wyrażania siebie w formie dostępnej i bardzo
indywidualnej, określonej jego możliwościami, upodobaniami i zwyczaja-
mi.

W przypadku osób o mniejszej sprawności psychicznej, aktywność jest bar-
dzo uboga, czas wolny traci swe pozytywne wartości, stając się obszarem
nudy, nostalgii, a taki, może być przyczyną stresu i pogorszenia sprawności
lub nawet zdrowia. Równocześnie, osoba o mniejszej sprawności intelektu-
alnej nie jest często w stanie sama wyartykułować swoich potrzeb. W przy-
padku chorób psychicznych możemy spotkać się również z takimi sytuacja-
mi, gdy osoba dotąd aktywna, nagle popada w stan , w którym jej aktyw-
ność spada do minimum. Nie należy też zapominać, że w omawianych przy-
padkach nie tylko sama choroba ale również metody jej leczenia mogą mieć
wpływ na osłabienie aktywności, na co wskazywano w poprzednich roz-
działach.
Bez względu na przyczyny, praktyka wykazuje, że podopieczni w domach
rodzinnych jak i w domach pomocy społecznej wykazują następującą ak-
tywność :
Grupa 1
Brak aktywności – brak kontaktu z otoczeniem, obsługa w pełnym zakresie
pielęgniarskim.
Grupa 2

Lucyna Kozaczuk Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej- przewodnik metodyczny

Biblioteka Pracownika Socjalnego, INTERART, Warszawa 1995

Niska aktywność –podopieczny jedynie na krótką chwilę skupia uwagę na
wydarzeniach dziejących się wokół niego , nie potrafi ich do końca zrozu-
mieć lub pozostaje na nie obojętny, nie ocenia ich, nie komentuje.
Grupa 3
Bierne uczestnictwo –podopieczny uczestniczy w wydarzeniach na zasadzie
gapia, nie chce brać czynnego udziału np.: w zabawach, zajęciach ale obser-
wuje i komentuje wydarzenia, czasami dokonuje ich oceny ( ładne, fajne,
wesołe, brzydkie, smutne itd.). Skupienie uwagi jest nadal krótkotrwałe.
Grupa 4
Aktywne uczestnictwo –podopieczny aktywnie uczestniczy w wydarze-
niach, komentuje je, ocenia pod względem przydatności dla siebie, domaga
się określonych form, pomaga w ich realizacji ( np.: sprawy porządkowe).
Grupa 5 A
Wysoka aktywność – podopieczny aktywnie uczestniczy w planowaniu wy-
darzeń i realizacji zadań, jest twórcą nowych pomysłów, jest współtwórcą i
współorganizatorem określonych działań ,
W domach pomocy społecznej taki podopieczny pomaga w prowadzeniu
zajęć dla mniej sprawnych, na zewnątrz podejmuje działania mające w po-
zytywny sposób reprezentować oblicze placówki.
Grupa 5 B
( dotyczy głównie podopiecznych placówek stałej lub tymczasowej opieki )
Wysoka aktywność – mieszkaniec współtworzy grupy nieformalne, same
organizujące sobie czas wolny w placówce, w opozycji do form proponowa-
nych przez opiekunów. Aktywny poza placówką, nie utożsamia się z jej
społecznością .
Istnieją przykłady przechodzenia z jednej grupy do drugiej co jest podykto-
wane różnymi czynnikami np.: asymilacją społeczną, odnalezieniem atrak-
cyjnej formy aktywności, pogłębieniem choroby, przejściem do grupy nie-
formalnej itp.

.
W przypadku domu rodzinnego, opiekun znający podopiecznego od lat
może w sposób najprostszy określić jego potrzeby. Czasami jednak sam
ma problemy z uświadomieniem sobie jak ważna jest to sprawa. Nagminne
są przypadki gdy np: zapracowana matka niepełnosprawnego dziecka użala
się w gronie znajomych : „Umyte, wykarmione, w czystej pościeli i czego
ono jeszcze chce ? „ W tym przypadku konieczne jest korzystanie z odpo-
wiedniej literatury lub, z braku czasu czy możliwości intelektualnych opie-
kuna , skorzystanie z porady psychologa , pedagoga lub choćby przygoto-
wanego zawodowo opiekuna albo pielęgniarki środowiskowej.

Zagospodarowanie tak znacznych obszarów czasu wolnego, tam gdzie prze-
bywa duża ilość osób też nie jest sprawą prostą. Dopasowanie działań do
indywidualnych potrzeb każdej jednostki jest niemal niewykonalne. Nie
można również, szanując zasady dobrowolnego i godnego uczestnictwa, or-
ganizować określonych, obowiązkowych grup zadań z wyznaczonymi cela-
mi ogólnymi . Jedynym, jak się wydaje, słusznym sposobem uaktywniania
mieszkańców, jest tworzenie szerokiego wachlarza propozycji

systema-

tyczne jego modelowanie i przystosowywanie do stwierdzanych potrzeb
oraz docieranie z tymi propozycjami do wszystkich zainteresowanych.

2. Czas wolny a terapia zajęciowa i rehabilitacja

Organizując czas wolny mieszkańców domu pomocy społecznej nie może-
my zapominać o ścisłym związku tego pojęcia z terapią zajęciową i reha-
bilitacją.
Terapia zajęciowa to zdaniem K Milanowskiej

: ... pewne określone czyn-

ności o charakterze fizycznym i umysłowym, zlecone przez lekarza, a pro-
wadzone przez fachowców w danej dziedzinie, które mają na celu przywró-
cenie choremu sprawności fizycznej i psychicznej. Jest to więc leczenie za
pomocą pracy i zajecia. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych zdaniem A
Hulka

polega na : przywracaniu sprawności uszkodzonych organów jed-

nostki lub usprawnianiu jej funkcji, przygotowaniu jej do samodzielnego
radzenia sobie w życiu codziennym, do korzystania z różnych form kształ-
cenia, do wykonywania pracy oraz na stwarzaniu w środowisku społecz-
nym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków dla prawidłowego
funkcjonowania tej jednostki.

Jak z tego wynika terapia zajęciowa i rehabilitacja, zbieżne ze sobą na wie-
lu płaszczyznach działania niosą w sobie pewien element konieczności –
przymusu. W wielu przypadkach tak jest. Trudno bowiem inaczej trakto-
wać obowiązkowe masaże , codzienną gimnastykę dla otyłych czy bolesne
ćwiczenia usprawniające chore kończyny. Jednak wiele form terapii i reha-
bilitacji , szczególnie tych ogólnie usprawniających może być organizowane
tak by uczestnictwo było w nich dobrowolne i nosiło cechy zabawy, rozryw-
ki, tworzenia sztuki itp. W takim przypadku, w ramach takich działań niosą-

Pojęcia wachlarz propozycji używał Aleksander Kami ń ski omawiając projektowanie pro-

gramu zajęć wolnoczsowych w domach kultury

K. Milanowska Terapia zajęciowa PZWL, Warszawa 1965

za: Władysław Dykcik (red) Pedagogika specjalna , Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

1998

cych znamiona form wolnoczasowych, można tak programować zajęcia aby

pełniły one swoje terapeutyczne funkcje.

Czas wolny

Terapia
zajêciowa

bil

ita

cja

Wspólna

płaszczyzna działań podejmowanych w ramach terapii zajęciowej, reha-
bilitacji i organizacji czasu wolnego

Ogromne znaczenie czasu wolnego w rehabilitacji podkreśla Dawid R. Tau-
ber

podając m.in. cele jakie przyświecają rehabilitantom w organizowaniu

wolnoczasowych zajęć rekreacyjno - turystycznych :

stworzenie sposobności przeżywania zadowolenia z wy-
konywania określonych czynności i osiągnięć,

pomoc w kształtowaniu bardziej realnego obrazu samego
siebie,

wyrabianie odpowiednich form towarzyskich,

zachęcanie do posługiwania się zachowywanymi spraw-
nościami,

stworzenie sposobności do wykonywania takich czynno-
ści, które przyczynią się do postępu w uzyskaniu określo-
nej sprawności,

informowanie o ważnych sprawach życiowych,

stworzenie warunków do powtarzania podstawowych ćwi-
czeń podnoszących sprawność,

wyrabianie cech osobowości ułatwiających stosunki mię-
dzyludzkie

wyrabianie zamiłowania do rozrywki jako potrzeby życio-
wej i poprzez to włączanie się w normalne życie,

ułatwianie współdziałania z grupami społecznymi.

Jak z tego wynika, organizując właściwie czas wolny podopiecznego speł-
niamy wiele zadań o charakterze rehabilitacyjnym i terapeutycznym.

Dawid Roman Tauber Pedagogika czasu wolnego. Zarys problematyki. Wyższa Szkoła Ho-

telarstwa i Gastronomii, Poznań 1998

3. Czas wolny a rekreacja

Rekreacja to zespół społecznie akceptowanej, dobrowolnej aktywności
wolnoczasowej: ruchowej i intelektualnej, zakładający optymalne (samo-
dzielne lub wspomagane) uczestnictwo podmiotu w zabawie, a przez nią, w
dostępnych na tej płaszczyźnie przejawach życia społecznego.
Przedstawiona definicja przyjmuje za podstawowy cel rekreacji uczestnic-
two w przejawach życia społecznego. Jednakże w przypadku rekreacji fi-
zycznej, którą można byłoby trywialnie nazwać ruchem na świeżym powie-
trzu ma ona również inne, ogromnie ważne zadania. Ruch szczególnie u
osób, które z przyczyn psychicznych tracą swoją dotychczasową aktywność,
ma ogromne znaczenie. Halina Szwarc podaje

następujące skutki bezczyn-

ności ruchowej :

•

atrofia mięśni, zmniejszenie siły mięśniowej;

•

atrofia tkanek i narządów, zmniejszenie objętości serca;

•

osteroporoza, łamliwość kości;

•

obniżenie przemiany materii, upośledzenie biosyntezy białek mię-
śniowych;

•

zwiększenie wydalania wapnia, fosforu, potasu, sodu, azotu,
ujemny bilans wapniowy;

•

zmiany objętości płynów ustrojowych; zmniejszenie objętości
krwi krążącej i ogólnej ilości hemoglobiny, zmniejszenie objętości
płynu pozakomórkowego, a następnie także odwodnienie komór-
kowe;

•

zmniejszenie odporności swoistej i odporności nieswoistej ustro-
ju;

•

spadek wydolności fizycznej : zmniejszenie maksymalnej wydol-
ności płuc, zmniejszenie pojemności życiowej płuc, wzrost często-
ści skurczów serca w spoczynku i po wysiłku, zmniejszenie objęto-
ści wyrzutowej serca, zmniejszenie pojemności minutowej serca w
spoczynku i w czasie wysiłku, przedłużenie czasu restytucji i pro-
cesów odnowy.

Ponadto autorka dodaje że: Zmniejszona aktywność ruchowa oraz zbyt ka-
loryczne w stosunku do potrzeb organizmu odżywianie wywołują choroby
metaboliczne, takie jak cukrzyca, otyłość, miażdżyca i jej powikłania jak
choroba niedokrwienna, zawały mięśnia sercowego, wylewy krwi do mó-
zgu, zmiany miażdżycowe serca.

w: Kazimierz Dąbrowski (red.) Zdrowie Psychiczne , PWN, Warszawa 1979

Należy tu przypomnieć iż jednym z istotnych skutków ubocznych leczenia
chorób psychicznych jest właśnie otyłość

, którą zwalczać można głównie

poprzez ruchowe zabawy. Rekreacyjne uprawianie sporu ma również
ogromne znaczenie terapeutyczne. Wykształca pozytywne cechy psychiki ;
wytrwałość, dyscyplinę wewnętrzną, systematyczność, panowanie nad
sobą, silną wolę i energię.
Dlatego w domach pomocy społecznej i innych placówkach opiekuńczych
niezbędnym jest organizowanie form rekreacyjnych taki jak np.:

drużyny sportowe ( pika nożna, tenis stołowy, lekkoatletyka, pły-
wanie itp.)

gry i zabawy ruchowe ( przy okazji organizowanych festynów i za-
baw )

turystyka i krajoznawstwo ( rajdy, wycieczki, biwaki )

gimnastykę rekreacyjną

siłownię ( z indywidualnym programem ćwiczeń )

Wszystkie wymienione propozycję to wyraźne przykłady aktywności wol-
noczasowej .
W przypadku opieki indywidualnej , koniecznym jest nawiązanie współ-
pracy z placówkami specjalistycznymi tworzącymi integracyjne formy ak-
tywności rekreacyjnej lub tworzenie takich form w środowisku najbliższe-
go otoczenia z udziałem innych niepelnosprawnych i sąsiadów - wolonta-
riuszy

4. Czas wolny a integracja społeczna
Pojecie integracja, często nadużywane, budzi wiele pytań dotyczących ak-
tywności osoby niepełnosprawnej w dążeniu do społecznego równoupraw-
nienia.
W pedagogice specjalnej

integracja wyraża się w takim wzajemnym sto-

sunkiem pełno i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same
prawa (...,) i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki
maksymalnego wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc osobie
niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu
może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnospraw-
nej – życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu
wolnego, aktywności społecznej, politycznej itp.
Jak z tego wynika integracja to określony fakt społeczny, obraz stosunków
pomiędzy osobą niepełnosprawną a społeczeństwem. Ale przecież ten sto-

zobacz : Rozdział I niniejszej publikacji

Władysław Dykcik (red) Pedagogika specjalna , Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

1998

sunek ulega systematycznym zmianom, przeobrażeniom , które nie wystę-
pują samoistnie lecz są wynikiem określonych działań ludzkich. Społeczeń-
stwo nie musi podejmować takich działań, muszą je natomiast podejmować
te osoby, które nie znajdują w nim właściwego dla siebie miejsca czyli oso-
by niepełnosprawne, ich opiekunowie oraz inne grupy przyjmujące za cel
pracę na rzecz integracji.
Władysław Dykcik podkreśla

: Celem integracji jako ruchu społecznego i

edukacyjnego zarazem jest przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym,
izolacyjnym, nieakceptowania stygmatyzacji, nietolerancji i dyskryminacji
osób upośledzonych jako zjawisk społecznych, które nie mieszczą się w no-
woczesnej kulturze humanistycznej.
Dlatego w pracy opiekuńczej konieczna jest inna koncepcja pojęcia inte-
gracja obejmująca ten właśnie rodzaj aktywności. A zatem możemy powie-
dzieć że :
Integracja – to nie tylko określony , istniejący fakt społeczny, ale, samo-
dzielne lub wspomagane, dążenie jednostki, poprzez jej, samodzielną lub
wspomaganą, aktywność, do akceptacji i równouprawnienia w środowi-
sku najbliższego otoczenia ( integracja wewnętrzna ), w środowisku osób
niepełnosprawnych (integracja środowiskowa) i w społeczności lokalnej
(integracja ogólnospołeczna)
Podział na trzy różne środowiska jest nie tylko wynikiem specyfiki domu
pomocy społecznej. Osoba niepełnosprawna, trafiając do takiej placówki z
rodzinnego domu, musi zasymilować się ze społecznością złożoną z miesz-
kańców i pracowników, zdobyć określone miejsce w hierarchii tej społecz-
ności, co w przypadku osób z problemami psychicznymi nie jest sprawą
prostą i najczęściej wymaga ogromnej pomocy opiekuna. Musi on pomóc
podopiecznemu zaprezentować wszystkie najlepsze cechy , które zjednają
mu przyjaciół, zapewnią szacunek i ugruntują pozycję. W środowisku naj-
bliższego otoczenia jakim jest dom rodziny, układy sąsiedzkie we wspól-
nym domu, na wspólnej ulicy, problemy znalezienia godnego miejsca
dla podopiecznego to równie trudny albo nawet trudniejszy do rozwią-
zania problem.
Osoby niepełnosprawne to ogromna rzesza ludzi o różnych problemach, i
rodzajach niesprawności. I w tym środowisku, zaznaczają się tendencje do
segregacji grup mniej sprawnych, oddzielania niesprawności fizycznej od
niesprawności umysłowej itp. A przecież tylko silnie związane ze sobą śro-
dowisko może przeciwdziałać skutecznie społecznej izolacji i innym nega-
tywnym zjawiskom. Dlatego właśnie, w działaniach na rzecz integracji, wy-
rugowanie negatywnych zjawisk rozbijających solidarność i tożsamość, jest
zadaniem pierwszoplanowym. W tym celu organizuje się wiele spotkań śro-

tamże

dowiskowych, gdzie podczas zabawy prezentuje się wzajemnie dokonania,
gdzie rodzą się przyjaźnie i sympatie i gdzie rodzi się świadomość wspólno-
ty losu i potrzeby dialogu z całym społeczeństwem.
Tak przygotowane środowisko osób niepełnosprawnych może dopiero za-
prezentować się właściwie osobom pełnosprawnym, udowadniając że upo-
śledzenie niektórych funkcji życiowych nie może być podstawą do społecz-
nego odrzucenia. Wspólna zabawa, prezentacja osiągnięć, udział przedsta-
wicieli w życiu społecznym to tylko niektóre drogi do tego celu.
We wszystkich tych przypadkach wszelkie formy wolnoczasowe są idealną
płaszczyzną dla działań na rzecz integracji.

5. Amatorski ruch artystyczny. Pracownie. Koła zainteresowań.

Słowo amator w rozumieniu potocznym nabiera cech negatywnych, jest sy-
nonimem czegoś nie do końca zrobionego dobrze (amatorszczyzna) czy oso-
by nie do końca łączącej wiedzę i umiejętności z podejmowanym działa-
niem. A przecież amator to miłośnik, człowiek którego zamiłowanie do da-
nego kierunku działania powoduje zdobywanie wiedzy i umiejętności, po-
trzebnych do jego realizacji. Możemy spotkać się z przykładami złych fa-
chowców i profesjonalnie działających amatorów. Jedynym kryterium, któ-
re należy przyjąć to osiąganie korzyści materialnych z określonego działa-
nia. Amator (miłośnik) działa dla przyjemności a nie dla pieniędzy, choć i
jemu czasami zdarza się osiągnąć takie korzyści.

Amatorski ruch artystyczny to jedna z podstawowych form aktyw-

ności wolnoczasowej człowieka. Ma ona również niebagatelne znaczenie w
terapii osób niepełnosprawnych. Istotę tych zadań najzwięźlej precyzuje
Antoni Kępiński

Nie chodzi tu o formalną terapię zajęciową w rodzaju plecenia koszyków,
czy robienia ozdóbek i świecidełek, ale o taką, w której chory może realizo-
wać swoje tendencje twórcze. Jeden chory lubi pisać, inny rysować czy
malować, inny znów majsterkować itd.; należy te skłonności i zaintereso-
wania chorego podsycać i stworzyć mu możliwości pracy w tym co go inte-
resuje. Należy też dążyć do wzmocnienia wiary chorego we własne możli-
wości tj. akceptować jego twórczość, urządzać wystawy, prowadzić wspólne
dyskusje nad „ dziełem” chorego. Kwestia akceptacji „dzieła” jest ważna
dla każdego człowieka i wiadomo, jak jej brak może działać traumatyzują-
co, Szczególnie ważna jest ona w schizofrenii, gdy chory czuje się przez
świat społeczny odrzucony i niepotrzebny.
Można jedynie dodać, ze wspomniane przez pana profesora „dzieła” są czę-
sto faktycznymi dziełami sztuki a tendencja do samorealizacji i kompensacji

A Kępiński Schizofrenia , wyd. III, PZWL, W-wa 1979

przez twórczość artystyczną dotyczy wszystkich ludzi, bez względu na sto-
pień ich sprawności.
Amatorski ruch artystyczny, może mieć wiele kierunków :

teatr , taniec, pantomima,

muzyka

plastyka ( malarstwo, rysunek , grafika, gobelin, rzeźba. inne )

rzemiosło artystyczne ( galanteria drewniana, skórzana, sztukateria
i inne)

fotografia i film ( video )

poezja, literatura

Wszystkie te kierunki dają wiele możliwości skupienia wokół opiekuna (in-
struktora ) znacznej ilości osób i powierzenia im zadań zgodnych z możli-
wościami i zainteresowaniami. W teatrzyku np. jedni mogą tworzyć grupę
teatralną (aktorzy, statyści ) inni mogą uczestniczyć w przygotowaniach re-
kwizytów, dekoracji i kostiumów. Wspólne dzieło i wspólny sukces to rów-
nież ogromna wartość terapeutyczna i integracyjna. W przypadku plastyki ,
rzemiosła artystycznego i fotografii należy w placówce i poza nią organizo-
wać wystawy; w przypadku filmu – przeglądy ; w przypadku twórczości lite-
rackiej, konieczne jest prowadzenie amatorskiej działalności wydawniczej
oraz organizacja wieczorów poetyckich.
W tym względzie opiekun rodzinny może korzystać z rozległej pomocy ze
strony stowarzyszeń, placówek kulturalno – opiekuńczych, placówek opie-
ki, które regularnie organizują, wszelkiego rodzaju pokazy i przeglądy.
Podobnie znaczenie mają również koła ( zespoły ) zainteresowań do których
można zaliczyć np.:

koło miłośników książki

koło filatelistyczne,

koło miłośników samochodów ( w oparciu o foldery zdobywane
przez mieszkańców i opiekunów ),

koło smakoszy ( herbaty, kawy, naleśników, itp. ),

koło miłośników krzyżówek,

koło miłośników filmów,

koło miłośników przyrody,

inne

Koła nie muszą być sformalizowane. Tam gdzie jest to zbędne lub niemożli-
we nie trzeba powoływać samorządu a jedynie wyznaczyć termin i miejsce
spotkań oraz opiekuna tej formy pracy. Koła takie istnieją w wielu placów-
kach a sprawni opiekunowie mogą tworzyć je sami jako integracyjną for-
mę podwórkowej aktywności.

W domach pomocy społecznej dobrym rozwiązaniem przy realizacji zadań
wolnoczasowych jest tworzenie pracowni. Nie chodzi tu o wygospodarowa-
nie pomieszczeń oddzielnych dla każdej z form ale o określenie dokładnie
miejsca i czasu realizacji . Np.: w jednym pomieszczeniu funkcjonuje pra-
cownia plastyczna (poniedziałki, środy, piątki ), pracownia stolarska ( wtor-
ki ) i pracownia rzeźby (czwartki ) . W ten sposób, zainteresowani określoną
dziedziną działalności wiedzą dokładnie kiedy mogą uczestniczyć w zaję-
ciach a prowadzący te zajęcia może dokładnie przygotować pomieszczenie
do ich realizacji.
Tworzone są miejsca gdzie mieszkaniec może realizować swoje indywidu-
alne potrzeby , taki jak :

kawiarenka ( spotkania towarzyskie, czytanie prasy, karty )

świetlica z biblioteczką ( korespondencja z rodziną, czytanie prasy,
czytanie literatury popularno naukowej, korzystanie z biblioteczki
podręcznej, gry planszowe, karty itp. )

do takich miejsc należy również kaplica, która znajduje się w każ-
dej placówce

Ponadto istnieje potrzeba organizacji innych form adresowanych do wszyst-
kich mieszkańców placówki opiekuńczej jak też np: do integracyjnej gru-
py podwórkowej. Do tych form należą:

Popisy artystyczne zespołów z zaprzyjaźnionych , przedszkoli, szkół
lub innych placówek opieki,

Kino Fajnych Filmów (zbiorowe oglądanie popularnych kome-
dii, fabularnych bajek itd. )

Kino Wspomnień (zbiorowe oglądanie starych reportaży i fil-
mów opracowywanych w pracowni audiowizualnej, lub pod-
czas wakacji, imprez rodzinnych i innych )

Dyskoteki lub wieczorki taneczne,

Festyny

Inne w/g. stwierdzonych potrzeb.

Moda, znużenie i inne czynniki powodują że jedne formy pracy są modyfi-
kowane i dostosowywane do nowych potrzeb inne znikają z wachlarza pro-
pozycji a na ich miejsce tworzy się nowe, wzbudzające ciekawość i prowo-
kujące do większej aktywności

Izabela Warzecha

Placówki kulturalno – oświatowe współpracu-
jące z opiekunami osób niepełnosprawnych

Jeszcze dziesięć lat temu działania pomocowe w pracy z osobami niepełno-
sprawnymi można było określić cytatem z popularnej piosenki : jedyna co
mam to złudzenia, że mogę mieć własne pragnienia – pragnienia by zmie-
nić coś w codziennym życiu. W łodzi jest około 70 tysięcy osób o różnym
typie niepełnosprawności a wśród tej rzeszy ogromna grupa osób posiada
różne zdolności artystyczne. Osoby te chcą się spotykać z innymi o pokrew-
nych zainteresowaniach. My – instruktorzy z domów kultury staramy się by
nasze placówki były miejscem gdzie obok działalności statutowej będą re-
alizowane równie takie zadania jak :
- integracja środowiskowa i ogólnospołeczna osób niepełnosprawnych,
- organizacja zajęć będących uzupełnieniem terapii i rehabilitacji psychicz-
nej, osobowościowej i twórczej.
By realizować te zadania konieczne stało się przystosowanie budynków i
w miarę możliwości zniwelowanie barier architektonicznych.
Wśród propozycji kierowanych do tej grupy odbiorców najważniejsze to



- spotkania ze znanymi i lubianymi aktorami, którzy po krótkich
występach rozmawiali z uczestnikami o ich życiu,



- wystawy prac plastycznych wykonywanych przez osoby niepeł-
nosprawne- podopiecznych domów dziennego i całodobowego po-
bytu, warsztatów terapii zajęciowej i stowarzyszeń i fundacji,



- konkursy plastyczne np.: z Pocztą Polską na projekt znaczka lub
pocztówki,



- turnieje gier planszowych lub karcianych,



- spotkania z poezją i muzyką ( integracyjne koncerty prezentujące
poezję niepełnosprawnych w oprawie muzyki klasycznej )



- imprezy tanecznne, podczas których prezentowane są różne style
tańca towarzyskiego,



- imprezy integracyjne dla przedszkolaków ( dzieci niepełno-
sprawne i sprawne )



mprezy plenerowe , spartakiady podczas których zmagania w dys-
cyplinach parasportowych i prezentacje estradowe łączą ludzi w
grupy wspólnego działania,



spotkania z lekarzami różnych specjalności oraz rozmowy o cho-
robach prowadzących do niepełnosprawności

Podaję na przykładzie Centrum Kultury Młodych w Łodzi



koncerty dla seniorów, podczas których prezentowane są grupy ar-
tystyczne niepełnosprawnych,



spotkania z przedstawicielami urzędów i instytucji, podczas któ-
rych udzielane są informacje i porady dotyczące spraw osób niepeł-
nosprawnych



tworzenie integracyjnych grup amatorskiego ruchu artystycznego
(np .: taniec ludowy, taniec towarzyski, teatrzyk, kabaret, itp. )



edukacyjne spotkania i warsztaty dla uczniów i studentów osób
niepełnosprawnych - przyszłych opiekunów,



współpraca z wieloma stowarzyszeniami, fundacjami działającymi
na rzecz osób niepełnosprawnych, współorganizacja działań z in-
stytucjami i placówkami opieki

Wszystkie te działania wymienione tu przykładowo sprawiają że pla-
cówka taka jak dom kultury czy klub osiedlowy może być dla opieku-
nów osób niepełnosprawnym bardzo istotnym pomocnikiem w terapii i
rehabilitacji na zasadzie wolnoczasowej aktywności. Należy jedynie
śledzić program poszczególnych placówek i wybierać z ich propozycji
te, które zaspokajają potrzeby podopiecznego na potrzeby

XII

Wiesława Piasta

Biblioteki współpracujące z opiekunami
osób niepełnosprawnych.

Biblioteki są otwarte dla wszystkich

, także dla tych którzy z powodu cho-

roby psychicznej lub upośledzenia umysłowego mają trudności w życiu co-
dziennym. To tu mogą przyjść sami, w towarzystwie opiekunów lub też
opiekunowie mogą pełnić rolę pośredników między chorymi a biblioteką.
Co biblioteka może zaoferować tej grupie użytkowników ?
Przede wszystkim bogaty księgozbiór z uwzględnieniem książek posze-
rzających wiedzę o rodzajach niepełnosprawności, czy to z zakresu medy-
cyny, psychologii , pedagogiki , czy propagujących godne i radosne życie
pomimo piętna choroby i upośledzenia. Wiadomo, że każdy może liczyć na
aktywną pomoc bibliotekarza przy wyborze poszukiwanych książek.
Dla czytelników niedowidzących we wszystkich placówkach bibliotecz-
nych wydzielono półki z książkami z dużym drukiem. Natomiast osoby nie-

Pisane w oparciu o działalność Miejskiej Biblioteki Publicznej Łódź -

Górna

widome mają szansę zapoznania się z literaturą poprzez wypożyczanie kaset
magnetofonowych, zwanych "książkami mówionymi".
Biblioteka stwarza możliwości organizowania spotkań z terapeutami i or-
ganizatorami czasu wolnego osób niepełnosprawnych. Metoda przybliżania
i przez to poznawania problemów ludzi niepełnosprawnych daje rezultaty -
już na spotkaniach zaobserwowano korzystne zmiany w sposobie patrzenia i
traktowania "inności".
Biblioteki to świetne miejsce do popularyzowania indywidualnych osią-
gnięć osób niepełnosprawnych w sferze artystycznej. Wystawy takich prac
cieszą się ogromnym powodzeniem, a ich organizatorzy mają satysfakcję
widząc radosne twarze niepełnosprawnych artystów, ich rodziców i opieku-
nów.
Usunięcie barier architektonicznych i przystosowanie bibliotek do potrzeb
osób niepełnosprawnych uczyniło te placówki dostępnymi dla ludzi na wóz-
kach inwalidzkich. Równocześnie w dużych miastach spotkamy się z bi-
bliotekami specjalistycznymi jak choćby Biblioteka Polskiego Związku
Niewidomych wyposażona w ogromny księgozbiór pisany Braille`m
Biblioteki zawsze służą pomocą osobom niepełnosprawnym i ich opieku-
nom .Aby się o tym przekonać wystarczy odwiedzić jedną z nich . Zapra-
szamy.

Urszula Wasik

Nasz podopieczny w placówce opieki - wy-
brane zagadnienia

Opieka rodzinna, szczególnie rodziców wobec dzieci nie może trwać
wiecznie. Przychodzi chwila gdy siły odmawiają posłuszeństwa i zawanso-
wani w wieku rodzice , nie mogąc liczyć na innych członków rodziny, z
rozdartym sercem szukają wyspecjalizowanej placówki, która zaopiekuje się
ich dzieckiem. Placówką, która oferuje taką opiekę przez 24 godziny jest
dom pomocy społecznej

Obszar działalności domów pomocy społecznej określa Rozporządzenie Mi-
nistra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 września 2000 r. z później-
szymi zmianami. Rozporządzenie to dzieli domy ze względu na czas pobytu
na stałego i okresowego pobytu, oraz ze względu na stan zdrowia na domy
dla : osób starych, osób przewlekle somatycznie chorych, dorosłych niepeł-
nosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelek-

Pisane w oparciu o działalność Domu Pomocy Społecznej przy ul. Pod-

górnej w Łodzi

tualnie, osób przewlekle psychicznie chorych, osób niepełnosprawnych fi-
zycznie

W praktyce nie zawsze zachowana jest forma domu o jednym profilu. Do-
tyczy to głównie osób niepełnosprawnych intelektualnie i przewlekle psy-
chicznie chorych.
Strukturę organizacyjną i szczegółowy zakres zadań domu określa opra-
cowany przez dyrektora domu regulamin organizacyjny, przyjęty przez za-
rząd jednostki samorządy terytorialnego (...) W regulaminie organizacyj-
nym określa się nazwę, siedzibę, typ domu, organizację i szczegółowe za-
sady działania

. Organizacja domu , zakres i poziom usług świadczonych

przez dom powinny uwzględniać w szczególności wolność, intymność, god-
ność i poczucie bezpieczeństwa mieszkańców domu oraz stopień ich fizycz-
nej i psychicznej sprawności

Do domu pomocy społecznej trafiają np.: osoby, które wskutek

choroby somatyczne czy psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie są
zdolne do zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb życiowych i nie
mają możliwości korzystania z pomocy innych osób.

Osoba chora psy-

chicznie lub upośledzona umysłowo kierowana jest do takiej placówki na
wniosek rodziny, placówki pomocy społecznej czy szpitala. Może być kie-
rowana do takiej placówki na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego,
wtedy gdy: ...nie wyraża zgody na skierowanie do domu lub nie wyraża na
to zgody przedstawiciel ustawowy, a brak opieki zagraża jej życiu...

Do domu trafiają więc osoby w pełni praw obywatelskich lub ubezwłasno-
wolnione, osoby wywodzące się z rodzin patologicznych o niskim poziomie
intelektualnym i osoby posiadające różny poziom wykształcenia , którym
choroba nie pozwala samodzielnie funkcjonować w środowisku. Pobyt w
domu pomocy społecznej jest czasami wybawieniem od głodu, nędzy czy
tułaczki, ale i czasami niezawinioną tragedią zrywania więzi rodzinnych i
sąsiedzkich, więzi ze środowiskiem czy miejscowością. Zawsze niesie ze
sobą konieczność zmiany dotychczasowego trybu życia, przystosowania się
do nowych zasad funkcjonowania, odnalezienia swojego miejsca w nowej
zróżnicowanej i nieznanej społeczności.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Spraw Socjalnych z dnia 15 września 2000r w sprawie

domów pomocy społecznej

Tamże – paragraf 4,1

Tamże – paragraf 4,2

Rozporządzenie Ministra Pracy i Spraw Socjalnych z dnia31 lipca 1995 roku w sprawie

szczegółowego sposobu działania w sprawach przyjęcia do domu pomocy społecznej oraz
wypisania z domu pomocy społecznej osoby chorej psychicznie i upośledzonej umysłowo –
znajduje się w Biblioteczce Metodycznej

Tamże

Jakkolwiek, w nomenklaturze opieki społecznej istnieje określona

specjalność – opiekun to jednak należy tu podkreślić że w domu pomocy
społecznej opiekunem jest każdy pracownik tej placówki. Wyspecjalizo-
wane grupy pracowników np. : pielęgniarki, opiekunowie, terapeuci i reha-
bilitanci, pracownicy socjalni itp. nie mogą przecież wykonywać poprawnie
swoich zadań bez nawiązania więzi z podopiecznymi. Więzi te zawsze no-
szą w sobie cechy działań opiekuńczych. To samo dotyczy całej kadry ad-
ministracyjno - porządkowej. Placówka, słusznie określona mianem domu
to zbiór ludzi, między którymi zachodzą określone interakcje, tworzą się
określone więzi emocjonalne, sympatie. Każdy pracownik, w każdej chwili
może stać się powiernikiem, przyjacielem, każdy może wzbudzić zaufanie
któregoś z mieszkańców, czasami większe niż którykolwiek z przedstawi-
cieli wyspecjalizowanej kadry. Podejmując pracę w domu pomocy społecz-
nej, należy zdawać sobie z tego sprawę, być przygotowanym na to, że
wszystkie stanowiska od pracownika fizycznego po dyrektora placówki łą-
czy jedno : obowiązek świadczenia usług opiekuńczych wobec swoich
mieszkańców.

Na wyspecjalizowanej kadrze domu spoczywa jeszcze jeden obo-

wiązek. W celu określenia indywidualnych potrzeb mieszkańca domu
oraz zakresu świadczonych usług (...) dom powołuje zespoły terapeutyczno
– opiekuńcze składające się ze specjalistów zatrudnionych w domu. (...)
Do zadań zespołu (...) należy w szczególności opracowanie indywidual-
nych planów wspierania mieszkańców oraz wspólna z mieszkań-
cami domu ich realizacja. Działania wynikające z indywidualnego planu
wspierania mieszkańca koordynuje pracownik domu zwany” pracowni-
kiem pierwszego kontaktu” wskazany przez mieszkańca domu , jeżeli wy-
bór ten jest możliwy ...”

Realizacja indywidualnego planu wspierania wy-

maga stałej współpracy wszystkich pracowników placówki.

Zakres opieki.

Zakres opieki nad mieszkańcem w DPS sprowadza się do:

udzielania pomocy w zakresie potrzeb bytowych / mieszkanie, wy-
żywienie, odzież, utrzymanie czystości /

usług opiekuńczych / udzielaniu pomocy w podstawowych czynno-
ściach, pielęgnacji, załatwianiu spraw osobistych /

Rozporządzenie Ministra Pracy i Spraw Socjalnych z dnia 15 września 2000 r. w sprawie

domów pomocy społecznej

działań wspomagających / udział w terapii zajęciowej, aktywizacja
mieszkańca, zaspokojenie potrzeb religijnych i kulturowych, utrzy-
manie kontaktu z rodziną i środowiskiem itp. /

DPS zapewnia swoim mieszkańcom stałą, całodobową opiekę sprawowaną
w sposób profesjonalny.
Oferowana opieka może wspomagać rozwój i działanie mieszkańca lub je
ograniczyć. Nadmierna opieka doprowadza do ograniczenia aktywności
mieszkańca , natomiast opieka pobudzająca jego aktywność, czyni go
współodpowiedzialnym za swój los.
Planując właściwą opiekę nad mieszkańcem nie należy mylić jej z nadopie-
kuńczością. Jest to postawa nadmiernie chroniąca, która powoduje, że
mieszkaniec staje się coraz mniej samodzielny a coraz bardziej roszczenio-
wy. Jego wymagania i agresja rosną, czemu towarzyszy ustawiczne niezado-
wolenie i malkontenctwo. Granica między prawidłową opieką a patologicz-
ną nadopiekuńczością jest nieostra i łatwa do przekroczenia.
Negatywnym zjawiskiem w opiece nad mieszkańcem jest unikająca lub od-
trącająca mieszkańca, postawa opiekuna. Opiekun jest obojętny na proble-
my mieszkańca, unika go i panuje miedzy nimi chłód uczuciowy. Taka po-
stawa powoduje, że mieszkaniec odpowiada nieufnością, dystansowaniem
się, bojaźliwością i nieposłuszeństwem.
Nie oczekuje się od opiekuna żeby na siłę kochał mieszkańca lecz żeby wy-
tworzyły się pomiędzy nimi poprawne związki uczuciowe.
Opieka w DPS polega na świadczeniu mieszkańcom określonych usług:

pielęgnacyjnych

zdrowotnych

rehabilitacyjnych

terapeutycznych

socjalnych

religijnych

edukacyjnych

Rozpoznanie rodzaju opieki , której mieszkaniec potrzebuje to jedno z pod-
stawowych zadań zespołu opiekuńczo-terapeutycznego.
Mieszkańcy DPS mogą wymagać opieki w stopniu:

minimalnym, istota tej opieki polega na stymulowaniu, czyli po-
budzaniu aktywności mieszkańca poprzez organizowanie jego naj-
bliższego środowiska

umiarkowanym, istota tej opieki polega na kontrolowaniu wyko-
nania różnych czynności. Jest ona odpowiednia dla mieszkańców,
którzy sami nie są w stanie zadbać o siebie i wymagają przede
wszystkim dopilnowania i nadzoru

znacznym, istota opieki polega na wspieraniu kogoś, kto bez po-
mocy nie jest zdolny do właściwej aktywności

intensywnym, istotą opieki jest wyręczanie prawie we wszystkich
czynnościach. Mieszkańcy są całkowicie zdani na personel i od
niego uzależnieni.

Pracownik pierwszego kontaktu

Pracownik Pierwszego Kontaktu (PPK) to osoba wybrana spo-

śród personelu zatrudnionego w Domu. Jego głównym zadaniem jest ochro-
na prywatności mieszkańca i wspieranie go w trudnych sytuacjach. Jest on
łącznikiem pomiędzy mieszkańcem a zatrudnionym w Domu personelem
specjalistycznym. Ma pod opieką kilku mieszkańców, dla których opraco-
wuje indywidualne plany opieki.
Pracownik Pierwszego Kontaktu staje się:

koordynatorem realizacji indywidualnego planu opieki dla danego
mieszkańca

rzecznikiem interesów mieszańca

doradcą mieszkańca

indywidualnym opiekunem.

Jest to dodatkowa funkcja pracownika, /a nie stanowisko/ nakładająca na
niego dodatkowe obowiązki, które nie wiążą się z dodatkowymi pieniędzmi.
Zjawiskiem korzystnym po wprowadzeniu funkcji PPK jest:
dla mieszkańca:

- przejście do traktowania mieszkańca w sposób podmiotowy, a nie
przedmiotowy

dla personelu:

bardziej widoczne efekty pracy,

zbudowanie związku z którego obie strony czerpią korzyści emo-
cjonalne,

lepsza organizacja pracy,

bardziej przyjazna atmosfera.

Pracownicy DPS mają różny kontakt z mieszkańcami. Bezpośrednio z
mieszkańcami stykają się: opiekunowie, pielęgniarki, pracownicy socjalni,
terapeuci, rehabilitanci. Pracownicy administracji i obsługi mają z nimi naj-
częściej kontakt pośredni. Czas trwania kontaktu nie musi wpływać na jego
głębokość, gdyż nawet przebywając ze sobą w sposób ciągły można utrzy-
mywać ze sobą kontakt powierzchowny.

na podstawie: Zbigniew Tarkowski Zarządzanie i kierowanie domem pomocy społecznej,

ORATOR, Lublin 1998

Podstawową jednostką organizacyjną w DPS jest grupa / oddział /. W kil-
kunastoosobowej grupie mieszkańców z pewnością dominuje kontakt gru-
powy w związku z czym, to właśnie PPK ma zapewnić mieszkańcowi ten
najbardziej optymalny dla człowieka kontakt indywidualny.
Kontakt opiekuńczy pomiędzy pracownikiem a mieszkańcem służy do reali-
zacji celów. Jest więc kontaktem stałym i długotrwałym w przeciwieństwie
do kontaktu terapeutycznego, który jest okresowy i sporadyczny, a słu-
ży do realizacji celów terapii.
Reasumując można powiedzieć, że kontakt jest złożonym zjawiskiem psy-
chologicznym, który decyduje o efektywności i skuteczności opieki i terapii.
Dobierając pracownika pierwszego kontaktu dla mieszkańca musimy pamię-
tać, że bez uzasadnionych przyczyn nie powinien On być zmieniany. Jest to
związek, który jeżeli powstał za obopólną zgodą powinien trwać na dobre i
złe. Takie podejście gwarantuje nam autentyczność i powodzenie takiego
związku.

Nazewnictwo Pracownik Pierwszego Kontaktu (PPK) może być zastą-
pione terminem Opiekun Indywidualny /OI/, który jest terminem bardziej
zgrabnym stylistycznie. Można je stosować zamiennie.
OI łączy ze sobą funkcje rzecznika i doradcy i w zależności od stanu miesz-
kańca jedna z tych funkcji może przeważać np.

mieszkaniec głęboko upośledzony ; OI jest przede wszystkim rzecz-

nikiem interesów mieszkańca,

mieszkaniec w miarę sprawny i zaradny; OI stara się być jego do-
radcą co nie oznacza , że nie jest rzecznikiem jego interesów.

Każdy mieszkaniec ma prawo mieć PPK, niezależnie od swojego stanu i za-
chowania. Stan zdrowia wpływa na to czy mieszkaniec uczestniczy świado-
mie w wyborze PPK, czy też zostaje on dla niego wybrany.
PPK może odmówić wykonania prośby mieszkańca, jeżeli mieszkaniec
może ją zrealizować sam. Jest to osoba przede wszystkim aktywizująca
swoich podopiecznych, a nie ich wyręczająca. Koordynuje realizację planu
opieki indywidualnej, a wszelkie nieprawidłowości, zgłasza niezwłocznie do
wyznaczonych specjalistów.

INDYWIDUALNY PLAN OPIEKI

Planowanie jest nieodłączną częścią naszego życia. Planowanie opieki w
DPS pozwala spojrzeć na każdego mieszkańca w sposób indywidualny i
wymusza również na nas takie jego traktowanie.
Indywidualny plan opieki, to warunek dobrze zrealizowanej opieki.

Obowiązek tworzenia IPO prowadzi do:

indywidualnego spojrzenia na każdego mieszkańca

wspólnych, jednakowych oddziaływań całego personelu na miesz-
kańca

bardziej skutecznego opiekowania się mieszkańcem

współpracy personelu.

Jest to dokument prowadzony przez osobę PPK , zawierający: podstawowe
informacje o mieszkańcu, jego upodobaniach i przyzwyczajeniach oraz ty-
godniowy harmonogram zajęć mieszkańca ze specjalistami. W harmonogra-
mie odnotowane są efekty ich pracy oraz aktualny stan zdrowia i samopo-
czucia mieszkańca.
IPO jest korygowany na bieżąco pod kątem zainteresowań i możliwości
mieszkańca, a także chęci do wykonywania określonych zajęć.
IPO ma za zadanie podnieść efektywność opieki, bowiem każda osoba zaj-
mująca się danym mieszkańcem, będzie wiedziała w jaki sposób ma z nim
pracować i do jakiego celu zmierzać.

W całodobowej opiece nad mieszkańcem uczestniczy zawsze zespół osób
/ opiekun, pielęgniarka, pokojowa , terapeuta, rehabilitant itp./, którzy
kontaktują się z nim w sposób bezpośredni i pośredni. Działanie tych
osób bez planu w sposób przypadkowy może spowodować oddziaływa-
nia ze sobą sprzeczne np. jedna osoba uczy mieszkańca samodzielnego
jedzenia, a druga go karmi, co powoduje że szanse na zwiększenie sa-
modzielności mieszkańca maleją. Podobnie się dzieje jeżeli lekarz zleca
mieszkańcowi duże dawki leków uspakajających, a opiekunowie ocze-
kują od niego aktywności. Są to działania sprzeczne, a mieszkaniec
staje się ofiarą nieprzemyślanych działań.
W pracy z mieszkańcem niewiele można osiągnąć w pojedynkę. Współpra-
ca daje szansę realizacji wielu pomysłów. Aby współpraca personelu była
właściwa musi być wyraźnie postawiony cel. IPO wyznacza ten cel, a nam
łatwiej jest później określić czy on istnieje i na ile jest realizowany. Pozwala
nam to również zobaczyć efekty pracy i dokonać prawidłowej oceny.

Zespół terapeutyczno – opiekunczy.

Zespół terapeutyczno – opiekuńczy jest zespołem profesjonali-
stów o różnych specjalnościach. Każdy specjalista dba, aby praca poszcze-
gólnych członków zespołu była zsynchronizowana z jego pracą indywidual-
ną i jednocześnie swoją pracę dostosowywać do wytycznych pozostałych
specjalności.

Partnerskie relacje wymiany informacji, uwzględniające kompetencje zawo-
dowe poszczególnych członków zespołu dają maksymalne szanse na powo-
dzenie zespołowej pomocy udzielanej mieszkańcom.
Zespół składa się z:

kierownika / koordynatora /

opiekuna świadczącego usługi opiekuńcze

pielęgniarki świadczącej usługi zdrowotne

rehabilitanta świadczącego usługi rehabilitacyjne

terapeuty świadczącego usługi terapeutyczne

pracownika socjalnego świadczącego usługi socjalne

psychologa świadczącego usługi psychologiczne

pracownik pierwszego kontaktu, jeżeli nie jest reprezentantem żad-
nej z w/w usług.

Pracownik Pierwszego Kontaktu znając dobrze swojego mieszkańca i
jego potrzeby ma znaczący głos przy układaniu planu.
Oprócz planowania do zadań zespołu należy również:
-

uzgodnienie planu z mieszkańcem / jeżeli jest to możliwe /

kontrola i ocena stopnia realizacji planu

modyfikacja planu, jeżeli zaistnieje taka potrzeba.

Naszkicowany tu obraz zasad realizowania opieki nad mieszkańcem domu
pomocy społecznej wymaga jeszcze podkreślenia zasadniczej sprawy decy-
dującej o powodzeniu wszystkich działań i poczuciu godności podopieczne-
go. Opiekun, który z różnych przyczyn zmuszony jest przekazać pod-
opiecznego do placówki całodobowej opieki, winien w miarę swoich sił i
środków utrzymywać stały kontakt z podopiecznym. Gwałtowne zerwa-
nie więzi rodzinnych jest dla podopiecznego zdarzeniem tak traumatycz-
nym, że najlepsz i najbardziej wyspecjalizowany zespół terapeutyczno –
opiekuńczy nie potrafi zagoić tej rany. Najlepszy nawet Pracownik Pierw-
szego Kontaktu nie spełni optymalnie dobrze swojej roli bez stałych kontak-
tów z rodziną czy dotychczasowym opiekunem mieszkańca. Ten sam pro-
blem dotyczy kontaktów opiekuna z pracownikami socjalnymi placówki,
którzy dbają o formalno –prawne zaspokojenie potrzeb bytowych. Zwykła
obserwacja podopiecznych w domu pomocy społecznej pozwala dostrzec
jak wielki pozytywny wpływ na mieszkańca mają kontakty rodziny czy do-
tychczasowych opiekunów z nim i personelem.

VII

Warunki właściwej realizacji zadań opiekuńczych

– wybrane zagadnienia.

Dom rodzinny tak samo jak dom pomocy społecznej jest pewną, różnorod-
ną pod wieloma względami, zbiorowością ludzi. Każdy z członków tej zbio-
rowości, bez względu na to czy jest ukochanym i kochającym : rodzicem,
siostrą, bratem dziadkiem babcią lub innym krewnym , a w palcówce
mieszkańcem czy pracownikiem, to określona osobowość

- określony pa-

kiet możliwości, potrzeb, zapatrywań i dążeń. Znalezienie wspólnej płasz-
czyzny porozumienia to nie lada sztuka. A przecież to właśnie decyduje o
właściwej wymianie informacji, zrozumieniu potrzeb podopiecznego i w re-
zultacie o realizacji zadań opiekuńczych. Wydaję się że łączące rodzinę
więzi emocjonalne to czynnik niwelujący zatargi i nieporozumienia ale by-
wają przykłady wskazujące na to że wiedza na temat stosunków między-
ludzkich niezbędna jest każdemu opiekunowi.

1. Stosunki interpersonalne – nakreślenie problemu (Stanisław A. Śre-
dziński)

Rozważając problemy stosunków międzyludzkich konieczne jest przyjęcie
jasnej definicji. Zdaniem Zbigniewa Zaborowskiego

, rozpatrując je na

gruncie psychologicznym i społecznym, stosunki międzyludzkie – to trwałe
oddziaływanie na siebie ludzi, określane przez ich osobowość, oceny i
uczucia wzajemne oraz przez normy i role społeczne pełnione przez nich.
Autor tej definicji dzieli te stosunki na krótkotrwałe ( np.: rozmowa lokato-
rów w kamienicy ), nazywając je stycznością oraz na częstsze i trwalsze
(np.: relacje między pracownikami tej samej instytucji nie pracującymi w
tym samym wydziale ) , nazywając je kontaktem. Kiedy w relacjach waż-
niejszą rolę odgrywa parametr społeczny, związany z normami, wzorami,
rolami, treścią stosunku, jego płaszczyzną, mamy do czynienia ze stosun-
kiem rzeczowym czyli formalnym. Kiedy ważniejszą rolę odgrywa para-
metr psychologiczny, związany z zainteresowaniami, postawami emocjo-
nalnymi, mamy do czynienia ze stosunkiem osobistym, osobowym czyli

Najprostsza definicja osobowości : osobowość- to zespól względnie stałych cech psychofi-

zycznych człowieka.

Zbigniew Zaborowski Stosunki międzyludzkie, Ossolineum, W-w 1976

nieformalnym. Typowym przykładem stosunku osobowego [ nieformalne-
go] jest przyjaźń.
Stosunek międzyludzki, zdaniem autora, to przede wszystkim związek mię-
dzy dwojgiem ludzi, którzy poznają się, oceniają się subiektywnie nawza-
jem, mają wobec siebie określone uczucia i oczekiwania i są od siebie w ja-
kiś sposób zależni np.: mając określoną władzę nad sobą, karząc się i nagra-
dzając wzajemnie, zaspokajając swoje wzajemne ( lub jednostronne) po-
trzeby informacji, uznania, bezpieczeństwa, afiliacji. Gdy obie strony mają
wobec siebie postawy dodatnie zależność jest dwustronna. W miarę trwania
wzajemnych stosunków kształtują się te zależności, przybierając charakter
określonych form zachowań i ulegają określonemu unormowaniu zgodnie z
intencjami partnerów, ich pragnieniami, interesami, rolami i pozycjami spo-
łecznymi oraz zadaniami jakie wykonują. Na regulację tych wzajemnych
postaw wywierają wpływ normy i wzorce funkcjonujące w konkretnej gru-
pie i środowisku ,w której wytwarza się ten stosunek społeczny. Następuje
dalej: przystosowanie partnerów czyli coraz dokładniejsze ściślejsze
uświadomienie sobie norm regulujących stosunek, wzajemnych ról, po-
trzeb i postaw partnera, reagowanie z intencją „dotarcia” do partnera, eli-
minowanie czynności sprzecznych z jego intencjami, lub z jego czynno-
ściami, synchronizacja zachowań. Takie stosunki międzyludzkie nazywa-
my interpersonalnymi.
Z konieczności, jedynie nakreślony , teoretyczny, pozytywny obraz stosun-
ków interpersonalnych, konieczny jest do zachowania właściwego funkcjo-
nowania rodziny lub placówki a co za tym idzie do właściwego pełnienia
przez rodzinę lub kadrę zadań opiekuńczych. Niestety wzajemne postrzega-
nie się dwóch osób i rodzące się w jego wyniku odczucia i oczekiwania to
proces subiektywny, trudny nie poddający się naukowym analizom. Od
problemów tzw. pierwszego wrażenia, które w wielu przypadkach decyduje
o dalszym kształtowaniu stosunków interpersonalnych, po problem choćby
zależności w której dominacja jednego z partnerów powoduje niską atrak-
cyjność wzajemnych kontaktów u drugiego partnera. Jak już wspomniano w
stosunkach interpersonalnych mamy do czynienia ze zbiorem wzajemnych
oczekiwań a ich niespełnienie ma również zasadniczy wpływ na jakość rela-
cji między partnerami. Wszystkie te problemy przedstawia szczegółowo
Zbigniew Zaborowski w omawianej książce a ich przytoczenie przekracza
możliwości niniejszej publikacji.

Na prośbę zespołu opracowującego ten rozdział, pracownicy domu

pomocy społecznej ochotniczo przedstawili sytuacje, w których może nastą-
pić konflikt interpersonalny pomiędzy podopiecznym a opiekunem. Te same
problemy dotyczą stosunków interpersonalnych w rodzinie , szczególnie
wtedy gdy dotyczą one dalszego pokrewieństwa i tym samym słabszych

więzi emocjonalnych. Przykłady zebrane w tabeli obrazują jak wiele czyn-
ników, poza samym faktem problemów zdrowotnych, może zakłócić po-
prawne stosunki międzyludzkie opiekun – podopieczny:

płaszczyzna na której może powstać
konflikt

zagrożenia powstania konfliktu

przekonania religijne

Wzajemna wrogość między wyznaw-
cami różnych religii.

Brak dbałości o potrzeby wyznawców
innej religii.

Wyśmiewanie ( niezrozumienie ) in-
nych zasad religijnych, przejawów
kultu itp.

przekonania polityczne

Wzajemna wrogość między wyznaw-
cami różnych poglądów politycznych.

wiek

Brak zrozumienia osób w znacznie
różnym wieku.

Ekspresja młodych ( śmiech, hałaśli-
wość ) denerwująca osoby starsze.
Zaniechanie form grzecznościowych
należnych ludziom w określonym
wieku.

płeć

Rodzące się uczucia i oczekiwania
seksualne niemożliwe do realizacji

Wstyd osoby innej płci wykonującej
lub poddanej czynnościom pielęgna-
cyjnym.

zasady moralne

Różne spojrzenie na obowiązkowość,
rzetelność i inne moralne zasady

wykształcenie

Brak zrozumienia, trudność w posza-
nowaniu osoby prymitywnie (zdaniem
oceniającego ) postrzegającej świat

zależność opiekuńcza

Rygorystycznie respektowana zależ-
ność opiekuńcza ( surowy opiekun,
wymagający podopieczny )

Niedbały opiekun, podopieczny nie
umiejący wyegzekwować podstawo-
wych obowiązków opiekuńczych.

Jak już wspomniano, wszystkie te zagrożenia występują w każdej małej spo-
łeczności jednak w przypadku osób chorych psychicznie zagrożenie konflik-
tem jest znacznie większe. Warunkiem uniknięcia takich problemów jest
unikanie konfliktów a jest to jedynie możliwe, gdy w taktownym obcowa-
niu z podopiecznym, poznamy jego osobowość, problemy i oczekiwania i
na tej podstawie podejmować będziemy zadania opiekuńcze.

2. Personalizm jako postawa wobec człowieka chorego (Agnieszka Boro-

wicz)

Wszystko, co zostało wcześniej powiedziane opiera się na specy-

ficznym podejściu do człowieka - do chorego / pacjenta / podopiecznego,
które nazywa się personalizmem. Termin ten w swojej istocie oznacza, że
uznajemy, iż chory to przede wszystkim osoba, człowiek. Na drugim miej-
scu natomiast widzimy, że cierpi na taką czy inną chorobę, a w związku z
tym zachowuje się tak czy inaczej. Jest to bardzo ważne, bo jako opiekuno-
wie przestajemy widzieć wyłącznie schizofrenika czy upośledzonego, a za-
czynamy dostrzegać osobę - Magdalenę czy Pawła, z jej czy jego historią
życia, cechami, słabościami czy śmiesznostkami itp. Wówczas dopiero moż-
liwe jest prawdziwe spotkanie z tą osobą, spotkanie dwóch równych sobie
osób, z których jedna jest chora, a druga zdrowa, jedna jest podopiecznym,
druga opiekunem.
Tylko w prawdziwym spotkaniu dwojga osób może dokonać się dobroczyn-
na dla obu stron i wzajemna wymiana. Jedynie w atmosferze zaufania, życz-
liwości i otwartości chory może podzielić się swoimi osobistymi sprawami,
bowiem „człowiek nie odsłania swoich osobistych prawd przed byle jakim
przechodniem” (Laing).
Skoro zatem schizofrenik nie jest zdolny do nawiązania trwałych relacji z
otoczeniem, bo taka jest istota jego choroby, to właśnie na opiekunach spo-
czywa obowiązek ich rozpoczynania i kontynuowania. Jest to możliwe w
większości przypadków jeśli tylko zachowuje się postawę wzajemnego sza-
cunku i zrozumienia, pozbawioną lekceważenia wobec specyficznego za-
chowania i języka chorego.
Jeśli właśnie w ten sposób opiekun myśli o swoim podopiecznym, to myśle-
nie takie umożliwia podejmowanie odpowiedniego, sprzyjającego rehabili-
tacji i rozwojowi, zachowania wobec chorego. Jest to zachowanie zachowu-
jące godność chorego człowieka.

3. Podejście do osoby chorej psychicznie i radzenie sobie z własnym

stresem – Agnieszka Borowicz

Długotrwałe przebywanie z osobą chorą psychicznie wymaga rów-

nież wypracowania skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz z
negatywnymi reakcjami emocjonalnymi budzącymi się pod wpływem za-
chowania chorych (takimi jak złość, zniechęcenie, zwątpienie etc.). Ważne
jest, aby uświadomić sobie, że jako zdrowi jesteśmy wezwani nie tylko do
niezbędnej pomocy osobom chorym, ale mamy też próbować je zrozumieć.
W przeciwnym bowiem razie zajść może u opiekującego się następująca re-
akcja:

brak zrozumienia złość opiekuna krytyka ze strony
zachowania osoby chorej opiekuna

Wynika zatem z tego, że brak zrozumienia zachowania pacjenta wywołuje
prędzej czy później u osoby opiekującej się złość, która z kolei rodzi kryty-
kę. Opiekun, który nie zna specyfiki objawów negatywnych w schizofrenii
(np. brak motywacji do podejmowania najprostszych codziennych działań
jak np. dbanie o higienę osobistą), może pomyśleć, że niechęć i opór chore-
go wobec wykonywania toalety osobistej oznacza, że pacjentowi zwyczajnie
nie chce się tego robić, bo jest leniwy, a jego zachowanie odbierane jest jako
naumyślne lub złośliwe. Tymczasem jego choroba polega właśnie m.in. na
tym, że nie jest on w ogóle zainteresowany swoim wyglądem zewnętrznym i
nie czerpie żadnej przyjemności z dbania o siebie. Dla zdrowych ludzi takie
odczuwanie i zachowanie jest trudne do zrozumienia i przyjęcia - na tym
więc właśnie polega różnica między zdrowym i chorym.
Brak zrozumienia danego schorzenia powoduje również zwiększanie się dy-
stansu między opiekunem i podopiecznym, z winy tego pierwszego. Opie-
kun nie chce zajmować się wówczas problemami i cierpieniem swojego
podopiecznego. Czasami bywa to swoistego rodzaju obrona przed nadmia-
rem sumy własnych kłopotów i kłopotów chorego.
Należy również uwzględnić fakt, że na ogólne samopoczucie opiekuna i
jego wytrzymałość (tolerancję) psychiczną wpływ mają czynniki spoza ob-
szaru relacji z podopiecznym. Wspomnieć tu można np. o kontaktach mię-
dzy pracownikami, sprawach z życia osobistego, trudnościach finansowych
etc.

Jeśli natomiast chodzi o radzenie sobie z wyżej wspomnianymi ne-

gatywnymi czyli trudnymi emocjami, to ważna jest tu umiejętność tzw. za-
wierania w sobie emocji. Jakby się na pierwszy rzut oka wydawało nie jest
tutaj celem nie-wyrażanie swoich trudnych emocji, które pojawiły się na

skutek kontaktu z podopiecznym. Jest to raczej takie radzenie sobie z wła-
snymi emocjami (a zatem i ich ekspresja), które nie powoduje dalszego roz-
wijania się konfliktu, lecz staje się działaniem na korzyść podopiecznego (i
w konsekwencji również opiekuna). Pod uwagę bierze się wówczas naj-
większe w danej chwili dobro podopiecznego. Zatem, przykładowo, wyma-
gać ono może zależnie od sytuacji, wypowiedzenia swoich zastrzeżeń lub
zachowania ich dla siebie (po to by wspomnieć o nich w innym momencie
lub w ogóle nie wspominać, bo podopieczny nie jest w ogóle gotowy by je
przyjąć i właściwie później spożytkować).
Nie należy przy tym zapominać, że samo pojawienie się trudnych emocji nie
jest niczym złym czy niewłaściwym. Nazywane są one negatywnymi, ponie-
waż dużo kłopotów nastręcza ludziom takie ich wyrażanie, które nie byłoby
krzywdzeniem drugiej strony. Właśnie m.in. tym problemem zajmować się
można podczas warsztatów poświęconych asertywności lub na treningach
interpersonalnych czy terapeutycznych.

Na powyższym przykładzie widzimy jasno, że na złagodzenie stresu u opie-
kuna wpływać będą wszelkie informacje dotyczące danej choroby i jej kon-
sekwencji. Sprawią one, że zachowanie chorego będzie mniej tajemnicze a
stanie się bardziej jasne dla osoby opiekującej się. Stopniowo dostrzeże ona,
że dane zachowanie chorego jest swojego rodzaju komunikatem kierowa-
nym do opiekuna. Lepsze rozumienie choroby sprawi, że zmieni się na lep-
sze nastawienie opiekuna wobec chorego a tym samym poprawią się relacje
między nimi. Owocować to będzie bardziej realistycznym formułowaniem
celów i wymagań wobec podopiecznego (czyli takich celów i wymagań,
które będą dla niego możliwe do osiągnięcia). Nie wszystkie cele są prze-
cież możliwe do zrealizowania przez wszystkich podopiecznych i często
opiekun musi zadowolić się skromniejszymi efektami swojej pracy, które
jednak są maksymalnym możliwym wysiłkiem dla danego chorego człowie-
ka. Rozumienie sprawia również, że łatwiej jest dostrzec więcej pozytyw-
nych aspektów wzajemnej relacji podopieczny – opiekun. Inaczej można
spojrzeć na znaną rzeczywistość, mniej osobiście przeżywać trudne reakcje
chorego. Sprzyja to także głębszej analizie zachowania chorego, wyciągnię-
ciu wniosków, zapobiegnięciu w przyszłości nieodpowiedniemu zachowa-
niu (np. znając przyczynę agresji chorego można ją zawczasu usunąć lub
zminimalizować, tak aby w przyszłości nie ponawiało się niepożądane za-
chowanie).
Zrozumienie choroby takiej jak np. schizofrenia wymaga pewnego wysiłku -
wymaga bowiem uświadomienia sobie tego w jaki sposób dana osoba funk-
cjonuje, jakie zewnętrzne czynniki i wewnętrzne pobudki kierują jej zacho-
waniem, jakie są jej czułe miejsca i słabości itp.

Stres w kontakcie z chorym pojawia się również na skutek koniecz-

ności konfrontacji, zetknięcia się z jego obiektywnie trudną sytuacją życio-
wą, na którą składa się uporczywa, degradująca wielorako choroba; zerwane
więzi rodzinne i towarzyskie, kłopotliwa sytuacja materialno - finansowa,
ogólnie pogorszony komfort życia. Choroba taka jak schizofrenia ciągle
wiąże się z utratą przez osobę na nią cierpiącą wielu cenionych społecznie
wartości (status materialny, zdrowie, osobiste cele i plany, praca, szacunek
innych, niejednokrotnie prawa obywatelskie, utrata najbliższych osób). Po-
jawiają się zatem trudne pytania, które chory stawia dostępnemu w danej
chwili otoczeniu: „dlaczego ja zachorowałem? dlaczego mnie się to przytra-
fiło? dlaczego jestem samotny? chciałbym czegoś zupełnie innego...” Niko-
mu nie jest łatwo odpowiedzieć na takie skargi i przyjąć zawarte w nich
ludzkie cierpienie a częstokroć właśnie opiekun ma je odebrać, bo los spra-
wił, że jest aktualnie najbliższą dla chorego osobą, z którą spotyka się on re-
gularnie. Pośrednio te pytania zaczynają dotyczyć i samego opiekuna.

W takiej sytuacji specjaliści zalecają, aby ktoś, kto decyduje się na

pracę w charakterze opiekuna (lub kto został w tej roli postawiony przez ży-
cie) sam cechował się swoistego rodzaju umiłowaniem życia. Chodzi tu
przede wszystkim o umiejętność cieszenia się własnym życiem, choćby
skromnym, o umiejętność czerpania radości ze zwyczajnych chwil i wyda-
rzeń, umiejętność dostrzegania dobra i piękna wokół siebie w rzeczach naj-
prostszych. Taka postawa nazywana jest fachowo afirmacją życia. Jest to
swoistego rodzaju „ładowanie akumulatorów” nie tylko własnych (opieku-
na), ale i przygotowanie się na spotkanie z podopiecznym, częstokroć smut-
nym lub rozdrażnionym, zagubionym w swej chorobie człowiekiem.

Stanisław A. Średziński

Zakończenie

Przekazując niniejszy podręcznik ( przybornik ? ), Wam Drodzy Opiekuno-
wie – Przyjaciele i Koledzy, liczymy że nie będzie on dodatkową, uciążliwą
lekturą ale przydatnym pomostem pomiędzy dobrą wolą i chęcią działania -
niesienia pomocy innym - a niezbędną wiedzą, gwarantującą, że nasza, trud-
na przecież praca przynosić będzie oczekiwane efekty. Bo przecież nie ma
nic bardziej istotnego jak świadomość dobrze spełnionego obowiązku, jak
właściwy - pozytywny obraz efektów własnej pracy.
A tego sobie i Wam serdecznie życzymy. Z wdzięczności za to że dobrnęli-
ście do tej strony przekazujemy wam jako upominek, kilka przemyśleń, któ-
re mogą przydać się każdemu:

10 przykazań przydatnych dla każdego opiekuna:



Nie jesteś lepszy od innych. Nie ma osób pełno-
sprawnych. To ideał. Jeden nosi okulary inny
ciężar na sercu. Nie ma więc powodu by gorzej
traktować mniej sprawnych od siebie.



Osoba, która dużo mówi, mało wie. Staraj się
słuchać innych. Oni pozwolą ci zrozumieć świat.



Ponura mina, niechętny gest, nie zawsze są wy-
razem złej woli. Czasami to krzyk o pomoc.



Litość jest najgłupszą z ludzkich cech. Nie daje
nic przedmiotom litości. Żeby pomóc, trzeba
zrozumieć.



Brak wyobraźni jest wadą. Przeanalizuj wszyst-
kie możliwości zanim podejmiesz działania.



Krzywdę – nawet mimo dobrych intencji – moż-
na zrobić łatwo. Naprawić błąd – dużo, dużo
trudniej.



Jeśli kierujesz się sercem, dołóż do tego szczyptę
rozumu.



Nie jesteś sam. Zawsze możesz poradzić się in-
nych. Nie bój się, że wypadniesz głupio. Dobrze
spojrzeć na problem z innej strony.



Nie jesteś „ tatą i mamą „. Jesteś laską pomaga-
jącą innym w podróży przez życie.



Świat idzie nieubłaganie do przodu. Jeśli nie
idziesz z nim to się cofasz. Poczytaj. Nawet w
tramwaju.

ANEKS

Aneta Kujawska, Agnieszka Borowicz

Słowniczek terminów trudnych i obcych



abulia - bezwolność, zanik woli, niemożność zaplanowania i podjęcia
działania;



afekt; spłycony afekt - reakcja emocjonalna o silnym natężeniu, w
przypadku osoby chorej na schizofrenię nie jest ona zdolna do okazy-
wania swych emocji;



alogia – ubóstwo wypowiedzi, ubóstwo zawartości wypowiedzi.



amnezja - utrata pamięci, czasowa lub trwała;



anhedonia - niemożność odczuwania i przeżywania szczęścia;



charakteropatia - określenie obecnie coraz rzadziej używane, 1.ozna-
cza takie zaburzenia charakteru (zespół cech) u osoby zdrowej i z nor-
mą intelektualną, które uniemożliwiają jej harmonijną integrację z oto-
czeniem; osoba taka jest zamknięta, szorstka, wręcz agresywna (za :
Sillamy, 2002);
2. oznacza zaburzenia lub trwałe zmiany struktury osobowości, charak-
teru, temperamentu, sfery uczuciowej, wynikłe w skutek przebytych or-
ganicznych uszkodzeń tkanki mózgowej (za Szewczuk, 1979);



delirium - czyli majaczenie, zaburzenie świadomości, niespójność my-
ślowa powodująca, że myli się rzeczywistość z wytworami własnej wy-
obraźni;



demencja - otępienie umysłowe, upośledzenie inteligencji, orientacji,
zdolności rozumowania;



dezorganizacja zachowania / mowy - silne zaburzenie zachowani /
mowy;



dysfunkcje seksualne

grupa różnorodnych zaburzeń dotyczących

seksualności człowieka (np. zaburzenia pragnienia seksualnego, pobu-
dzenia seksualnego etc.);



dyskineza - nienormalne, mimowolne ruchy wykonywane zazwyczaj
rękami, stopami, językiem albo ustami



intoksykacja - zatrucie na skutek przedawkowania, na ogół substancją
psychoaktywną;



katatonia - zaburzenie psychoruchowe, spotykane zwłaszcza w schizo-
frenii, cechujące się stuporem (długotrwałym pozostawaniem w całko-

witym bezruchu) i utrzymywaniem często nienaturalych póz, może zo-
stać nagle przerwana, a wtedy człowiek taki staje się nieprzewidywalny
w swojej gwałtownej reakcji (krzyczy, bezładnie biega, wykonuje gwał-
towne ruchy);



omamy (halucynacje) - błędny sposób postrzegania rzeczywistości,
widzenie, słyszenie lub czucie rzeczy, które faktycznie nie istnieją;



psychoaktywny - oddziałujący aktywnie na Centralny Układ Nerwowy
człowieka powodując zmiany w jego odczuwaniu, myśleniu i działaniu;



urojenia - błędne, silnie utrwalone i nie podlegające autokrytycyzmowi
przekonania na temat rzeczywistości (własnej osoby i świata zewnętrz-
nego);



wycofanie czyli odstawienie - typowy dla używanej substancji psycho-
aktywnej zespół objawów (syndrom) powstających na skutek zaprzesta-
nia używania tej substancji powodujący znaczące cierpienie lub upośle-
dzenie zachowania społecznego;



zaburzenia lękowe - nieprawidłowości w życiu psychicznym jednostki,
które związane są z silnym lękiem i jednocześnie powodują jej znaczą-
ce cierpienie lub upośledzenie życia społecznego; lękowi mogą towa-
rzyszyć objawy somatyczne: np. kołatanie serca, pocenie się, drżenie,
uczucie duszenia się lub dławienia, zawroty głowy etc.;



zaburzenia nastroju - nieprawidłowości w życiu psychicznym jednost-
ki, które związane są z funkcjonowaniem emocjonalnym jednostki, po-
wodujące jej znaczące cierpienie lub upośledzenie życia społecznego,
np. depresja, mania;



zaburzenia psychotyczne - nieprawidłowości w życiu psychicznym
jednostki, które mają wpływ na całokształt funkcjonowania, powodują-
ce jej znaczące cierpienie lub upośledzenie życia społecznego;



zaburzenia snu - nieprawidłowości w życiu psychicznym jednostki,
które związane są ze snem (np. bezsenność, somnabulizm), powodujące
jej znaczące cierpienie lub upośledzenie życia społecznego.

Aneta Kujawska, Stanisław T. Średziński

Biblioteczka opiekuna osoby niepełnosprawnej.

autor

tytuł

wydawca

opis

Jak kierować zachowa-
niem .

Stowarzysze-
nie Pomocy
Osobom Auty
Gdańsk 2000

Seria 6 książeczek 2000

BADURA Jan
CZERNIAWSKA
Olga [red]

Instytucje i placówki

kulturalno - wy-
chowawcze

Instytut wy-
dawniczy
CRZZ W-wa
1979

Rozdział : Zespól ama-
torski jako forma reha-
bilitacji inwalidów

BILIKIEWICZ
Adam

Psychiatria

PZWL W-wa
2003

Szczególnie tom 2

„Psychiatria kliniczna „

BOBKOWICZ - LE-
WARTOWSKA L.

Autyzm dziecięcy, za-
gadnienia diagnozy i
terapii

Oficyna Wy-
dawnicza
„Impuls”

Kraków 2000

BOGDANOWICZ
M.

Psychologia kliniczna
dzieci w wieku przed-
szkolnym

W-wa 1985

BOGDANOWICZ
M. , KASICA A.

Ruch rozwijający dla
wszystkich

Wydawnictwo
Harmonia
Gdańsk 2003

Również dla autystów

BOGDANOWICZ
M., KISIEL B.,
PRZANYSKA M.

Metoda Weroniki
Sherborne w terapii i
wspomaganiu rozwo-
ju dziecka

WSiP War-
szawa 1992

Autyzm i inne proble-

BOLTON P.

Autyzm: fakty

KTA Kraków
1999

BORSOWA Irena i
inni

Encyklopedia senio-
ra.

Wiedza Po-
wszechna
W-wa 1986

Szczególnie interesu-
jące dwie części :
Dom, praca, odpoczy-
nek, rozrywka oraz
Zdrowie i choroba

BRAUNER A i F.

Dziecko zagubione w
rzeczywistości..

WSiP, War-
szawa

1988

Historia autyzmu od
czasów baśni o wróż-
kach. Fikcja literacka i
rzeczywistość klinicz-
na.

BROSTOFF J.,
GAMLIN L.

Alergia i nietolerancja
pokarmowa

Wydawnictwo
"Litera"

Również dla autystów

COPELAND J.

Z miłości do Ani.
Krzyk i wyzwolenie

Fundacja Sy-
napsis War-
szawa 1995

CZOWNICKA E.

Psychologiczne pro-
blemy wczesnego au-
tyzmu dziecięcego

WSPS

W-wa 1993

DĄBROWSKI Kazi-
mierz ( red.)

Zdrowie psychiczne

PWN
W-wa 1979

Szczególnie polecane
rozdziały to :
Wpływ ruchu i rekre-
acji fizycznej na soma-
tyczne i psychiczne
zdrowie człowieka.
Psychohigieniczne

funkcje czasu wolnego.

DELACATO C.H.

Dziwne , niepojęte:
autystyczne dziecko

Fundacja Sy-
napsis W-wa
1995

DOMAN G.

Jak postępować z
dzieckiem z uszkodze-
niem mózgu czyli
opóźnionym umysło-
wo, upośledzonym
umysłowo, z dziecię-
cym porażeniem mó-
zgowym, z zaburze-
niami emocjonalnymi,
spastycznym, wiot-
kim, sztywnym , z pa-
daczką, autystycz-
nym, ateotycznym,
nadpobudliwym, z ze-
społem Downa.

Wydawnictwo
Protext Po-
znań 1996

DOMAN G., DO-
MAN I.

Jak nauczyć małe
dziecko czytać?

Oficyna wy-
dawnicza
„Excalibur”
Bydgoszcz
1992

Również dla autystów

DYKCIK W .

Autyzm: kontrower-
sje i wyzwania

Eruditus Poz-
nań 1994

DYKCIK Włady-
sław (red.)

Pedagogika specjalna

Wydawnictwo
Naukowe
UAM
Poznań 1998

Szczególnie interesują-
cy rozdział: Historycz-
no - kulturowe i spo-
łeczne uwarunkowania
opieki, edukacji, reha-
bilitacji i wartościowa-
nia życia osób niepeł-
nosprawnych oraz :
Geneza idei integracji
osób niepełnospraw-
nych w społeczeństwie
i jej cele

DZIĘGIELEWSKA
Małgorzata

Przestrzeń życiowa i

społeczna ludzi
starszych

Akademickie
Tow. Andra-
gogiczne
Łódź 2000

FABER A., MA-
ZLISH B.

Jak mówić żeby dzieci
nas słuchały. jak słu-
chać , żeby dzieci do
nas mówiły.

Media Rodzi-
na of Poznań.
1994

Również dla autystów

FOUCAULT Mi-
chel

Historia szaleństwa w
dobie klasycyzmu.

PIW
W-wa 1987

Spojrzenie na problemy
osób chorych psychicz-
nie na tle filozofii i za-

chowań społecznych
czasu klasycyzmu i
epok wcześniejszych.
W Aneksie ciekawe do-
kumenty dotyczące
pierwszych form insty-
tucjonalnej opieki nad
chorymi psychicznie

Gagelmann H.

Kaj znów się śmieje

Iskry Warsza-
wa 1988

GAŁKOWSKI T.

Dziecko autystyczne i
jego rodzice

PTWzK ,
Warszawa
1984

GAŁKOWSKI T.

Dziecko autystyczne w
środowisku rodzin-
nym i szkolnym.

WSiP
W-wa 1995

GAŁKOWSKI T.

Usprawnianie dziecka
autystycznego w ro-
dzinie

PTWzK War-
szawa 1980

GAŁKOWSKI T.
[red.]

Dziecko autystyczne

(wydawane co pół
roku „pismo” dla ro-
dziców dzieci auty-
stycznych – do zaku-
pienia w każdym z od-
działów KTA . cena
ok. 6 PLN)

GOLEMAN D.

Inteligencja emocjo-

nalna

Media rodzina
of Poznań
1997

Również dla autystów

GOLIŃSKA B., KU-
RZAWA R.

Alergia pokarmowa u
dzieci. Patogeneza,
diagnostyka i leczenie

α – medica
press 1999

Również dla autystów

GOULD Stephen Jay Pytania o Millenium

Pruszyński i
S-ka
W-wa 1998

Rozdział Pięć tygodni
poświęcony jest oso-
bom upośledzonym
umysłowo i autystycz-
nym , potrafiącym
określać w pamięci
datę dzienną

GRANDIN T., SCA-
RIANO M

Byłam dzieckiem au-
tystycznym

PWN. W-wa ,
Wrocław
1995

GRODZKA M.

Dziecko autystyczne.
Dziennik terapeuty

PWN W-wa
1984

GRODZKA M.

Płacz bez łez:listy ro-
dziców dzieci auty-
stycznych

Wyd.
MAKmed
Gdańsk

GUMOWSKA Irena

Zycie bez starości

WP
W-wa 1969

Stara wdzięczna i do-
bra lektura o starości

HART Ch. A.

Przewodnik dla rodzi-
ców dzieci autystycz-
nych : Odpowiedzi na
najczęstsze pytania

Fundacja im.
Wojtka Wa-
dowskiego
Łódź 1995

HULEK A.

Pedagogika rewalida-
cyjna

PWN
Warszawa-
1998

Również dla autystów

HULEK Aleksander
[red]

Rewalidacja dzieci i

młodzieży nie-
pełnosprawnej w
rodzinie

PWN W-wa
1984

Badania nad rolą rodzi-
ny w rewalidacji dziec-
ka w rodzinie

JAKLEWICZ H.

Autyzm wczesnodzie-
ciecy

Gdańskie Wy-
dawnictwo
Psychologicz-
ne Gdańsk
1993

KAMIŃSKI Alek-
sander

Funkcje pedagogiki
społecznej

PWN
W-wa 1982

Pozycja uzupełniająca
wiedzę na temat pod-
stawowych pojęć peda-
gogiki społecznej jak
np.: kompensacja spo-
łeczna, opieka, pomoc
wspierająca rozwój i
inne

KAUFMAN B.N

Uwierzyć w cud

Synapsis War-
szawa 1991

autyzm

KAUFMAN B.N.

Przebudzenie naszego
syna: zwyciestwo nad
chorobą

Synapsis War-
szawa 1994

KĘPINSKI Antoni

Schizofrenia

PZWL
W-wa 1979
i in. wyd.

Lektura niemal obo-
wiązkowa

KIREJCZYK K.

Upośledzenie umysło-

we - pedagogika

PWN W-wa
1981

KŁOSKOWSKA
Antonina

Kultura masowa.
Krytyka i obrona

PWN
W-wa 1964
i wznowienia

Głównie rozdział :
Czas wolny w socjolo-
gicznej perspektywie.

KON-
STANTAREAS M.
M., Blackstock,
E.B., Webster Ch. D.

Autyzm

KTA Warsza-
wa 1992

1992

KOSLACZ Andrzej
NOWAK Roman

Psychiatria kliniczna.

Pielęgniarstwo
psychiczne

PZWL W-wa
1983

KOŚCIELSKA M.

Oblicza upośledzenia. Wydawnictwo

Naukowe
PWN 1995

Również dla autystów

KOZACZUK Lucy-
na

Terapia zajęciowa w
domach pomocy spo-
łecznej. Przewodnik
metodyczny.

Interart
W-wa 1995

Przewodnik po proble-
mach. organizacji tera-
pii zajęciowej. Szcze-
gólnie przydatny roz-

dział: Aktywizacja
mieszkańców domu
pomocy społecznej.

KRUK – LASOCKA
J.

Autyzm a oligofrenia. “Szkola spe-

cjalna” nr
4/1994 str
195-200

1994

KRUK – LASOCKA
J.

Autyzm czy nie au-
tyzm? problemy dia-
gnozy i terapii peda-
gogicznej małych
dzieci.

Dolnośląska
Szkoła Wyż-
sza Edukacji
Wrocław
1999

KRUK – LASOCKA
J.

Z problematyki Auty-
zmu

Wydawnictwo
Uniwersytetu
Wrocławskie-
go 1994

LIPKOWSKI Otton

Pedagogika specjalna –

zarys

PWN W-wa-
1981

Szczególnie cz. III : pe-
dagogika specjalna szc-
czegółowa

LÖSCHER W.

Jak to pachnie i sma-
kuje? zabawy rozwi-
jające zmysł węchu i
smaku

Jedność Kiel-
ce 2002

Również dla autystów

LOVVAS O.I.

Nauczanie dzieci nie-
pełnosprawnych umy-
słowo. mój elemen-
tarz.

Wydawnictwo
Szkolno i Pe-
dagogiczne
1993

Również dla autystów

ŁUSZCZYŃSKI
Czesław

O łagodzeniu skut-
ków kalectwa

Instytut Wy-
dawniczy
CRZZ
W-wa 1980

Poradnik zawierający
szereg metodycznie
ujętych przesłanek,
traktujących o procesie
przebiegu rehabilitacji
społecznej inwalidów.

MAAS V.F.

Uczenie się przez
zmysły. Wprowadze-
nie do teorii Integracji
Sensorycznej

WSiP 1998

Również dla autystów

MACIARZ A., BIA-
DASIEWICZ M.

Dziecko autystyczne z
zespołem Aspergera

Impuls, Kar-
ków 2000

MAKOWSKI Alek-
sander

Nieletni sprawni ina-
czej i ich ortopedago-
gika

PWN
W-wa
1997

Dewiacje społeczne,
defekty charakteru i
trudności w zachowa-
niu nieletnich

MILANOWSKA
Kazimiera (red.)

Terapia zajęciowa.

PZWL
W-wa 1965

Kompendium wiedzy
na temat zasad i orga-
nizacji pracy terapeu-
tycznej.

MUESER Kim T.
GINGERICH Susan

Życie ze schizofrenią.
Poradnik dla rodzin.

Dom Wydaw-
niczy REBIS
Poznań 2001

Bardzo przydatna
książka w zrozumieniu
istoty schizofrenii oraz
jej symptomów. Poza

rozdziałami omawiany-
mi w niniejszej publi-
kacji, warto zwrócić
uwagę na część III:
Tworzenie wspierają-
cego środowiska.

NARTOWSKA
Hanna

Opóźnienia i dyshar-
monie rozwoju dziec-
ka

WSiP
W-wa 1980

Przyczyny zaburzeń
rozwojowych u dzieci
oraz profilaktyka i tera-
pia

OLSZEWSKI L.,
WRÓBLEWSKA T.

Pedagogiczne aspekty
autyzmu wczesnodzie-
cięcego.

Piotrków Try-
bunalski
WSP1995

PANKOWSKA Kry-
styna

Edukacja przez dramę

WSiP W-wa
1997

Przydatna w pracy tera-
peutycznej w domu i w
placówce

PAŃCZYK J.

Pedagogika specjalna

Inst. Wyd.
Zw. Zawod.
W-wa1991

Psychopedagogiczne i

medyczne studium ter-

minologiczne

PEETERS T.

Autyzm?: co to
jest? :jak go poznać?:
co można zrobić dla
dziecka i jego rodzi-
ców?.

Stow. pomocy
Osobom Au-
tystycznym
Gdańsk 1996

PEETERS T.

Wpływ autyzmu na
życie rodzinne

„Dziecko au-
tystyczne” nr
4/1996 str
14-27

PENNOCK K.

Ratowanie dzieci z
uszkodzeniami mózgu

Bookinista –
Wydawnictwo
Toruń. 1992

Również dla autystów

PISULA E.

Autyzm - fakty , wąt-
pliwości, opinie

WSPS War-
szawa 1993

PISULA E.

Autyzm fakty wątpli-
wości opinie

WSPS War-
szawa 1993

PISULA E.

Zespół wypalania się
sił u rodziców dzieci
autystycznych

„Nowiny
psychologicz-
ne” nr 3/1994
str 83-89

PISULA E.

Autyzm u dzieci . Dia-
gnoza, klasyfikacja,
etiologia.

PWN W-wa
2000

PREKOP J.

Mały tyran

Jacek Santor-
ski&Co.
1993Agencja
Wydawnicza,
Warszawa

autyzm

RANDALL P.,
PARKER J.

Autyzm. jak pomóc
rodzinie.

Gdańskie Wy-
dawnictwo
Psychologicz-
ne 2001

RODAK H. NA-
WROCKA D.

Od obrazka do słowa .
Poradnik dla pedago-
gów , logopedów i ro-
dziców dzieci z trudno-
ściami w porozumiewa-
niu się.

Wydawnictwo
Szkolne i Pe-
dagogiczne
Warszawa
1995

Również dla autystów

SAWA B.

Jeżeli dziecko źle czyta
i pisze

WSiP War-
szawa 1980

Również dla autystów

SCHOPLER E.,
LANSING M., WA-
TERS L.

Ćwiczenia edukacyjne
dla dzieci autystycz-
nych.

Stow.Pomocy
Osobom Au-
tystycznym
Gdańskie Wy-
dawnictwo
Psychologicz-
ne 1994

SEITZ R.

Chcę tego dotknąć ! za-
bawy rozwijające
zmysł dotyku.

Jedność Kiel-
ce 2002

Również dla autystów

SĘKOWSKA Z.

Wprowadzenie do pe-

dagogiki spe-
cjalnej

Akademia Pe-
dagogiki Spe-
cjalnej M.
Grzegorzew-
skiej,W-wa
2001.

SHUTER-DYSON
Rosamund GABRI-
EL Clive

Psychologia uzdolnie-
nia muzycznego

WSiP
W-wa 1986

Tylko dla prowadzą-
cych zajęcia muzyczne
i tylko rozdział :Muzy-
ka, procesy poznawcze
i mózg.

SPOCK Beniamin
LERRIGO Marian.
O.

Wychowanie upośle-
dzonego dziecka w
warunkach domo-
wych.

PZWL
W-wa 1969

Ciekawa i przydatna m
(mimo upływu czasu)
lektura uzupełniająca
problematykę opieki
nad osobami upośle-
dzonymi na zdrowiu.
Szczególnie przydatne
rozdziały : Radość ży-
cia i Rozwój seksualny
i społeczny.

TARKOWSKI
Zbigniew

Zarządzanie i kiero-
wanie Domem Pomo-
cy Społecznej

Wydawnictwo
Fundacji
ORATOR
Lublin
1998

Kompendium wiedzy
m.in. o pracowniku
pierwszego kontaktu

TAUBER Dawid
Roman

Pedagogika czasu wol-
nego. Zarys proble-
matyki.

Wyższa Szko-
ła Hotelarstwa
i
Gastronomii,
Poznań 1998

Prezentuje zagadnienia
pedagogiki czasu wol-
nego, omawia pojęcie
czasu wolnego, wska-
zuje na Niektóre pro-
blemy czasu wolnego
osób niepełnospraw-

nych

WACLAW W.,
ALDENRUD U.,
ILSTEDT S.

Dziecko z autyzmem i
zespołem Aspergera

Wyd. Śląsk ,
Katowice
2000

WALDA Ignacy
[red]

Alkohol oraz związane

z nim problemy
społeczne i zdro-
wotne

PWN
W-wa 1986

Szczególnie część III i
IV

WASZKIEWICZ E. Obserwuję mówię i ry-

suję. Ćwiczenia rozwi-
jające percepcję wzro-
kową”.

Wydawnictwo
Szkolne i Pe-
dagogiczne
Warszawa
1992

Również dla autystów

WASZKIEWICZ E. Zestaw ćwiczeń do za-

jęć korekcyjno-kom-
pensacyjnych dla dzieci
w wieku przedszkol-
nym

CMPP-P
MEN W-wa
1994

Również dla autystów

WAY Brian

Drama w wychowaniu
dzieci i młodzieży

WsiP
W-wa 1990

Dla prowadzących zaję-
cia z dziedziny ruchu ,
muzyki i teatru.

WIEKIERA E.

Strategia postępowa-
nia z dziećmi auty-
stycznymi: poradnik
praktyczny dla rodzi-
ców

KTA Kraków
1995

WOJCIECHOWSKI
A.

Obecność : Pamiętnik

Pracowni Roz-
wijania Twór-
czości Osób Nie-
pełnosprawnych

Toruń, UMK,
2001.

Poszukiwana lektura

przez instruktorów k-o

WOLAŃSKI Napo-
leon

Rozwój biologiczny
człowieka.

PWN
W-wa 1983

Trudna lektura uzupeł-
niająca wiedzę na temat
czynników wpływają-
cych na właściwy roz-
wój biologiczny jed-
nostki.

WYCZESANY Jani-
nal

Olifrenopedagogika

Oficyna Wy-
dawnicza
"Impuls",
Kraków 1998

Wybrane zagadnienia
pedagogiki upośledzo-
nych umysłowo.

ZABOROWSKI
Zbigniew

Stosunki międzyludz-
kie

Ossolineum
W-w 1976

Uzupełniająca lektura
do problemów interak-
cji : opiekun – pod-
opieczny

ZAGÓRSKA J.

Nadpobudliwość psy-

choruchowa,
a kłopoty wy-
chowawcze i
trudności szkol-
ne

www ://szko-
grom.republi-
ka.pl

Referat przygotowany

na posiedzenie zespołu

przedmiotowego na-

uczania zintegrowane-

ZOLLER D.

Gdybym mógł z wami
rozmawiać...: auty-
styczny chłopiec szuka
porozumienia

`Warszawa
Fundacja Sy-
napsis 1994

1994

ŻURAW Anna

Uczestnictwo kultural-

ne młodzieży
niepełnospraw-
nej

ŻAK W-wa
1996

Wskazówka dla opieku-

na jakie są sylwetki

młodzieży niepełno-

sprawnej

PORZYCH K.,KĘ-
DZIORA – KOR-
NATOWSKA K. ,
POLAK A. ,PO-
RZYCH M. ,

Psychologiczne proble-

my starzenia się
i starości

Gerontologia
Polska

2004

CAVANAUGH J. C. Starzenie się

Wydawnictwo
ZYSK

Poznań 1997

W: Psychologia rozwo-

jowa red:Bryant P.E.,

Colman A.M.

Susłowska M.

Psychologia starzenia

się i starości

PWN
W-wa 1989

REMBOWSKI J.

Psychologiczne proble-

my starzenia się
człowieka

PWN

Spis treści

Od Rzecznika ---------------------- E. Ściborska str 3
Wstęp ----------------- St. A. Średziński str 4
I Co należy wiedzieć o schizofrenii - Stanisław. A. Średziński, Agnieszka
Borowicz str 8
II Co należy wiedzieć o innych chorobach psychicznych – Agnieszka Bo-
rowicz str 18
III Co należy wiedzieć o niedorozwoju umysłowym i charakteropatii –
Magdalena Grzelczak str 23
IV Co należy wiedzieć o autyźmie -Stanisław T. Średziński str 32
VZmiany aktywności poznawczej seniorów –Ewa Czernik
VI Co należy wiedzieć o demencji ichorobie Alzheimer`a – Anna Dą-
browska str 41
VII Kilka uwag dla opiekuna osoby leżącej w domu -Joanna Gawrońska
str 55
VIII Rehabilitacja – wybrane zagadnienia – Daniel Głowacki str 56
IX Organizacja czasu wolnego – istotny składnik opieki nad osobą nie-
pełnosprawną – Stanisław A. Średziński str 58
X Placówki kulturalno –rozrywkowe współpracujące z opiekunami
osób niepelnosprawnych – Izabela Warzecha str 70
X Biblioteki współpracujące z opiekunami osób niepełnosparwnych –
Danuta Piasta str 71
XI Nasz podopieczny w placówkach opieki – wybrane zagadnienia -
Urszula Wasik str 72
XII Warunki właściwej realizacji zadań opiekunczych - Stanisław A.
Średziński, Agnieszka Borowicz str 80
XIII Zakończenie – czyli : nasze 10 przykazań opiekuna – Stanisław A.
Średziński str 86
XIVAneks str 88
”Słownik terminów trudnych i obcych” – A. Kujawska, A. Borowicz
„Biblioteczka opiekuna osoby niepełnosprawnej „- A. Kujawska,
St.T.Średziński

Document Outline

www.alzheimer.pl/patients/fag.html „Choroba Alzheimera - najczęściej zadawane pytania”
BIBLIOTEKA POPULARNA
Rzecznika Osób Niepełnosprawnych w Łodzi
Stanisław Andrzej Średziński
Wstęp
Agnieszka Borowicz
Co należy wiedzieć o innych chorobach psychicznych?
1. Pojęcie zaburzenia
2. Choroby i zaburzenia psychiczne
3. Inne rodzaje zaburzeń psychicznych
Zaburzenia schizofrenoformiczne (lub schizofrenopodobne)
- Popisy artystyczne zespołów z zaprzyjaźnionych , przedszkoli, szkół lub innych placówek opieki,
INDYWIDUALNY PLAN OPIEKI
- VII
- Warunki właściwej realizacji zadań opiekuńczych – wybrane zagadnienia.
  - 2. Personalizm jako postawa wobec człowieka chorego (Agnieszka Borowicz)
  - 3. Podejście do osoby chorej psychicznie i radzenie sobie z własnym stresem – Agnieszka Borowicz
Instytucje i placówki kulturalno - wychowawcze
Psychiatria
Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych
Kaj znów się śmieje
Inteligencja emocjonalna
Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie
Upośledzenie umysłowe - pedagogika
Psychiatria kliniczna. Pielęgniarstwo psychiczne
Pedagogika specjalna – zarys
Edukacja przez dramę
Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej
Alkohol oraz związane z nim problemy społeczne i zdrowotne
Obecność : Pamiętnik Pracowni Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych
Olifrenopedagogika
Nadpobudliwość psychoruchowa, a kłopoty wychowawcze i trudności szkolne
Uczestnictwo kulturalne młodzieży niepełnosprawnej
Psychologiczne problemy starzenia się i starości
Starzenie się
Psychologia starzenia się i starości
Psychologiczne problemy starzenia się człowieka

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
kryzys psychologiczny, Opiekun w DPS
Magdalena Ławrynowicz II rok Opiekun DPS 09
Planowanie pracy w placówkach opiekuńczo wychowawczych
Pedagogika opiekuńcza wykład (kategorie opieki)
Bóg opiekuje się Józefem
Odleżyny opiekun medyczny
Organizowanie środowiska lokalnego na rzecz działalności opiekuńczo wychowawczej i pracy socjalnej p
opiekunka dziecieca 513[01] z3 02 u
Opiekunka środowiskowa 346103
Diagnoza sytuacji dziecka w placowce edukacyjnej lub opiekunczo wychowawczej
Instrukcja bez opiekun
kodeks rodzinny i opiekuńczy 23,11,2015
słówka medyczne, opiekun medyczny
oswiadczenie-rodzica-lub-opiekuna-o-korzystaniu-z-uprawnien, Prawo Pracy, Druki
W 27.02.2013, STUDIA PEDAGOGIKA opiekuńczo-wychowawcza z terapią pedagogiczną - własne, licencjat,

więcej podobnych podstron

opiekun w DPS

Document Outline