Przypisy
Tytu y przytacza si w ca o ci tylko za pierwszym razem.
Motta i Przedmowa
1. A. Tbndi Die Jesulten. Bekenntnisse und Erinnerungen, 1961, str. 28.
2. E. Winter Rufiland und das Papsttum. Teil 2 (II). Von der Aufkldrung bis zur grofien sozialistischen
Oktoberrevolution, 1961, str. 416.
3. Tam%e str. 478.
4. V. Mack "Claude Adrien Hehetius". 1715-1771, wyd. K. Deschner: Das Christentum im Urteil
seiner Gegner, I, 1969, str. 121. We Freiburgu-Breisgau istnieje dzi dobrze prowadzone towarzystwo
Helvetius-Gesellschaft.
5. C. Confalonieri Pius XI. aus der Nahe gesehen, 1958, str. 9.
6. Hieronymus Vatikan intern, 1973, str. 76.
7. Por. na temat Jana Paw a 11: K. Deschner Ein Papst reist zum Tatort, 1981.
Wst p
1. B. Bauer: Das entdeckte Christentum. Eine Erinnerung an das 18. Jahrhun-dert und ein Beitrag zur
Krisis des 19ten, 1843. Nowe wydanie E. Barnikol, 1927, str. 93.
2. Mk 10, 25. =k 16, 9; 16, 11; 6, 24 i nast.; 1, 52 i nast. Por. np. G. Dal-man Arbeit und Sitte in
Palastina, VII, 1942, str. 220. E. Fuchs Christentum und Sozialismus, w Bldtter fur deut-sche und intemationale
Politik, nr 2, 1959, str. 154. H. Braun Spdtjudisch--hdretischer und fruhchristlicher Radika-lismus. Jesus von
Nazareth und die es-senische Qumransekte, 1957, II, str. 74. R. von Poehlmann Geschichte der so-zialen Frage
und des Sozialismus in der antiken Welt, wyd. 3, 1925, II, str. 473. E. Percy Die Botschaft Jesu. Eine
traditionskritische und exegetische Untersuchung, 1953, str. 105 i nast. E. Lohmeyer Galilaa und Jerusalem,
1936, str. 65. A. Wikenhauser Einleitung in das Neue Testament, wyd. 2, 1956, str. 159 i nast. A. Harnack Reden
und Aufsdtze, wyd. 2,1906,1, str. 30. M. Di-belius Jesus, wyd. 2, 1947, str. 78. J. Je-remias Unbekannte
Jesusworte, 1951, str. 36 i nast. W. Michaelis Die apo-kryphen Schriften zum Neuen Testament, 1956, str. 115 i
nast. E. Hennecke Neutestamentliche Apohyphen, wyd. 2, 1924, str. 30.
3. Mk 6, 8 i nast. Mt 10, 10. =k 9, 3 i 10, 4.
4. Na temat „darowizny Konstantyna", fa szywki uzasadniajCcej przez okres ponad tysiCclecia wieckC
w adz papie%a, por. m.in. J. Haller Das Papsttum. Idee und Wirklichkeit, wyd. 2, 1936, str. 388 i nast. F. Heiler
Altkir-chliche Autonomie und pdpstlicher Zen-tralismus, 1941, str. 235 i nast., 276. H. Fuhrmann
Konstantinische Schen-kung und abendldndisches Kaisertum. Ein Beitrag zur Uberlieferungsgeschichte des
Constitutum Constantini, w Deut-sches Archiy fur Erforschung des Mitte-lalters, 1966, str. 66 i nast. W.
Ullmann Die Machtstellung des Papsttums im Mittelalter. Idee und Geschichte, 1960, str. 114 i nast. G.
Barraclough The Me-dieval Papacy, 1968, str. 40. R. Folz The Concept of Empire in Western Europ= from the
Fifth to the Fourteenth Cen-tuiy, 1969, str. 10 i nast. P. E. Schramm Kaiser, Konige und Pdpste. Gesammelte
Aufsdtze zur Geschichte des Mittelalters, 1968/69, II, str. 306 i nast. G. Laehr Die Konstantinische Schenkung in
der abendlandischen Literatur des Mittelalters bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, w Historische Studien, nr 166,
1926, str. 3 i nast. W. Levison Aus rheinischer und frdnkischer Frilhzeit, 1948, str. 395 i nast., 409 i nast., 466 i
nast. G. Seeliger Con@uest and ImperiaA Coronation of Charles the Great, w Gwatkins/Whitney The Cambridge
Medieval History, II, 1976, str. 597 i nast. S. Williams The oldest texts ofthe "Constitutum Con-stantini", w
Traditio, nr 20,1964, str. 448 i nast.
5. C. Schneider Geistesgeschichte des an-tiken Christentums, 1954, II, str. 269, w odn. do Euseb. h.e.
10, 6 i nast. Joh. Chrysost. w Act. Horn. 18, 4. Por. te% Tondi Die Jesuiten, str. 50 i nast.
6. Por. K. Deschner Abermak krahte der Hahn. Eine Demaskierung des Christentums von den
Evangelisten bis zu den Faschisten, 1972, str. 465 i nast., 480 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur.
Krytyczna historia KoBcioAa, t. II — w przygotowaniu]. W. Beutin Neuzeit. Religióse Besessenheit Europas bis
zu den WeAtkrieges, w Deschner (wyd.) Kirche und Krieg. Der christliche Weg zum Ewi-gen Leben, 1970, str.
416 i nast. Por. te% Deschner Kirche des Un-Heils. Ar-gumente um Konse@uenzen zu ziehen, 1974, str. 27 i nast.
7. Tam%e str. 15 i nast. H. Kuhner Das Imperium der Pdpste. Kirchengeschichte--Weltgeschichte-
Zeitgeschichte. Von Pe-trus bis heute, 1977, str. 150 i nast. C. Fichtinger Lexikon der Heiligen und Pdpste, 1980,
str. 370 i nast.
8. Kuhner Das Imperium, str. 135 i nast., 186 i nast., 230 i nast., 266 i nast., 290 i nast., 301. Fichtinger
Lexikon, str. 242 i nast., 149 i nast., 324 i nast., 352 i nast., 213 i nast., 301 i nast. A. Eban Dies ist mein Volk Die
Geschichte derJuden, 1970, str. 192. Papieska polityka przemocy omówiona jest bardzo szczegó owo w mojej
Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa, b dCcej w przygotowaniu.
9. Por. K. Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 465 i nast., 471 i nast., 449 i nast. [wyd. polskie: I
znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu]. Tego% Kirche des Un-Heils, str. 37 i nast. W sprawie zakazu
lichwy: Ez 18, 5 i nast., Ps 15, 5, Wj 22, 25, Kp 25, 35 i nast., =k 6, 34 i nast. Ju% w staro%ytno ci wielu
biskupów i ksi %y narusza o ten zakaz i zajmowa o si lichwC: Cypr. lapsis 6, testim. 3, 48, Euseb h.e. 5, 21.
Sobór w Elwirze c. 20.
10. Kuhner Das Imperium, str. 352.
11. Cyt. F. Heer Europa. Mutter der Revo-lutionen, 1964, str. 50.
12. Szerzej o tym: H. Mohr Das katholische Apostolat. Zur Strategie und Taktik des politischen
Katholizismus, 1962, str. 34 i nast.
13. H. Kuhner Lexikon der Pdpste von Pe-trus bis Paul VI, brw. str. 274. Ten%e Das Imperium, str. 359.
Szerzej o kwestii %ydowskiej: M. Brosch Geschichte des Kir-chenstaates, t. 2, 1922, str. 314 i nast.
14. Kuhner jw. F. X. Seppelt/G. Schwa-iger Geschichte der Papste. Von den Anfangen bis zur
Gegenwart, 1964, str. 391. Mohr Das katholische Apostolat, str. 48. Po zamachu na Rivarol nastCpi y dalsze
wyroki mierci. Mohr jw.
15. Seppelt/Schwaiger jw. str. 392. C. Mirbt Quellen zur Geschichte des Papst-tums und des
romischen Katholizismus, wyd. 4, 1924, str. 439. G. Mensching Toleranz und Wahrheit in der Religion, 1955,
str. 12.
16. Seppelt/Schwaiger jw. str. 394 i nast. P. Tischleder Die Staatslehre Leos XIII., 1925, str. 11. G.
Taddey Lexikon der deutschen Geschichte. Personen, Ere-ignisse, Institutionen. Von der Zeiten-wende bis zum
Ausgang des 2. WeAtkrieges. Unter Mitarbeit von Historikern und Archivaren herausgegeben von G. Taddey,
1979, str. 806. Kuhner Lexikon, str. 276.
17. Seppelt/Schwaiger jw. str. 396. Winter: Rufiland, II, str. 219 i nast.
18. Kuhner Lexikon, str. 276 i nast. Ten%e Das Imperium, str. 360 i nast. Fichtinger LeDkon, str. 156.
Seppelt/Schwaiger jw. str. 395 i nast.
19. Seppelt/Schwaiger jw. str. 399. Mohr Das katholische Apostolat, str. 49 i nast.
20. Seppelt/Schwaiger jw. str. 396 i nast. Mirbt Quellen zur Geschichte des Papst-tums, str. 439.
Mensching Toleranz und Wahrheit, str. 12.
21. Kuhner Das Imperium, str. 361.
22. Mensching Toleranz und Wahrheit, str. 12. World Telegram New York, 24 lipca. Por. Deschner
Abermak krahte der Hahn, str. 483 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu],
23. Kuhner Das Imperium, str. 365 i nast. Przeciw porwaniu ch opca nazwiskiem Edgardo Montara z
Bolonii protestowali nawet Napoleon III i cesarz Franciszek Józef, ale daremnie. Mon-tara, jako roczne dziecko
potajemnie ochrzczony przez katolickC piastunk , zosta w 7 lat póNniej na polecenie w adz papieskich
uprowadzony i wychowany po katolicku. Zmar podczas II wojny wiatowej w Belgii jako ksiCdz katolicki.
Eban Dies ist mein Volk, str. 225.
24. Obszerniej o tym w mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
25. Fichtinger LeDkon, str. 333.
26. Cyt. A.B. Hasler Pius IX. (1846-1878). Papstliche Unfehlbarkeit und I. Vati-kanisches Konzil.
Dogmatisierung und Durchsetzung einer Ideologie, I, 1977, str. 137.
27. F. Molinari/L. Mezzadri Der Katholizi-smus in Italien, w H. Jedin/K. Repgen (wyd.) Die Weltkirche
im 20. Jahrhun-dert. Handbuch der Kirchengeschichte, VII, 1979, str. 580.
28. Jw.
29. M.S. Bates Glaubensfreiheit. Eine Unter-suchung, 1947, str. 688.
30. Hasler Pius IX., I, str. 143 i nast. Por. te% F. Gregorovius Rómische Ta-gebucher, 1892, str. 474 i
nast.
31. Hasler Pius IX., I, str. 125 i nast.
32. Faktowi temu jest po wi cona du%a cz Q mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
33. Lib. pont. Steph. II c. 18 i nast. Ann. Mettenses prior. ad a. 753. Relacja frankoRskiego kronikarza
nie jest chyba zmy lona, ale raczej opiera si , jak wykazuje zbadanie innych Nróde , „najwidoczniej na
wiarygodnych informacjach. .. Równie% i papieskie padanie do stóp wydaje si historyczne, jako %e aluzje do
niego powtarzajC si w póNniejszych listach papieskich". W. H. Fritze Papst und Frankenkónig. Studien zu den
papstlich-frdnkischen Rechtsbeziehungen von 754 bis 824, 1973, str. 63 i nast. Por. te% H. Haller Das Papsttum.
Idee und Wirklichkeit, 1,1965, str. 304 i nast. Ten%e Abhandlungen zur Geschichte des Mittelalters, 1944, str. 7.
L. M. Hart-mann Geschichte Italiens im Mittelal-ter, 1897 i nast., wznowienie 1969, II, zesz. 2, str. 179 i nast. A.
Cartellieri Weltgeschichte als Machtgeschichte, 382-911. Die Zeit der Reichsgriindungen, I,
1927, str. 157 i nast. L. Stern/H.-J. Bart-muS Deutschland in der Feudalepoche von der Wende des
5.16. Jh. bis zur Mitte des 11. Jh, 1963, str. 89 i nast. F. Gon-tard Die Pdpste. Regenten zwischen Him-mel und
Hólle, 1959, str. 168. G. Tel-lenbach „Europa im Zeitalter der Ka-rolinger", w F. Valjavec (wyd.) Fruhes
Mittelalter, 1956, str. 413. T. Schief-fer Winfried-Bonifatius und die christli-che Grundlegung Europas, 1954,
str. 261 i nast. K. Bosi Europa im Mittelalter. Weltgeschichte eines Jahrtausends, 1970, str. 96, przypisuje ca C
ceremoni zmar emu o dwa lata wcze niej papie%owi Zachariaszowi.
34. H. v. Schubert Geschichte der chri-stlichen Kirche im Mittelalter, I, 1917, str. 321. Haller Das
Papsttum, I, str. 316. P. Kawerau Geschichte der mittelalter-lichen Kirche, 1967, str. 88. G. Seeli-ger Con@uests
and ImperiaA Corona-tion of Charles the Great, w Gwat-kin/Whitney The Cambridge Medieval History, II,
1976, str. 597 i nast. S. Williams The oldest text of the "Consti-tutum Constantini", w Traditio, nr 20, 1964, str.
448 i nast. R. W. Southern Kirche und Gesellschaft im Abendland des Mittelalters, 1976, str. 79 i nast. W.
Ullmann Die Machtstellung des Pap-sttums im Mittelalter. Idee und Geschichte, 1960, str. 128, 462. H. Fuhr-
mann Einfluji und Yerbreitung der pseu-doisidorischen Fdlschungen. Von ihrem Auftauchen bis in die neuere
Zeit. Er-ster Teil, 1972, str. 66. Do dziejów tekstu Constitutum Constantini: H. Fuhr-mann Konstantinische
Schenkung und abendldndisches Kaisertum. Ein Beitrag zur UbeDieferungsgeschichte des Constitutum
Constantini, w Deutsches Archiv fur Erforschung des Mittelalters namens der Monumenta Germaniae HistoDca,
nr 22, 1966, str. 63 i nast.
35. „MocC w adzy w. Piotra rozkazuj ci, aby tego tu ostrzyg i wys a go do klasztoru" (tonde hunc et
destina in monasteDum), jak ka%e wypowiedzieQ si papie%owi nieco póNniejsze Nród o, Erchanberti breviarium
(MG. Script. 2, 328). S owa fikcyjne, ale pasujCce do sprawy. Wg Ann. regni Franc. ad a. 750 Cod. C 3, Vita
Caroli 1, 3 Cod. A 5, Gesta patrum Fontanell. X, 4 Childe-ryk trafi do klasztoru Sithiu (S. Ber-tin); wg Ann.
Lobiens. ad a. 750 (MG Script 13,228) do klasztoru w. Me-darda w Soissons; wg Notkera, G=sta Karoli I, 10,
Childeryk zosta przy swej detronizacji oskalpowany: deposito et decahato ignavissimo Francorum rege
Hilderico. Jego syna Teodoryka, ostatniego z Merowingów, zamkni to w nast pnym roku, ostrzy%onego, w
klasztorze w. Wandrilli.
36. Por. K. Hauck Von einer spatantiken Randkultur zum karolingischen Europa, w
Fruhmittelalterliche Studien. Jahrbuch des Instituts jur friihmittelalterforschung der Universitdt Milnster, t. 1,
1967, str. 76.
37. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 416.
38. ConfaIonieriP»uX/., str. 198. K. Schol-der Die Kirchen und das Dritte Re-ich. Band I.
Yorgeschichte und Zeit der Illusionen. 1918-1934, 1977, str. 203. A. Hudal Die Ósterreichische Yatikan-
botschaft. 1806-1918, 1952, str. 237.
39. Por. G=sta Innocentii papae, Mign Pa-trologia latina (XXIV, cap. 8 i nast., 11, 13, 17, 21 i nast.
Decretale Unerabilem, marzec 1202, MG Constt. II, nr 398, str. 505 i nast. Heiler Altkirchlkhe Autonomie und
pdpstlicher Zentralismus, str. 267. Kawerau Geschichte der mitte-lalterlichen Kirche, str. 144. G. Grupp
Kulturgeschichte des Mittelalters, 6 tomów, 1907-1925, IV, str. 408. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste,
str. 186 i nast.
40. Cyt. w Kuhner Imperium, str. 175.
41. H. Kuhner Die Kreuzzuge — eine pseudotheologische Grundfrage. 2. Teil. Vom Mittelter zur
Neuzeit. Radio Bern, 21 paNdziernika 1970.
42. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 367 i nast.
43. Gontard Die Papste, str. 453.
44. Grupp Kulturgeschichte, III, str. 146 i nast.
45. Kuhner Das Imperium, str. 364.
46. Tam%e. Gontard Die Papste, str. 478 i nast. dtv-Lexikon. Ein Konversationsle-xikon in 20 Banden,
1967, X, str. 154.
47. Seppelt/Schwaiger Die Geschichte der Papste, str. 408.
48. F. Engels Die Bewegung von 1847, w Marx-Engels Werke, t. 4, 1959, str. 496.
49. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 408.
50. F. Engel-Janosi Ósterreich und der Va-tikan 1846-1918. Erster Band: Die Pon-tifikate Pius IX. und
Leos XIII. (1846-1903), 1958, str. 35.
51. Tam%e str. 36.
52. Tam%e str. 38 i nast.
53. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 409.
54. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 46.
55. Tam%e str. 46 i nast.
56. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 409.
57. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 55, 60.
58. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 410 i nast.
59. Nawet krytycznie nastawiony Scholder uwa%a, %e Pius IX „broni prastarego prawa papie%a". Die
Kirchen, I, str. 203.
60. A. Manhattan Der Yatikan und das XX. Jahrhundert, 1958, str. 11. Por. te% Seppelt/Schwaiger
Geschichte der Pap-ste, str. 414.
61. Tondi Die Jesuiten, str. 369.
62. Seppelt/Schwaiger jw. str. 417 i nast. W. Leonhardt Kreml und Vatikan. Ein Kampf urn die Macht
durch fiinf Jahr-hunderte, 1965, str. 242.
63. Seppelt/Schwaiger jw. str. 418.
64. Manhattan Der Yatikan, str. 12. Gon-tard Die Papste, str. 478.
65. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 420. E. Nolte Italien von der Begrundung des
Nationalstaats bis bis zum Ende des I. Weltkriegs (1870-1918), w Th. Schieder (wyd.) Handbuch der
europiiischen Geschichte, t. 6, pierwszy nie zmieniony przedruk, 1973, str. 401 i nast.
66. R. Aubert Vom Kirchenstaatzur Weltkir-che. 1848 bis zum Zweiten Yatikanum, w
Rogier/Aubert/Knowles (wyd.) Geschichte der Kirche, 1977, str. 182. Engel-Janosi Ósterreich, I, 179.
67. Castella Papstgeschichte, t. III, Von der franzósischen Revolution bis heute, 1946, str. 409. Por, te%
Manhattan Der Vati-kan, str. 101.
68. Tekst ustaw gwarancyjnych w P. Vigo Annati d'Italia. Storia degli ultimi trenta anni del secolo XIX,
I, 1908. Sep-pelt/Schwaiger Ceschichte der Papste, str. 420. Gontard Die Papste, str. 478. Th. Schieder Europa
im Zeitalter der Natiofialstaaten und europaischen We-Itpolitik bis zum I. Weltkrieg (1870-1918), w Th.
Schieder Handbuch der europaischen Geschichte, str. 43. Nolte Italien von der Begriindung des National-staats,
str. 402.
69. Neues Munchener Tagblatt, 15 lutego 1929.
70. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 183.
71. Leonhardt Kreml und Yatikan, str. 242. Por. te% Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 183 i nast.
Taddey Lexikon, str. 1339. Manhattan Der Vatikan, str. 136 i nast.
72. Leonhardt jw. str. 242. Por te% Winter Rufiland, II, str. 399.
73. Taddey Lexikon, str. 610, 684, 1243.
74. Tam%e str. 583, 684.
75. Tam%e str. 159, 333, 685, 762.
76. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 184 i nast. Co do Dwuprzymierza por. Schieder Europa im
Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 67 i nast., 75 i nast., 119 i nast. Taddey Lexikon, str. 1350.
77. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 186.
78. Tam%e str. 187. O Andrassym por. E. Wertheimer Graf Julius Andrassy, 1910. H. Lutz Von
Konigsgratz zum Zwe-ibund, w Historische Zeitschrift, 1973, str. 217.
79. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 431. Hudal Die ósterreichische Vatikanbotschaft, str.
230. Papie% uwa%any by równie% z&jettatore, wi c kiedy Rzymianie kl kali w brudzie ulicznym, napotykajCc
go w drodze przez miasto, czynili przy tym znak przeciwko z emu spojrzeniu. B. Wall Der Vatikan. Reich ohne
Grenzen, 1957, str. 55.
Rozdzia 1 Leon XIII
1. WykrzyknC tak w odpowiedzi na wymówki swojego sekretarza stanu Ja-cobiniego. O. Kóhler Der
Weltplan Leos XIII. Ziele und Methoden, w H. Je-din (wyd.) Handbuch der Kirchenge-schichte, t. VI, Kirche der
Gegenwart, 1973, str. 24. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 217.
2. Castella Papstgeschichte, III, str. 244.
3. Leo XIII. Alloc. II str. 281 i nast. Bast-gen III 1, str. 58 i nast. Por. P. Tischle-der Die Staatslehre
Leos XIII., 1925, str. 349 i nast.
4. Winter Ruftland, II, str. 420.
5. Tam%e str. 355. J. Schmidlin Papstgeschichte der neuesten Zeit, II Bd. Pap-sttum und Papste
gegeniiber den moder-nen Strómungen. Pius IX. und Leo XIII. (1846-1903), 1934, str. 332. O. Kóhler Der
Weltplan Leos XIII, str. 9.
6. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 332.
7. G. Denzler Das Papsttum und der Amtszólibat. Zweiter Teil: Von der Re-formation bis in die
Gegenwart, 1976, str. 307. Hudal Die Ósterreichische Va-tikanbotschaft, str. 230. Na temat wielkiego wp ywu
Montela por. te% Hudal, tam%e, str. 270 i nast. Listy kardyna ów do niego w znacznej cz ci te% „polecono
niestety spaliQ". Tam%e str. 271. Winter Rufiland, II, str. 509.
8. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 33, 335. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 432 i nast.
Kóhler Der Weltplan Leos XIII, str. 10.
9. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 441.
10. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 223. Seppelt/Schwaiger jw. str. 433.
11. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 344 i nast. Hudal jw. str. 233. O konklawe i jego prehistorii
szczegó owo: Engel--Janosi Ósterreich, II, str. 200 i nast.
12. Schmidlin jw. II, str. 345 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 434.
13. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 217. Kóhler Der Weltplan Leos XIII, str. 24 i nast. T. v. Sickel
Rómische Erinnerun-gen, 1947, str. 140.
14. Do tego jeszcze 48 apostolskich wika-riatów i pra actw. A. Franzen/R. Bau-mer Papstgeschichte.
Das Petrusamt in seiner Idee und in seiner geschichtli-chen Verwirklichung in der Kirche, 1974, str. 372. Por.
str. 303 i nast.
15. Por. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 446. Ignis Ardens Pius X. und der Pdpstliche
Hof, autoryzowany niemiecki przek ad Marii Textor, 1908, str. 126.
16. Winter Ruflland, II, str. 358. Por. str. 383.
17. Tischleder Die Staatslehre Leos XIII, str. 343 i nast. Kohler Der Weltplan Leos XIII., str. 11.
18. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 431. „Dr%Ccym g osem, który przerywa o mu
kanie", Pecci przybra imi Leon po Leonie XII. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 346.
19. Leo XIII. Alloc. II, str. 281, Bastgen III, 1, str. 58.
20. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 353, 356.
21. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 3 i nast., 15.
22. Bates Glaubensfreiheit, str. 667, 527.
23. Encykliki Immortale Dei, Sapientiae Christianae, Libertas Praestantissimum Donum. Manhattan
Der Vatikan, str. 40.
24. Registrum Innocentii III. De negotio im-perii. Mign Patrologia latina, str. 216, 18.
25. Winter Ruflland, II, str. 431. Por. tam%e str. 357.
26. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 447. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 583. Winter
Ruflland, II, str. 358.
27. Schmidlin jw. II, str. 353. Winter jw. II, str. 357.
28. Seppelt/Schwaiger jw. str. 440. Schmidlin jw. II, str. 353.
29. Acta Leonis I, str. 44 i nast. AAS (Acta Apostolicae sedis) X, str. 585 i nast. Schmidlin jw. II, str.
342, 352 i nast.
30. Schmidlin jw. str. 351
31. Tim%e str. 351 i nast.
32. Tam%e str. 348 i nast.
33. Por. Wst p, przyp. 9. Szczegó owo pisz o tym w mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
34. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 349 i nast. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats,
str. 408.
35. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 433. Schmidlin jw. II, str. 335.
36. Schmidlin jw. II, str. 409, 422.
37. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 227.
38. Luther WA XXIX, str. 40 (24 stycznia 1529). Wg G. Biichmann Geflugelte Worte, 1967, I, str. 128 i
nast. Ca-rafa (1517-1561): „Quandoquidem po-pulus... vult decipi, decipiatur" (Skoro lud chce byQ oszukiwany,
niech b dzie oszukiwany). Tam%e. Dalej: Kiihner Das Imperium, str. 290. Papie% Pawe IV jest autorem
sentencji: „Nawet gdyby mój w asny ojciec by heretykiem, przyniós bym drewna, %eby go spaliQ." Tam%e str.
292. Por. Fichtinger Ladkon, str. 301.
39. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 43. Nolte Italien von der Begriindung des
Nationalstaats, str. 43. Winter Ruflland, II, str. 516. Manhattan Der Vatikan, str. 102.
40. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 409 i nast., 419 i nast.
41. Tam%e str. 418.
42. Tam%e str. 416, 418 i nast.
43. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats, str. 406.
44. Tam%e str. 402. Co powiedziano tu o Piusie IX, dotyczy tak%e Leona XIII.
45. Kiihner Das Imperium, str. 163. Fichtinger Lexikon, str. 46 i nast.
46. Por. A. Kaiser Giordano Bruno, w K. Deschner (wyd.) Das Christentum im Urteil seiner Gegner, I,
1969, str. 46 1 nast.
47. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 416 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 440.
Winter Ruflland, II, str. 431 i nast.
48. Schmidlin jw. II, str. 414 i nast., 475. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 223, 226.
49. Schmidlin jw. II, str. 417,421. Hudal jw. str. 228 i nast., 237 i nast. Engel-Janosi Ósterreich, I, str.
267.
50. Por. Taddey Lexikon, str. 277 i nast. Schieder Europa im Zeitalter der Na-tionalstaaten, str. 119 i
nast. z b dem drukarskim, datujCcym Trójprzymierze na r. 1883. W. M. Chwostow/I. I. Minz Geschichte der
Diplomatie, II. Die Di-plomatie derNeuzeit (1872-1919), 1947, str. 83 i nast. Na temat polityki Trój-przymierza:
F. Fellner Der Dreibund. Europaische Diplomatie vor dem Ersten Weltkrieg, 1960. L. Salvatorelli La tri-plice
alleanza 1882-1912, 1939.
51. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 226. Por. te% Schmidlin Papstgeschichte, str.
414 i nast. F. En-gel-Janosi przy wspó pracy R. Blaasa i E. Weinzierla Die politische Korrespon-denz der Papste
mit den ósterreichischen Kaisem 1804-1918, 1964, str. 296 i nast.
52. Hudal jw. str. 226 i nast. Schmidlin jw. II, str. 414 i nast. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 226 i nast.
53. Hudal jw. str. 226 i nast. Schmidlin jw. II, str. 414 i nast. Engel-Janosi jw. I, str. 226 i nast.
54. Engel-Janosi jw. Schmidlin jw. II, str. 417.
55. Engel-Janosi jw. str. 267. Hudal jw. str. 238. Schmidlin jw. str. 421.
56. Schmidlin jw. str. 417. Engel-Janosi jw. str. 229, 267.
57. Engel-Janosi jw. str. 231.
58. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 229. Por. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 414.
59. Por. E. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats, str. 413. Manhattan Der Vatikan, str.
11 i nast. Obszerniej: P. Verley w Das burgerliche Zeitalter, Fi-scher Weltgeschichte, t. 27, wyd. G. Pal-made,
1975, str. 264 i nast.
60. Taddey Lenkon, str. 550. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 233, 235, 238.
Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 417. W. J. Mommsen Das Zeitalter des ImpeDalismus, 1969, str. 117 i nast.
61. Winter RujSIand, II, str. 445.
62. Hudal jw. str. 238.
63. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 265. Manhattan Der Yatikan, str. 12.
64. Hudal jw. str. 237.
65. Tam%e str. 225. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 410 i nast., 420 i nast.
66. Por. Taddey Lenikon, str. 595 i nast. Wa%ne: E. Winter Der Josefinismus. Die Geschichte des
ósterreichischen Reform-katholizismus 1740-1848, 1962. W podsumowaniu na str. 349 i nast. zdanie godne
najwy%szej uwagi: „Józefini byli raczej utopistami, bo wierzyli w mo%liwo Q zreformowania Ko cio a,
tymczasem jest to sprzeczne z naturC Ko cio a rzymskokatolickiego..."
67. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 232. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 474 i nast.
68. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 227.
69. Tam%e str. 225, 227.
70. Tam%e str. 232. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 218. Winter Ruflland, II, str. 367, 379, 384, 400.
71. Hudal jw. str. 225.
72. Tam%e str. 226.
73. Taddey Lexikon, str. 278.
74. Engel-Janosi Ósterreich, str. 233. len%e Die politische Korrespenttenz der Papste, str. 308 i nast.
75. Ten%e Ósterreich, str. 239 i nast.
76. Tam%e str. 240.
77. J. Heckel Die Beilegung des Kultur-kampfes in Preufien, w Zeitschrift der Sa-vigny-Stiftung fur
Rechtsgeschichte, Kanon. Abt. 1930, str. 215 i nast.
78. K. E. Born Deutschland als Kaiserre-ich (1871-1918), w Th. Schieder (wyd.) Handbuch der
europaischen Geschichte, t. 6, 1973, str. 212. Ten%e Von der Re-ichsgriindung bis zum Ersten Weltkrieg, 1975,
str. 82 i nast.
79. Przemówienie z 12 kwietnia 1886. C. Weber Leo XIII. und die deutsche Zentrumspartei ostem
1886. Ein Be-richt tiber die Intenention von vier rhe-inisch-westfdlischen Landtagsabgeordne-ten beim Papst
vor der Verabschiedung des sog. 1. Friedensgesetzes, w Annalen des Historischen Vereins fiir den Nieder-rhein,
1974, str. 156. Kiihner Das Imperium, str. 371. Castella Papstgeschichte, str. 275 i nast.
80. Meldunek bawarskiego pos a przy Stolicy Apostolskiej z 14 czerwca 1878. Cyt. wg Leonhardt
Kreml und Vatikan, str. 229.
81. Heer Die Kriege und ihre Folgen, w K. Deschner (wyd.) Das Jahrhundert der Barbarei, 1966,
str. 47.
82. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 47 i nast. Born Deutschland als
Kaisserreich, str. 205 i nast., 213 i nast. Taddey Lexikon, str. 1139 i nast. Winter Rufiland, II, str. 356.
83. R. Liii Die Wende im Kulturkampf, w Quellen und Forschungen aus italie-nischen Archiven, 1972,
str. 728. Fran-zen/Baumer Papstgeschichte, str. 368 i nast. Castella Papstgeschichte, str. 269 i nast.
84. Bom Deutschland als Kaiserreich, str. 205. Taddey Lacikon, str. 641, 685. En-gel-Janosi
Ósterreich, I, str. 246. Manhattan Der Yatikan, str. 134, 137.
85. Engel-Janosi jw. I, str. 240.
86. Taddey Lexikon, str. 685. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 455 i nast.
87. Taddey jw. str. 626. Schmidlin jw. II, str. 461. Hudal Die Ósterreichische Va-tikanbotschaft, str.
221. R. Konetzke Die iberischen Staaten von 1875 bis zum I. Wehkrieg (1875-1917), w Th. Schie-der (wyd.)
Handbuch der europdischen Geschichte, VI, str. 521. Kiihner Das Imperium, str. 261 i nast. K. Deschner Die
Reise zum Tatort, w Avanti, 4 kwietnia 1979, str. 42 i nast.
88. Konetzke jw. str. 521.
89. Taddey Laikon, str. 685. Winter Ru-filand, II, str. 356. Centrum ustawicznie zwalcza o pozosta e
jeszcze ograniczenia i %Cda o nawet powrotu jezuitów; dla Ludwiga Windthorsta, przywódcy Centrum, by a to
wr cz „kwestia Qyciowa w obliczu burzy socjalistycznej". Centrum powtarza o swój wniosek o powrót jezuitów
na prze omie roku 1897, 1899, 1902. Bli%ej o tym: Mohr Katholische Orden, str. 64 i nast.
90. Winter jw. II, str. 399, 411. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 240 i nast.
91. „Papie% pokoju to cz sto powtarzajCcy si synonim Leona XIII." Kóhler Der Weltplan Leos XIII.,
str. 13.
92. Heer Europa, str. 429 i nast. Castella Papstgeschichte, str. 282. Taddey Lexi-kon, str. 1313 i nast.
Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 462.
93. Taddey jw. str. 1115 i nast. Schmidlin jw. II, str. 462.
94. Cyt. wg Manhattan Der Yatikan, str. 139.
95. Taddey Lexikon, str. 754. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 464 i nast., 470
1 nast.
96. Schmidlin jw. II, str. 466, 470 i nast.
97. Jw. str. 466. F. W. Weber Dreizehn-linden. Z obja nieniami autora, 1905, str. 1 i 246. Wg Kindlers
LiteraturleD-kon, 1964, II, str. 1620, „g boko religijny" pose Centrum.
98. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 466.
99. Jw. str. 473.
100. D. Bronder Christentum im Selbstauf-
losung, wyd. 2, 1959, str. 64.
101. Tam%e str. 65. Katolicki szwindel z cudami zostanie bardzo szczegó owo udokumentowany w
mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
102. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats, str. 407, 410.
103. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 264 i nast. Por. Taddey Lacikon, str. 608 i nast.
104. Winter Rufiland, II, str. 398 i nast. Engel-Janosi jw., I, str. 247 i nast., 254. Taddey jw. str. 278.
105. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 233. Winter jw., II, str. 428. Schmidlin
Papstgeschichte, II, str. 467 i nast.
106. F. Chabod Kulturkampf e Triplice Al-leanza in discussione fra U Vaticano e U Govemo Austro-
Ungarico nel 1883, w Rivista Storica Italiana, LXII, 1950, str. 278 i nast. Engel-Janosi Ósterreich,
I, str. 249 i nast., 267. Por. Hudal jw. str. 238 i nast.
107. Engel-Janosi jw. I, str. 250 i nast.
108. Winter Rufiland, II, str. 400, 492.
109. Jw. str. 372. Engel-Janosi jw. I, str. 244 i nast.
110. Winter jw. II, str. 372, 400 i nast., 443, 507. Engel-Janosi jw. I, str. 244 i nast., 261.
111. Winter jw. II, str. 459. Engel-Janosi jw. I, str. 244 i nast. Biskup Hudal w Die Ósterreichische
Vatikanbotschaft, str. 272, podkre la, %e Galimberti, kiedy popad w nie ask , „dla zachowania zewn trznych
pozorów otrzyma awans".
112. Engel-Janosi jw., I, str. 245.
113. Ten%e Ósterreich und der Vatikan. 1846-1918. ZweiterBand: Die Pontifikate Pius' XI. und
Benedikts XV. (1903-1918), 1960, str. 16.
114. Ten%e Ósterreich, I, str. 244 i nast., 256 i nast. Winter Rufiland, II, str. 427 i nast., 483.
115. Manhattan Der Vatikan, str. 278.
116. R. v. Albertini Frankreich. Die Dritte Republik bis zum Ende des I. Weltkriegs (1879-1918), w Th.
Schieder (wyd.) Handbuch der europdischen Geschichte, VI, 1973, str. 232 i nast.
117. Jw. str. 240 i nast. Winter Rufiland, II, str. 437 i nast. Schmidlin Papstge- schichte, II, str. 426 i
nast. Manhattan Der Vatikan, str. 276 i nast.
118. dtv-Lexikon, XV, str. 43. W. J. Mom-msen Das Zeitalter des Imperialismus, 1969, str. 105 i nast.
H. Maier Revolu-tion und Kirche. Zur Friihgeschichte der christtichen Demokratie, 1975, str. 233 i nast.
Manhattan jw. str. 278 i nast.
119. v. Albertini Frankreich, str. 248, przyp. 21. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 429. Winter
Ruflland, II, str. 435.
120. Winter jw. str. 482 i nast.
121. v. Albertini jw. str. 244. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 227 i nast. Schmidlin jw. str. 129 i nast.
Winter jw. str. 437 i nast. Mommsen Das Zeitalter des Imperialismus, str. 108.
122. Engel-Janosi jw. str. 275 i nast.
123. Jw. str. 272.
124. Jw. str. 274.
125. Winter Rufiland, II, str. 448.
126. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 430. Por. Winter jw. str. 437 i nast.
127. v. Albertini Frankreich, str. 237.
128. Schmidlin jw. str. 353.
129. Jw. str. 361 i nast.
130. Jw.
131. Jw. str. 362. R. A. Graham Yatican Di-plomacy. A Study of Church and State on the International
Plane, 1959, str. 218 i nast.
132. Por. Winter Rufiland, II, str. 483.
133. v. Albertini Frankreich, str. 237, 241. Chwostow/Minz Geschichte der Diplo-matie, II, str. 28 i
nast., 80 i nast.
134. Winter jw. str. 426, 355.
135. V. Albertini jw. str. 252. Por. Chwostow/Minz jw. str. 78 i nast.
136. Chwostow/Minz jw. str. 84 i nast. v. Albertini jw. str. 252. Cztery miliardy franków w zlocie
wyp yn y z Francji od koRca XIX w. na samo finansowanie kolei transsyberyjskiej. Schieder£urepa im Zeitalter
der Nationalstaaten, str. 58.
137. Chwostow/Minz jw. str. 80 i nast.
138. v. Albertini Frankreich, str. 252. Winter Rufiland, II, str. 425 i nast., 491. Chwostow/Minz jw. str.
80.
139. H. Hoffmann Die Kirche und der Friede. Von der Friedenskirche zur Friedenswelt, 1933, str. 13 i
nast., 63 i nast.
140. Jw. str. 163.
141. v. Sickel Rómische Erinnerungen, str. 158.
142. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 252. Winter Rufiland, II, str. 419.
143. Engel-Janosi jw. str. 258, 266.
144. Winter jw. str. 434, 428.
145. Engel-Janosi jw. str. 266.
146. Por. Winter jw. str. 425 i nast., 438,491.
147. Tam%e str. 430.
148. Tam%e str. 428, 431.
149. Engel-Janosi jw. str. 252 i nast., 266.
150. Tam%e str. 253.
151. Tam%e str. 252.
152. Winter Rufiland, II, str. 418, 438, 487, 490.
153. Tam%e str. 401, 446 i nast., 490. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 170, 172.
154. Winter jw. str. 417. Engel-Janosi jw. I, str. 259, II, str. 15.
155. Engel-Janosi jw. I, str. 296.
156. Jw. str. 300. Winter jw. str. 490.
157. Winter jw. str. 490 i nast.
158. Jw. str. 438, 441. Engel-Janosi jw. I, str. 306.
159. O. Becker Das franzosisch-russische Bundnis, 1925, str. 134. Cyt. wg Leon-hardt Kreml und
Vatikan, str. 252.
160. Cyt. jw. str. 252 i nast.
161. Die grofie Politik der Europaischen Ka-binette 1871-1914, VII, 1927, str. 303 i nast. Winter
Ruflland, II, str. 441.
162. Podstawowe znaczenie ma wielkie dzie o Wintera Ruflland und das Papsttum. Dla dawniejszych
czasów cz. I: Von der Christianisierung bis zu den Anfangen der Aufkldrung, 1960. Krótszym streszczeniem
tego 3-tomowego dzie a jest Rom und Moskau. Ein halbes Jahr-tausend Weltgeschichte in ókumenischer Sicht,
1972. Por. te% cz. III Rufiland und das Papsttum: Die Sowjetunion und der Vatikan, 1972, str. 1 i nast.
163. CiCg dalszy wg Winter Rufiland, I, str. 274 i nast.
164. Tam%e str. 275 i nast.
165. Tam%e str. 276.
166. Tam%e str. 277 i nast.
167. Kiihner Das Imperium, str. 308.
168. Winter Ruflland, I, str. 278 i nast.
169. Jw.
170. Jw.
171. Jw. II, str. 118 i nast. Ten%e Rom und Moskau, str. 91 i nast.
172. Winter Rufiland, II, str. 122, 132 i nast. E. Bradford Kreuz und Schwert. DerJo-hanniterlMalteser-
Ritterorden, 1981, str. 223 i nast.
173. Winter Ruflland, II, str. 122 i nast.
174. Jw. str. 131.
175. M. Mourin Der Yatikan und die Sowjet-union, 1967, str. 20 i nast. Winter Rufiland, II, str. 128 i
nast. Ten%e Die Sowjetunion, str. 2.
176. Por. przede wszystkim encyklika Piusa IX In suprema Petri z 6 stycznia 1848. B. Stasiewski
Piipstliche Union-shoffnungen — Die selbstiindigen und die mit Rom unierten Ostkirchen, w H. Je-din (wyd.)
Handbuch der Kirchenge-schichte. IV. Die Kirche der Gegenwart, 1973, str. 346. J. Hajjar Die katho-lischen
orientalischen Kirchen, w Ro-gier/Aubert/Knowles (wyd.) Geschichte der Kirche, 1977, str. 244 i nast.
177. Hajjar jw. str. 245 i nast., 251.
178. Jw. str. 246 i nast.
179. Jw. str. 248.
180. Jw. str. 250.
181. Jw. str. 235.
182. Jw.
183. Jw.
184. Winter Rufiland, II, str. 357, 360, 372, 379, 403, 420 i nast., 452.
185. Jw. str. 412 i nast.
186. Jw. str. 358, 362 i nast.
187. W jakim klasztorze koto Freising, w Ellwangen albo w Regensburgu. Omawiam to
szczegó owo w mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
188. Winter Rufiland, II, str. 358 i nast., 368 i nast.
189. G. v. Rauch Ruflland vom Krimkrieg bis zur Oktoberrevolution (1856-1917), w Th. Schieder
(wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, t. VI, 1973, str. 322.
190. Stasiewski Papstliche Unionshoffnun-gen, str. 360. Na temat Pobiedonoscewa por. G. Simon
Konstantin Petrovic Po-bedonoscev und die Kirchenpolitik des Heiligen Synod 1880-1905, 1969. F. Joc-kwig
Der Weg der Laien aufdas Lande-skonzil der Russischen Orthodwcen Kirche, Moskau 1917/18. Werden und
Ver-wiklichung einer demokratischen Idee in der Russischen Kirche, 1971, str. 42
i nast. Na temat stosunku Ko cio a rosyjskiego do Ko cio ów chrze cijaRskich por. np. E. Benz Die
russische Kirche und das abendlandische Christen-tum, 1966, str. 7 i nast.
191. Winter Rufiland, II, str. 403.
192. Jw. str. 442 i nast.
193. F. X. Brors Modernes ABC fur Katho-liken aller Stdnde. Kurze Antworten auf die modernen
Angnffe gegen die Katho-lische Kirche, brw., str. 238.
194. Stasiewski Papstliche Unionshojfnun-gen, str. 358 i nast. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str.
370. Por. te% v. Rauch Rufiland vom Krimkrieg bis zur Oktoberrevolutkm, str. 323.
195. Winter Rufiland, II, str. 370 i nast.
196. Tam%e str. 396 i nast., zw aszcza 401 i nast. Por. Engel-Janosi Osterreich, I, str. 268.
197. Winter jw. str. 404 i nast.
198. Jw. str. 410, 406, 412.
199. Die geheimen Papiere Friedrich von Hol-steins, II, str. 426. Cyt. wg W. Leonhardt Kreml und
Vatikan, str. 242 i nast. Por. te% Taddey Lexikon, str. 554.
200. Leonhardt jw. str. 243.
201. K. Hammer Deutsche Kriegstheologie 1870-1918, 1974, str. 204. F. Heer Die Kriege, str. 47.
202. Hudal Die Osterreichische Vatikanbot-schaft, str. 267. Winter Rufiland, II, str. 399 i nast., 418,
492 i nast. Ca-stella Papstgeschichte, t. III: Von der franzósischen Revolution bis heute, 1946, str. 242.
203. W. Lóhde Das papstliche Rom und das Deutsche Reich. Eine Dokumentation, 1964, str. 261.
204. Engel-Janosi Osterreich, I, str. 268 i nast.
205. Winter Rufiland, II, str. 406 i nast.
206. Jw. str. 409 i nast.
207. Jw. str. 406 i nast.
208. Por. relacja z 28 marca do 9 kwietnia 1880. Winter jw. str. 408.
209. Por. ci le poufne sprawozdanie austriackiego ambasadora z 25 lutego 1896, HHStA (Haus-,
Hof- und Staat-sarchiv Wien), Watykan 1896. Winter jw. str. 408 i nast.
210. Winter jw. str. 407 i nast.
211. Por. sprawozdanie austriackiego ambasadora z 31 maja 1894. HHStA, Watykan 1894, za . 16.
Winter jw. str. 410.
212. Cyt. wg M. Busch Tagebuchbliitter, 1899, II, str. 576. Leonhardt Kreml und Vati-kan, str. 223.
213. Leonhardt jw. str. 230.
214. Winter Ruflland, II, str. 412 i nast., 434, 464.
215. Tak pisze v. Rauch Ruftland vom Krim-hieg bis zur Oktoberrevolution, str. 314.
216. Cyt. Winter jw. str. 421.
217. Jw. str. 419 i nast.
218. Jw. str. 436.
219. H. Preller Zur Entstehung und Struktur des russisch-franzósischen Zweibun-des von 1890-1894, w
Archiv Jur Politik und Geschichte, III, 1924, str. 463 i nast.
220. v. Rauch Rufiland vom Krimhieg bis zur Oktobeirevolution, str. 325 i nast. Winter Rufiland, II, str.
425 i nast., 441 i nast. Potjomkin/Minz Geschichte der Diplomatie, II, str. 131 i nast.
221. Winter jw. str. 476.
222. Jw. str. 488.
223. v. Albertini Frankreich, str. 256 i nast.
224. Winter jw. str. 476.
225. Na temat dalszego ciCgu por. przede wszystkim K. Mara Das KapitaA. Kri-tik der politischen
Ókonomie, I, 1955, str. 239 i nast., 413 i nast., 487 i nast., 690 i nast. Nast pnie godnC najwy%szych pochwa
antologi : C. Jantke/ D. Hilger Die Eigentumslosen. Der deut-sche Pauperismus und die Emanzipa-Donskrise in
Darstellungen und Deutun-gen der zeitgenóssischen Literatur, 1965 passim. Patrz równie% podsumowujCce
uwagi w moim Heyne-Taschenbuch, Kirche des Un-Heils. Argumente um Konse@uenzen zu ziehen, 1974, str. 47
i nast.
226. Por. np. Schieder Europa im Zeitalter der Nationalstaaten, str. 45 i nast. Born Deutschland als
Kaiserreich, str. 205. v. Albertini Frankreich, str. 254. v. Rauch Rufiland vom Krimkrieg bis zur
Oktoberrevolution, str. 312 i nast. Najbardziej wyczerpujCco: J. Braunthal Geschichte der Internationale, 2
tomy, 1961-1963.
227. W. E. v. Ketteler Die Arbeiterfrage und das Christentum, 1864, str. 54.
228. Tam%e str. 125.
229. Biographisches Wórterbuch zur deut-schen Geschichte, zainicjowali H. Róss-ler i G. Franz, wyd.
2,1973, II, str. 1479. Por. Taddey Lexikon, str. 77.
230. W. Treue Quellen zur Geschichte derso-zialen Frage in Deutschland, t. 2, od 1871 do dzisiaj, wyd.
2, 1964, str. 77.
231. Jw. str. 79. Taddey Lacikon, str. 1167 i nast.
232. K. Tucholsky Gesammelte Werke, 1960, III, str. 410. Cyt. wg W. Beutin Kurt Tucholsky, w K.
Deschner (wyd.) Das Christentum im Urteil seiner Gegner, II, 1971, str. 227.
233. Cyt. Gontard Die Piipste, str. 488. Por. Deschner Kirche des Un-Heil, str. 34 i nast.
234. Castella Papstgeschichte, str. 326. Gontard jw. str. 488. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 368,
371.
235. Schmidlin jw.
236. Gontard jw. str. 489.
237. Schmidlin jw. II, str. 368.
238. Tam%e str. 373 z cytatami tak%e z Mo-urreta i Tserclaesa.
239. Castella Papstgeschichte, str. 328.
240. W. Andreas Deutschland vor der Refor-mation. Eine Zeitenwende,v/yd. 5,1948, str. 476.
241. Castella jw. str. 238.
242. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 368 i nast. Na temat Piusa IX por. § 4 d. Syllabus z 8 grudnia
1864. Por. te% Winter Rufiland, II, str. 439 i nast.
243. Castella jw. str. 247. Co prawda mowa tu o „bandach"!
244. Por. August, sermo 14, 3, 4; 85, 5, 6; 85, 6, 7; 14, 4, 6; ep. 157/23. Conf. 7, 6. Cytat wg H.-J.
Diesner Studien zur Gesellschaftslehre und sozialen Haltung Augustins, 1954, str. 33.
245. Manhattan Der Vatikan, str. 15.
246. Por. na ten temat i w ogóle tzw. socjalnych staraR dawniejszych papie%y: Deschner Abermals
krdhte der Hahn, str. 425 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu]. Wa%ne: Harry
Maier Soziologie der Pap-ste. Lehre und Wirkung der katholischen Sozialtheorie, 1965. Patrz równie% Gontard
Die Papste, str. 489.
247. Leon XIII, encyklika Rerum novarum, §15.
248. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 377.
249. Jw. str. 377, 379.
250. Jw. str. 380 i nast.
251. Maier Revolution und Kirche, str. 27.
252. Por. tam%e str. 228 i nast. Wyra%enia tego, które stworzy! zapewne belgijski kanonik Pottier,
papie% u%y po raz pierwszy w czasie wielkiej pielgrzymki robotniczej 1898 r.
253. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 381.
254. A. Dauphin-Meunier Kirche und Kapi-talismus, 1958, str. 117.
255. M. M. Scheinmann (Xejnman) Der Va-tikan im zweiten Weltkrieg, 1954, str. 15. Castella
Papstgeschichte, str. 283.
256. E. Benz Geist und Leben der Ostkirche, 1957, str. 127, zalicza t pow ciCgliwo Q rosyjskiego
prawos awia do jego „najwi kszych tragedii".
257. Stasiewski Papstliche Unionshoffnun-gen, str. 361 i nast. J. S. Curtiss Die Kirche in der
Sowjetunion (1917-1956), 1957, str. 14. R. Rosler Kirche und Re-volution in Rujiland. Patriarch Tichon und der
Sowjetstaat, 1969, str. 78.
258. W. I. Lenin Werke (przek ad wg IV wydania rosyjskiego 1959-1964, t. V\,Aus dem
Wirtschaftsleben Ruftlands, 1902, str. 76). Cyt. wg P. Rolinec Wladimir Iljitsch Lenin, w Deschner (wyd.) Das
Christentum im Urteil seiner Gegner, II, 1971, str. 104.
259. Lenin Werke, jw. t. X, Sozialismus und Religion, 1905, str. 70. Cyt. wg Rolinec jw. str. 103.
260. Por. Heer Europa, str. 16 i nast., 725.
261. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 237 i nast.
262. Winter Rufiland, II, str. 428, 497 i in.
263. Hajjar jw. str. 236, 240 i nast. Winter jw. str. 454. Sinopoli di Giunta // Cardinale Mariana
Rampolla, 1923, str. 164.
264. Stasiewski Papstliche Unionshoffnun-gen, str. 347 i nast.
265. Gontard Die Papste, str. 483.
266. Jw. str. 491. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 581.
267. HHStA, Watykan 1903. Engel-Janosi Ósterreich, I, str. 323. Szczegó owo o mierci papie%a:
Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 5 i nast.
Rozdzia 2 Pius X
1. G. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. Jahrhundert, 1968, str. 53.
2. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 378.
3. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 260. O. R. Braun Die katholische Kirche und
der Anschlufi Ósterreichs an das Deutsche Reich. Zur Berichtigung einiger Geschichtsfalschun-gen, 1980, str.
25. Na moje zapytanie autor by askaw odpowiedzieQ mi listownie 21 maja 1982: „Ye biskup Hudal by
nosicielem Z otej Odznaki Partyjnej, potwierdzili mi zarówno byry pose do Reichstagu in%. Franz Hank , SA-
Gruppenfiihrer z Wiednia, jak i katolicki duchowny dr Anton Kummerer z Wiednia. Je%eli si nie myl ,
wspomnia o tym równie% sam Hudal w swoich Rómische Tagebiicher."
4. Winter Ruflland, II, str. 544, 574, 622.
5. Heer Europa, str. 727.
6. R. Aubert Pius X., ein konservativer Re-formpapst, w H. Jedin (wyd.) Handbuch der
Kirchengeschichte. VI. Die Kirche der Gegenwart, 1973, str. 392 i nast. Castella Papstgeschichte, str. 339 i nast.
Winter Rufiland, II, str. 507 i nast. Bardziej szczegó owy opis konklawe podaje Ignis Ardens Pius X. und der
Papstliche Hof, str. 32 i nast.
7. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 12 i nast.
8. Tam%e. Winter Rufiland, II, str. 525.
9. Schmidlin jw. str. 12 i nast.
10. Jw. Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 55 i nast.
11. A. Marchesan Papa PioX nella sua vita e nelle sueparola, 1905, str. 457 i nast., 482 i nast. Nieco
innC liczb g osów podaje Ignis Ardens jw. str. 78.
12. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 14.
13. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 26 i nast.
14. Jw.
15. Jw. str. 29 i nast., 35.
16. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 114 i nast.
17. J. Schmidlin Papstgschichte der neu-esten Zeit. Bd. III. Papsttum und Papste im XX. Jahrhundert.
Pius X. und Be-nedikt XV. (1903-1922), 1936, str. 15. 0 frakcji Rampolli na konklawe pisze szczegó owo Ignis
Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 45 i nast. O frakcji przeciwników Rampolli por. tam%e str. 55 i nast.
18. Hudal Die Óslerreichische Vatikanbot-schaft, str. 256. O cz ciowo zupe nie innej postawie
Niemiec w stosunku do weta por. ataki katolika von Cramer--Kletta przeciwko Austrii w Hochland, rocznik 11,
t. 2, 1914, str. 1 i nast.
19. Schwaiger Geschichte der Pdpste im 20. Jahrhundert, str. 50. Seppelt/Schwaiger Geschichte der
Papste, str. 451. Hudal jw. str. 256 i nast. Aubert Pius X., str. 394. Castella Papstgeschichte, str. 342 i nast.
Szczegó owo: Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 2 i nast., a zw aszcza 30 i nast.
20. Engel-Janosi jw. str. 33.
21. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 17. Taddey Lacikon, str. 472, 654 i nast.
22. Engel-Janosi jw. str. 33. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 256.
23. Winter RujUand, II, 507 i nast.
24. Engel-Janosi jw. str. 26, 34 i nast.
25. Hudal jw. str. 256.
26. Engel-Janosi jw. str. 37 i nast. W sprawie kardyna a Gibbonsa, „samowola i nieprzyst pno Q na
sugestie Jankesa najczystszej wody", por. Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 42 i nast.
27. Hudal jw. str. 259.
28. Sarto zosta 1884 biskupem Mantui oraz 1893 ksi dzem kardyna em i patriarchC Wenecji.
29. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 11.
30. Marchesan Papa Pio X, str. 471. G. Ber-thelet Storia sul conclave del 1903,1904, str. 226.
31. „ChcC %artowaQ sobie z mego imienia." Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 83.
Schmidlin jw. str. 16.
32. Schmidlin jw. str. 17. Ignis Ardens jw. str. 83 i nast.
33. Schmidlin jw. str. 18. Por. Kuhner Le-xikon, str. 289. Castella Papstgeschichte, str. 343. Ignis
Ardens jw. str. 83 i nast.
34. Schmidlin jw. str. 18 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 452. Winter Rufiland,
II, str. 508.
35. Pierconti Diano da Leone XIII a Pio X, 1904, str. 553 i nast. P. M. Baum-garten Die katholische
Kirche in Won und Bild. I. Das Oberhaupt, die Einrich-tung und Verwaltung der Gesamtkirche, str. 277 i nast.
36. Schmidlin jw. str. 29 i nast., 177.
37. Schwaiger Geschichte der Pdpste im 20. Jahrhundert, str. 55.
38. Kuhner Das Imperium, str. 374. Schmidlin jw. str. 64. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste,
str. 454.
39. Schmidlin jw. III, str. 586.
40. Cyt. Leonhardt Kreml und Vatikan, str. 266.
41. Tam%e str. 266 i nast. Por. La Civilta Cattolica, IV, str. 129 i nast. Marchesan Papa Pio X, str. 530 i
nast.
42. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 111. Por. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 464.
43. Tak Seppelt/Schwaiger jw. str. 454. Por. w kwestii nowej polityki papie%a: K. Bachem
Vorgeschichte, Geschichte und Po-litik derdeutschen Zentrumspartei, 1932, str. 25 i nast.
44. Winter Rufiland, II, str. 491. Cyt. str. 506.
45. Zaszyfrowana relacja austriackiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej z 18 listopada 1903,
HHStA, Watykan 1903. Winter jw. str. 505 i nast., 514.
46. Winter jw. str. 505 i nast. O skarbie ko cielnym za Leona XIII por. te% Ignis Ardens Pius X. und der
Papstliche Hof, str. 148 i nast.
47. Winter jw. str. 510, 536. Marchesan Papa Pio X, str. 1 i nast. Baumgarten Die katholische Kirche, I,
str. 30 i nast. Heer Die KDege, str. 54.
48. Biographisches Wórterbuch zur deut-schen Geschichte, str. 724.
49. Tam%e. Winter jw. str. 267.
50. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 268.
51. Jw. str. 260.
52. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 45. Hudal jw. str. 260 zaprzecza szczególnej sympatii Sarta do
Austrii.
53. Por. zaszyfrowana relacj z 18 listopada 1903, HHStA, Watykan 1903. Winter Rufiland, II, str. 510.
Por. te% Engel-Janosi jw. str. 45 i nast.
54. Jw. str. 46.
55. E. Weinzierl Spannungen in der óster-reichisch-ungarischen Monarchie 1878— 1914, w Jedin
(wyd.) Handbuch der Kir-chengeschichte. VI. Die Kirche der Ge-genwart, 1973, str. 56.
56. Winter Rufiland, 11, str. 513. Hu-dal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 261.
57. Por. sprawozdanie ambasadora austro--w gierskiego przy Stolicy Apostolskiej z 1 grudnia 1903,
HHStA, Watykan 1903. Winter jw. str. 510. Kiihner Le-xikon, str. 289. Castella Papstgeschichte, str. 344. Engel-
Janosi Ósterreich, II, str. 49 i nast.
58. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 23. Hudaljw. str. 261.
59. Aubert Pius X, str. 402, 404, jednak Aubert uwa%a oskar%enie to za przesadzone. Por. natomiast
Winter jw. str. 508 i nast., 513.
60. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 258 i nast. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 50 i
nast.
61. Hudal jw. str. 260, 270. Co prawda oprócz Lippaya „w bardzo krótkim czasie" Pius X pozowa
tak%e innym malarzom: byli to Francuz Ferrier, Niemiec Roland oraz W osi Milesi i Scarselli: Ignis Ardens Pius
X. und der Pdpstliche Hof, str. 121.
62. Winter Rufiland, II, str. 510 i nast.
63. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 112.
64. Jw. 54 i nast.
65. Jw. 163 i nast.
66. Pius X, konstytucja Commissum Nobis, oparta bezpo rednio na rozprawie Eugenia Pacellego Veto di
Esclusione nel conclave. O zniesienie ekskluzywy starano si ju% za Leona XIII. Por. M. Sca-duto / Precedenti
di una Riforma e le Leggi di Pio X sui conclave, w Civilta Cattolica, V, 1944, str. 6 i nast.
67. E. Jameson ABC der dummsten Satze, rororo nr 704, str. 121.
68. Taddey Lexikon, str. 1305.
69. Por. Leo I. Serm. 27, 4. F. Cumont Die Mysterien des Mithras, wyd. 3, 1923, str. 183, przyp. 1. H.
Berkhof Kirche und Kaiser, 1947, str. 22 i nast. Desch-ner Abermals krdhte der Hahn, str. 75 i nast. [wyd.
polskie: I znowu zapiaA kur, t. I, 1996].
70. H. Misalla „Gott mit uns". Die deut-sche katholische KDegspredigt 1914-1918, 1968, str. 73.
71. Heer Europa, str. 427.
72. Przemówienie w ca o ci przedrukowa H. Mohr Katholische Orden und deutscher Imperialismus,
1965, str. 278 i nast.
73. W. Górlitz (wyd.) Der Kaiser... AujQe-ichnungen des Chefs des Marinekabi-netts AdmiraA Georg
Alexander v. Muller uberdieAra Wilhelms II., 1965, str. 148 i nast. Castella Papstgeschichte, str. 281.
74. R. Morsey Die deutschen Katholiken und der Nationalstaat zwischen Kultur-kampf und erstem
Weltkrieg, w Histo-risches Jahrbuch der Gorresgesellschaft, nr 90, 1970, str. 60. H. Philippi Be-itrdge zur
Geschichte der diplomatischen Beziehungen zwischen dem Deutschen Reich und dem HA. Stuhl 1872-1909, w
Historisches Jahrbuch, 1963, str. 239 i nast. R. Liii Der deutsche Katholizi-smus zwischen Kulturkampf und 1.
Weltkrieg, w H. Jedin (wyd.) Handbuch der Kirchengeschichte, VI, 1973, str. 515 i nast. Morsey Die deutschen
Katholiken und der Nationaalstaat zwischen Kulturkampf und erstem Weltkrieg, str. 31 i nast.
75. Winter Rufiland, II, str. 486 i nast.
76. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 266.
77. F. Heer Die Kriege, str. 47.
78. Bom Deutschland als Kaiserreich, str. 218 i nast. Ten%e Von der Reichsgrund-ung bis zum Ersten
Weltkrieg, str. 213 i nast.
79. Born jw. odpowiednio str. 221 i nast. oraz 213 i nast.
80. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 468 i nast.
81. Winter Rufiland, II, str. 537.
82. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 29, 39.
83. 1 Kor 7, 20 i nast. 1 P 2, 18 i nast. Ign. Polyc. 4, 3. M. Dibelius Botschaft und Geschichte.
Gesammelte Aufsatze, 1953, I, str. 322 i nast. O stosunku Ko cio a staro%ytnego do niewolnictwa: Desch-ner
Abermals krdhte der Hahn, str. 436 i nast. [wyd. polskie: I znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
84. Ani ten list, ani drugi wcale nie pochodzC od Piotra. O tym i w ogóle o fa szerstwach w Starym i
Nowym Testamencie oraz we wczesnym chrze cijaRstwie: Deschner jw. Jeszcze obszerniej omawiam olbrzymiC
dziedzin fa szerstw w Ko ciele chrze cijaRskim w mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
85. Szczegó owo: Deschner Abermak krtih-te der Hahn, str. 410 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA
kur, t. II — w przygotowaniu]. Cyt. wg Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche Hof, str. 122.
86. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 453.
87. Jw. str. 470.
88. Jw.
89. Jw. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 82.
90. Schmidlin jw. str. 82, przyp. 50.
91. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 469. Por. Nolte Italien von der Begriindung des
Nationalstaats, str. 415, 419 i nast.
92. Seppelt/Schwaiger jw.
93. Jw. str. 469 i nast. Nolte jw. str. 420.
94. Born Von der Reichsgriindung bis zum Ersten Weltkrieg, str. 51 i nast.
95. Seppelt/Schwaiger jw. str. 470 i nast. Winter Rufiland, II, str. 555. Taddey Le-xikon, str. 440, 671,
673.
96. List Martina do Waldersee z 1 sierpnia 1903. Waldersee Denkwurdigkeiten, III, str. 235. Wg Winter
jw. str. 517. Por. Taddey jw. str. 1255.
97. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 95.
98. Tam%e str. 96. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 262. Winter jw. str. 533, 553 i nast.
99. Wg Schmidlina jw. str. 95, przyp. 1.
100. Winter jw. str. 554.
101. Hudal jw. str. 262. Winter jw. str. 555. Schmidlin jw. str. 100.
102. Hudal jw. str. 262, 264.
103. Jw. str. 264. Winter jw. str. 553 i nast.
104. Winter jw. str. 555 i nast.
105. Schmidlin jw. str. 56.
106. Morsey Die deutschen Katholiken und der Nationalstaat, str. 63.
107. Schmidlin jw. str. 27, 66. Seppelt/ Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 454, 467.
108. Seppelt/Schwaiger jw. str. 453.
109. Schmidlin jw. str. 64 i nast.
110. Ignis Ardens Pius X und der Papstliche Hof, str. 179.
111. Chwostow Geschichte der Diplomatie,
II, str. 247 i nast.
112. Cyt. jw.
113. Nolte Italien von der Begrundung des Nationalstaats, str. 420.
114. Chwostow jw. str. 248 i nast.
115. Jw. str. 248. Winter Ruflland, II, str. 560.
116. Jw.
117. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 468.
118. Jw. Por. te% Schmidlin Papstgeschichte,
III, str. 65, 68.
119. Aubert Pius X, str. 398. Winter Ruflland, II, str. 576, 514.
120. Seppelt/Schwaiger jw. str. 466.
121. Jw. str. 464 i nast. Schmidlin jw. str. 74 i nast.
122. Seppelt/Schwaiger jw. str. 465.
123. Jw. Schmidlin jw. str. 76 i nast.
124. Bates Glaubensfreiheit, str. 294 i nast. R. v. Kralik Allgemeine Geschichte der Neuesten Zeit, V,
str. 330 i nast. H. Re-inarz Das Pontifikat Pius' X., 1926, str. 35 i nast. Manhattan Der Vatikan, str. 280 i nast.
125. Winter Ruflland, II, str. 551. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 75 i nast. O ówczesnej sytuacji we
Francji por. te% Ca-stella Papstgeschichte, str. 349 i nast.
126. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 466. Por. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 78.
127. Schmidlin jw. str. 73 i nast. Seppelt/Schwaiger jw. str. 466 i nast.
128. Chwostow Geschichte der Diplomatie, II, str. 144 i nast. Na temat koloniza-torskiego naporu
Rosjan w Azji Xrodkowej por. przede wszystkim: O. Ho-etzsch Ruflland in Asien. Geschichte einer Expansion,
1966.
129. Chwostow jw. str. 144 i nast. v. Rauch Ruflland vom Krimkrieg bis zur Oktober-revolution, str.
326, 336.
130. Chwostow jw. str. 181 i nast. Taddey Le-xikon, str. 145, 1256, 1304.
131. v. Rauch jw. str. 333 i nast. Chwostow jw. str. 191 i nast.
132. v. Rauch jw. str. 334.
133. Jw. str. 331, 334.
134. Jw. str. 327.
135. Jw. str. 327, 341.
136. Jw. str. 334 i nast.
137. H. Stehle Die Ostpolitik des Vatikans 1917-1975, 1975, str. 18.
138. v. Rauch jw. str. 334 i nast. M. We-ber Zur Beurteilung der gegenwartigen politischen
Entwicklung Rufllands, v/Ar-chiv fur Sozinlwissenschaft und Sozial-politik, Tiibingen, 22, 1905. Ten%e Ru-
filands Ubergangzum Scheinkonstitutio-nalismus, tam%e 23, 1906. Por. Schieder Europa im Zeitalter der
Nationalstaaten, str. 22.
139. Winter Rufiland, II, str. 518 i nast.
140. Encyklika Piusa X Poloniae Populorum. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 127. Winter Ruflland,
II, str. 519 i nast., III, str. 3. Stehle Die Ostpolitik, str. 18.
141. Winter jw. II, str. 518, 522, 524.
142. Jw. str. 521 i nast. Mourin Der Yatikan, str. 25.
143. Winter jw. str. 522 i nast.
144. Jw. str. 520 i nast.
145. Jw. str. 520 i nast., 538. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 125 i nast. Wg Mo-urina Der Vatikan,
str. 25, nastCpi teraz „masowy powrót wiernych do katolickiego Ko cio a unickiego".
146. Winter jw. str. 525. WypowiedN ta dotyczy innego kontekstu, ale jest nie mniej charakterystyczna.
147. Jw. str. 518, 520.
148. J. Parkes Antisemitismus, 1964, str. 63.
149. Jw. str. 111.
150. C. Roth Geschichte der Juden. Von den Anfdngen bis zum neuen Staat Israel, 1964, str. 453 i nast.
G. Ludwig Mas-senmordim Weltgeschehen. Bilanzzweier Jahrtausende, 1951, str. 37. Eban Das ist mein Volk,
str. 252.
151. Roth jw. str. 458. E. Schopen Geschichte des Judentums im Orient, 1960, str. 64.
152. Parkes Antisemitismus, str. 62 i nast. Roth jw. str. 459. Schopen jw. str. 128.
153. Winter Rufiland, II, str. 529 i nast., 549.
154. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 134 i nast.
155. Tam%e str. 125 i nast. J. Klein Skanda-lon. Um das Wesen des Katholizismus, 1958, str. 288 i nast.
Winter jw. str. 541.
156. Winter jw. str. 543, 555, 558, 563, 566.
157. Leonhardt Kreml und Yatikan, 268,272.
158. Jw. str. 268 i nast. Winter jw. str. 531 i nast. Hajjar £fe katholischen orientali-schen Kirchen, str.
243.
159. Leonhardt jw. str. 268.
160. Jw. str. 269.
161. Por. na ten temat akta dotyczCce rzymskokatolickiej gminy w. Piotra i Paw a w Moskwie.
Deutsches Zentra-larchiv (DZA) Potsdam, Akten des AA (Auswartigen Amtes) III, 1.1, nr 39413. Winter
Rufiland, II, str. 534.
162. Winter jw. str. 523 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 127.
163. Winter jw. str. 523, 547 i nast.
164. Por. sprawozdanie ambadora austro--w gierskiego przy Stolicy Apostolskiej z 21 grudnia 1910 i
z 4 stycznia 1911, HHStA, Watykan 1911. Winter jw. str. 547 i nast. Schmidlin jw. str. 129.
165. Jw.
166. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 251 i nast.
167. Winter jw. str. 543.
168. Jw. str. 390 i nast. Hudal Die Óster-reichische Yatikanbotschaft, str. 269.
169. Por. Denkwiirdigkeiten des Fursten Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfiirst, wyd. 2, 1907,1, str.
365.
170. Winter jw. str. 543.
171. Jw. II, str. 498 i nast., III, str. 5 i nast. Por. te% na temat dalszego ciCgu tam%e str. 530 i nast.
172. Jw. str. 532. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 268.
173. A. M Ammann Abrifl der ostslawi-schen Kirchengeschichte, 1950, str. 647. Do tego sprawozdania
austro-w gier-skiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej, Schónburga, z 16 i 18 lipca 1914, w T
Hornykiewicz Dokumente. Ereignisse in der Ukrain= 1914 bis 1922, dereD Bedeutung und historische Hin-
tergrunde, 3 tomy, 1965 i nast., t. II.
174. Stehle Ostpolitik, str. 19. Winter Rufiland, II, str. 530 i nast. Hajjar Die katholischen
orientalischen Kirchen, str. 243.
175. Hajjar jw.
176. Winter jw. str. 531.
177. Jw. str. 538, 541 i nast.
178. B. Stasiewski Der Katholizismus in der slawischen Welt bis 1914, w H. Je-din (wyd.) Handbuch
der Kirchengeschichte. VI. Die Kirche in der Gegenwart, 1973, str. 176 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, III,
str. 127 i nast.
179. Stasiewski jw. str. 177. Ammann Abrifi der ostslawischen Kirchengeschichte, str. 578 i nast.
180. Winter Rufiland, II, str. 557.
181. Jw. 560 i nast.
182. Tak Schmidlin jw. str. 127.
183. Tam%e przyp. 36.
184. H. Kiihner Die Kreuzzuge — eine pseu-dotheologische Grundfrage. 3. Teil. Ge-genwart, w Radio
Bern, 28 paNdziernika 1970. (Autor %yczliwie nades a mi swój r kopis.)
185. Por. G. Rohde Die Staaten Sildosteuro-pas vom Berliner Kongreji bis zum Aus-gang des 1.
Welthiegs (1878-1918), w Th. Schieder (wyd.) Handbuch der europdischen Geschichte, VI, str. 547 i nast.
186. Por. K. Deschner Mit Gott und den Faschisten. Der Vatikan im Bund= mit Mussolini, Franco,
Hitler und PaveliU, 1965, str. 225 i nast. Winter Rufiland, II, str. 367 i nast., 383, 585.
187. G. Stadtmiiller Die Kirchen undKonfes-sionen Jugoslawiens, w H. Ludat (wyd.) Jugoslawien
zwischen West und Ost. Pro-bleme seiner Geschichte, Wirtschaft und Politik, 1961, str. 51. Winter jw. str. 367 i
nast.
188. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 231. Winter jw. str. 367 i nast.
189. Manhattan Der Yatikan, str. 49 i nast. Fichtinger Lacikon, str. 154 i nast., 172. Kiihner Das
Imperium, str. 310.
190. Born Von der Reichsgrundung bis zum Ersten Weltkrieg, str. 235. Chwostow Geschichte der
Diplomatie, II, str. 221 i nast. H. Coler (wyd.) Ulbtein Weltge-schichte, IV, 1909.
191. Chwostow jw. str. 222 i nast.
192. Born jw. str. 235. Chwostow jw. str. 225 i nast. Por. B. v. Biilow Deutsche Politik, 1916, str. 60. J.
Ziekursch Poli-tische Geschichte des neuen deutschen Kaiserreichs, 3, 1930, str. 202 i nast. F. Fischer
Weltmacht oder Niedergang. Deutschland im ersten Weltkrieg, 1965, str. 37 i nast.
193. Winter Rufiland, II, str. 554.
194. Chwostow jw. str. 234.
195. Jw. str. 235.
196. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 123. Por. te% Winter jw. str. 553.
197. A. Miller Informationsdienst zur Ze-itgeschichte, wyd. Archiv fur Zeitge-schichte, Leonbereg-
Stuttgart, 7, 1964.
198. Winter jw. str. 553.
199. Engel-Janosi jw. str. 165 i nast. Winter jw. str. 558 i nast.
200. I. Geiss (wyd.) Juli 1914. Die eu-ropdische Krise und derAusbruch des Ersten Welthiegs, 1965,
str. 22.
201. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 277. Winter jw. str. 553.
202. Hudal jw. str. 277.
203. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 116 i nast.
204. Jórg Der Yatikan und seine Getreuen im Welthieg. Tatsachen iiber Roms Umtriebe vor, wahrend
und nach dem Kriege, ok. 1925, str. 7.
205. Hudal jw. str. 277,231. Por. te% Stasiewski Der Katholizismus in der slawischen Welt bis 1914, str.
193.
206. Tak Hajjar Die katholischen orientali-schen Kirchen, str. 244.
207. Born Von der Reichsgrundung bis zum Ersten Weltkrieg, str. 254 i nast.
208. Biskup Sereggi otrzymywa co roku 1,37 miliona koron jedynie na cele kultu katolickiego w
wilajecie Skutari, które przekazywa mu konsul generalny von Zambaur. JQirg Der Yatikan und seine Getreuen,
str. 7. Por. Deschner Mit Gott und den Faschisten, str. 225 i nast.
209. Fuchs Handbuch zur Kirchengeschichte. Kommentare zum Lehrbuch „Katholi-sche
Kirchengeschichte", von J. Fuchs, 1962, str. 298.
210. E. Paris The Yatican against Europ=, 1961, str. 33. Por. te% Hudal Die Ósterreichische
Vatikanbotschaft, str. 279 i nast. v. Kralik Allgemeine Geschichte der neuesten Zeit, V, str. 689.
211. Kiihner Die Kreuzzuge, cz. 3, str. 1. Heer Die Kriege, str. 52.
212. Hudal jw. str. 280.
213. Cyt. Miller Informationsdienst zur Zeit-geschichte, 1964, str. 7.
214. Jw.
215. Jw.
216. Born Von der Reichsgrundung bis zum Ersten Weltkrieg, str. 255.
217. Jw. str. 256. Cytaty wg Potjomkin/Minz Geschichte der Diplomatie, II, str. 275 i nast.
218. Auber Pius X, str. 402. Winter Ru-filand, II, str. 559. Engel-Janosi Vom Chaos zur Katastrophe.
Yatikanische Ge-sprache, 1918 bis 1938. Vomehmlich auf Grund der Berichte des ósterreichischen Gesandten
beim Heiligen Stuhl, 1971, str. 18.
219. Ósterreich-Ungarns Aufienpolitik von der Bosnischen Krise 1908 bis zum Krieg-sausbruch 1914, t.
VII, 1930, str. 139 i nast. Cyt. wg Winter Rufiland, II, str. 559.
220. Por. Herzfeld Der Erste Weltkrieg, 1968, str. 15 i nast.
221. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 112. Born Von der Re-ichsgrundung bis
zum Ersten Weltkrieg, str. 257. Tam%e str. 258 w przyp. 7 liczne odsy acze do literatury przedmiotu.
222. J. Ude „Du sollst nicht tóten!" Wyda H. Kobinger, 1948, str. 174 i nast. Dr Wilhelm Muehlon,
cz onek dyrekcji koncernu Kruppa i „minister spraw zagranicznych" tego olbrzymiego przedsi wzi cia,
opowiada, %e bezpo rednio przed wybuchem wojny odczuwa rosnCcC groz , b dCc wiadkiem, jak to panowie
zarzCdzajCcy koncernem Kruppa „wypowiadali si na temat podzia u oczekiwanych upów ze skrajnC
otwarto ciC" i bez najmniejszego ladu skrupu ów prawnych. „Wydawa o si jakby oczywiste, %e wojna, z góry
zaplanowana jako wyprawa upie%cza, musi dostarczyQ okazji do bezgranicznej grabie%y sCsiednich krajów oraz
ich urzCdzeR przemys owych. Muehlon opisywa nast pnie, jak to jeden mówca po drugim prze cigali si w
naiwnej %Cdzy rabunku. ZakoRczy s owami: «Mog tylko powiedzieQ, %e trz s si ze wstydu»." Heer Die
Kriege, str. 61.
W swoich interesach przemys zbrojeniowy, tak samo jak dzisiaj, nie zna oczywi cie %adnych granic,
co tylko pokrótce uka%emy na przyk adzie dwóch niemieckich przedsi biorstw. Ju% w momencie wybuchu
wojny, w 1914 roku, przeciwnicy Niemiec posiadali 27 000 dzia zbudowanych przez firm Kruppa,
za której dzia alno Q Alfred Krupp mianowany zosta kawalerem francuskiej Legii Honorowej.
Niemiecki patent na zapalnik do granatów Kpz 96/04 ju% w 1902 roku sprzedany zosta , za wiedzC ministerstwa
wojny Rzeszy Niemieckiej, angielskiej firmie zbrojeniowej Vickersa, z udzia em procentowym w zysku od
ka%dego granatu. Po wojnie Vickers wyp aci Kruppowi 123 miliony marek w z ocie za wykorzystanie tego
patentu. Wspó finansujCca póNniej Hitlera firma zbrojeniowa Thyssen w czasie I wojny wiatowej dostarcza a
tarcze ochronne dla piechoty do Francji po 68 marek, armii niemieckiej za po 117 marek za sztuk . Tak%e i
podczas wojny Niemcy nadal zaopatrywa y swych wrogów. Tylko w pierwszym pó roczu 1916 r. niemiecki trust
stalowy dostarczy Francji pó tora miliarda kilogramów stali i %elaza. Niemiecki syndyk Izby Handlowej dr Wal-
lroth napisa w maju 1915 r. w d ugim na 15 szpalt artykule dla Deutsche Richterzeitung, %e przeciwnicy
Niemiec otrzymujC swoje najlepsze okr ty wojenne, najlepsze i najtaRsze p yty pancerne, najci %sze dzia a
obl %nicze itd. z Niemiec i %e niemieckie ministerstwo spraw wewn trznych cz sto zezwala o podczas wojny na
ich eksport nawet w przypadkach, gdy „wyst pujCcy o to eksporter nie mia wCtpliwo ci co do tego, %e
wyposa%enie to nie pozostanie za nieprzyjacielskC granicC". Por. tak%e Deschner Abermab krahte der Hahn, str.
522 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu]. 223. J. J. Ruedorffer (czyli K. Rietzler)
GrundzugederWeltpolitik, 1914, str. 108 i nast. Por. zw aszcza: B. E. Schmitt The Corning of the War 1914, 2
tomy, 1930, wyd. 2, 1966. L. Albertini The Origins of the War 1914, 3 tomy, 1952 i nast., wyd. 2, 1967. Por. do
tego: F. Fischer Griff nach der Weltmacht. Die Krieg-szielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18, 1961; w
ksiC%ce tej po raz pierwszy w Niemczech przyj to wyniki badaR Albertiniego, tak%e nie bez burzy protestów.
Patrz równie% I. Geiss (wyd.) Die Erforderiichkeit des Unmóglichen. Deutschland am Yorabend des 1.
Weltkrieges, 1965. Ale ju% K. Kautsky w Wie der Weltkrieg entstand, 1919, przekonany by , %e wybuch wojny
spowodowa y Niemcy i Austria. „Dzisiaj wiadomo, o ile wi ksza by a odpowiedzialno Q polityki niemieckiej za
wybuch wojny, ni% wtedy uznawa ogó Niemców, i o ile mocniejszy by ich udzia w pot gowaniu manii
wojennej." K. D. Bracher Europa in der Krise. In-nengeschichte und Weltpolitik seit 1917,
1979, str. 40. Tak%e Schieder Europa im Zeitalter der Nationalstaaten, str. 157, podkre la, %e udzia
Niemiec „nale%y oceniaQ jako znacznie wi kszy, ni% poprzednio uznawa a niemiecka historiografia", jednak%e w
przyp. 16 dystansuje si w stosunku do Fritza Fischera.
224. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 277. Por. te% Fischer Welt-macht oder
Niedergang, str. 51.
225. G. Rohde Die Staaten Sudosteuropas (Bulgarien, Serbien, Rumdnien, Monte-negro, Albanien) vom
Berliner Kongreji bis zum Ausgangdes I. Weltbiegs (1878-1918), w Th. Schieder (wyd.) Handbuch der
europdischen Geschichte, VI, 1973, str. 593 i nast.
226. Geiss/«/<1914, str. 27. Co do politycznego t a zamachu por. H. Ubersberger Ósterreich zwischen
Rufiland und Serbien, 1958.
227. K. D. Erdmann Der Erste Weltkrieg, 1980, str. 76.
228. Faktycznie odpowiedzialne by y dwa tajne stowarzyszenia: „M oda Bo nia" (Mlada Bosna), która
powzi a i wykona a plan mordu, i utworzona w 1911 roku „Czarna R ka" (Crna Ruka), która opracowa a
szczegó y jego wykonania i zaopatrzy a spiskowców w potrzebne rodki, dopuszczajCc do tajemnicy tak%e
rosyjskiego attache wojskowego Artamanowa. OrganizacjC „Czarna R ka", majCcC na celu zjednoczenie
wszystkich Serbów w jednym paRstwie narodowym, wi c u%ywajCcC równie% nazwy „Zjedoczenie albo
XmierQ", kierowa pu kownik serbskiego sztabu generalnego Dragutin Di-mitrijeviQ (Apis), w roku 1917 wraz z
innymi cz onkami stracony przez serbski sCd w Salonikach; organizowa on kró-lobójstwo ju% w 1903 roku. W
czerwcu
1914 r. planowa pucz wojskowy, ale serbski premier Nikola Pa iQ do tego nie dopu ci . Por. J. R. von
Salis Die Ursachen des Ersten Weltkrieges, 1964, str. 27 i nast. Erdmann Der Erste Weltkrieg, str. 76 i nast.
Geiss luli 1914, str. 25. Rohde Die Staaten Sudosteuropas, str. 597 i nast. Potjom-kin/Minz Geschichte der
Diplomatie, II, str. 292 i nast.
229. V. Dedijer Sarajevo Fifty Years After, w Foreign Affairs z lipca 1964, str. 569 i nast. Geiss jw. str.
25. Erdmann jw. str. 77. Rohde jw. str. 598.
230. Tak stwierdzi w 1924 r. austriacki s dzia ledczy Leo Pfeffer. 13 lipca 1914 r. wys any do
Belgradu rzeczoznawca prawny wiedeRskiego ministerstwa spraw zagranicznych, radca sekcji von Wiesner,
zameldowa : „Wspó -wiedza rz du serbskiego o kierownictwie zamachu lub jego przygotowywaniu i
dostarczeniu broni nie jest niczym potwierdzona, a nawet nie przypuszczalna, istniejC raczej przes anki do
domniemywania, %e nale%a oby jC wykluczyQ." v. Salis Die Ursachen des Ersten Weltkriegs, str. 29 i nast.
231. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 170.
232. Salzburger Chronik, nr 77, 2 kwietnia 1935. Cyt. Leonhardt Kreml und Vati-kan, str. 274.
233. v. Salis jw. str. 30.
234'. Jw. str. 25. Geiss Mi 1914, str. 30. Len-nhoff Politische Geheimbiinde, str. 250 i nast.
Biographisches Wórterbuch zur deutschen Geschichte, I, str. 732. Taddey LeDkon, str. 366. O polityce nast pcy
tronu por. zw aszcza R. Kiszling Erzhe-rzog Franz Ferdinand, 1953.
235. Geiss luli 1914, str. 30 i nast. A. v. Mar-gutti Vom alten Kaiser. Persónliche Erin-nerungen an
Franz Joseph /., 1921, str. 148. Lennhoff jw. str. 254 i nast. Biographisches Wórterbuch jw. I, str. 725.
236. H. Wendel Die Habsburger und die Sudslawenfrage. Das Werk des Untersu-chungsausschusses, 1.
Reihe X, 1930, str. 646. Czy hrabia Tisza te% by „wdzi czny Panu Bogu", kiedy w paNdzierniku 1918 r.
zbuntowani %o nierze zastrzelili jego samego? Biographisches Wórterbuch jw. III, str. 2914. TaddeyLe-xikon,
str. 1203 i nast.
237. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 153 i nast.
238. Jw. str. 157.
239. Jw. str. 154 i nast., 161.
240. Geiss Mi 1914, str. 30. v. Salis Die Ur-sachen des Ersten Weltkrieges, str. 26. Równie% i to jest
dziwne, %e serbski pose we Wiedniu Jovan JovanoviQ, przy kilkakrotnych wizytach w poczCtku czerwca
ostrzega von Bilinskiego, ministra finansów odpowiedzialnego za administracj cywilnC w Bo ni, o mo%liwo ci
spisku przeciw arcyksi ciu, lecz Bilinski o tym nikogo nie powiadomi , ani ministra spraw zagranicznych, ani
instytucji wojskowych. Nie zosta te% ukarany dyscyplinarnie, czy choQby tylko pociCgni ty do
odpowiedzialno ci, ani dowodzCcy w Bo ni i Hercegowinie genera Oskar Potiorek, ani jakakolwiek inna
osobisto Q odpowiedzialna za ochron nast pcy tronu. Por. von Salis jw. str. 25, 28 i nast.
241. Geiss jw. str. 30 i nast. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbotschaft, str. 276, 281.
242. Biographisches Wórterbuch zur deut-schen Geschichte, I, str. 237 i nast. Por. Hudal jw. str. 282.
Geiss jw. str. 32 i nast., 39 i nast.
243. Herzfeld Der Erste Weltkrieg, str. 35 i nast. Geiss jw. str. 34. G. Ritter Staat-skunst und
Kriegshandwerk, II, str. 282 i nast.
244. Fischer Weltmacht oder Niedergang, str. 52. Erdmann Der Erste Weltkrieg, 1980, str. 78.
245. Herzfeld Der Erste Weltkrieg, str. 33 i nast.
246. A przodowa w tym, jak w Austrii, tak i w Rosji, szef sztabu generalnego: Erdmann jw. str. 86 i
nast.
247. Jak wiadomo, wypowiedzia y jC najpierw Niemcy, potem Rosja i Francja, a% nareszcie wskutek
bezwzgl dnego pogwa cenia neutralno ci Belgii (co Moltke przewidzia ju% w 1875 roku) do konfliktu
wciCgni ta zosta a równie% i Anglia: „jeden z g ównych powodów kl ski Niemiec i na koniec tak%e upadku
pot gi europejskiej w wiecie", jak ocenia Schieder Europa im Zeitalter der Nationalstaaten, str. 123 i nast. Por.
Born Deutschland als Kaiserreich, str. 225. Przewidziane w planie Schlieffena naruszenie belgijskiej
neutralno ci popchn o Brytyjczyków do wojny przede wszystkim ze wzgl du na znaczenie wybrze%a
belgijskiego dla obronno ci Anglii w czasie wojny. Podczas gdy jeszcze 27 lipca 1914 roku jedenastu ministrów
gabinetu angielskiego g osowa o za neutralno ciC, a tylko trzech oprócz premiera AsCuitha, w tym Winston
Churchill, za przystCpieniem do wojny, to po naruszeniu neutralno ci Belgii wyniki g osowania si ca kowicie
odwróci y: Chwo-stow Die Diplomatie der Neuzeit, II, str. 310 i nast. Ju% za czasów Bismarcka, kiedy
spodziewano si wojny w nast pstwie konfliktu rosyjsko-austriackiego, starszy, bardziej na wschód
ukierunkowany Moltke, b dCcy militarnym narz dziem pruskiej polityki ekspansji, wódz zwyci skich kampanii
1864, 1866 i 1870/71 roku, planowa rozleg C ofensyw na Polsk , w interesie Austrii oraz w asnych,
niemieckich ambicji mocarstwowych. Jego bratanek, hr. Hel-muth von Moltke m odszy, któremu w trakcie
s u%by kawaleryjskiej zdarza o si spa Q z konia, wyznawca „Christian Science", w 1906 roku zosta szefem
Wielkiego Sztabu Generalnego i ju% 8 grudnia 1912 r. w rozmowie z cesarzem nastawa : „Uwa%am wojn za
nieuniknionC i: im szybciej, tym lepiej". W roku 1913 Moltke radzi nie zwa%aQ na %adnC gadanin o
odpowiedzialno ci agresora: „Tylko sukces usprawiedliwia wojn ." W maju 1914 r. oznajmi podczas odwiedzin
u swego kolegi Conrada von Hótzendorfa, %e odtCd „wszelkie wyczekiwanie zmniejsza nasze szans ". 1 czerwca
Moltke znów o wiadczy : „Jeste my gotowi, a im szybciej, tym lepiej dla nas", i w ostatnim momencie ten
wyznawca „Christian Science" l ka si tylko, %e wojna mog aby nie wybuchnCQ. Por. do tego: Schiissler Kaiser
Wilhelm II. Schicksal und Schuld, 1962, str. 98. Taddey Lexikon, str. 181 i nast. B. W. Tuchmann August 1914,
1964, str. 39,41,102. Erdmann DerErste We-Itkrieg, str. 69 i nast. W. Górlitz (wyd.) Der Kaiser..., str. 187. Z
krytyki zw aszcza: G. Ritter Staatskunst und Kriegs-handwerk, II, str. 309 i nast.
248. Geiss Mi 1914, str. 35. Fischer Welt-macht oder Niedergang, str. 47 i nast. Biographisches
Wórterbuch zur deut-schen Geschichte, I, str. 269. Born Deutschland als Kaiserreich, str. 225. Pod
wra%eniem mocarstwowych sentencji cesarskich oraz oceny sytuacji przez wojsko, w znacznej mierze przez
Molt-kego, który w memoriale z maja 1914 r. datowa zakoRczenie rosyjskiego programu zbrojeR na rok
1916/17 i dlatego zaleca wojn prewencyjnC, von Beth-mann Hollweg wiadomie godzi si z ryzykiem wojny.
W roku 1915 stwierdzi : „My te% ponosimy swojC cz Q winy, co musimy uczciwie przyznaQ"; a w roku 1918
wyzna : „Niemcy tak%e sC bardzo wspó winni... w pewnym sensie by a to wojna prewencyjna." Por. Geiss jw.
Erdmann jw. str. 79. Herzfeld jw. str. 37.
249. Wg pierwszych przebojowych wypowiedzi Wilhelma, jego os awionych dopisków na marginesach
wymienianych not dyplomatycznych na krótko przed kryzysem lipcowym — „teraz albo nigdy", „z Serbami
trzeba zrobiQ porzCdek, i to zaraz" (Geiss jw. str. 39 i nast. Erdmann jw. str. 78) — cesarzowi te% zdarza o si
odczuwaQ niepewno Q, wahanie. ChoQ lubi igraQ z ogniem — Bismarck porównywa go do kapitana, który
straszy swojC za og , siedzCc z zapalonym cygarem na beczce prochu (Schiissler Kaiser Wilhelm II., str. 85) —
ch tnie by tego ognia uniknC , lecz pozwala si popychaQ innym, nie dlatego %e byt silny, ale wprost przeciwnie.
Raz po raz dochodzi o wi c do cesarskiego pobrz kiwania szabelkC. „Serbia to nie paRstwo — rezonowa —
tylko banda zbójecka." Kiedy brytyjski minister spraw zagranicznych Sir Edward Grey, a%eby uniknCQ wojny,
zaproponowa konferencj we czwórk , monarcha czym pr dzej odpar : „To zb dne... Nie b d w tym
uczestniczy , chyba %e Austria mnie o to wyraNnie poprosi, co jest ma o prawdopodobne. W sprawach
honorowych i %ywotnych nie zasi ga si cudzej konsultacji." A gdy jego kanclerz w ostatniej chwili ostrzega
przed zbyt pochopnC mobilizacjC, wskazujCc po raz kolejny na po rednictwo Anglii i zalecajCc spokój, cesarz
drwi: „Spokój to pierwszy obowiCzek obywatelski! Tylko spokój, zawsze tylko spokój!! Spokojna mobilizacja to
co zupe nie nowego." E. Ludwig Wilhelm II, 1968, str. 267. Niestety Wilhelm II, ten wielki my liwy przed
Panem, który na bezludziu w Prusach Wschodnich kaza postawiQ pomnik z tej okazji, %e u mierci
stupi Qdziesi ciotysi cznC sztuk zwierzyny ownej (Heer Europa, str. 66), zaniedba postawienia pomnika z
okazji zabicia 150000 albo 1150000 Niemców. Tak%e i cesarz Franciszek Józef zwyk przy polowaniu z nagonkC
zabijaQ w ciCgu kilku godzin 50 do 70 sztuk zwierzyny. „My listwo i wojna, polowanie na zwierzyn i
polowanie na ludzi by y w starej Europie, od czasów cesarza Karola Wielkiego, ci le powiCzane ze sobC w
%yciu szlachty", stwierdza Friedrich Heer jw. i domaga si , aby zbadaQ wreszcie „mordercze %Cdze my liwskie
tych wielkich panów, w ca ej Europie, przed rokiem 1914" pod kCtem widzenia psychologii g bi i meta-
polityki. August Ludwig Hiilsen, który w roku 1799 pisa do A. W. Schlegla i Sophie Bernhardi: „PaRstwo
Ko cio a d ugo ju% nie zdo a przetrwaQ", zanotowa tak%e: „Trzeba najpierw zapomnieQ o cz owieku, je%eli chce
si w rycerzach i panach doszukaQ jeszcze jakiej wielko ci." Heer Europa, str. 88, 93. To samo, jak wiadomo,
dotyczy ju% od dawna mieszczan i proletariuszy. Przypominam te%, jakkolwiek ludzko Q tego nie pojmie, dopóki
nie zostanie wyr%ni ta prawie bez reszty, a mo%e nawet
1 wtedy, co rzek To stoj: „Dopóki istniej@ rzeWnie, b=d@ istnieU teQ pola bitw."
250. Schussler Kaiser Wilhelm II, str. 83. Erdmann Der Erste Weltkrieg, str. 71. G. Mann Wilhelm II,
1964, str. 83. Tad-dey Lexikon, str. 1305.
251. Co prawda za to ju% 28 sierpnia 1914 — zap ata równie natychmiastowa, jak proszCca si o satyr
— bawarski minister wojny zarzCdzi : „Ze wzgl du na postaw partii socjaldemokratycznej w obecnej wojnie
nie wolno stawiaQ przeszkód w lekturze i rozpowszechnianiu tej prasy w ród wojskowych." Dopiero w 1915
roku 43 ze 110 pos ów socjaldemokratycznych zag osowa o przeciw dalszym kredytom na cele wojenne. Por. E.
Johann Innenansicht eines Krie-ges, str. 31. Born Deutschland im Kaiser-reich, str. 226. Heer Die Kriege, str.
51.
252. Cyt. wg E. Nolte Die faschistischen Be-wegungen. Die Krise des liberalen Systems und die
Entwicklung der Faschi-smen, 1966, str. 18.
253. v. Salis Die Ursachen des Ersten We-Itkrieges, str. 35 i nast. Po wojnie hr. Hoyos twierdzi
nawet, %e minister spraw zagranicznych hr. Berchtold by gotów mimo wszelkich wCtpliwo ci zrezygnowaQ z
porachunków z SerbiC, gdyby tak sobie za%yczy Berlin. Por. te% Herzfeld DerErste Weltkrieg, str. 36. Geiss Juli
1914, str. 46 i nast.
254. v. Salis jw. str. 37. Heer jw. str. 56.
255. Heer jw. str. 62.
256. Jw.
257. v. Salis jw. str. 40 i nast. Geiss jw. str. 145 i nast. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 15.
258. Jw. str. 57.
259. Jw. str. 58.
260. Cyt. Miller Informationsdienst zur Zeit-geschichte, 1964, str. 7. Por. te% Jorg Der Vatikan undseine
Getreuen, str. 9 i nast.
261. Jorg jw. str. 10 i nast.
262. Równie% hr. Hoyos wyja ni! ksi ciu Stolbergowi, „%e %Cdania sC tego rodzaju, i% paRstwo, które
ma jeszcze choQ troch samopoczucia i godno ci, w a ciwie nie mo%e ich przyjCQ". Geiss Juli 1914, str.. 107.
263. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 471.
264. Jw. str. 470. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 151. Por. te% str. 137. Schmidlin Papstgeschichte, III,
str. 169 i nast. Pa-ris The Vatican against Europ=, str. 41 i nast., a zw aszcza 49.
265. Engel-Janosi jw. str. 151.
266. L. Pastor Tagebucher — Briefe — Erin-nerungen, wyd. W. Wiihr, 1950, str. 584 i nast.
267. Engel-Janosi jw. str. 123.
268. Johann (wyd.) Innenansicht eines Krie-ges, str. 21.
269. Tak stwierdza katolicki teolog Kern-stock. K. Becher Die Religionen und der Krieg, brw. str. 19.
Por. Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 296. Ten%e Na-tionalismus — Sozialismus — Pazifi-smus, w Zeitschrift
fiir Volkssittlichkeit und Volksaufkldrung, wyd. 2, 1936, zesz. 1-2, str. 77 i nast.
270. Paris The VaDcan against Europ=, str. 45. Novak Die Beziehungen zwischen dem Vatikan und den
Siidslawen, w Internationale Politik, Belgrad, 16 lipca 1954. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str.
274 i nast.
271. Winter Rufiland, II, str. 576.
272. Engel-Janosi Ósterreich, 11, str. 151.
273. F. Fischer Weltmacht oder Nieder-gang, str. 47 i nast., 53 i nast. Winter jw. str. 567. Heer
pisze: „Papie% Pius X... traktuje najwidoczniej wojn przeciwko Serbii jako misj wojsk cesarsko-
kró ewskiego Majestatu Apostolskiego w Wiedniu." Die Kriege, str. 54.
274. ScholderDtó Kirchen, str. 79. Winter jw. str. 574.
275. Oprócz tego por. te% Bayer. Staatsar-chiv, Miinchen, Hl. Stuhl, Fasz. 918. Winter Die Sowjetunion,
str. 3. P. Dirr Bayerische Dokumente zum Kriegsaus-bruch und zum Versailler Schuldspruch, wyd. 3, 1925, str.
206.
276. Winter jw. str. 3, 74.
277. J. Hófer/K. Rahner (wyd.) Lexikon fur Theologie und Kirche, VIII, 1963, str. 538.
278. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 282 i nast. Sprawozdanie przedrukowane
tak%e w Ósterreich--Ungarns Aufienpolitik von der Bosni-schen Krise 1908 bis zum Kriegaus-bruch 1914, VIII,
1930, str. 893 i nast. nr 10993. Patrz te% Winter Rufiland, II, str. 572 i nast. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 149 i
nast.
279. Wg Winter jw. str. 574 i nast.
280. Hudal jw. str. 282.
281. Winter jw.
282. Hudal jw. Podkre lenia moje.
283. Leonhardt Kreml und Vatikan, str. 282 i nast.
284. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 170.
285. Jw. str. 171.
286. Jw.
287. Jw. II, str. 581, przyp. 13.
288. Jw. 111, str. 169.
289. Jw. str. 172. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. Jahrhundert, str. 77.
290. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 471. Schmidlin, Papstgeschichte, III, str. 171 i nast.
291. Schmidlin jw. str. 175.
292. Mafii cyt. wg Schmidlin jw. str. 170, przyp. 4. Winter Rufiland, II, str. 573 i nast.
Seppelt/Schwaiger jw. str. 471. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 377 i nast. Castella Papstgeschichte, str.
372. Roger Peyreffitte przypuszcza , %e papie% umar z rado ci.
293. Schmidlin jw. str. 173 i nast.
294. Jw.
295. H. Hermelink Das Christentum in der Menschheitsgeschichte. Von der franzó-sischen Revolution
bis zur Gegenwart, 1951, t. 3, str. 526.
296. Mack ClaudeAdrien Hehetius, str. 121.
297. A. Póllmann Benedikt XV. aus der Familie der delia Chiesa, 1915, str. 11.
298. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 150 i nast.
299. Bates Glaubensfreiheit, str. 671 i nast.
300. Jw.
301. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 10. Aubert Pius X, str. 402. R. Liii Der Kampf der romischen
Kurie gegen den „praktischen" Modemismus, w E. We-inzierl (wyd.) Die papstliche Autoritat im katholischen
Selbstverstandnis des 19. und 20. Jahrhunderts, 1970, str. 112.
302. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 461.
303. P. Nichols Die Politik des Vatikan, 1969, str. 227. Schmidlin jw. III, str. 154. O zakazie jazdy na
rowerze, wydanym zresztC tak%e przez innych ówczesnych biskupów: Ignis Ardens Pius X. und der Papstliche
Hof, str. 230 i nast.
304. Heer Europa, str. 719. Kuhner Die Kreuzzuge, cz. 3, str. 6.
305. Jw. Seppelt/Schwaiger jw. str. 462. New Catholic Encyclopedia, t. IX, str. 994.
306. Heer jw. str. 685 i nast., 702 i nast., 719. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. Jahrhundert, str.
66. Dokumenty modernistów zebrane sC w wydawanym przez Centro Studi per la storia del mo-dernismo
roczniku Fonti e documenti uniwersytetu w Urbino, 1972 i nast. 0 postawie modernistów w stosunku do papie%a,
a zw aszcza do autorytetu papieskiego, por. te% E. Benz Die Stellung des Modemismus zur papstlichen Autoritat,
w E. Weinzierl Die papstliche Autoritat im katholischen Selbstverstandnis des 19. und 20. Jahrhunderts, 1970,
str. 85 i nast. Katolicki teolog Schmidlin gani papie%a za jego „niedostateczne wykszta cenie zarówno ogólne,
jak filozoficzne, historyczne i egzegetyczne", jak i za niezdolno Q „do przeczytania odno nych dzie w
oryginale", Papstgeschichte, III, str. 150.
307. Stehle Die Ostpolitik, str. 430, przyp. 3. Heer Europa, str. 692, 703, 708. Gon-tard Die Papste, str.
492. R. Aubert Die Ausbruch der Krise in Frankreich, w H. Jedin (wyd.) Handbuch der Kir-chengeschichte. VI.
Die Kirche in der Gegenwart, 1973, str. 450 i nast. F. v. Hugel Father Tyrrell. Some memoDals ofthe last 12
years of his life, w Hibbert Journal, 8, 1909/10, str. 233 i nast. New Catholic Encyclopedia, t. IX, 1967, str. 993.
F. Leist Der Gefangene des Vatikans. Strukturen papstlicher Herrschaft, 1971, str. 196 i nast.
308. Hieronymus Vatikan intern, str. 187. Podstawowe dla kwestii w oskiego modernizmu: P. Scoppola
Crisi modernista e rinnovamente cattolico in Italia, 1975.
309. R. Aubert Eingriff der kirchlichen Ob-rigkeit und die integralistische Reaktion, w H. Jedin jw. str.
475 i nast., 483 i nast., 489. New Catholic Encyclopedia, t. XI, 1967, str. 409.
310. Heer Europa, str. 720 i nast. Liii Der Kampf der romischen Kurie gegen den „praktischen"
Modemismus, str. 116. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. Jahrhundert, str. 65 i nast. Winter Rufiland, II,
str. 537. Gontard Die Papste, str. 492.
311. Aubert Eingriff der kirchlichen Obrig-keit, str. 488.
312. D. F. StrauB Der alte und der neue Glaube. Ein Bekenntnis, 1872, str. 84 1 nast.
313. Kuhner Das Imperium, str. 375. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 165. Winter jw. str. 537.
Aubert jw. str. 490 i nast. New Catholic Encyclopedia, t. XI, str. 409. Engel-Janosi Vom Chaos: „Be-nigni mia
dobre, w szczegó ach dotCd nie wyja nione stosunki z partiC faszystowskC, zapewne z jej radykalnym
skrzyd em."
314. Heer Europa, str. 772. Schmidlin jw. str. 163 i nast. New Catholic Encyclopedia jw. str. 310.
315. Schmidlin jw. str. 164.
316. Jw. str. 162 i nast.
317. Jw. str. 165.
318. Heer jw. str. 722. New Catholic Encyclopedia jw. str. 310.
319. Heer jw. str. 669. Fichtinger Lacikon, str. 324 i nast. Por. Nietzsche Poza dobrem i zAem, aforyzm
104: „Nie ich mi o Q cz owieka, lecz to, %e ich mi o Q cz owieka jest bezsilna, przeszkadza dzisiejszym
chrze cijanom w paleniu nas."
320. Leist Der Gefangene des Vatikans, str. 155 i nast., zw aszcza 156 i nast.
321. Bates Gtaubensfreiheit, str. 673.
322. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 378.
323. Kuhner Das Imperium, str. 375.
324. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdp-ste, str. 463.
325. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 169, 176.
326. Jw. str. 169.
327. Mirbt Quellen zur Geschichte des Papst-tums, str. 439. Mensching Toleranz und Wahrheit in der
Religion, str. 12.
328. Tak Bates jw. str. 665.
329. Cyt. Heer Europa, str. 652.
330. Przemówienie Paw a VI Benedkamus. Cyt. Leist Der Gefangene des Yatikans, str. 267.
331. Motuproprio Piusa X Sacrorum Antisti-tum z 1 wrze nia 1910 i motuproprio II-libatae
custodiendae z 29 czerwca 1910.
332. Mt 5, 33 i nast. Por. Deschner Aber-mals krahte der Hahn, str. 501 i nast. [wyd. polskie: / znowu
zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
333. Leist jw. str. 252.
334. Jw. str. 262.
335. Cyt. Heer Europa, str. 339. Por. o Bau-erze: Deschner jw. str. 13 i nast.; Biogra-phisches
Wórterbuch zur deutschen Geschichte, I, str. 205.
336. Leist jw. str. 266 i nast.
337. Jw. str. 264 i nast.
338. J. B. Scherer Vierhundert Jahre In-dex Romanum, w Geist und Zeit, 2, 1958, str. 96. Kuhner Das
Imperium, str. 376. New Catholic Encyclopedia, t. IX, str. 995.
339. Leist jw. str. 265.
340. Gontard Die Papste, str. 492.
341. Editae saepe, AAS 2 (1910), str. 357 i nast. Flp 3, 19. Hermelink Das Chri-stentum in der
Menschheitsgeschichte, t. 3, str. 519. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. Jahrhundert, str. 66 i nast. Winter
Rufiland, II, str. 555.
342. Hermelink jw. str. 519.
343. Aubert Pius X., str. 398.
344. Hermelink jw. str. 519. Schwaiger jw. str. 67. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 100.
345. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 264. Schmidlin jw. str. 156 i nast.
346. Por. Heer Europa, str. 79 i nast., zw aszcza 85 i nast. Dla Goethego Rzym to „Babilon", „matka
tylu oszustw" (PodróQ wAoska, sierpieR 1787), „hokus-po-kus" (do Charlotty von Stein 2/3 lutego 1787), Ojciec
Xwi ty to „najlepszy z aktorów", a nawet „Antychryst" (Inyecti-ver Nachlafi, 6 lutego 1814), tak i% we
fragmencie o Yydzie Wiecznym Tu aczu posunC si nawet do wierszy:
Biada ci, wielki Babilonie! Zetrzyj go, Panie, ze swej ziemi I niechaj si usma%y w b ocie.
Na temat Goethego por. zw aszcza G. v. Frankenberg lohann Wolfgang Goethe, w: Deschner (wyd.)
Das Christentum im Urteil seiner Gegner, I, 1969, str. 153 i nast. A nast pnie dodatek Goethe a chrzeBcijaDstwo,
w Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 559 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w
przygotowaniu],
347. Heer jw. str. 274 i nast., zw aszcza 286, 290.
Rozdzia 3 Benedykt XV
1. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 301.
2. Heer Die Kriege, str. 53 i nast.
3. Hudal jw. str. 309.
4. Benedykt XV do Gasparriego, publikacja w Osservatore Romano z 10 listopada 1918. Por. F. von
Lama Papst und Kurie in ihrer Politik nach dem We-ItkDeg. Dargestellt unter der besonderen Berucksichtigung
des Verhaltnisses zwi-schen dem Yatikan und Deutschland, 1925, str. 78.
5. Castella Papstgeschichte, str. 381. N. Pa-ulus Geschichte des Ablasses im Mitte-lalter vom Ursprunge
bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, 1922/23, III, str. 195 i nast. Kuhner Das Imperium, str. 235. Papst, Kurie und
WeltkDeg. Historisch--kritische Studie von einem Deutschen, 1918, str. 9.
6. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 179 i nast., 331, cyt. 338.
7. Jw.
8. Winter Ruflland, II, str. 487.
9. Tam%e str. 487 i nast.
10. New Catholk Encyclopedia, t. II, 1967, str. 279. H. Jedin Die Pdpste Benedikt XV, Pius XI. und Pius
XII. Biographie und innerkirchliches Wirken, w H. Je-din/K. Repgen (wyd.) Handbuch der Kirchengeschichte.
VII. Die Weltkirche im 20. Jahrhundert, 1979, str. 22 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 182.
11. Schmidlin jw. str. 182 i nast. Jedin jw. str. 23.
12. Aubert Vom Kirchenstaat zur Weltkirche, str. 177. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str.
472. Schwaiger Geschichte der Papste im 20. lahrhun-dert, str. 78. Winter Ruflland, II, str. 578 i nast. Wg Jedina
jw. str. 23 Chiesa nie pasowa co prawda do „nowego kursu", ale „cieszy si osobistC %yczliwo ciC papie%a".
Quadrotta // Papa, 1'ltalia e la Guerra, 1915, str. 36.
13. Schmidlin jw. str. 187. Por. Jedin jw. str. 23. Szczegó owo o prehistorii tego konklawe: Engel-
Janosi Osterreich, II, str. 176 i nast.
14. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 286. Por. te% o tym, co poprzednio: Winter
Ruflland, II, str. 578.
15. De Waal Benedikt XV, 1915, str. 165.
16. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 188.
17. Tak Winter jw. str. 578.
18. Engel-Janosi Osterreich, II, str. 277.
19. Deutschland und der Vatikan. Ein Be-itrag zur politischen Orientierung von einem Deutschen, wyd.
2, 1921, str. 13.
20. Wg austriackiego ambasadora w Watykanie, ksi cia Schónburga, Ferrata by „nade wszystko
oportunistC". Engel-Janosi jw. str. 183 i nast.
21. Winter Ruflland, II, str. 436, 578 i nast. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 289.
22. Castella Papstgeschichte, str. 383 i nast. Winter jw. 578 i nast. Hudal jw. str. 289. Papst, Kurie und
Weltkrieg von einem Deutschen, str. 16. Magdeburgische Ze-itung, 15 paNdziernika 1914.
23. Hudal jw. str. 289.
24. Engel-Janosi Osterreich, II, str. 178, 188.
25. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 182, 191.
26. Por. W. M. Chwostow Die Diplomatie der Neuzeit (1872-1919), w W. P. Po-tjomkin (wyd.)
Geschichte der Diplomatie, II, 1947, str. 344. Winter Ruflland, II, str. 580.
27. Schmidlin jw. str. 200. Por. Repgen Die Auflenpolitik der Pdpste, str. 40. O postawie papie%y wobec
pogwa cenia przez Niemcy belgijskiej neutralno ci por. te% zw aszcza: F. Tyrrell 77ie Pope and the Great War.
The Silence ofBenedict XVth. Can it be Defended?, 1915, str. 5 i nast.
28. Winter jw. str. 580 i nast., 589. Aubert Vom Kirchenstaat zur Weltkirche, str. 178. Mourin Der
Vatikan, str. 28. Castella Papstgeschichte, str. 395.
29. Aubert jw. str. 178.
30. Schmidlin jw. str. 284.
31. Engel-Janosi Osterreich, II, str. 267.
32. Por. HHStA, Watykan 1914. Winter jw. str. 279.
33. Engel-Janosi jw. str. 267.
34. Jw. str. 274.
35. Jw. str. 273, 277.
36. Jw. str. 191.
37. Winter jw. str. 577. Aubert jw. str. 178. Mourin jw. str. 28.
38. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 29.
39. HHStA Wien, Politisches Archiv rot 523, Liasse XLVII, 11. Winter jw. str. 583 i nast. Por. te%
Mourin jw. str. 26 i nast.
40. Winter jw. str. 523 i nast.
41. Jw.
42. Mourin jw. str. 27. Por. te% Winter jw. str. 583 i nast., 591.
43. Mourin jw. Winter jw. str. 584 i nast.
44. Winter jw. str. 605, 623.
45. B. v. Hutten-Czapski óOJahre, 1936, II, str. 145 i nast. Por. Mourin jw. str. 28 i nast.
46. Winter jw. str. 592. Por. str. 623.
47. Hutten-Czapski jw. str. 154.
48. Jw. str. 182 i nast. Winter jw. str. 590.
49. K. Hammer Deutsche KDegstheologie. 1870-1918, 1974, str. 206 i nast.
50. Winter jw. str. 398, 461 i nast. C. Stern/ Th. Vogelsang/E. KIóss/A. Graff (wyd.) dtv-Lexikon zur
Geschichte und Poli-tik im 20. Jahrhundert. Durchgesehene und neubearbeitete Auflage, 1974, t. 1, str. 252.
51. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 124.
52. Jw. str. 125.
53. Winter jw. str. 398, 461 i nast., 586.
54. Jw. str. 561.
55. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 290.
56. Nolte Italkn von der Begriindung des Nationalstaats, str. 425. Schieder Europa im Zeitalter der
Nationalstaaten, str. 119.
57. Hudal jw. str. 296.
58. Jw. str. 290, 306. Engel-Janosi Ósterreich, 209.
59. Nolte jw. slr. 427. Schieder jw. str. 166 i nast. Por. te% E. Zechlin Das „schle-sische Angebot" und
die italienische Kriegsgefahr 1915, w Geschichte in Wis-senschaft und Untenicht, 14, 1963.
60. Engel-Janosi jw. str. 226 i nast.
61. E Molinari/L. Mezzadri Der Katholizi-smus in Italien, w Jedin/Repgen (wyd.) Die Weltkirche im 20.
Jahrhundert, 1979, str. 582.
62. Chwostow Die Diplomatie der Neuzeit, str. 83.
63. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 49 i nast. Ten%e Italien von der Begriindung des
Nationalstaats, str. 428 i nast. Jórg Der Vatikan und seine Ge-treuen, str. 14 i nast.
64. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats, str. 423, 426 i nast., 430. S. Friedlander/J.-C.
Favez Au-fstande — Burgerkriege — Staatsstre-iche, w K. Deschner (wyd.) Das Jahrhundert der Barbarei,
1966, str. 201. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 292, 294. Molinari/Mezzadri jw. str. 585.
Szczegó owo o duchowym rozwoju Mussoliniego: Nolte Manc und Nietzsche im Sozialismus des jun-gen
Mussolini, w Historische Zeitschrift, nr 191, 1960, str. 249 i nast.
65. Hudal jw. str. 297.
66. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 201. Confalonieri Pius XI, str. 107.
67. Papst, Kurie und Weltkrieg, str. 46.
68. M. Claar Zeitschrift fur Politik 1916, zesz. 3/4. Cyt. wg Papst, Kurie und Weltkrieg, str. 47. Por. te%
Jórg Der Yatikan und seine Getreuen, str. 24.
69. Nolte Italien von der Begriindung des Nationalstaats, str. 431. Jórgjw. str. 24.
Friedlander/Favez^l«/jtó>ide, str. 200.
70. Jórg jw. str. 24.
71. v. Pastor Tagebucher — Briefe — Erin-nerungen, str. 615. Por. te% na temat tego, co przedtem i
dalej: Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 190 i nast., 203 i nast.
72. W Art. 16 dodano zobowiCzanie do zachowania tajemnicy. Por. zw aszcza: F. Ritter von Lama
Papst und Yie-rverband. Aktenstucke zum Artikel 15 des Londoner geheimen Abkommens, wyd. 2, passim,
zw aszcza str. 3 i nast., 13 i nast., 27 i nast., 39 i nast. Ponadto: v. Lama Papst, Weltkrieg und
Yolkeifiiede. Ein Riickblick, 1919, str. 24. Hudal Ósterreichische Yatikan-botschaft, str. 291 i nast. Winter Ru-
filand, II, str. 588. Castella Papstgeschichte, str. 393. Repgen Die Aufien-politik der Papste, str. 45.
73. Obszernie, ale bardzo tendencyjnie: H. Bastgen (wyd.) Die Rómische Frage. Dokumente und
Stimmen, 3 tomy, 1917/19. Ponadto: Deutschland und der Yatikan, str. 36 i nast. Engel-Janosi jw. str. 262 i
nast. Castella jw. str. 392 i nast. Deschner Mit Gott und den Fa-schisten, str. 21.
74. Engel-Janosi jw. str. 212 i nast. V. Pastor Tagebucher, str. 615.
75. Engel-Janosi jw. str. 197, Franzen/Bau-mer Papstgeschichte, str. 379. Sep-pelt/Schwaiger
Geschichte der Papste, str. 473 i nast. A. Giovannetti Der Yatikan und derKrieg, 1961, str. 18.
76. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 177 i nast. Repgen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 44.
77. Engel-Janosi jw. str. 191.
78. Jw. str. 231.
79. Jw. str. 278, 325.
80. Jw. str. 243. Winter Rufiland, II, str. 582.
81. Winter jw.
82. Taddey Laikon, str. 327. Biographisches Worterbuch zur deutschen Geschichte, I, str. 648. Stera i
in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1, str. 227.
83. Bonn, PA / AA W 2 geheim, t. 27, An-lage zu AS 4649 (4301, D 961704/711). W. Steglich (wyd.)
Der Friedensappell Benedikts XV. vom 1. August 1917 und die Mittelmachte. Diplomatische Ak-tenstiicke des
Deutschen Auswartigen Amtes aus den Jahren 1915-1922, 1970, str. 39. Ppr. H. Lutz Demokratie im Zwielicht.
Der Weg der deutschen Katho-Hken aus dem Kaiserreich in die Republik 1914 bis 1925, 1963, str. 49 i nast.
84. W. Spael Das katholische Deutschland im 20. Jahrhundert. Seine Pionier- und Krisenzeiten 1890-
1945, 1964, str. 179.
85. Deutschland und der Yatikan, str. 5 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 185 i nast.
86. Lutz Demokratie im Zwielicht, str. 49.
87. Scholder Die Kirchen, I, str. 17.
88. Do lata 1918 roku, do dnia w. Piotra 29 czerwca, podobno by o tego ju% 18 milionów marek.
Inicjatywa Erzber-gera pocz a si ju% 13 marca 1915. K. Epstein Matthias Erzberger und das Dilemma der
deutschen Demokratie, 1962, str. 278. Castella Papstgeschichte, str. 393. Hudal Die Ósterreichische Vati-
kanbotschaft, str. 294. Winter Ruflland, II, str. 608. Taddey Lexikon, str. 327. Co si tyczy kapelusza
kardynalskiego, list przewodni tajnego sekretarza papieskiego potwierdzi , %e chodzi tu o historycznC
osobliwo Q, mianowicie jedyny kapelusz kardynalski, noszony przez Benedykta XV: Kolnische Yolkszeitung, 14
wrze nia 1919. Deutschland und der Vatikan, str. 41.
89. Winter Rufiland, II, str. 608. Moja Historia kryminalna chrzeBcijaDstwa wyka%e to szczegó owo na
przestrzeni wieków.
90. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 271.
91. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 299.
92. Wien, ÓStA, Abt. HHStA, P. A. XI 255, Watykan, Weisungen 1917. Steglich (wyd.) Der
Friedensappell, str. 67.
93. Engel-Janosi jw. str. 271.
94. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 190.
95. Bonn, PA/AA, Papstlicher Stuhl, Nr. 3, Nr. 2, t. 21, A 1299. Steglich jw. str. 62 i nast. Patrz tak%e
Aubert Vom Kirchenstaat zur Weltkirche, str. 178. Gerlach po redniczy tak%e na dworze w Wie-niu. Por.
Hutten-Czapski, 60 Jahre, II, str. 203. W Berliner Zeitung am Mittag pisano 15 stycznia 1917: „Pra at Gerlach
widywa si z nim (papie%em) codziennie, nale%a do zaufanych Benedykta." Por. Papst Kurie und Weltkrieg, str.
94.
96. Steglich Der Friedensappell, str. 62 i nast.
97. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 299. Por. te% Steglich jw.
98. Engel-Janosi jw. str. 271. Por. Winter Rufiland, II, str. 581.
99. Bonn, PA/AA, W 25, t. 4, A 32 045 4064, D 916694). Steglich jw. str. 345.
100. Engel-Janosi jw. str. 282 i nast.
101. Jw.
102. Jw. str. 280 i nast.
103. Schieder Europa im Zeitalter der Natio-nalstaaten, str. 158 i nast.
104. v. Lama Papst und Kurie, str. 98.
105. Kolnische Yolkszeitung, 1 marca 1916 i 7 marca 1917. Papst Kurie und Weltkrieg, str. 37.
106. Hudal Die Ósterreichische Yatikanbot-schaft, str. 294.
107. Jw.
108. Miinchen GStA M A III Nr. 2567/5. Steglich Der Friedensappell, str. 60. Por. te% Repgen Die
Aufienpolitik der Pdpste, str. 45.
109. Hudal jw. str. 295 i nast. Por. te% rozdzia Klerikale Hochverrdter, w Jórg Der Vatikan und seine
Getreuen, str. 17 i nast.
110. Hudal jw. str. 298. Castella Papstgeschichte, str. 392. Repgen jw. str. 45. Engel-Janosi Ósterreich,
II, str. 248 i nast.
111. Winter Rufiland, II, str. 580 i nast., 587 i nast., 595. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 322.
112. Wolnomy lny szef sztabu generalnego odpowiedzia na zarzuty nuncjusza: „Co si tyczy obaw
nuncjatury papieskiej na temat pomini cia spraw sumienia i ma %eRstwa, dowództwo naczelne armii zauwa%a, %e
cenzorzy zobowiCzani sC utrzymywaQ w tajemnicy tre Q sprawdzanej korespondencji. Poza tym nieub agane
wymogi dotyczCce zachowania bytu naszego paRstwa sC bez porównania wa%niejsze ni% osobiste kwestie
sumienia i ma %eRstwa." Ten spór ciCgnC si przez pó tora roku. Engel--Janosi jw. str. 272, 285 i nast. Hudal jw.
str. 293, 305 i nast. Heer Die Kriege, str. 56.
113. Hudal jw. str. 293, 305 i nast.
114. Engel-Janosi jw. str. 271 i nast.
115. Jw. str. 272.
116. Bonn, PA/AA Papstlicher Stuhl, Nr. 4, t. 10 A 17425. Steglich Der Friedemsap-pell, str. 96.
Engel-Janosi jw. str. 171.
117. Kólnische Zeitung, 4 lutego 1917. Wg P&pst Kurie und Weltkrieg, str. 101 i nast.
118. Deutschland und der Yatikan, str. 13.
119. Jw. str. 14, 66 i nast.
120. Jw. str. 15 i nast.
121. Repgen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 45 i nast.
122. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 290. Winter Rufiland, II, str. 595. Engel-Janosi
Ósterreich, II, str. 269. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 267.
123. Osservatore Romano, 7 grudnia 1916.
124. Deutschland und der Yatikan, str. 28.
125. Ossenatore Romano, 18 wrze nia 1919. Por. te% jw.
126. Winter jw. str. 595.
127. Jw. str. 596 i nast.
128. Engel-Janosi jw. str. 269.
129. Jw. str. 288 i nast. Pismo to przedrukowano w Papst, Kurie und Weltkrieg, str. 40 i nast. Tam
równie% pismo protestacyjne Gasparriego po austriackim nalocie na Rawenn . Por. te% Jórg Der Vatikan und
seine Getreuen, str. 22 i nast.
130. Engel-Janosi Die politische Korrespon-denz der Pdpste, str. 377 i nast.
131. Warto przeczytaQ naprawd %a o Q budzCcy tekst oryginalny u Hudala Die Ósterreichische
Yatikanbotschaft, str. 300.
132. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 326 i nast. W ogóle o tym natarciu: A. Mon-ticone La battaglia di
Caporetto, 1955. S. Cilibrizzi Caporetto nella legend= e nella storia, 1947.
133. Engel-Janosi jw. Na temat afery Czer-nina i Sixtusa por. Stern i in. dtv-Lexi-kon zur Geschichte, t.
1, str. 154; t. 3, str. 736 i nast. Taddey Leakon, str. 222, 1128.
134. Engel-Janosi jw.
135. Jorg Der Vatikan und seine Getreuen, str. 42.
136. Engel-Janosi jw. str. 344 i nast.
137. Bonn, PA/AA, W 2 geheim, t. 27, An-lage zu AS 4649 (4301, D 961714). Steglich Der
Friedensappell, str. 40.
138. Bonn, PA/AA, W 2 geheim, t. 30, AS 828 (4301 H, D 962513/514). Steglich jw. str. 71.
139. Patrz przyp. 136.
140. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 474.
141. Germania, 13 grudnia 1916.
142. Papst, Kurie und Weltkrieg, str. 92 i nast.
143. Augsburger Postzeitung, 18 stycznia 1917.
144. Por. Kólnische Yolkszeitung, 12 stycznia 1917.
145. Schmidlin Papstgeschichte, III, s(r. 267.
146. CnUta Cattolica, 1919, str. 70, 60 i nast.
147. Ossenatore Romano, 24 maja 1919. Co prawda watykaRskie pismo tylko dlatego da o si
sprowokowaQ, %e dwa dni wcze niej paryska gazeta L'Homme libr= oskar%y a Kuri o wspó prac z PaRstwami
Xrodka; z pewno ciC s usznie, je li chodzi o pierwszy okres wojny.
148. Gontard Die Papste, str. 498.
149. Jw. str. 500.
150. Por. sprawozdanie Rittera z 27 marca 1917. BStA, Miinchen, Heiliger Stuhl.
151. Mourin Der Vatikan, str. 28, 31. Winter Die Sowjetunion, str. 4 i nast.
152. Bracher Europa in der Krise, str. 58.
153. Ossenatore Romano, 6 stycznia 1917.
154. Castella Papstgeschichte, str. 385.
155. Mourin Der Yatikan, str. 32. Winter Rufiland, II, str. 599 i nast., 613.
156. Komisja zosta a co prawda rozwiCzana w 1934 roku, ale jej zadania przej y cz ciowo sekretariat
stanu, a cz ciowo kongregacja wschodnia: Am-mann Abrifi der ostslawischen Kirchen-geschichte, str. 629. Por.
te% Winter Die Sowjetunion, str. 4 i nast., 7 i nast.
157. Motuproprio Dei providentis z 1 maja 1917: AAS 9, 1917, 529. Od czasu motuproprio Piusa XI
Sancta Dei Ecclesia z 25 marca 1938 zwane S.C. pro Ecclesia Orientali: AAS 30, 1938, 154 i nast. Por. te%
Winter Ruflland, II, str. 605, 614. Ten%e Die Sowjetunion, str. 8 i nast. G. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost-
und Siideuropa, w Jedin/Repgen (wyd.) Handbuch der Kirchengeschichte, str. 629. Hajjar Die katholischen
orien-talischen Kirchen, str. 267 i nast.
158. Motuproprio Oiientis Catholici z 15 paNdziernika 1917. Mourin Der Yatikan, str. 33. Winter
Rufiland, II, str. 603, 605, 614. Ten%e Die Sowjetunion, str. 9. Hajjar jw. str. 268. Cytat: Winter Rufiland, II, str.
614.
159. Bracher Europa in der Krise, str. 59.
160. Manhattan Der Vatikan, str. 65 i nast.
161. Tajne sprawozdanie austro-w gierskie-go ambasadora przy Stolicy Apostolskiej, ksi cia
Schónburg-Hartensteina, do austriackiego ministra spraw zagranicznych hr. Czernina z 12 grudnia 1917. Wien,
ÓStA, Abt. HHStA, Krieg 25/26. Steglich Der Friedensap-pell, str. 472.
162. Na temat stosunku tej rewolucji do tzw. rewolucji paNdziernikowej z 7/8 listopada 1917 r. por.
Bracher Europa in der Krise, str. 55 i nast. Patrz tak%e v. Rauch Rufiland vom Krimkrieg bis zur Oktober-
revolution, str. 346 i nast. Castella Pap-stgeschichte, 396 i nast. uwa%a, %e „ju% wtedy wybuch a w Rosji
rewolucja".
163. AAS IX, 1917,417 i nast. Bonn, PA/AA W 25 t. 2, Anlage zu AS 3151 (4064, D 916013/019).
Steglich DerFriedensap-pell, str. 160 i nast. Por. tam równie% do CczonC szczegó owC wymian not, str. 163 i
nast. Nast pnie v. Lama Die Frie-densvermittlung Papst Benedikts, str. 65, 72 i nast.
164. Por. wykr t Schmidlina w Papstge-schichte, III, str. 206.
165. AAS IX, 1917, 417 i nast. Bonn, PA/AA W 25 t. 2, Anlage zu AS 3151 (4064, D 916013/019).
Steglich jw. str. i nast. Au-bert Vom Kirchenstaat, str. 179. Castella Papstgeschichte, str. 396, 398 i nast.
166. Por. notatk bawarskiego pos a przy Stolicy Apostolskiej, barona von Rit-tera, o prywatnym li cie
do bawarskiego premiera hr. von Hertlinga, wys anym z Einsiedeln 24 maja 1917. Miinchen GStA,
Gesandtschaft Papstlicher Stuhl Nr 949, i relacja z 18 sierpnia 1917, skierowana przez nuncjusza apostolskiego
w Monachium, Pacellego, do pos a von Bergena w niemieckim Urz dzie Spraw Zagranicznych, Bonn,
PA/AA, W 25 t. 2, AS 3190 (4064, D 916059/063). Steglich Der Friedensap-pell, str. 97, 165. Patrz tak%e
Aubert jw. str. 179.
167. Miinchen, GStA, MA 97665. Steglich jw. str. 139.
168. Por. te% Mourin Der Patikan, str. 34. Winter Rufiland, II, str. 599, 605 i nast.
169. Apologeta Repgen g biej uzasadnia „fatalnC presj czasu": poniewa% Kuria „z poczCtkiem
czwartego roku wojny 1 sierpnia widocznie bezwarunkowo chcia a przemówiQ do opinii publicznej":
Aufienpolitik der Papste, str. 47.
170. Castella Papstgeschichte, str. 397.
171. Por. poufnC relacj nuncjusza apostolskiego w Monachium, Pacellego, do pos a von Bergena w
niemieckim Urz dzie Spraw Zewn trznych z 18 sierpnia 1918 r. Bonn, PA/AA, W 25, t. 2 AS 3190 (4064, D
916059/063). Steglich Der Friedensappell, str. 164 i nast.
172. Winter Rufiland, II, str. 606 i nast.
173. H. Johnson Yatican Diplomacy in the World War, 1933, str. 24. C. Sforza Con-temporaty Italy,
1944, str. 205. Mourin Der Vatikan, str. 35.
174. Austro-W gry odpowiedzia y 20 wrze nia, Bu garia równie%, Turcja 30 wrze nia 1917 r. Por.
Steglich Der Friedensappell, str. 210 i nast., 223 i nast. Cytaty u Schmidlina Papstgeschichte, III, str. 214.
175. Castella Papstgeschichte, str. 402 i nast. Die Aufienpolitik der Papste, str. 50. Franzen/Baumer
Papstgeschichte, str. 380, utrzymujC, %e „dzisiaj uznaje si ponadpartyjny charakter" Benedykta XV.
176. Castella jw. str. 403 i nast.
177. Sprawozdanie pos a Badenii w Berlinie, dra Niesera, dla radcy stanu dra Kuhna, dyrektora
ministerialnego w ba-deRskim ministerstwie spraw zagranicznych, z 21 sierpnia 1917 r. Karlsruhe, GLA
233/34823. Steglich Der Frieden-sappell, str. 234 i nast.
178. Newsweek, 2 marca 1964.
179. Winter Rufiland, II, str. 560, 607. O „powiCzaniach interesów rodziny Pa-celli z Banco di
Roma" wspominajC te% niejednokrotnie bawarski radca poselstwa von Stockhammern i niemiecki sekretarz
poselstwa hr. von Berchem w sprawozdaniu z 29 kwietnia 1917, skierowanym do kanclerza Rzeszy von
Bethmanna Hollwega. Bonn, PA/AA, Papstlicher Stuhl Nr. 4, t. 10. A 14392. Steglich jw. str. 90 i nast.
180. Badischer Beobachter, 23 kwietnia 1917. Castella Papstgeschichte, str. 397.
181. Winter Die Sowjetunion, str. 11 i nast. v. Lama Die Friedensvermittlung Papst Benedikts XV und
ihre Vereitelung durch den deutschen Reichskunzler Michaelis, 1932, str. 20, 25. Mourin Der Vatikan, str. 36.
182. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 274.
183. Winter jw. str. 12.
184. Scholder Die Kirchen, I, str. 68 i nast. Mourin jw. str. 35 i nast. Winter Rufiland, II, str. 592, 608 i
nast.
185. Obsener, 9 sierpnia 1917.
186. Notatka b. kanclerza Rzeszy von Bethmanna Hollwega, Bonn, PA/AA, W adh. 4 Nr. 3, t. 1 A
29154 (2787 H, D 540821/823). Steglich Der Friedensap-pell, str. 640 i nast.
187. Co prawda Pacelli równie% twierdzi , %e cesarz mu „nieraz opowiada rzeczy doprawdy osobliwe".
Por. Entwurf eines Dementis des Apostolischen Nun-tius in Berlin zu dem Memoirenwerk Ka-iser Wilhelms II.
„Ereignisse und Gestal-ten aus den Jahren 1878-1918", Leip-zig 1922. Bonn, PA/AA, PU/UA, t. 7, PU 89
(2787 H, D 545640/643). Steglich jw. str. 659 i nast. Gontard Die Papste, str. 496. Seppelt/Schwaiger
Geschichte der Papste, str. 474. Castella Papstge-
schichte, str. 395. Giovannetti Der Va-tikan und der Krieg, str. 20 i nast.
188. Por. o tym materia y z akt u Steglicha jw. str. 122 i nast.
189. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 210. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 47 i nast.
190. Mourin Der Yatikan, str. 36. Por. Fali of German Empire 1914-1918, Stan-ford/California 1932,1,
str. 447. Winter Rufiland, II, str. 609.
191. Bracher Europa in der Krise, str. 56.
192. R. Lorenz Kaiser Karl und der Unter-gang der Donaumonarchie, 1959, str. 419. F. Kennan Russia
leaves the War, 1956, str. 74 i nast.
193. Winter Die Sowjetunion, str. 34.
194. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 334.
195. J. W. Goethe Invectiver Nachlafi, 6. 2. 1814. Drugi cytat do ksi cia Karola Augusta z 3 lutego
1787. Por. te% dodatek Goethe a chrzeBcijaDstwo u Desch-ner&Abermals krdhte der Hahn, str. 599 i nast. [wyd.
polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu]. Nast pnie G. v. Frankenberg/o/ionn Wolfgang Goethe, w
Deschner (wyd.) Das Christen-tum im Urteil seiner Gegner, I, 1969, str. 153 i nast.
1%. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 308. Ale tak%e nieco mniej stronniczy historyk
papiestwa Friedrich Gontard mówi o „unikalnej niezawis o ci" rzymskiego pontifexa i stwierdza: „Tym razem
(jak rzadko w dziejach papiestwa) Watykan sta poza stronami prowadzCcymi wojn : nie zachodzi a potrzeba
militarnej obrony miasta Rzymu i PaRstwa Ko cielnego; %aden sojusz polityczny nie wymaga pomocy zbrojnej
ani wsparcia finansowego..." Die Papste, str. 495.
197. Hudal jw. str. 287. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 195.
198. Castella Papstgeschichte, str. 405. H. Hoffmann Die Kirche und der Friede. Von der
Friedenskirche zur Friedenswelt, 1953, str. 71 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 473.
Szczegó owo: Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 191 i nast.
199. Tylko Gasparri w lutym 1918 r. zaproponowa rzCdowi w oskiemu osobne pertraktacje z Austro-
W grami. Rep-gen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 50.
200. Teksty te sC zebrane w A. Stru-ker (wyd.) Die Kundgebungen Bene-dikts XV zum Weltfrieden.
Urtext und Obertragung, 1917. Por. te% Aubert Vom Kirchenstaat, str. 177. Castella Papstge-schichte, str. 385 i
nast., 389 i nast.
201. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 195. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 473.
Castella jw. str. 394 i nast.
202. Tak w jego przemówieniu z 28 czerwca 1915: AAS VII, (1915) str. 364 i nast.
203. Castella jw. str. 394.
204. Sprawozdanie austro-w gierskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej, ksi cia Schónburg-
Hartensteina, dla austro-w gierskiego ministra spraw zagranicznych, hr. Czernina, z 11 maja 1917. WiedeR,
ÓStA, Abt. HHStA, Krieg 7, Pdpstlkher Stuhl 1915-1918. Steglich Der Friedensappell, str. 93 i nast. Por. te%
AAS, IX, 1917, str. 265 i nast.
205. Tak brzmi nag ówek u Schmidlina jw. str. 218.
206. Por. tam%e str. 218 i nast. Castella jw. str. 390 i nast. Gontard Die Pdpste, str. 496.
Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 475. R. Leiber Die pdpstliche Kriegsfiirsorge, w Stimmen der
Zeit, nr 100,1921, str. 197 i nast. L. Volk Kardinal Mercier, der deutsche Episkopat und die Neutralitdtspolitik
Benedikts XV. 1914-1916, w Stimmen der Zeit, nr 192, 1974, str. 628.
207. Castella Papstgeschichte, str. 407.
208. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 210.
209. Jw. str. 220 i nast., 224.
210. v. Lama Papst, Welthieg und Vólkerjne-de. Cyt. wg Deutschland und der Vati-kan, str. 46. Por.
zw aszcza tam%e str. 10 i nast.
211. v. Stein Erlebnisse und Betrachtungen aus der Zeit des Weltkrieges, 1919. Cyt. wg Deutschland
und der Vatikan, str. 46.
212. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 300 i nast.
213. Por. Ude „Du so/lst nicht tóten!", str. 149.
214. Hoffmann Die Kirche und der Friede, str. 68 i nast.
215. Ude jw. str. 149.
216. Por. rozdzia Pacyfizm Jezusa i wybiegi KoBcioAa, w Deschner Abermals krdhte der Hahn, str. 493
i nast. Ponadto w rozdzia ach Stosunek do paDstwa w chrzeBcijaDstwie przed Konstantynem i Stosunek dawnego
KoBcioAa do wojny, sAuQby wojskowej i kary Bmierci, tam%e str. 499 i nast., 504 i nast. [wyd. polskie: I znowu
zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
217. Por. te% wydane przeze mnie dzie o zbiorowe Kirche und Krieg. Der christli-che Weg zum ewigen
Leben, 1970, gdzie na str. 9 i nast. rozwa%a si m.in. doktryn i praktyk „sprawiedliwej wojny".
218. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 177. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 222.
219. Schmidlin jw. str. 222 i nast.
220. AAS 1915,7, str. 33 i nast. Por. te% AAS 6, 1914, str. 565 i nast. Nast pnie Rep-gen Die
Aufienpolitik der Pdpste, str. 40 i nast. Hammer Deutsche Kriegstheolo-gie, str. 272.
221. Por. J. Fleischer Der absolute Pazijismus — Etn verpflichtendes Gebot der katholi-schen Kirche,
1962, str. 6. To te% jest nie tylko tuszowaniem, ale ociera si wr cz o k amstwo, kiedy Repgen jw^ str. 42
twierdzi: „Papie% raczej (!) nie sterowa wi c postawC politycznC katolicyzmu w krajach i narodowo ciach
dotkni tych wojnC albo prowadzCcych wojn w zakresie specyficznej problematyki, jakC narzuca wojna." Jakby
akurat papie% odmawia sobie w tak wa%nych czasach sterowania politykC swego Ko cio a! Ale% sterowa niC
choQby przez duszpasterstwo wojskowe!
222. Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 77.
223. Ten cytat widnieje jako motto do mego artyku u PaB baranki moje w ksiC%ce Kirche des Un-Heils.
Argumente um Konse-@uenzen zu ziehen, 1974, str. 53 i nast., który prezentuje zwi z y przeglCd historyczny
stosunku katolicyzmu do s u%by wojskowej.
224. Mohr Katholische Orden, str. 67 i nast.
225. Tam%e.
226. Hammer Deutsche KDegstheologie, str. 208 i nast.
227. Mt 10, 34. =k 12, 51. Por te%. Hbr 4,12.
228. Tak P. Lippert i G. Beyer. Patrz H. Mis-salla „Gott mit uns". Die deutsche katholische
Kriegspredigt 1914-1918,1968, str. 93.
229. Hammer jw. str. 208 i nast.
230. Bracher Europa in derKrise, str. 21.
231. Missalla jw. str. 104 i nast., 130.
232. Wszystkie cytaty tam%e str. 105, 110, 130.
233. JkmQe str. 18.
234. Repgen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 41 i nast.
235. Stipberger Vater, ich ruf= dich. Predigten zur Kriegszeit, 1914, str. 12. Cyt. wg Missalla jw. str.
114.
236. Sertillanges 9 maja 1915. Patrz Desch-ner Abermals krahte der Hahn, str. 520 [wyd. polskie: /
znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
237. Cyt. wg Kiihner Die Kreuzzuge, III, str. 3.
238. Tam%e str. 11.
239. Repgen jw. str. 40.
240. Manhattan Der Yatikan, str. 140.
241. Tam%e str. 140 i nast. z powo aniem si na B. Menne The Case oj Dr. Bruening.
242. H. Herrmann Deutschland darf den Willen Gottes vollstrecken. Katholische Kriegsdoktrin von
1914-1918 an der Uni-versitat MUnster, 1979, str. 3 i nast, cyt. wg maszynopisu %yczliwie przesianego mi przez
autora. Por. te% S. Mer-kle Konfessionelle Vorurteile im alten Deutschland, w Siiddeutsche Monatshe-fte,
grudzieR 1914, str. 390 i nast. A nawet wyznania jezuity L. Volka Die Kir-che in den deutschsprachigen Landem
(Deutschland, Ósterreich, Schweiz) w Je-din/Repgen (wyd.) Handbuch der Kir-chengeschichte, VII, 1979, str.
537 i nast.
243. E. Glogau (wyd.) Humor und Ernst aus dem Kriegsjahr 1914, str. 6. Por. Hammer Deutsche
Kriegstheologie, str. 73.
244. Ude „Du sollst nicht tótenf", str. 296 i nast.
245. Stimmen aus Maria haach, t. 87, sierpieR 1914, str. 574 i nast. Stimmen der Zeit, t. 88, 1915, str. 4 i
nast.
246. Scholder Die Kirchen, I, str. 13.
247. Missalla „Gott mit uns", str. 22, 33, 136 i nast.
248. F. Heer Der Glaube des Adolf Hitler. Anatomie einer politischen Religiositat, 1968, str. 189.
249. Missalla jw. str. 93 i nast.
250. G. Koch Gottes Schlachtfeld. Ein Jahrgang Funfminutenpredigten aus der Kriegszeit, 1917, str.
123.
251. Katholischer Volkskatechismus, padago-gisch und zeitgemafi ausgearbeitet von F. Spirago, wyd.
4,1898, II, str. 85 i nast. Cyt. wg Missalla jw. str. 36.
252. Wspólny list pasterski biskupów niemieckich z czerwca 1933 r. Por. Abermals krahte der Hahn,
str. 536 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
253. W. H. Struck Die Revolution von 1918119 im Erleben des Rhein-Main-Ge-bietes, w Hessisches
Jahrbuch fur Lan-desgeschichte, 1969, str. 372 i nast.
254. Cyt. wg Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 281 i nast.
255. Missalla „Gott mit uns", str. str. 98.
256. R. Dreiling Das religióse und sittliche Leben derArmee unter dem Einflufi des Weltkrieges. Eine
psychologische Unter-suchung, 1922, str. 63.
257. Missalla jw. str. 19. Hinrichs' Halbjah-res-Katalog der im deutschen Buchhan-del erschienenen
Bucher, Zeitschriften, Landkarten usw. wykazuje 17 katolickich i ponad 170 ewangelickich tytu ów z kazaniami
za rok 1914 oraz 52 katolickie i oko o 290 ewangelickich tytu ów za rok 1915. Wg Missalla jw.
258. Jw. str. 20, 25.
259. C. Muth Christus und der Krieger, w Hochland, paNdziernik 1915. Hammer Deutsche
Kriegstheologie, str. 74. DerNeue Herder, II, str. 2880.
260. Missalla jw. str. 65.
261. Wszystkie tytu y itp. wymienia Missalla jw. m.in. na str. 131, 14, 95, 99, 54, 104, 118, 79, 51, 55,
60, 63, 72, 64, 85, 114, 102, 93, 101. Por. te% Kiihner Die Kreuzzuge, cz. 3, 28 paNdziernika 1970, str. 5.
262. L. Ackermann Der Rosenkranz des he-iligen Krieges, 1914, str. 9.
263. Kiihner jw. cz. 3, str. 5.
264. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 785.
265. Por. Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 508 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II —
w przygotowaniu]. Ten%e (wyd.) Kirche und Krieg, str. 15. Moja Historia kryminalna chrzeBcijaDstwa traktuje
bardzo szczegó owo o niszczycielskim wp ywie Augustyna.
266. J. Mausbach Vom gerechten Kriege und seinen Wirkungen. Zeitgemafie Gedanken, w Hochland,
paNdziernik 1914, str. 1 i nast.
267. Herrmann Deutschland darf den Wilien Gottes vollstrecken, str. 5 i nast,
268. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 75.
269. Jw. str. 79.
270. Missalla„Gott mit uns", str. 20 i nast.
271. Hammer jw. str. 81.
272. Th. Lcssing Europa und Asien, wyd. 5, 1930, str. 81.
273. Hammer jw. str. 81.
274. Missalla jw. str. 67.
275. Jw.
276. Hammer jw. str. 273.
277. Missalla jw. str. 75.
278. Jw. str. 54 i nast., 75 i nast,
279. Jw. str. 53.
280. Jw. str. 59, 77.
281. E. Friedrich Krieg dem Krieg, str. 160, Cyt. wg Ode „Du sollst nicht ®tenl", str. 201.
282. Theodor. h. e. 5, 41.
283. Por. K. Bihlmeyer/H. Tiichle Kirchen-geschichte, 1956, III, str, 481 i nast. K. T. Hafner Der Krieg
im Lichte des Glaubens, 1915, str. 12 i nast. H. Wolf Unseres Volkes Stunde, 1915, str. 13.
284. H. Mohr Der Hetd in Wunden. Gedan-ken und Gebete, 1914, str. 21.
285. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 273.
286. Cyt. w Kiihner Die Kreuzziige, cz. 3, str. 2.
287. Hammer jw. str. 273. Kolnische Yolksze-itung, 18 wrze nia 1914.
288. Hammer jw. str. 274.
289. Jw. str. 274 i nast.
290. Jw. str. 276, 278.
291. A. Bertram Kirche und Yolksleben, 1916, str. 426. Hammer jw. str. 274.
292. Ude „Du sollst nicht totenl", str. 189, Missalla „Gott mit uns", str. 54, 68.
293. Hammer jw. str. 277.
294. J. Mausbach Vom gerechten Kriege, str. 14 i nast. Cyt. wg Herrmann Deutschland darf den
Wilien Gottes vol-Istrecken, str. 11.
295. Mohr Der Held in Wunden, str. 42.
296. T. Soiron Gott und der Krieg, 1916, str. 8. B. Meier, w Faulhaber (wyd.) Das Schwert des Geistes.
Feldpredigten im Weltkrieg, 1917, str. 222,
297. Cyt. w Missalla „Gott mit uns", str. 57 i nast.
298. Hochland, wrzesieR 1914. Cyt. wg Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 166.
299. Kuhner Die Kreuzziige, cz. 3, str. 6, 9.
300. O. Zimmermann Glaubemkunder Krieg, w Stimmen der Zeit, t. 88, 1915, str. 410 i nast. Lippert
Weltkrieg und re-ligidses Bekenntnis, w Stimmen der Zeit, t. 88, 1915, str. 4 i nast., cyt. str. 7.
301. Kuhner jw. str. 7.
302. „Wojna robi mi tak wietnie jak kuracja u wód", powiedzia Hindenburg w czasie I wojny
wiatowej, ju% choQby przez to wykazujCc, %e nadaje si na prezydenta Niemiec. Zanim stal si nim, pomi dzy
dwiema wojnami wiatowymi, Hindenburg jeszcze tak wypowiedzia si na pewnym wi cie uczniowskim w
Hannowerze: „Wspania e czasy cesarza i jego bohaterów min y. Ale dzieci, które piewajC tu Niemcy nade
wszystko... przezwyci %C okropno Q rewolucji i doczekajC si , %e powrócC jeszcze wspania e czasy wielkich,
zwyci skich wojen. A wam, panowie nauczyciele, przypada to pi kne zadanie, aby wychowywaQ m odzie% w
tym duchu." BlStter filr deutsche und intemationale Politik, 9, 1963, str. 737.
303. Missalla „Gott mit uns", str. 51 i nast., 63 i nast., 84 i nast. Ackermann Der Rosenkranz des
heiligen Krieges, str. 42. Por. str. 39. J. Schofer (wyd.) Die Kreu-zesfahne im Vólkerkrieg. Erwagungen,
Ansprachen und Predigten, 1914 i nast., II, str. 121. Herrmann Deutschland darf den Wilien Gottes yollstrecken,
str. 12 i nast. Kuhner Die Kreuzziige, cz. 3, str. 3.
304. O celnych atakach Nietzschego najlepiej por. has o „Priester" w Schlechta Nietzsche-Index, str.
301 i nast.
305. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 275.
306. Tam%e. Równie% Missalla jw. str. 57, 68, 77 i nast.
307. Heinrich Missalla, zas u%ony zbieracz klerykalnych potworno ci z I wojny Xwiatowej, wykazuje
niestety ca kowitC nie wiadomo Q, je%eli nie przypisywaQ mu nic gorszego, kiedy o wiadcza, %e komentarze
Faulhabera na temat 1 wojny wiatowej „wcale nie umniejszajC tych zas ug (!), jakie póNniejszy arcybiskup
po o%y jako «bojow-nik walczCcy z narodowym socjalizmem o prawa Ko cio a i prawa cz owieczeR-stwa»."
„Gott mit uns", str. 23. Obszerniej o postawie Faulhabera: Deschner Mit Gott und den Faschisten, str. 164 i nast.
308. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 306 i nast.
309. M. v. Faulhaber Waffen des Lichtes. Gesammeite Kriegsreden, 1918, str. 132, 172. Ten%e (wyd.)
Das Schwert des Ge-istes, str. 31, 519, 293, 208. Patrz równie% Hammer jw. str. 242, 305 i nast.
310. Cyt. wg Fleischer Der absolute Pazifi-smus, str. 5.
311. Faulhaber Das Schwert des Geistes, str. 362. Ten%e Der Krieg im Lichte des Evangeliums, 1915,
str. 21. Hammer Deutsche Kriegstheologie, str. 241 i nast.
312. Hammer jw. str. 310.
313. Faulhaber Das Schwert des Geistes, str. 212.
314. Bertram Kirche und Volksleben, str. 431.
315. Kiihner Die Krezziige, cz. 3,28 paNdziernika 1970, str. 2.
316. Faulhaber jw. str. 208.
317. P. Hasenohrl Bedeutung des Weltkrieges fur die katholische Kirche, w Der Prediger und Katechet,
1917, str. 67, 566. Mohr Der Held in Wunden, str. 42.
318. Wolf Unseres Yolkes Stunde, str. 10.
319. Cyt. w Missalla „Gott mit uns", str. 65. 100. Por. Kiihner Die Kreuzzuge, cz. 3, str. 7.
320. Ude „Du sollst nicht toten!", str. 189.
321. Ackermann Der Rosenkranz des heiligen Krieges, str. 3.
322. Missalla jw. str. 55. 65, 72,87, 98 i nast., 109, 114, 130. Mohr Der Held in Wunden, str. 40.
323. Missalla jw. str. 83.
324. Jw. str. 82.
325. Tak wypowiada si teolog moralny i proboszcz katedralny Mausbach. Cyt. wg Herrmann
Deutschland darf den Willen Gottes vollstrecken, str. 11.
326. H. Hartmann Kirche und Sasualitat. Der Wandel der Erotik, 1929, str. 140 i nast.
327. Missalla jw. str. 102 i nast.
328. A. Heinen Das Feldgebet. Ein An-dachtsbuchlein fur unsere Krieger im Felde, 1914, str. 4 i nast.
329. Ackermann Der Rosenkranz des heiligen Krieges.
330. Mohr Der Held in Wunden, str. 57 i nast.
331. C. Pesch Tapferkeit, w Stimmen der Zeit, 1915, str. 217 i nast.
332. Mausbach Vom gerechten Krieg und se-inen Wirkungen, str. 6. Cyt. wg Herrmann Deutschland
darf den Willen Gottes vollstrecken, str. 15. Por. str. 12.
333. Mohr Der katholische Apostolat, str. 112.
334. Ude „Du sollst nicht toten!", str. 210.
335. Missalla „Gott mit uns", str. 102, 115. A. Worlitschek Krieg und Evangelium, 1915, I, str. 59 i
nast. Cyt. wg Missalla jw. str. 114. Por. str. 25.
336. Dreiling Das religiose und sittliche Le-ben der Armee, str. 68.
337. Missalla jw. str. 98 i nast.
338. Dreiling jw.
339. Cyt. Herrmann Deutschland darf den Willen Gottes vollstrecken, str. 14.
340. Hochland, paNdziernik 1914, 12/1, str. 98.
341. Mohr Der Held in Wunden, str. 16 i nast., 28, 32 i nast.
342. Jw. str. 38 i nast.
343. Jw. str. 29 i nast.
344. C. Noppel Kriegsbereitschaft und Frie-densarbeit in der Kruppelfursorge, w Stimmen der Zeit,
1915, str. 539 i nast.
345. B. Duhr Mit Gott fur Kbnig und Va-terland. Ein Kriegsgebetbuchlein, 1914,
1915, 1919. Cyt. wg Mohr Katholische Orden, str. 69. B. Duhr Kriegspredigten,
1916, str. 11 i nast. Cyt. wg Mohr jw.
346. Wg Mohr jw.
347. Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 517 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w
przygotowaniu].
348. Jw.
349. B. Brecht Legenda o martwym QoAnierzu.
350. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 181. P. Blet Die katholische Kirche Frankre-ichs, w
Jedin/Repgen (wyd.) Handbuch der Kirchengeschichte, VII, Die Weltkir-che im 20. Jahrhundert, 1979, str. 594.
Heer Die Kriege, str. 53.
351. Bletjw.
352. Deschner jw. str. 520. Tak%e Fleischer Der absolute Pazifismus, str. 5.
353. Aubert jw. str. 180. Blet jw.
354. Bletjw.
355. KuhnerDie Kreuzzuge, cz. 3, str. 4. Heer Die Kriege, str. 57.
356. Hammer Deutsche KDegstheologie, str. 75 i nast. Missalla „Gott mit uns", str. 42.
357. Heer jw. str. 79 i nast.
358. R. v. Albertmi Die Dritte Republik bis zum Ende des I. Welthiegs, str. 260. Por. te%
SchiederEuropa im Zeitalter der Na-tionalstaaten, str. 38.
359. Heer jw. str. 80 i nast.
360. Jw.
361. M. Erzberger Erlebnisse im Welthieg, 1920, str. 14.
362. Heer jw. str. 79 i nast. Ponadto: Hammer Deutsche KDegstheologie, str. 77. Seppelt/Schwaiger
Geschichte der Pap-ste, str. 473. Petit Parisien, 16 sierpnia 1914. Por. te% Blet Die katholische Kir-che
Frankreichs, str. 594.
363. Cyt. wg Fleischer Der absolute Pazifi-smus, str. 5.
364. Ten cytat i niektóre z poprzednich zaczerpni to z ksiC%ki: Ermenonville Le Collier de Bellon=
(przedmow do niej napisa G. de la Fouchardiere), b dCcej zbiorem wypowiedzi ró%nych osobisto ci w czasie I
wojny wiatowej. Wskazania zawdzi czam panu prof. J. Brejaux z Bordeaux.
365. v. Albertini Die dritte Republik, str. 266.
366. Lippert Welthieg und religióses Beken-ntnis, w Stimmen der Zeit, paNdziernik 1914, str. 10.
367. Hammer Deutsche KDegstheologie, str. 58.
368. Co si tyczy W och, wykaza to A. Ge-melli // nostro soldato, 1917, str. 132 i nast. Wg
Molinari/Mezzadri Der Ka-tholizismus in Italien, str. 538.
369. J. Landgraf Die Erhaltung unseres Le-bens im Dienste der grofien Zeit, 1916, str. 82. Lippert
Weltkrieg und religióses Bekenntnis, str. 4 i nast.
370. Scholder Die Kirchen, I, str. i4.
371. Jw.
372. Wg Missalla „Gott mit uns", str. 21.
373. Heer Die KDege, str. 68, 77.
374. Missalla jw. str. 75. Chr. Pesch Mit dem alten Glauben in die neue Zeit, w Stimmen der Zeit, 1918,
t. 95, str. 209 i nast.
375. P. Lippert Unseren Toten ein Gedenken und Geloben, w Stimmen der Zeit, 1919, str. 265 i nast.
376. M. Pribilla Nationale Revolution, w Stimmen der Zeit, 1933/34, str. 156 i nast. Ten%e Das
Schweigen des deutschen Vol-kes, tam%e, 1946/47, str. 27. Cyt. wg Ma-ier Soziologie derPapste, str. 218 i nast.,
234.
377. Jórg Der Vatikan und seine Getreuen, str. 42 i nast.
378. Ca y list przedrukowano w Mohr Katholische Orden, str. 301 i nast.
379. Tam%e. Por. te% str. 144 i nast.
380. v. Lama Papst und Kurie, str. 83.
381. Der neue Brockhaus, V, 1960, str. 53. dtv-Lexikon, 17, str. 152.
382. Liczne wskazania Nród owe w Schmi-dlin Papstgeschichte, III, str. 325, przyp. 45. Tam%e wi cej
podobnych wypowiedzi.
383. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 180.
384. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 45. Mourin Der Vatikan, str. 37.
385. Osservatore Romano, 10 listopada 1918.
386. Deutsches Volksblatt, Stuttgart, 23 listopada 1918. Cyt. wg Deutschland und der Yatikan, str. 57.
387. Winter Die Sowjetunion, str. 26.
388. Deutschland und der Vatikan, str. 59.
389. Tak wg Castella Papstgeschichte, str. 406.
390. Kólnische Volkszeitung, 20 maja 1919. Wg Deutschland und der Vatikan, str. 61.
391. K. E. Bom Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur Teilung, w Schieder (wyd.) Handbuch
der europaischen Geschichte, 1979, VII/1, Europa im Zeitalter der Weltmachte, str. 529.
392. AAS nr 8, 4 lipca 1919. Por. AAS nr 9, 1 sierpnia 1919.
393. AAS nr 12, 3 listopada 1919.
394. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 476.
395. Deutschland und der Yatikan, str. 60 i nast.
396. Augsburger Postzeitung, 30 i 31 grudnia 1920.
397. Deutschland und der Vatikan, str. 65.
398. Margareta Maria Alacoque, francuska salezjanka z XVII wieku, od której wywodzC si Zakon
Serca Jezusowego, kult Serca Jezusowego i wi to Serca Jezusowego, ho dowa a nie tylko mi o ci Jezusa, której
„seksualny charakter" jest potwierdzony, ale te% nape -niaia sobie usta i %o Cdek pomyjami, sple nia ym
chlebem, zgni ymi owocami, flegmC pacjenta, a nawet fekaliami m %czyzny cierpiCcego na biegunk . Por. V.
Ronner Die Kirche und der Keuschheitswahn. Christentum und Seniatitat, 1971, str. 186 i nast. Der Neue
Herder, 1949, str. 52. Obszerniej na temat ascezy, erotyki Chrystusowej i mi o ci Maryi: Deschner Das Kreuz
mit der Kirche. Eine Sexualgeschichte des Christentums, 1974, str. 91 i nast., 102 i nast. [wyd. polskie: KrzyQ
PaDski z KoBcioAem. Seksualizm w historii chrzeBcijaDstwa, 1994].
399. v. Lama Papst und Kurie, str. 176 i nast. Por. te% Deutschland und der Vatikan, str. 20 i nast.
Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 268 i nast.
400. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 40. H. Je-din Die Pdpste Benedikt XV, Pius XI. und Pius XII.
Biographie und innerkir-chliches Wirken, w Jedin/Repgen (wyd.) Die Weltkirche im 20. Jahrhundert, 1979, str.
24. Pierwszy cytat podaje Engel-Janosi, drugi Jedin.
401. H. C. Lea Geschichte der Inguisition im Mittelalter, t. III. Die TatigkeU der In-@uisition auf
besonderen Gebieten, 1913, str. 416 i nast.
402. Jw. Wg Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 382, kanonizacja ta „udokumentowa a" jednak
„papieskC gotowo Q do pokoju".
403. Deutschland und der Yatikan, str. 22 i nast.
404. AAS nr 12, 3 listopada 1919. Deutschland und der Vatikan, str. 23. Schmidlin Papstgeschichte, III,
str. 326, przyp. 45.
405. Scholder Die Kirchen, I, str. 15.
406. Patrz przyp. 379.
407. Schmidlin Papstgeschichte jw.
408. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 180. Por. te% Molinari/Mezzadri Der Katholizi-smus in Italien, str.
589.
409. Tam%e. Równie% katoliccy historycy pa-piestwa Franzen i Baumer Papstgeschichte, str. 382,
zmuszeni sC stwierdziQ: „Stosunek Stolicy Apostolskiej do W och po wojnie te% uleg poprawie."
410. Tondi Die Jesuiten, str. 370 i nast.
411. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 622. Tam%e informacja, %e pod koniec wojny W ochy
mia y wi cej dzia ni% Anglia, z czego wi kszo Q w asnej produkcji.
412. Blet Die katholische Kirche Frankreichs, str. 597.
413. Manhattan Der Yatikan, str. 282 i nast.
414. Tam%e.
415. Tam%e str. 287. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 2, str. 469 i nast.
416. Blet jw. str. 595. Stern i in. jw. t. 1, str. 109.
417. v. Lama Papst und Kurie, str. 195. Jednym z g ównych celów Kurii jest uznanie jej za oficjalne
dyplomatyczno-poli-tyczne centrum Ko cio a. Por. v. Lama tam%e, str. 196. Manhattan Der Vati-kan, str. 16.
Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 382. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 270 i nast.
418. Manhattan jw. str. 286 i nast.
419. Jw. str. 287 i nast.
420. v. Lama jw. str. 174 i nast. Jórg Der Va-tikan und seine Getreuen, str. 42. Schmidlin jw. str. 268,
282.
421. Blet Die katholische Kirche Frankreichs, str. 595 i nast. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1,
str. 148, t. 2, str. 378.
422. Scholder Die Kirchen, I, str. 65. Por. te% Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 389.
423. v. Lama Papst und Kurie, str. 209 i nast.
424. Akta nuncjatury w Archiv des Kirchen Ministeriums, Deutsche Zentra-larchiv, Potsdam. Winter
Die Sowjet-union, str. 33.
425. Reichsbote, 18 czerwca 1920.
426. Tam%e, 29 czerwca 1921.
427. Winter jw.
428. v. Lamajw. str. 201.
429. W v. Loewenich Die Geschichte der Kirche, wyd. 3,1948, str. 456. Mohr Katholische Orden, str.
74 i nast. Jórg Der Va-tikan und seine Getreuen, str. 47 i nast. Por. te% Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 279 i
nast. Born Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur Teilung, str. 532. K. D. EtdmannAdenauerin der
Rheinlandpolitik nach dem Ersten Welt-krieg, 1966.
430. Mohr jw. str. 74 i nast.
431. Friedliinder/Favez Aufstande, str. 172 i nast.
432. Winter Die Sowjetunion, str. 32.
433. A. Wandruszka Ósterreich von der Begrundung der ersten Republik bis zur sozialistischen
Alleinregierung 1918-1970, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, VII/2, 1979, str. 828 i
nast. O wyjeNdzie rodziny cesarskiej do Szwajcarii por. te% G. Brook-Shepherd Um Krone und Re-ich, 1968,
str. 267 i nast.
434. Wandruszka jw. str. 842.
435. Winter Die Sowjetunion, str. 32.
436. Braun Die katholische Kirche, str. 10. Wandruszka jw. str. 836 i nast. (podaje dla Salzburga
99,2%).
437. Wandruszka jw. str. 838 i nast. Stern i in. dtv-LeDkon zur Geschichte, t. 3, str. 724.
438. Heer Der Glaube, str. 330.
439. Wandruszka jw. str. 839 i nast. Braun jw. str. 12 i nast.
440. Wandruszka jw. str. 842.
441. Heer jw. str. 328 i nast.
442. Jw. Wandruszka jw. str. 842 i nast.
443. Heer jw. str. 328.
444. Wandruszka jw. str. 843.
445. Braun Die katholische Kirche, str. 10 i nast. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 728 i
nast.
446. Heer jw. str. 328 i nast.
447. D. Silagi Ungam seit 1918: Vom Ende des I. Welthiegs bis zur Ara Ka-dar, w Schieder (wyd.)
Handbuch der europaischen Geschichte, VII/2, 1979, str. 887 i nast. Stera jw. t. 2, str. 461.
448. Silagi jw. str. 888, 891. Friedlander/Fa-vez Aufstdnde, str. 173.
449. Silagi jw. str. 890.
450. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost- und Sudosteuropa, str. 526 i nast. Silagi jw. str. 894 i nast.
Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 204 i nast. Por. te% Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 286 i nast.
451. Winter Die Sopwjetunion, str. 33.
452. Jw. Silagi jw. str. 892 i nast.
453. Adrianyi jw. str. 527 i nast.
454. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 291 i nast. Friedlander/Favez Aufstdnde, str. 192 i nast.
455. Jw.
456. Jw. str. 193 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Piipste, str. 505. Stern
i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 701.
457. Schmidlin jw. str. 272 i nast.
458. A. Tihon/J. Bots Die Kirche in den Be-nelwdandem, (Belgien und Lwcemburg: A. Tihon, Die
Niederlande: J. Bots), w Jedin/Repgen (wyd.) Die Weltkir-che im 20. Jahrhundert, 1979, str. 563. F. Petri
Belgien, Niederlande, Lwcemburg, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, VH/2, 1979, str.
708.
459. Volk Die Kirche in den deutschsprachi-gen Landem, str. 557 i nast.
460. Tihon jw. str. 566. Petri jw. str. 705,711.
461. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 181. Rep-gen Die Auflenpolitik der Pdpste, str. 51. Adrianyi Die
Kirche in Nord-, Ost- und SUdosteuropa, str. 513 i nast.
462. Jw. Konkordat z 30 maja 1922: AAS 14, 1922, str. 577 i nast. Spo ród 1800000 mieszkaRców
=otwy jedna czwarta (438 016) by a katolikami. Por. te% v. Lama Papst und Kurie, str. 403 i nast.
463. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 304 i nast.
464. Osservatore Romano, 10 stycznia 1922. Schmidlin jw. str. 299. K. B. Nowlan Irland vom
Osteraufstand bis zur nor-dirischen Krise 1916-1968, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen
Geschichte, VII/2, 1979, str. 755 i nast. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1, str. 127. J. Schmidt-Liebich
Daten der englischen Geschichte, 1977, str. 214 i nast.
465. Winter Die Sowjetunion, str. 31.
466. R. Trisco Die Lander des englischen Sprachbereichs, w Jedin/Repgen (wyd.) Die Weltkirche im
20. Jahrhundert, 1979, str. 648.
467. Jw. str. 649 i nast. Por. te% Stern jw. t. 3, str. 819.
468. Winter jw. str. 34. E. Hósch/H.-J. Grab-miiller Daten der sowjetischen Geschichte. Von 1917 bis
zur Gegenwart, 1981, str. 20.
469. Winter jw. str. 35.
470. Jw.
471. Por. G. Rohde Polen von der Wiederher-stellung der Unabhdngigkeit bis zur Ara der
Yolksrepublik 1918-1970, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, VII/2, 1979, str. 990 i
nast. zw aszcza 993 i nast.
472. AAS, 17, 1925, str. 273 i nast. Osseira-tore Romano, 8/9 czerwca 1925. Fran-zen/Baumer
Papstgeschichte, str. 396.
473. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost-und Siidosteuwpa, str. 519. Rohde Polen von der
Wiederherstellung der Unabhdngigkeit, str. 1003.
474. Adrianyi jw. str. 518 i nast. Schmidlin Papstegeschichte, III, str. 306.
475. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 51. Schmidlin jw. str. 292 i nast., 301 i nast., 324 i nast.
476. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 269.
477. Cyt. w Stehle Ostpolitik, str. 36 i nast.
478. Por. P. Miliukow Rufilands Zusammen-bruch, 2 tomy, 1925/26.
479. J. S. Curtiss Die Kirche in der Sowjet-union (1917-1956), 1957, str. 15 i nast.
480. Jw.
481. Jw. str. 21.
482. Jw.
483. v. Lama Papst und Kurie, str. 361.
484. Jw. str. 361 i nast.
485. Curtiss Die Kirche in der Sowjetunion, str. 32 i nast.
486. Winter Die Sowjetunion, str. 20.
487. Curtiss jw. str. 22, 24.
488. Jw. str. 64, por. str. 45.
489. Handbuch der Kirchengeschichte. Die Weltkirche im 20. Jahrhundert, wyd. Jedin/Repgen, datuje
ten dekret na 19 stycznia (str. 486), Hosch-Grab-muller Daten sowjetischer Geschichte na 20 stycznia (str. 20),
cz sto spotyka em datowanie na 23 stycznia, u Win-tera (III, str. 20) na 23 stycznia i (III, str. 50) na 24 stycznia.
Tyle dla pokazania, %e w datach podawanych u historyków i w leksykonach, równie% i w najnowszej historii,
nierzadko przejawia si podobny m tlik, jak i w samej tej historii.
490. Tekst dekretu: N. Theodorowitsch Re-ligion und Atheismus in der UdSSR. Dokumente und
Berichte, 1970, str. 28 i nast. W kwestii rozdzia u paRstwa i Ko cio a por. J. Chrysostomus Kirchengeschichte
Rufilands der neuesten Zeit. I. Band. Patriarch Tichon 1917-1925, str. 123 i nast. Stehle Ostpolitik,
str. 21 i nast. Winter Die Sowjetunion, III, str. 19 i nast.
491. Winter jw. str. 50.
492. Curtiss Die Kirche in der Sowjetunion, str. 57.
493. Jw.
494. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 255 i nast.
495. Jw. R. Rósler Kirche und Revolution in Rufiland. Patriarch Tichon und der Sow-jetstaat, 1969, str.
156, 158.
496. Sobór otwarto 15 sierpnia, Tichon zosta wybrany patriarchC 5 listopada i 21 listopada
intronizowany w katedrze WniebowstCpienia Maryi Panny: Stasiewski Papstliche Unionshoffhun-gen, str. 363.
Winter Die Sowjetunion, str. 20.
497. Rósler Kirche und Revolution, str. 68. Curtiss Die Kirche in der Sowjetunion, str. 68.
498. Stehle Ostpolitik, str. 222. Bardziej szczegó owo: Curtiss Die Kirche in der Sowjetunion, str. 64 i
nast.
499. Rósler jw. str. 106 i nast., 159.
500. Curtiss Die Kirche in der Sowjetunion, str. 66 i nast.
501. Stehle jw. str. 97.
502. Rósler jw. str. 120 i nast. Por. str. 178. Winter Die Sowjetunion, str. 71.
503. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 255 i nast. Wg Haj-jara Tichon zmar 12
kwietnia 1925. Tam%e str. 259, wg Stehle Ostpolitik, str. 97, w kwietniu 1924. Bli%ej o Tichonie: Chrysostomus
Kirchengeschichte Rufilands der neuesten Zeit, 1.1 passim.
504. Theodorowitsch Religion und Atheismus in der UdSSR, str. 31. Por. Stasiewski Papstliche
Unionshoffnungen, str. 363.
505. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost und Sudosteuropa, str. 515 i nast.
506. Stehle Ostpolitik, str. 20 i nast. Winter Die Sowjetunion, str. 25 i nast.
507. Kólner Volkszeitung, 15 sierpnia 1918. Wg Winter jw. str. 24.
508. Adrianyi jw. str. 515 i nast. Por. te% Mo-urin Der Yatikan, str. 38.
509. Mourin jw.
510. Jw. str. 41. Winter jw. str. 17 i nast.
511. Winter jw. str. 25 i nast. Po kl sce swoich oddzia ów w styczniu 1920 A. W. Ko czak zosta
skazany na mierQ przez Rewolucyjny Komitet Wojenny w Irkucku i rozstrzelany. Stern i in. dtv--Lexikon zur
Geschichte, t. 2, str. 416.
512. Winter jw. str. 28.
513. Jw. str. 32.
514. Stern i in. jw. t. 3, str. 729.
515. Mourin Der Yatikan, str. 41. Winter Ru-filand, II, str. 487 i nast.
516. Winter Die Sowjetunion, str. 23.
517. Manhattan Der Vatikan, str. 288. G. Ja-schke Die Turkei als Nationalstaat seit der Revolution
Mustafa Kemal (Atatiirk)s von 1920-1974, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, 1979,
VII/2, str. 1339 i nast. Stern i in. jw. t. 1, str. 19, 43.
518. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 43.
519. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 475.
520. Ammann AbDji der ostslawischen Kir-chengeschichte, str. 628.
521. Jw. Winter Rufiland, II, str. 611 i nast. Ten%e Die Sowjetunion, str. 31.
522. Rósler Kirche und Revolution, str. 156 i nast.
523. Winter Die Sowjetunion, str. 35 i nast.
524. Tam%e. Mourin Der Vatikan, str. 38. Stehle Ostpolitik, str. 25. F. Tomma-sini La Risurrezione
delia Polonia, 1925, str. 105. Confalonieri pisze, %e Ratti „po wi ca serdecznC uwag opanowanej przez
bolszewików Rosji", Pius XI., str. 186.
525. Winter jw. str. 36 i nast.
526. Jw. str. 39.
527. Stehle Ostpolitik, str. 25.
528. Przytoczonego tu zwrotu u%ywa Confalonieri, Pius XL, str. 188, w zwiCzku z Meksykiem, ale
choQby nie chodzi o mu tutaj o ZwiCzek Radziecki, oczywi cie my la by o nim nie inaczej. Por. zresztC poczCtek
nast pnego rozdzia u.
529. Lenin w przemówieniu na I Wszechro-syjskim ZjeNdzie Robotnic 19 listopada 1918. Cyt. wg
Stehle Ostpolitik, str. 27.
530. Jw. O aresztowaniu Roppsa, „poddanego papie%a", jak pisano w Sowietach, por. te% von Lama
Papst und Kurie, str. 366 i nast. Winter Die Sowjetunion, str. 22 i nast.
531. Winter jw. str. 23.
532. Wg Stehle Ostpolitik, str 27 i nast., 427. Por. Winter jw. str. 22 i nast.
533. Stehle jw. str. 28 i nast.
534. Jw. str. 29, 47, 49. Por. Winter jw. str. 26 i nast. Por. te% alokucja Benedykta z 10 marca 1919 o
jego akcji rosyjskiej, AAS XI, str. 98 i nast.
535. J. Zatko Descent into Darkness. TheDe-struction of the Roman Catholic Church in Russia, 1917-
1923, str. 19 i nast., 82 i nast. Winter jw. str. 54.
536. Ammann Abrijl der ostslawischen Kir-chengeschichte, str. 58 i nast. Hajjar Die katholischen
orientalischen Kirchen, str. 268. Stehle Ostpolitik, str. 20, 33, 425.
537. Mourin Der Vatikan, str. 43. Winter Die Sowjetunion, str. 11.
538. Winter jw. str. 46 i nast.
539. Mourin jw. str. 43 i nast. Por. te% Winter Rufiland, II, str. 611 i nast. Ammann jw. str. 628.
Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 308. Faktycznie jednak zabroniono Genocchiemu wst pu na Ukrain : von
Lama Papst und Kurie, str. 399.
540. Moriondo tak%e nie móg objCQ swego urz du: von Lama jw. str. 400. Mourin Der Yatikan, str. 44 i
nast. Samodzielny niegdy prawos awny kato-likat gruziRski zosta w r. 1811, po politycznym wcieleniu Gruzji
do Rosji, podporzCdkowany Xwi temu Synodowi i przy Cczony do paRstwowego Ko cio a rosyjskiego.
Jednak%e 12 marca 1917 r. synod Ko cio a gruziRskiego proklamowa swC auto-kefali : Stasiewski
Pdpstliche Union-shoffnungen, str. 363. Por. te% Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 268.
Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 308. G. von Rauch Sowjetruflland von der Oktoberrevolution bis zum Sturz
Chruschtschows 1917-1964, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen Geschichte, 1979, VH/1, str. 489.
541. Mourin Der Yatikan, str. 44 i nast.
542. Hosch/Grabmuller Daten der sowjeti-schen Geschichte, str. 40 i nast. Rohde Polen von der
Wiederherstellung der UnabhSngigkeit, str. 995 i nast. Mourin jw. str. 44 i nast. Ullstein Weltgeschichte, V,
1965, str. 36.
543. Winter Die Sowjetunion, str. 38.
544. Jw. Por. te% Gontard Die Papste, str. 498.
545. Hósch/Grabmiiller jw. str. 41. Rohde jw. str. 995 i nast.
546. Winter jw. str. 38.
547. Jw.
548. Hosch/Grabmiiller jw. str. 41 i nast.
549. Jw. str. 42. Rohde jw. str. 995 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 307.
550. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 868 i nast. Winter Die Sowjet-union, str. 39.
551. Winter jw. Stern i in. jw. str. 634.
552. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 269.
553. Jw. str. 268 i nast.
554. Stehle Ostpolitik, str. 37, 40.
555. Jw. str. 36 i nast.
556. N. N. Glubokowsky Die russische or-thodoxe Kirche unter der Gewalther-rschaft der
Bolschewisten 1917-1930, w Das Notbuch der ntssischen Christen-heit, str. 26. Cyt. wg Rósler Kirche und
Revolution, str. 157.
557. Rósler jw. str. 157 i nast. Stehle jw. str. 63 i nast.
558. Rósler jw. str. 158.
559. Jw. Winter Die Sowjetunion, str. 22.
560. Rbsler jw. str. 158.
561. Jw.
562. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 50. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 333, 336. Tu szczegó owa
relacja o mierci, str. 330 i nast.
563. Schmidlin jw.
564. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 477.
565. Jw. str. 471. Por. Schmidlin jw. str. 333, 335.
566. Schmidlin jw. str. 334.
Rozdzia 4 Pius XI
1. Confalonieri Pius XL, str. 7.
2. Jw.
3. Jw. str. 7 i nast., 268.
4. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 61.
5. Winter Die Sowjetunion, str. 40.
6. Jórg Der Vatikan und seine Getreuen, str. 51. Por. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 322 i nast.
Aubert Vom Kir-chenstaat, str. 184. Von Lama Papst und Kurie, str. 253, uwa%a zarzuty „nawet i z szacownej
strony niemieckiej" za „twierdzenia bezpodstawne"! Por. te%
Schlesische Yolkszeitung z 10 lipca 1921, i von Lama Das Marchen vom Deutsch-feinde Ratti w
Schlesische Yolkszeitung z 9 lutego 1922 i 23 czerwca 1925. Jedin Die Papste Benedikt XV, Pius XI. und Pius
XII., str. 26, pisze: „Jego zachowanie w walce wyborczej nie satysfakcjonowa o %adnej z obu stron." W tym
sensie wyra%a si ju% Schmidlin Papstgeschichte der neuesten Zeit, IV Papsttum und Papste im XX.
Jahrhundert. Pius XI. (1922-1939), 1939, str. 15 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 428,
uwa%ajC stanowisko Rattiego za „doprawdy przykre i nie do przyj cia".
7. Winter Die Sowjetunion, str. 40.
8. Stehle Ostpolitik, str. 25 i nast. (Stehle tylko przytacza ten cytat, jak równie% cytat z nast pnego
przypisu.) Por. te% Winter jw. str. 26.
9. Stehle jw. str. 25 i nast.
10. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 10.
11. Confalonieri Pius XL, str. 372.
12. Cyt. Manhattan Der Yatikan, str. 45.
13. Confalonieri jw. str. 7, 295, 297.
14. Jw. str. 285 i nast.
15. Jw. str. 187.
16. Jw. Schmidlin jw. str. 12.
17. L. v. Pastor Geschichte der Papste seit dem Ausgang des Mittelalters, 1885 i nast., II, str. 492.
Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 261. J. i A. Theiner Cblibat und Sittlichkeit. „Die Einfurung der
erzwungenen Ehelosig-keit bei den christlichen Geistlichen und ihre Folgen". W formie wyciCgu ze wst pami
bibliograficznymi i uzupe nieniami wyda na nowo W. Mehnert, 1932, str. 153. D. Brortder Christen-tum in
Selbstauflósung, 2 wyd. 1959, str. 24. Równie% katolik Hans Kiihner Das Imperium, str. 255, okre la jako
„bardziej ni% prawdopodobne", %e kardyna Pi tro Riario, podawany równie% za kuzyna papie%a, by jego synem.
Tak%e katolicki teolog i historyk papie-stwa G. Denzler wymienia Riario i jego brata jako „synów" papie%a i
tylko w nawiasie dodaje: „(czy nepotów?)": Das Papsttum und der Amtszolibat. Erster Teil. Die Zeit bis zur
Reformation, 1973, str. 134.
18. Jedin Die Papste Benedikt XV, Pius XI. und Pius XII., str. 26.
19. Tak podaje kardyna dziekan Vannu-telli. Podobnie i Schulte z Kolonii. Schmidlin Papstgeschichte,
III, str. 336.
20. Jw.
21. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 477. Castella Papstgeschichte, str. 418. Jedin jw. str.
26.
22. Confalonieri Pius XI., str. 27 i nast. Au-bert Vom Kirchenstaat, str. 185. Schmidlin Papstgeschichte,
IV, str. 24.
23. Confalonieri jw. str. 23. Por. Schmidlin jw.
24. Corriere d'Italia, 15 lutego 1922. Cyt. wg von Lama Papst und Kurie, str. 519.
25. Jedin jw. str. 27.
26. E. Iserloh Innenkirchliche Bewegungen und ihre Spiritualitat, w Jedin/Repgen (wyd.) Die
Weltkirche im 20. Jahrhun-dert, 1979, str. 310 i nast.
27. Tondi Die Jesuiten, str. 68.
28. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 50, 61 i nast., 260. Ten%e Ita-Uen vom Ende des I.
Welthieges bis zum ersten Jahrzehnt der Republik 1918-1960, w Schieder (wyd.) Handbuch der europaischen
Geschichte, VII/1, 1979, str. 625 i nast. Friedlander/Favez Au-fstdnde, str. 202. Bracher Europa in der Krise, str.
156 i nast. Por. te% von Lama Papst und Kurie, str. 540 i nast.
29. Por. Friedlander/Favez jw. str. 200 i nast.
30. Nolte jw. str. 51, 53 i nast., 61 i nast. Friedlander/Favez jw. str. 203. Stern i in. dtv-Lexikon zur
Geschichte, t. 1, str. 248. Molinari/Mezzadri Der Katho-lizismus in Italien, str. 585.
31. Friedlander/Favez jw. str. 203.
32. Stern i in. jw. str. 302.
33. Jw. str. 248.
34. Von Lama Papst und Kurie, str. 546. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkrie-ges bis zum ersten
Jahrzehnt der Republik, str. 625 i nast. Friedlander/Favez jw. str. 203.
35. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 54, 65, 257 i nast. Ten%e Italien vom Ende des I.
Welthieges, str. 627 i nast. Stern i in. jw. str. 248. O papieskich nawo ywaniach do pokoju por. Ossena-tore
Romano, 9 sierpnia i 29 wrze nia 1922.
36. Neisser Zeitung, 12 marca 1929. Por. te% Bracher Europa in der Krise, str. 158.
37. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 42 i nast.
38. F. A. Borgese Der Marsch des Fasci-smus, 1938, str. 175. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str.
387. Friedlander/ Favez Aufstdnde, str. 201.
39. Th. Schieder, w M. Seidlmayer Geschichte Italiens. Vom Zusammenbruch des Rómischen Reiches
bis zum Ersten Weltkrieg. Mit einem Beitrag „Italien vom ersten zum zweiten Weltkrieg", von Th. Schieder,
1962, str. 451. Por. te% Franzen/Baumer jw. str. 387.
40. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 259 i nast. Por. te% str. 532. Ponadto Nolte podkre la, %e
„wszystkie ruchy faszystowskie zawsze Cczy a wspólna teza, i% nie sC one wy Ccznie partiami prawicowymi".
W kwestiach podstawowych: E. Nolte (wyd.) Theorien iiberden Faschismus, 1967. O poczCtkach zw aszcza str.
79 i nast.
41. Por. J. P. McKnight The Papacy and Fa-scism, w C. F. Delzell (wyd.) The Papacy and
Totalitarianism between the two World Wars, 1974, str. 22 i nast.
42. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 53. Ten%e Italien vom Ende des I. Welthieges, str. 627.
43. A. Kurella Mussolini ohne Mask=, 1931, str. 252. Molinari/Mezzadri Der Katho-lizismus in Italien,
str. 585.
44. Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 287.
45. P. ScoppolaLa Chiesa e ilfascismo. Do-cumenti e interpretazioni, 1971, str. 52. E. Paris The Vatican
agaist Europ=, 1961, str. 69.
46. Neues Miinchner Tagblatt, 16 lutego 1929.
47. B. Mussolini Schriften und Reden 1929-1931, t. VII, 1934, str. 123.
48. Allgemeine Rundschau, Munchen, 23 lutego 1929.
49. Neisser Zeitung, 12 marca 1929.
50. Jw.
51. Por. Mussolini Schriften und Reden, VII, str. 30 i nast., 96, 107 i in. F. Sie-bert Italiens Weg in den
Zweiten Weltkrieg, str. 394.
52. E. Buonaiuti Pio XII, 1946, str. 99.
53. W rozmowie z Buonaiutim. E. Buonaiuti La Chiesa e U Communismo, 1945, str. 13. Schmidlin
Papstgeschichte, IV, str. 104.
54. Friedlander/Favez Aufstdnde, str. 204.
55. Sprawozdanie von Pastora z 23 paNdziernika i 3 listopada 1922, HHStA, Wien, Papstlicher Stuhl.
Engel-Janosi Vom Chaos, str. 59. Winter Die Sowjet-union, str. 106 i nast.
56. Jw.
57. v. Lama Papst und Kurie, str. 549.
58. Osservatore Romano, 16 maja 1929. Por. te% O. Halecki/J. F. Murray Eugenio Pa-celli: Pope
ofPeace, 1954, str. 73.
59. Osservatore Romano, 2\I22 wrze nia 1925.
60. Jw. 10 wrze nia 1924.
61. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pap-ste, str. 477. Aubert Vom Kirchen-staat, str. 192. Engel-
Janosi Vom Chaos, str. 56. Nolte Die faschistischen Bewe-gungen, str. 77 i nast. Ten%e Theorien uber den
Faschismus, str. 44.
62. Stehle Ostpolitik, str. 113.
63. Confalonieri Pius XI, str. 107 i nast.
64. Pierwszy cytat z Confalonienego, drugi z Jedina, który cytuje te% poprzedniego i przyznaje, %e „nie
bez powodu zarzucano mu autorytarne, czy wr cz autokratyczne sprawowanie urz du". Die Pdpste Benedikt
XV, Pius XI. und Pius XII., str. 27. Na temat powinowactwa Ko cio a katolickiego z re%imami
autorytarnymi por. np. E. W. Bóckenfórde Das Ethos der modemen Demokratie und die Kirche, w Hochland,
50, 1957/58, str. 4 i nast. oraz 409 i nast.
65. Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 293. Confalonieri Pius XI., str. 204. Por. te% McKnight The
Papacy and Fa-scism, str. 12 i nast. E. E. Y. Hales Mus-solini, Hitler and Pius XI; and Commu-nism, Peace, and
Pius XII, str. 45 i nast. „Akcja Katolicka" nie by a jednak oryginalnym tworem Piusa XI, wysz a bowiem z
„Ruchu Katolickiego" XVIII i XIX w. Por. np. Andresen/Denzler dtv-Wórterbuch der Kirschengeschichte, 1982,
str. 309 i nast.
66. Borgese jw. str. 227 i nast. Lektura tej ksiC%ki, przepojonej wspania ym szyderstwem, to czysta
rozkosz. Bracher Europa in der Krise, str. 161.
67. Bracher jw. str. 162.
68. Paris The Yatican against Europ=, str. 97.
69. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1, str. 63.
70. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 57.
71. Jw. str. 55.
72. M. Bendiscioli Die Rómische Frage und der italienische Katholizismus, w Jedin (wyd.) Handbuch
der Kirchengeschichte, VI, 1973, str. 513. Fuchs Handbuch, str. 305. Von Lama Papst und Kurie, str. 550, 556 i
nast., 569. K. Neundórfer Die Kirchenpolitik des italienischen Faschismus, w Hochland, 23, II, 1926, str. 369 i
nast. G. May Die Konkordat-spolitik des Heiligen Stuhls von 1918 bis 1974, w Jedin/Repgen (wyd.) Die Welt-
kirche im 20. Jahrhundert, 1979, str. 190. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 105.
73. Von Lama jw. str. 557, tu cytat wg Cor-riere d'Italia z 6 paNdziernika 1923.
74. Von Lama jw. str. 550.
75. Tbndi Die Jesuiten, str. 68.
76. Munchner Zeitung, 13 lutego 1929.
77. Bayerischer Kurier, 13 lutego 1928.
78. Repgen Die Auflenpolitik der Papste, str. 53 i nast. Winter Rufiland, str. 560.
79. Jw. Nast pnie Manhattan The Vatican and World Politics, str. 112 i nast. Ten%e Der Yatikan, str.
105.
80. Paris The Vatican against Europ=, str. 97.
81. Manhattan jw. str. 105. Von Lam&Papst und Kurie, str. 552.
82. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 58.
83. Jw. str. 84. Por. str. 61.
84. Jw. str. 63.
85. Salvemini/La Piana What to Do with Itafy? 1943, str. 61 i nast.
86. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 779.
87. Manhattan jw. str. 102 i nast.
88. Engel-Janosi jw. str. 42.
89. Molinari/Mezzadri Der Katholizismus in Italien, str. 581. Engel-Janosi jw. str. 42. Nolte Die
faschistischen Bewegungen, str. 51.
90. Molinari/Mezzadri jw. str. 583. O programie PPI szczegó owo: G. de Rosa Storia del movimento
cattolico in Italia, II: II pariito popolare Italiano, 1966.
91. Molinari/Mezzadri jw. str. 583 i nast.
92. Engel-Janpsi Vom Chaos, str. 42.
93. Jw. str. 65.
94. Schmidlin Papstgeschichte, 111, str. 263.
95. Molinari/Mezzadri jw. str. 584. Manhattan Der Vatikan, str. 103. W roku 1921 socjali ci uzyskali
1569533 g osy, a komuni ci 291952. Manhattan jw.
96. S. Tramontin Mussolini: la @uestione ro-mana e i rapporti con i popolari in un documento inedito,
w Humanitas, 1970, str. 469 i nast. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 65 i nast.
97. Porównaj o tym v. Lama Papst und Kurie, str. 540 i nast.
98. Manhattan Der Vatikan, str. 104.
99. Engel-Janosi jw. str. 65 i nast.
100. Jw.
101. Jw. Repgen Die Aufienpolitik der Pap-ste, str. 54. F. Piva/F.Malgeri Vita di Luigi Sturzo, 1972,
str. 291. Molinari/Mezzadri Der Katholizismus in Ita-lien, str. 584. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 103.
Manhattan Der Vatikan, str. 105 i nast. R. de Felice Mussolini U fascista. 1. La con@uista delpotere 1921—
1925,1966, str. 660 i nast. Stehle Ostpo-litik, str. 89. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 779.
102. Bracher Europa in der Krise, str. 162.
103. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 52. Stehle jw. str. 88. Molinari/Mezzadri jw. str.
584. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 65 i nast.
104. Molinari/Mezzadri jw. str. 585.
105. Manhattan Der Yatikan, str. 106.
106. Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 248. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 628 i
nast.; stCd cytaty.
107. Rumpelstilzchen (tj. A. Stein) Der Schmied Roms, 1929, str. 38 i nast.
108. Manhattan jw. str. 104 i nast. L. Bede-schi Don Minzoni U prete ucciso dai fa-scisti, 1973. Von
Lama Papst und Kurie, str. 554.
109. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 85.
110. Manhattan jw. str. 105 i nast.
111. Jw.
112. F. F. Nitti Flucht. Die persónlichen Erleb-nisse eines politischen Gefangenen, der von der
faschistischen Teufelsinsel LipaD befreit wurde, brw., str. 38 i nast.
113. Bracher Europa in der Krise, str. 162. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 2, str. 513.
114. Stern i in.jw.
115. Tak podaje Nitti Flucht, str. 38. W kwestii zrzucenia winy na kr gi masonerii
por. np. Allgemeine Rundschau z 23 lutego 1929. Von Lama Papst und Kurie, str. 564.
116. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 67.
117. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 631 i nast.
118. Stern i in. jw. t. 2, str. 513 i nast.
119. Engel-Janosi jw. str. 66 i nast.
120. Von Lama jw. str. str. 564.
121. Ossematore Romano, 25 czerwca 1924.
122. Civilta Cattolica, 19 lipca 1924. Tondi Die Jesuiten, str. 69 i nast.
123. Engel-Janosi jw. str. 67.
124. Jw.
125. Von Lama jw. str. 568.
126. Jw. str. 575.
127. Engel-Janosi jw. str. 67.
128. Jedin Die Papste Benedikt XV, Pius XI. und Pius XII, str. 27. Repgen Die Aufienpolitik der Papste,
str. 51 i nast.
129. L. Salvatorelli/G. Mira Storia d'Italia nel periodo fascista, 1964, str. 352. Cyt. wg Bracher Europa
in der Krise, str. 162. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 632.
130. Ossenatore Romano, 14/15 grudnia 1925. Por. te% Engel-Janosi jw. str. 67.
131. Osserratore Romano, 1 grudnia 1925.
132. Engel-Janosi jw. str. 59.
133. Jw. str. 84 i nast.
134. Jw. str. 85.
135. Nolte jw. str. 632 i nast.
136. Manhattan Der Vatikan, str. 107.
137. Jw. Engel-Janosi jw. str. 78.
138. M. Claar Deutschland von drauflen gese-hen: Rom, 1934, str. 64. Manhattan jw. str. 107. Stehle
Ostpolitik, str. 146.
139. Paris The Vatican against Europ=, str. 97.
140. Castella Papstgeschichte, str. 431.
141. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 43. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 152.
142. Engel-Janosi jw. str. 43. Na temat nieudanych prób rozwiCzania w poprzednich dziesi cioleciach
„kwestii rzymskiej" por. ich przeglCd w P. Scoppola La Chiesa e U fascismo, 1971.
143. „...he mad= every effort to strengthen the will to peace", pisze New Catholic En-cyclopedia, t. II,
1967, str. 414.
144. Engel-Janosi jw. str. 98.
145. Jw. str. 85 i nast.
146. Jw. str. 86.
147. Pertraktacje trwa y od 5 sierpnia 1926 do 10 lutego 1929. Repgen Die Aujkn-politik der Pdpste, str,
56. Manhattan Der Yatikan, str. 107 i nast. Castella Papstgeschichte, str. 431.
148. Augsburger Postzeitung, 20 wrze nia 1929.
149. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 189. Repgen jw. str. 56. Confalonieri Pius XL, str. 197.
150. Mussolini Schriften und Reden, VII, str. 78.
151. Tam%e str. 87. Hieronymus Vatikan intern, str. 13, mówi o „129 audiencjach" F. Pacellego u Piusa
XI.
152. Hieronymus jw. Confalonieri Pius XI., str. 197.
153. Confalonieri jw.
154. Jw. str. 196. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 189.
155. Sprawozdanie bawarskiego pos a w Watykanie z 9 wrze nia 1933, BStA, Miinchen, Heiliger
Stuhl. Winter Die Sowjetunion, str. 141.
156. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 189. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 57, z odniesieniem do
F. Pacelli Diario, str. 116.
157. Confalonieri Pius XL, str. 198.
158. AAS XXI 209 i nast. Trattato fra la S. Sede e 1'Italia z 11 lutego 1929 z czterema Allegati: L
Territorio delio Stato delia Citta del Vaticano; II. Immobili con acterritorialita etc; III. Immobili es-senti da
espropriazione e tribute; IV Co-nvenzione finanziaria. Por. Die Lateran--Vertrdge zwischen dem Heiligen Stuhl
und Italien vom U. Februar 1929. Auto-Dsierie Ausgabe mit einer Einleitung des Papstlichen Nuntius Eugenio
Pacelli in Berlin, 1929. L. Laghi/G. Andreucci // trattato lateranense. Commentato, 1929. Na temat dalszego
ciCgu patrz poza tym Castella PapstgesMchte, III, str. 432 i nast.
\
159. L. Kaas Der Konkordatstyp des fa-schistischen Italien, .w Zeitschrift fur auslandisches
offentliches Recht und Vólkerrecht, III, 1, 1933, str. 501.
160. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 56.
161. Jw. str. 57 z odniesieniem do R. de Felice, III, str. 415. Castella Papstgeschichte, str. 440. Pius XI
zapewni fa-
szyzmowi „great prestige in the Catholic world": H. L. Matthews The Education ofa Correspondent,
1946, str. 462.
162. Kaas Der Konkordatstyp des faschisti-schen Italien, str. 507. Nolte Italien vom Ende des I.
Weltkriegs, str. 635.
163. Kaas jw. str. 507.
164. Tondi Die Jesuiten, str. 216.
165. Maier Soziologie der Papste, str. 281 i nast.
166. Molinari/Mezzadri DerKatholizismus in Italien, str. 579.
167. Goethe Zahme Xenien. Por. o an-tychrze cijaRskiej postawie Goethego: G. v. Frankenberg
Johann Wblfgang Goethe, w Deschner (wyd.) Das Christen-tum im Urteil seiner Gegner, 1969, I, str. 153 i nast.
Patrz tak%e Deschner Abermals krahte der Hahn, suplement Goethe a chrzeBcijaDstwo, str. 599 i nast. [wyd.
polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
168. Confalonieri Pius XI., str. 42. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 111.
169. Nitti Flucht, str. 10. Dresdner Anzeiger, 14 marca 1929. Por. te% Kurella Mussolini ohne Mask=,
str. 250 i nast. Knight The Papacy and Fascism, str. 26 i nast.
170. Stera i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 2, str. 575.
171. Dresdner Anzeiger, 14 marca 1929.
172. Nitti jw. str. 31.
173. Dresdner Anzeiger jw.
174. Confalonieri Pius XI., str. 202. A. Tondi Die geheime Macht der Jesuiten, 1960, str. 34. Ten%e Die
Jesuiten, str. 73. Manhattan Der Vatikan, str. 110. Deut-sches Yolksblatt, 11 marca 1929. A. De Gaspeii Lettere
sul Concordato, 1970, str. 157.
175. Confalonieri jw. str. 109, 114.
176. Jedin Die Papste Benedikt XV, Pius XI. und Pius XII, str. 27.
177. Augsburger Postzeitung, 20 i 22 lutego 1929. Manhattan jw. str. 110. Molinari/Mezzadri Der
Katholizismus in Italien, str. 586. Kardyna Ascalesi z Neapolu nazywa Mussoliniego odnowicielem W och,
Molinari/Mezzadri jw.
178. Confalonieri jw. str. 199.
179. Jw.
180. Molinari/Mezzadri jw. str. 586.
181. Mattino, Neapol, 13 marca 1930. Cyf. wg Tondi Die Jesuiten, str. 70.
182. Nolte Die faschistischen Bewegungen, str. 83. Por. tego% Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str.
635 i nast.
183. Hamburger Fremdenblatt, 12 lutego 1929. Deutsches Volksblatt, 13 lutego 1929.
184. Cyt. Stehle OstpolUik, str. 147.
185. Munchner Zeitung, 13 lutego 1929. Ba-yerischer Kurier, 16 lutego 1929. Allge-meine Rundschau,
Miinchen, 23 lutego 1929. Germania, Berlin, 19 lutego 1929.
186. Yólkischer Beobachter, 21 lutego 1929.
187. Bayeiischer Kurier, 19 lutego 1929.
188. Altkatholisches Yolksblatt, 29 marca 1929.
189. Volk Die Kirche in den deutschsprachi-gen Landem, str. 540.
190. Vólkischer Beobachter, 21 lutego 1929. Por. równie% tam%e 27 lutego 1929.
191. Jw.
192. Jw. 22 lutego 1929.
193. Jw. Por. te% Scholder Die Kirchen, I, str. 206 i nast.
194. Cyt. w Heer Der Glaube, str. 310.
195. Jw. str. 20.
196. Por. wst p K. Sontheimera w H. Miiller (wyd.) Katholische Kirche und National-sozialismus,
1965, str. 10. Taddey Le-xikon, 1339 i nast. Miiller (wyd.) jw. str. 36.
197. Scholder Die Kirchen, I, str. 81. Stehle OstpolUik, str. 149.
198. Kaas Der Konkordatstyp des faschistischen Itatiens, str. 517. Scholder jw. str. 210 i nast.
199. Stehle jw. str. 149. Pra at Ignaz Se-ipel, austriacki kanclerz zwiCzkowy, dla kardyna a sekretarza
stanu Gasparriego by „osobowo ciC opatrzno ciowC": En-gel-Janosi Vom Chaos, str. 60. Por te% str. 92.
200. Scholder Die Kirchen, I, str. 210 i nast.
201. Taddey Lexikon, str. 9. 21 paNdziernika separaty ci proklamowali w Akwizgranie Republik
ReRskC, a 12 listopada w Spirze Republik Palatynatu. Por. Born Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur
Teilung, str. 532.
202. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 82 i nast.
0 wyborach w nast pnym akapicie por. A. Milatz Wahlerund Wahlen in der We-imarer Republik, wyd.
2, 1968, str. 133 i nast.
203. Heer Der Glaube, str. 21, 30 i nast.
204. Jw. str. 193.
205. Jw.
206. Prawda, 21 kwietnia 1921. Cyt. wg Steh-le Ostpolitik, str. 33 i nast.
207. A. Hitler Mein Kampf, wyd. 1943, str. 127, 336.
208. W. Breucker Die Tragik Ludendorffs. Eine kDtische Studie auf Grund person-licher Erinnerungen
an den General und seine Zeit, 1953, str. 107 i nast. Por. te% E. Ludendorff Vom Feldherm zum Weltrevolutiondr
und Wegbereiter Deut-scher Volksschopfung. Lebenserinnerun-gen von 1919-1925,1941, str. 350 i nast.
209. Scholder Die Kirchen, I, str. 117 i nast.
210. Hitler Mein Kampf, str. 379, 631.
211. Scholder jw. str. 117.
212. Por. tam%e str. 116 i nast.
213. Jw. str. 121.
214. Jw. str. 123.
215. W. Dirks Katholizismus und Nationalso-zialismus,v/DieArbeit, 8,1931, str. 202.
216. Muller Katholische Kirche und Natio-nalsozialismus, str. 33.
217. Jw. str. 41 i nast.
218. Jw. str. 47.
219. Jw. str. 49 i nast.
220. Jw. str. 62.
221. Jw. str. 34 i nast.
222. Jw. str. 46.
223. Scholder Die Kirchen, I, str. 189.
224. J. Nótges Nationalsozialismus und Katholizismus, 1931, str. 27. Cyt. wg Scholder jw. str. 190.
225. Scholder jw.
226. Jw. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 60.
227. WinterDie Sowjetunion, str. 118.
228. Stehle Ostpolitik, str. 32. Winter jw. str. 23 i nast.
229. Winter jw. str. 38.
230. Jw.
231. v. Rauch Sowjetruflland von der Okto-berrevolution bis zum Sturz Chruscht-schows, str. 495.
Engel-Janosi Vom Chaos, str. 60. Born Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur Teilung, str. 539 i nast.
Taddey Laikon, str. 1316. Do ca o ci: Th. Schieder Die Probleme des Rapallo-Vertrages, 1956. Do stanowiska
Watykanu wobec nie-miecko-sowieckiego uk adu w Rapallo: raport von Pastora z 1 maja 1922 dla Wiednia,
HHStA Wien: Papstlkher Stuhl.
232. Wg Stehle Ostpolitik, str. 43. Winter Die Sowjetunion, str. 62. Por. von Lama Papst und Kurie, str.
384. Wzmianki 0 ówczesnych kontaktach sowiecko-wa-tykaRskich tak%e u Repgena Die Au-fienpolitik der
Papste, str. 64. Hajjar Die katholischen orientalischen Kirchen, str. 273.
233. Stehle jw. str. 46. Winter jw. str. 62 i nast., 97.
234. Confalonieri Rui XL, str. 187.
235. Winter jw. str. 62 i nast.
236. Hajjar jw. str. 273. Stehle jw. str. 46.
237. v. Lama Papst und Kurie, str. 380. Winter jw. str. 62 i nast. Por. Osservatore Romana, 15/16 maja
1922.
238. v. Lama jw.
239. Augsburger Postzeitung, 22 lipca 1922. La Crohc, 15 czerwca 1922.
240. Raport von Pastora z 12 maja, HHStA Wien, Vatikan. Winter Die Sowjetunion, str. 64.
241. Stehle Ostpolitik, str. 415.
242. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost- und Siidosteuropa, str. 515 i nast.
243. Manhattan Der Vatikan, str. 320.
244. Cyt. jw. str. 321.
245. Por. Stera i in. dtv-Lexikon zur Ge-schichte, t. I, str. 128 i nast.
246. v. Rauch Sowjetrujiland von der Okto-berrevolution, str. 487 i nast. Friedlan-der/Favez Aufstdnde,
str. 178 i nast.
247. W sprawie kl ski g odowej por. H. H. Fisher The Famine in Soviet Russia 1919-1923. The
Operations of the American Relief Administration, wyd. 2, 1935.
248. Winter Die Sowjetunion, str. 59 z odniesieniem do Osservatore Romano z 3/4 listopada 1952.
249. v. Lama Papst und Kurie, str. 369 i nast. Schmidlin Papstgeschichte, MI, str. 330.
250. J. Kraus Im Auftrag des Papstes in Ru-piand. Der Steyler Anteit an der katholischen Hilfsmission
1922-1924, 1970, str. 177 i nast. Winter Die Sowjetunion, str. 66.
251. Winter jw. str. 60 i nast.
252. Stehle Ostpolitik, str. 34 i nast., 37.
253. ConfalonieriHi«W.,str. 187.
254. Stehle jw. str. 37, 60.
255. Osservatore Romano, 5 maja 1922.
256. Stehle jw. str. 36 i nast. Kraus Im Auftrag des Papstes, str. 190 i nast.
257. Confalonieri jw. str. 187.
258. Stehle jw. str. 38.
259. Jw. str. 47 i nast.
260. Jw. str. 38 i nast. Winter Die Sowjetunion, str. 66. Co do umowy por. Kraus jw. str. 191 i nast.
261. v. Lama Papst und Kurie, str. 373. Stehle Ostpolitik, str. 52 i nast. Hajjar Die katholischen
orientalischen Kirchen, str. 273. Winter jw. str. 60, 66.
262. Kraus jw. str. 102.
263. Stehle jw. str. 64. Winter jw. str. 76.
264. Winter jw. str. 67 i nast. Por. te% nast pny przypis.
265. Stehle jw. str. 55 i nast. Von Lama Papst und Kurie, str. 386. Winter jw. str. 67 i nast.
266. Winter jw. str. 58 i nast.
267. Jw. str. 69 i nast., 115 i nast., 109.
268. Jw. str. 24, 55.
269. v. Lama jw. str. 385. Winter jw. str. 69 i nast., 53 i nast. Stehle jw. str. 55 i nast.
270. BiezboQnik, nr 14, 1923. Wg von Lama Papst und Kurie, str. 388, przyp. 2.
271. v. Lama jw.
272. Jw. Stehle Ostpolitik, str. 57 i nast.
273. AAS, XV. 1923. Winter Die Sowjetunion, str. 72.
274. Winter jw. str. 58, 72.
275. Jw. str. 70.
276. Jw.
277. Raport Rittera z 12 kwietnia 1922, BStA Munchen, Heiliger Stuhl. Winter jw. str. 71.
278. Jw.
279. Stehle Ostpolitik, str. 57-i nast.
280. v. Lama Papst und Kurie, str. 390 i nast.
281. Stehle jw. str. 74 i nast. Von Lama jw. str. 394 i nast. Winter jw. str. 75.
282. Telegram, który wys a Brockdorff--Rantzau 31 marca 1924 do Berlina. Politisches Archiv des
AuBenministe-riums Berlin, Buro Reichsminister-Ku-rie. Winter jw. str. 77. Rósler Kirche und Revolution, str.
157. Z powo aniem si na M. d'Herbigny Uaide pontificale aux enfants affames de Russie, w Orientalia
Christiana, t. IV-1, str. 27 i nast., 36, 43.
283. Raport von Pastora z 9 maja 1924, HHStA Wien, Papstlicher Stuhl, NPA 87. Winter jw. str. 75.
284. Stehle jw. str. 53 i nast., 62 i nast., 68, 72.
285. Hajjar Die katholischen oDentalischen Kirchen, str. 270.
286. Jw. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 385.
287. Co prawda wkrótce je zlikwidowano. Hajjar jw. str. 273.
288. Jw. Stehle jw. str. 73 i nast., 79 i nast. Por. te% raport hrabiego Brockdorff--Rantzau z 31 lipca,
Politisches Ar-chiv des AuBenministeriums Berlin, Buro Reichsminister-Kurie. Winter Die Sowjetunion, str. 79.
289. Jw.
290. Winter jw. str. 72, 74.
291. Politisches Archiv des AuBenministeriums, Berlin. Buro Reichsminister-Kurie. Winter jw. str. 79 i
nast.
292. Jw.
293. Mohr Katholische Orden, str. 149. Wg Rocznika Katolickiego H. Bauera by o ich 430. Jw.
294. Winter jw. str. 81.
295. Stehle Ostpolitik, str. 79 i nast.
296. Winter jw. str. 108. Por. Taddey Le-xikon, str. 730. F. S. Northedge The Troubled Giant, str. 248 i
nast. Teksty umów: F. Berber (wyd.) Locarno. Eine Dokumentensammlung, 1936.
297. Repgen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 65.
298. Pastor Tagebilcher, zapis z 5 stycznia 1925, str. 850.
299. Raport hrabiego Brockdorff-Rantzau z Moskwy 31 lipca 1924, AAA Bonn, Buro Reichsminister-
Kurie. Winter jw. str. 82.
300. Stehle Ostpolitik, str. 171.
301. AAS XVI, 1924, str. 494.
302. Stehle jw. str. 87 i nast. Winter Die Sowjetunion, str. 82 i nast.
303. Pacelli pertraktuje z Kriestinskim od 4 do 24 lutego 1924, z Cziczerinem za 6 paNdziernika 1925
przy Viktoria-straBe 34 w Berlinie. Stehle jw. str. 90, 94. Por. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 65.
Winter jw. str. 84.
304. Stehle jw. str. 100.
305. Winter jw. str. 94.
306. Jw. str. 106.
307. Jw. str. 84, 89.
308. Stehle jw. str. 96 i nast. Por. te% Winter jw. str. 84.
309. Stehle jw. str. 96.
310. Jw. str. 96 i nast.
311. Jw. str. 96, 103. Winter jw. str. 87.
312. Stehle jw. str. 105 i nast., 117,123,131, 153.
313. Winter jw. str. 90.
314. Francuski tytu relacji z jego pierwszej podró%y brzmia analogicznie: L'Aspect religieia de
Moscou en octobre 1925.
315. „Consolanti solennita a Mosca". Osse-iratore Romano, 7 wrze nia 1926.
316. Stehle jw. str. 108 i nast. Por. te% Winter jw. str. 91 i nast.
317. Winter jw. str. 92 i nast.
318. Stehle jw. str. 114.
319. Winter jw. str. 116.
320. Stehle jw. str. 108, 133, 143 i nast., 164.
321. Jw. i str. 207. Mo%liwe, %e hitlerowska s u%ba bezpieczeRstwa przy o%y a r ki do stracenia
Tuchaczewskiego. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 807.
322. Stehle jw. str. 127.
323. Jw. str. 142 i nast.
324. Winter jw. str. 94 i nast.
325. Raport hrabiego Brockdorff-Rantzau z 29 sierpnia 1927 dla Berlina, AAA Bonn, Geheimakten, t.
73. Winter jw. str. 117.
326. Winter jw. str. 97.
327. Jw. str. 85, 97.
328. Jw. str. 98.
329. Jw. str. 48. B. Stasiewski Die nichtunier-ten Ostkirchen, str. 497. WyczerpujCco: G. Seide Die
Russisch-Orthodoxe Kirche in China und in der Mandschurei seit demJahre 1918, w Ost. St. 1976, str. 166 i
nast.
330. Hajjar Die katholischen oDentalischen Kirchen, str. 260. Por. te% Winter jw. str. 53.
331. Hajjar jw. Stehle Ostpolitik, str. 138. Wspomniany tu „mord na rogu ulicy" to zabójstwo
sowieckiego pos a w Warszawie P. L. Wojkowa, pope niane 7 czerwca 1927 r.
332. Winter jw. str. 116.
333. Hajjar jw. str. 260.
334. Jw. str. 273. Winter jw. str. 116. Stehle jw. str. 150 i nast.
335. Brockdorff-Rantzau w raporcie z 29 sierpnia 1927 dla Berlina, AAA Bonn, Geheimakten, t. 73.
Winter jw. str. 117. Por. Stehle jw. str. 138. Poza tym recenzja F. Heyera z ksiC%ki R. Róslera Kirche und
Revolution in Rufiland, w Zeit-schriftfiir Ostforschung, 1971, str. 781.
336. Niektórzy z autorów, jak np. jezuita A. M. Ammann, sprawiajC nieomal wra%enie, jakby tylko
ZwiCzek Radziecki zaleca si do Watykanu. Bywa o za co najmniej tak%e na odwrót. Ammann: „Jest chyba
mo%liwe, %e w pierwszych latach prowadzono te% pertraktacje na temat pozycji tego w a nie Ko cio a w
paRstwie sowieckim." Abrifi der ostslawischen Kirchen-geschichte, str. 628.
337. v. Rauch Sowjetrufiland von der Okto-barevolution bis zum Sturz Chruscht-schows, str. 497 i nast.,
504.
338. Winter Die Sowjetunion, str. 105.
339. Jw. str. 113.
340. Geheimes Staatsarchiv Munchen, Pa-pstlicher Stuhl, Fasy. 1009&MA 104 467. Stehle Ostpolitik,
str. 132 i nast., zw . 136 i nast. Por. te% Engel-Janosi Vom Chaos, str. 91.
341. Raport Pastora z 10 czerwca 1927, HHStA Wien, Papstlicher Stuhl. Winter jw. str. 113.
342. AAA, Bonn, Geheimakten 361, 9, t. 73. Stehle jw. str. 135.
343. AAA jw. Tak%e raport pos a austriackiego w Moskwie z 10 wrze nia 1928, HHStA Wien,
Moskau. Winter jw. str. 114, 131 i nast.
344. Winter jw. str. 132.
345. Jw. str. 182.
346. Do tego pismo Urz du Spraw Zagranicznych z sierpnia 1927 do Petera, generalnego sekretarza
austriackiego kanclerza federalnego, AAA Bonn, Geheimakten, t. 73. Winter jw. str. 114.
347. Manhattan Der Vatikan, str. 214 i nast.
348. Jw. Por. Stern i in. dtv-Lexikon zur Ge-schkhte, t. 3, str. 894. Taddey LeDkon, str. 479.
349. Xci le tajny raport von Pastora z 13 grudnia 1928. HHStA Wien, Vatikan. Winter jw. str. 134.
350. Jw. str. 99 i nast.
351. Raport Rittera z 14 lutego 1925, Bayri-sches Staatsarchiv Munchen, Hl. Stuhl. Winter jw. str. 100.
352. E. Revyuk Atrocities in the Ukrain=, 1931. Wg Manhattan The Yatican and Worid Politics, str.
274. Por. te% H. Roos
Geschichte der Polnischen Nation 1916-1960, 1961, str. 138.
353. Jw. Por. te% Manhattan Der Vatikan, str. 258 i nast. H. Koch Die unierte Kir-che in Polen, w W.
Markert Osteuropa--Handbuch, Polen, 1959, str. 109 i nast.
354. Manhattan jw. str. 260.
355. Adrianyi Die Kirche in Nord-, Ost- und Siidosteuropa, str. 519.
356. Jw.
357. Jw. str. 520.
358. Winter Die Sowjetunion, str. 182, 187.
359. Stehle Ostpolitik, str. 177 i nast. Por. Winter jw. str. 150. Stern i in. dtv--Lejdkon zur Geschichte, t.
3, str. 634. Friedlander/Favez Aufstande, str. 194 i nast.
360. Stehle jw. str. 181.
361. Winter jw. str. 145.
362. Jw. str. 146.
363. AAA Bonn, Buro Reichsminister-Vati-kan. Winter jw. str. 145 i nast.
364. Winter jw. str. 147.
365. Jw.
366. Jw. str. 151.
367. Jw. str. 176. Stehle Ostpolitik, stre. 169.
368. Winter jw. str. 178.
369. Stehle jw. str. 211 i nast.
370. Jw.
371. Jw.
372. Poi. Archiv Bonn, Abt. Inland 1-D Polen, Kirche 3. Winter jw. str. 178. Stehle jw. str. 169 i nast.
"373. Stehle jw. str. 212.
374. Stasiewski Die nichtunierten Ostkirche, str. 496.
375. Winter jw. str. 133, 136.
376. Jw. str. 133.
377. Raport Rittera z 8 grudnia 1928. BStA Miinchen. Heiliger Stuhl. Winter jw. str. 133.
378. Raport Pastora z 2 lipca 1927. HHStA Wien, Papstlicher Stuhl. Winter jw. str. 104.
379. Raport Pastora z 9 listopada 1926. HHStA Wien, Papstlicher Stuhl. Winter jw. str. 104.
380. Jw. Por. te% raport Pastora z 2 grudnia 1926. HHStA Wien, Papstlicher Stuhl, Fasz. 712.
381. Winter jw. str. 98 i nast. Por. te% G. May Die Konkordatspolitik des Heiligen Stuh-les von 1918-
1974, w Jedin/Repgen (wyd.) Die Weltkirche im 20. Jahrhun-dert, 1979, str. 186 i nast.
382. Winter jw. str. 104. May jw. str. 187.
383. Winter jw. str. 103.
384. Jw. str. 101.
385. Jw. str. 105, 138 i nast. Por. J. Metz-ker Die Jungen Kirchen in Asien, Afrika und Ozeanien, w
Jedin/Repgen (wyd.) Handbuch der Kirchengeschichte, VII, 1979, str. 771. P.-L.-Weinacht Bildung-swesen,
Erziehung und Unterricht, jw. str. 400.
386. Winter jw. str. 118.
387. Jw. str. 119.
388. AAS, 1 paNdziernika 1929.
389. Oko o-Ku ak sam informuje o tym w czasopi mie KitieQ. Winter jw. str. 120.
390. Jw. str. 124.
391. AAS 22 (1930), str. 89 i nast. Ossena-tore Romano, 9 lutego 1930. O Niemczech por. Mohrmann
Uber Finanzka-pital und Klerikalismus in der Weimarer Republik, w Jahrbuch fur Wirtschaftsge-schichte, 1964,
str. 144.
392. Stehle Ostpolitik, str. 158, 165.
393. ConfalonieriHH.s^/.,str. 187.
394. Osservatore Romano, 17 lutego 1930.
395. Reichsbote, Berlin, 7 lutego 1930.
396. Winter Die Sowjetunion, str. 127.
397. Jw. str. 129.
398. Jw. str. 126.
399. E. Walsh Why Pope Pius XIaskedpray-ers for Russia on 9.3.1930, 1930. Wg Winter jw. str. 127.
400. Winter jw. str. 128.
401. Jw.
402. Tondi Die Jesuiten, str. 58.
403. F. Schaub Studien zur Geschichte der Sklaverei im FruhmittelaUer, 1913, str. 32.
404. Szczegó owo o tym: Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 410 i nast. [wyd. polskie: / znowu
zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu].
405. Cypr. op. et el. 25. Por. te% np. Joh. Chrysost. hom. do Ap. 7, 2 i nast.
406. Basil. kazanie wyg oszone w czasie kl ski g odowej i suszy c. 8.
407. Joh. Chrysost. hom. in ep. 1 et Tim. 12, 3 i nast.
408. AAS 23 (1931), str. 177 i nast.
409. Jw.
410. Por. Maier Soziologie der Pdpste, str. 204 i nast.
411. O. v. Nell-Breuning Wirtschaft und Ge-sellschaft — heute, 1956, t. II, str. 285. Cyt. wg Maier
Soziologie der Papste, str. 205.
412. Osservatore Romano, 1 czerwca 1931. Wg Maier jw. str. 205.
413. Jw.
414. O. v. Nell-Breuning Die soziale Enzy-klika, 1932, str. 175.
415. G. Gundlach Papst Pius zur heutigen Wirtschafts- und GeseUschaftsnot, 1932, str. 35.
416. J. Pieper Das Arbeitsrecht des Neuen Re-iches und die Enzyklika Quadragesimo anno, 1934, str. 3.
417. Katholische Korrespondenz, 25 kwietnia 1933. Cyt. wg Maier Soziologie der Papste, str. 212.
418. W. Treue (wyd.) Deutsche Parteipro-gramme 1861-1954, 1954, str. 146. G. Feder Der
deutsche Staat auf na-tionaler und sozialer Grundlage, 1932, str. 10.
419. Quadragesimo anno, str. 117, 120.
420. Por. o tym Mourin Der Yatikan, str. 79 i nast.
421. Wg Stehle Ostpolitik, str. 159, 165.
422. Tam%e str. 159 i nast. Bucharin by w latach dwudziestych jednym z najbardziej wp ywowych
teoretyków komunizmu, do r. 1929 cz onkiem Biura Politycznego, póNniej odsuni tym od w adzy jako
przywódca prawicujCcej opozycji. Redaktor naczelny Prawdy i Izwie-stii, w r. 1962 rehabilitowany prawnie, lecz
nie politycznie. Stern i in. dtv-Le-xikon zur Geschichte, t. 1, str. 112.
423. Stehle jw. str. 159 i nast.
424. Winter Die Sowjetunion, str. 127.
425. Stehle jw. str. 179.
426. R. Leiber Pius XII., w Albrecht (wyd.) Katholische Kirche im Dritten Reich. Eine
Aufsatzsammlung zum Yerhdltnis von Papsttum, Episkopat und deut-schen Katholiken zum Nationalsoziali-
smus 1933-1945, 1976, str. 122 i nast.
427. Scholder Die Kirchen, I, str. 184. Por. te% Engel-Janosi Vom Chaos, str. 60 i nast.
428. Jw. str. 67. Leiber Pius XII., str. 105. G ównej pracy nad rozporzCdzeniami wykonawczymi
dokona Pius XI. G. May Der CIC und die Entwick-lung des Kirchenrechts bis 1974, w Je-din/Repgen (wyd.)
Die Weltkirche im 20. Jahrhundert, 1979, str. 157.
429. Por. U. Stutz Der Geist des Codex iuris canonici, 1918, str. 57. May Der CIC, str. 154 i nast.
430. G. May Die Konkordatspolitik, str. 184.
431. E. R. i W Huber Staat undKirche im 19. Jahrhundert und 20. Jahrhundert. Do-kumente zur
Geschichte des deutschen Staatskirchenrechts, 1973/76, I, str. 46 i nast.
432. Jw. str. 540.
433. Cyt. wg Leonhardt Kreml und Vatikan, str. 253.
434. May Die Konkordatspolitik, str. 184.
435. Aubert Vom Kirchenstaat, str. 188.
436. May jw. str. 186 i nast. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 385 i nast.
437. WRV Art. 135, 136, 137, 149. May jw. str. 193 i nast. Born Deutschland vom Ende der Monarchie
bis zur Teilung, str. 528.
438. Por. May jw. str. 193 i nast. Scholder Die Kirchen, I, str. 72 i nast. Archiv Jur katholisches
Kirchenrecht, 99, 1919, str. 141 i nast.
439. Ktihner Das Imperium, str. 246. Tad-dey LeDkon, str. 1300. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str.
392. C. Andre-sen/G. Denzler dtv-Wórterbuch der Kir-chengeschichte, 1982, str. 339.
440. May jw. str. 195. Scholder jw. str. 82 i nast.
441. L. Volk Das Reichskonkordat vom 20. Juli 1933. Von den Ansdtzen in der Weimarer Republik
bis zur Ratifizierung am 10. September 1933, 1972, str. 7
442. Raport pos a bawarskiego Rittera z Rzymu 6 listopada 1921. Cyt. wg Scholder jw. str. 80. Por.
May jw. str. 195. Do ca o ci: C. Mirbt Das bay-erische Konkordat vom 29. Marz 1924, w Neue kirchliche
ZeitschDft, 1925, str. 371 i nast. I. A. Brein Der publizisti-sche Kampf um das bayerische Konkordat vom 29.
Marz 1924 und die Yertrdge mit den evangelischen Kirchen, w Hi-storisches Jahrbuch der Górres-Gesell-schaft,
1927, str. 547 i nast.
443. Scholder jw. str. 78.
444. Cyt. tam%e str. 79. Szczegó owo o przebiegu pertraktacji w sprawie konkor-
datu: G. Franz-Willing Die bayerische Yatikangesandtschaft 1803-1934, 1965, str. 181 i nast.
445. Scholder jw. str. 86.
446. Jw. str. 86 i nast.
447. Por. Mirbt Das bayerische Konkordat vom 29. Marz 1924, str. 371 i nast. Franzen/Baumer
Papstgeschichte, str. 388.
448. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 81 i nast. Do prehistorii konkordatu: D. Golom-beck Die politische
Yorgeschichte des Preufienkonkordats, 1970.
449. Scholder jw. str. 87 i nast.
450. Franzen/Baumer jw. str. 389.
451. O. Braun Von Weimar zu Hitler, wyd. 3, 1949, str. 278.
452. LeiberfiujX//.,str. 116.
453. Pius XII, encyklika Summipontificatus. Cyt. wg Manhattan Der Yatikan, str. 44.
454. Por. Manhattan jw. str. 44 i nast.
455. May Die Konkordatspolitik, str. 196. Scholder Die Kirchen, I, str. 90. Ale wg jezuity Leibera Pius
XII, str. 121, konkordat z Prusami tak%e „póNniej bardzo dobrze si . sprawdzi ".
456. May jw. str. 196. E. Fohr Geschichte des Badischen KonkordaAs, 1958, str. 16 i nast., 50 i nast.
457. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 103 i nast. Repgen Der Aujienpolitik der Papste, str. 53 z
odsy aczem do Ecclesiastica, 10, 1930, str. 135 i nast.
458. Leiber.PiiAs*//.,str. 121.
459. Winter Die Sowjetunion, stre. 142.
460. Jw.
461. Manhattan Der Yatikan, str. 147 i nast. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 2, str. 505 i nast.
A. Walz Wahr-heitskiinder. Die Dominikaner in Geschichte und Gegenwart, 1960, str. 151.
462. Stern i in. jw. str. 329, 346, 389.
463. Manhattan jw. str. 150 i nast.
464. Scholder Die Kirchen, I, str. 185.
465. Jw. str. 186 i nast.
466. A. Kupper Zur Geschichte des Reich-skonkordats, w Stimmen der Zeit, nr 171, 1962/63, str. 32.
467. Scholder jw. str. 190 i nast.
468. Taddey Lexikon, str. 163. H. KóhlerSo-zialpolitik von Briining bis Schleicher, str. 146 i nast.
469. Taddey jw. str. 982, 1316.
470. R. Morsey Die deutsche Zentrumspartei, w E. Matthias/R. Morsey Das Ende der Parteien 1933,
1960, str. 301.
471. Cyt. wg Scholder Die Kirchen, I, str. 192 i nast. Por. te% Stehle Ostpolitik, str. 175, pod ug którego,
z powo aniem na pami tniki Briininga, Pacelli uwa%a , %e „musi ka%demu %yczyQ pogodzenia si z nazistami".
472. Scholder jw. str. 192 i nast.
473. Jw.
474. Jw. str. 193.
475. Raport Rittera z 20 grudnia 1931. BStA Miinchen, Heiliger Stuhl, str. 1038. Winter Die
Sowjetunion, str. 132 i nast.
476. Winter jw.
477. Raport Rittera z 2 sierpnia 1932. BStA Miinchen, Heiliger Stuhl. Winter jw. str. 132 i nast.
478. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 114.
479. H. Mommsen Die Stellung derBeamten-schaft in Reich, Lander und Gemeinden in der Ara
Brilning, w Vierteljahrschrift Jur Zeitgeschichte, 1973, str. 164. Stehle Ostpolitik, str. 175.
480. Manhattan Der Yatikan, stre. 154 i nast.
481. Jw. Por. Stern i in. dtv-Lexikon zur Ge-schichte, t. 1, str. 111.
482. Manhattan jw. str. 154 i nast.
483. Ude „Du sollst nicht toten!", str. 177.
484. H. Grami Prasidialsystem und Aufien-politik, w Yierteljahrschrift jur Zeitgeschichte, 1973, str.
139 i nast. Cyt. str. 144 i nast. Born Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur Teilung, str. 543 i nast.
485. Mohr Katholische Orden, str. 17.
486. Manhattan jw. str. 156.
487. Mohr jw. str. 116.
488. Jw. str. 117, 344.
489. Taddey LeDkon, str. 163, 886 i nast. Por. te% Friedlander/Favez Aufstande, str. 207 i nast.
490. Engel-Janosi Yom Chaos, str. 115.
491. Jw.
492. Jw. str. 114 i nast.
493. Jw.
494. Manhattan Der Yatikan, str. 158.
495. Heer Der Giaube, str. 87.
496. Stehle Ostpolitik, str. 179.
497. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 116. Taddey LeDkon, str. 916.
498. Taddey jw. str. 916, 1027, 1076. Born Deutschland vom Ende der Monarchie bis zur Teilung, str.
546 i nast.
499. A. Francois-Poncet Souvenirs d
r
une am-bassade a Berlin, 1946, str. 42 i nast. Cyt. wg F. Glum
Der Nationalsozialismus. Werden und Yergehen, 1962, str. 180 i nast. Por. te% W. Scheller Kanzler als
Republikfeind, w Frankfurter Rundschau, 29 sierpnia 1978.
500. Glum jw. str. 180. H. Picker Hitlers Tischgesprache im Fiihrerhaupt@uartier 1941-1942, wyd. P.
E. Schramm, 1963, str. 396. Taddey Lexikon, str. 916.
501. Tkddey jw. Born jw. str. str. 546. Scheller jw.
502. Scholder Die Kirchen, I, str. 200. Tkddey jw. str. 916.
503. Tkddey jw. str. 150, 963. Das Urteil von Nurnberg, w dtv-Dokumente, t. 8, 1961, str. 26. Born jw.
str. 546. Wbrterbuch zur deutschen Geschichte, wyd. 2, 1974, II, str. 2123.
504. Tkddey jw. str. 539, 656, 845.
505. Scholder jw. str. 198 i nast.
506. Jw. str. 202.
507. M. Funke Sanktionen und Kanonen. Hitler, Mussolini und der intematio-nale Abessinienkonflikt
1934-36, 1970, str. 17.
508. C. Amery Die Kapitulation oder Deut-scher Katholizismusheute, 1963. Cyt. str. 32.
509. Scholder Die Kirchen, I, str. 300 i nast. Por. tak%e Deschner Mit Gon und den Faschisten, str. 129 i
nast.
510. Deschner jw. str. 130.
511. Neutralitat, w Kritische Schweizer Zeit-schrift fur Politik und Kultur, nr 6/7, 1964/65, str. 19. Co
prawda synowie Miklasa nale%eli ju% do NSDAP, tak samo jak synowie socjaldemokratycznego przywódcy dra
Karla Rennera: Braun Die katholische Kirche, str. 11.
512. Allgemeine Rundschau, 19 kwietnia 1933.
513. G. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, 1964, str. 75.
514. K. Repgen Hitlers Machtergreifung und der deutsche Katholizismus. Versuch einer Bilanz, w D.
Albrecht (wyd.) Katholische Kirche im Dritten Reich, 1976, str. 15.
515. K. D. Bracher Briinings unpolitische Po-litik und die Auflósung der Weimarer Republik, w
Vierteljahrschrift fur Zeitge-schichte, 1971, str. 120.
516. L. Volk Die Fuldaer Bischofskonferenz von Hitler Machtergreifung bis zur Enzy-klika „Mit
brennender Sorge", w D. Al-brecht (wyd.) Katholische Kirche im Dritten Reich, str. 37. Por. te% Biogra-phisches
Wórterbuch zur deutschen Ge-schichte, wyd. 2, 1974, II, str. 2124.
517. Volk jw. str. 42 i nast. Scholder D;e Kir-chen, I, str. 633 i nast.
518. Glum Der Nationalsozialismus, str. 199 i nast. Papen w Norymberdze kwestionowa stwierdzenie
Schródera. Por. te% Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 27.
519. Glumjw.
520. Das Urteil von Nilrnberg, str. 275.
521. F. von Papen Der 12. November 1933 und die deutschen Katholiken. Red= ge-halten vor der
Arbeitsgemeinschaft ka-tholischer Deutscher in der Messehalle zu Koln am 9.11.1933, opublikowana w Reich
und Kirche, 1934, str. 7 i nast.
522. Das Urteil von Nurnberg, str. 275.
523. Scholder Die Kirchen, str. 300 i nast.
524. L. Volk Der bayerische Episkopat und der Nationalsozialismus 1930-1934, wyd. 2, 1966, str.
51. Scholder jw. str. 302 i nast.
525. Born Deutschland von der Ende der Monarchie bis zur Teilung, str. 555. Scholder jw. str. 303.
526. R. Morsey Kirche undpolitische Parteien 1848-1948/49, w A. Rauscher (wyd.) Kirche, Politik,
Parteien, 1974, str. 31. „Tylko niewielka cz Q katolickiej ludno ci sympatyzowa a z narodowym socjalizmem":
Franzen/Baumer Papstge-schichte, str. 389.
527. Franzen/Baumer jw. str. 390.
528. Scholder jw. str. 304.
529. Taddey Leukon, str. 320. R. Morsey Das Ermdchtigungsgesetz, 1968. Na temat zmieniajCcych
konstytucj skutków ustawy o nadzwyczajnych pe nomocnictwach, która „na razie" zawiesza a osiem artyku ów
o podstawowych prawach obywatelskich, por. te% Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 6, 11 i nast.
530. Scholder jw. str. 304.
531. Jw. str. 306.
532. E. Matthias Die Sozialdemokratische Partei Deutschlands, w E. Matthias/ R. Morsey (wyd.) Das
Ende der Parteien 1933, 1960, str. 177 i nast. J. Go-ebbels Vom Kaiserhof zur Reichskan-zlei. Eine historische
Darstellung in Ta-gebuchblattem, 1934, str. 284.
533. Volk Das Reichskonkordat vom 20. Juli 1933, str. 80 i nast.
534. Heer Der Glaube, str. 194.
535. M. Domarus Hitler. Reden und Prokla-mationen 1932-1945. Kommentiert von einem deutschen
Zeitgenossen, 1965, I, str. 206, 211, 236, 264 (cytaty z przemówieR z 10 i 15 lutego, 23 marca i 1 maja 1933).
Por. te% Scholder Die Kirchen, I, str. 207, 310. Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 5.
536. Lewy 77ie Catholic Church, str. 63. A. Kupper Staatliche Akten iiber die
Reichskonkordatsverhand!ungen 1933, 1969, str. 237, tu cytat.
537. Por. Scholder jw. str. 209 i nast. Tkk%e szczegó owa polemika Schol-dera z Repgenem, Ein
Paradigma von sdkularer Bedeutung. Hitler, Kaas und das Ende des politischen Katholizismus in Deutschland,
w Frankfurter Allgeme-ine Zeitung, 19 listopada 1977, str. 11.
538. Por. przyp. 533.
539. G. N. Shuster Like a Mighty Army. Hitler versus Established Religion, 1935, str. 188.
540. AAA Bonn, Ref. D, Poi. 7, Deutschland, t. 5 betr. Minist. Scholder Die Kirchen, I, str. 307.
541. Volk Das Reichskonkordat, str. 64 i nast. TfcnQeAkten KardinalMichael v. Faulha-bers 1917-1945,
I, 1975, str. 660. Por. te% Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 390.
542. Stehle Ostpolitik, str. 177.
543. Jw.
544. Raport von Bergena z 13 marca 1933, AAA Bonn, Vatikan. Stehle jw. str. 176. Winter Die
Sowjetunion, str. 142. L. Volk Zur Kundgebung des deutschen Episkopats vom 28. Marz 1933, w Stimmen der
Zeit, 1963/64, str. 433.
545. ZwiCzek ten podkre la si w raporcie Rittera z 26 marca 1933, BStA Miinchen, Heiliger Stuhl.
Winter jw. str. 143.
546. Raport KohlruBa z 22 marca 1933, HHStA Wien, Vatikan. Winter jw. str. 143.
547. Raport Rittera z 24 kwietnia 1933, BStA Miinchen, Heiliger Stuhl. Winter jw. str. 143.
548. LeiberPiHS*//., str. 122 i nast.
549. Mohr Katholische Orden, str. 141.
550. Volk Akten Kardinal Michael v. Faulha-bers, str. 715. Stasiewski/lten deutscher Bischofe, I, str.
17.
551. Glum Der Nationalsozialismus, str. 212. W. Gbrlitz Adolf Hitler, 1960, str. 91. W. Anger Das
Dritte Reich in Dokumen-ten, 1975, str. 17, 24. Stehle Ostpolitik, str. 180.
552. Protokó z konferencji przedstawicieli diecezjan w Berlinie 25 i 26 kwietnia 1933. Maier
Soziologie der Papste, str. 282 i nast., cyt. 284.
553. W. Sauer Die Mobilmachung der Ge-walt, w K. D. Bracher/W. Sauer/ G. Schulz Die
nationalsozialistische Ma-chtergreifung. Studien zur Errichtung des totalitdren Herrschaftssystems in
Deutschland 1933134, 1960, str. 865. G. Schónbrunn Weltkriege und Revolu-tionen, 1961, str. 279.
554. Glum Der Nationalsozialismus, str. 210.
555. Jw. str. 216. W ogólno ci o ówczesnym terrorze por. Sauer jw. passim, zw . str. 855 i nast.
556. Por. np. F. Boli Eine Nacht im Gestapo-keller, w G. Schoenberner Wir haben es gesehen.
Augenzeugenberichte iiber Terror und Judenverfolgung im Dritten Reich, 1962, str. 23 i nast.
557. Glum jw. str. 210. Górlitz Adolf Hitler, str. 93.
558. Sauer jw. str. 873.
559. Manhattan Der Vatikan, str. 163 i nast.
560. Maier Soziologie der Papste, str. 284.
561. Jw.
562. H. Rauschning Gesprdche mit Hitler, 1940, str. 222 i nast.
563. W. Maser Hitlers Briefe und Notizen, 1973, str. 225. Mein Kampf, cyt. wg A. Hillgruber Die
Endlósung und das deutsche OstimpeDum als Kemstiick des rasseideologischen Programms des
Nationalsozialismus, w Vierteljahrschrift fur Zeitgeschichte, 1972, str. 136 i nast. Do cd. por. Scholder Die
Kirchen, I, 322 i nast.
564. Frankfurter Zeitung, 12 marca 1933. Vólkischer Beabachter, 19 marca 1933. Tak%e Scholder jw.
str. 323 i nast.
565. Scholder jw. str. 336.
566. J. Klepper Unter dem Schatten deiner Flugel, 1956, str. 41. Por. te% U. Hór-ster-Phillips
Grofikapital und Faschi-smus 1918-1945. Dokumente, wyd. 2, 1981, str. 196 i nast.
567. Volk Akten Kardinal Michael v. Faul-habers, I, str. 714. Stasiewski Akten deutscher Bischofe, 1,
str. 54. Faulha-ber wstawia si u bawarskiego namiestnika Rzeszy 27 kwietnia tylko za „Yydami nawróconymi
na katolicyzm" i 29 kwietnia prosi biskupów bawarskich o podanie „przybli%onej liczby Yydów ochrzczonych
po katolicku, których chrzest nie by chrztem koniunkturalnym": „oczywi cie pod cis C dyskrecjC". Tam%e str.
123. Kiedy w 1933 r. pewien dominikanin uskar%a si na „polityk %ydowskC" Hitlera, Faulha-ber wyja ni , %e
obecna polityka episkopatu „jest konieczna dla wielkiej sprawy katolickiej": Engel-Janosi Vom Chaos, str. 125 i
nast.
568. Scholder Die Kirchen, I, str. 340. Por. str. 343 i nast.
569. E. von Aretin Krone und Ketten. Erin-nerungen eines bayerischen Edelmannes, 1955, str. 233.
570. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 67.
571. Por. o tym Repgen Hitlers Machtergre-ifung, str. 14 i nast., zw . 19 i nast. Scholder jw. str. 300 i
nast. H. Briining Me-moiren 1918-1934, 1970, str. 656.
572. R. Morsey (wyd.) Die Protokolle der Reichstagsfraktion und des Fraktionsvor-stands der
deutschen Zentrumspartei 1926-1933, 1969, str. 626, 630.
573. Por. o tym Scholder jw. str. 300 i nast., zw . 310 i nast. Tak%e szczegó owa i przekonujCca
polemika Scholdera przeciw Repgenowi „Ein Paradigma von sakularer Bedeutung", w Frankfurter
Allgemeine Zeitung, 19 listopada 1977. I ju% o dwadzie cia lat wcze niej: K. D. Bracher Nationalsozialistische
Machtergreifung und Reichskonkordat Ein Gutachten zur Frage des geschich-tlichen Zusammenhangs und der
poli-tischen Yerknupfung von Reichskonkordat und nationalsozialistischer Revolu-tion, w F. Giese/E A. v. d.
Heydte (wyd.) Der Konkordatsprozeji, brw. str. 947 i nast.
574. Der Neue Herder, 1949, str. 1936. Schol-der jw. str. 316. R. Morsey (wyd.) jw. str. 632.
575. H. B. Gisevius Adolf Hitler. Versuch einer Deutung, 1963, str. 190.
576. Scholder jw. str. 483 i nast.
577. Maier Soziologie der Papste, str. 282.
578. Lewy The Catholic Church, str. 70. F. von Papen Der Wahrheit eine Gasse, 1952, str. 314.
579. Stehle Ostpolitik, str. 179.
580. Maier jw.
581. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 499. Matthias/Morsay Das Ende der Partekn, str.
379.
582. Lewy jw. str. 47.
583. Stasiewski Akten deutscher Bischofe, I, str. 106.
584. Por. choQby ich wypowiedzi 1931: Stasiewski jw. str. 816, 843 i nast. oraz Dodatek I nr 5 i nast.,
11 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 499.
585. Volk Die Fuldaer Bischofskonferenz, str. 35. Stasiewski jw. str. 843 i nast.
586. Te trzy punkty przytaczajC Franzen/ Baumer Papstgeschichte, str. 389.
587. Amtsblatt fur die Erzdiózese Bamberg, rocznik 56, 1933, 28 marca 1933, nr 11, str. 83. Do tego
apologetyczne wykr ty w Volk Die Kirche in den deutschspra-chigen Landem, str. 545.
588. AB Paderborn, Stiick 4, nr 58 (13 kwietnia 1933). Miiller Katholische Kirche und
Nationalsozialismus, str. 91.
589. Scholder Die Kirchen, I, str. 321.
590. Lewy The Catholic Church, str. 41.
591. List kardyna a Faulhabera do Hitlera z 24 kwietnia 1933. Bundesarchiy, R 43 11/954. Maier
Soziologie der Papste, str. 281 i nast.
592. Amtsblatt filr die Erzdiózese Bamberg, rocznik 56, 5 maja 1933, nr 13, str. 99 i nast. Lewy jw. str.
55. Miiller jw. str. 140 i nast. Stasiewski Akten deutscher Bischofe, I, str. 230.
593. K. Schwend Die Bayerische Volkspartei, w Matthias/Morsey Das Ende der Parte-ien 1933, 1960,
str. 504 i nast.
594. Stasiewski jw. str. 239 i nast. MullerDie katholische Kirche und der Nationalsozialismus, str. 163 i
nast.
595. Por. H. Muller ZurBehandlungdes Kir-chenkampfes in der Nachkriegsliteratur, wPolitische
Studien, lipiec 1961, str. 478 i nast. U. von Hehl Kirche, Katho-lizismus und das nationalsozialistische
Deutschland. Ein Forschungsiiberblick, w D. Albrecht (wyd.) Katholische Kirche im Dritten Reich, str. 220 i
nast. w swoim apologetycznym „przeglCdzie badaR" chcia by, aby „bogaty zbiór materia ów Neuhauslera"
jednak%e „nie by pot piany ze ci le Nród owo-kry-tycznego punktu widzenia" i usprawiedliwia autora,
powo ujCc si na „trudne okoliczno ci lat po zakoRczeniu wojny" i na to, %e „os abi o go wcze niejsze
uwi zienie w obozie koncentracyjnym".
596. Lewy The Catholic Church, str. 74 i nast.
597. Scholder Die Kirchen, str. 508.
598. Jw. str. 486.
599. Jw. str. 508 i nast.
600. K. D. Bracher Nationalsozialistische Machtergreifung und Reichskonkordat, w Der
Konkordatsprozefi, III, 1958, str. 999. Por. natomiast jezuicki kamufla% R. Leibera Reichskonkordat und Ende
der Zentrumspartei, w Stimmen der Zeit, 167, 1960, str. 213 i nast.
601. Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 16.
602. Cyt. w Manhattan The Yatican and World Politics, str. 175. Jednak%e L. Volk chcia by przed
nami udawaQ, %e partie katolickie „nie zgin y od sztyletu, wbitego im przez Watykan, tylko wciCgni te zosta y
w zag ad weimarskiego parlamentaryzmu". Die Fuldaer Bischofskonferenz, str. 40.
603. Scholder Die Kirchen, I, str. 641. dtv--LeDkon, 1967, str. 9, 304.
604. K. Heussi Die romische Petrustradition in hitischer Sicht, 1955, str. 49. Por. T Klauser Die
romische Petrustradition im Licht der neuen Ausgrabungen unter der Peterskirche, 1956, str. 35 i nast., zw . 53 i
nast. ZresztC nadal ca kowicie brak dowodów, jakoby w. Piotr by kiedykolwiek w Rzymie. Szczegó owo pisze
o tym Deschner Abermals krahte der Hahn, str. 243 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. I].
605. Scholder jw. str. str. 482.
606. Zewn trzny przebieg naszkicowa pokrótce Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 67 i nast.
607. Artykut 2. May Die Konkordatspolitik, str. 198.
608. Scholder jw. str. 488.
609. Jw. str. 496. Por. str. 489.
610. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 119.
611. Jw.
612. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 390.
613. ObfitC bibliografi na temat konkordatu z RzeszC zawiera May Die Konkordatspolitik, str. 197 i
nast. przyp. 27. Memoria biskupów z 20 sierpnia 1935 u Stasiewskiego Akten deutscher Bischófe, I, str. 341 i
nast. Cyt. str. 358.
614. Franzen/Baumer jw. str. 393.
615. Por. Art. 16 i nast., 21-25. Schmi-dlin Papstgeschichte, IV, str. 165. Meyer--Liibmann
Reichskonkordat und Schule, w Der Gemeindetag, nr 27,1933, str. 446 i nast. E. Dackweiler Reichskonkordat
und katholische Schule, w Juristische WochenschDft, nr 62, 1933, str. 2487 i nast. Stonner Nationale Erziehung,
str. 62. E. Klóss Von Versailles zum Zwe-iten Weltkrieg. Yertrdge zur Zeitgeschichte 1918-1939, 1965, str. 199 i
nast.
616. Art. 31 i 32.
617. Stasiewski Akten deutscher Bischófe, I, str. 358, z moimi dodatkami. G. Binder Epoche der
Entscheidungen. Eine Ge-schichte des 20. Jahrhunderts mitr Doku-menten in Text und Bild, 1963, str. £44 i nast.
Por. te% Scholder Die Kirchen, I, str. 512 i nast.
618. Yólkischer Beobachter, 24 lipca 1933.
619. Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 30.
620. Amtsblatt fur die Erzdiózese Milnchen und Freising, rocznik 1936, nr 6, Dodatek II. Podkre lenie
moje.
621. Te% moje podkre lenie. Co si tyczy uszlachetniania wizerunku Faulha-bera przez kanonika z
Monachium Neuhauslera w czasach powojennych, por. Deschner Mit Gott und den Fa-schisten, str. 115. Patrz
równie% tam%e str. 171 i nast.
622. A. Kupper Staatliche Akten uber die Reichskonkordatsverhandlungen 1933, 1969, str. 293.
623. Jw. str. 290 i nast.
624. L. Volk Kirchliche Akten uber die Reich-skonkordatsverhandlungen 1933, 1969, str. 180 i nast.
625. Stasiewski Akten deutscher Bischófe, nr 43/111 i I, str. 574. Scholder Die Kirchen, I, str. 498.
626. Scholder jw. str. 319.
627. F. Muckermann Im Kampf zwischen zwei Epochen. Lebenserinnerungen, wyd. N. Junk, 1973, str.
584.
628. J. Fleischer Das Schanddokument des Konkordats von 1933, w Das Andere Deutschland, 18
wrze nia 1959.
629. Jw. Tekst dodatku u Stasiewskiego jw. str. 415.
630. Relacja Pacellego z 16 sierpnia 1933, Archiv des Kirchenministeriums im Deutschen
Zentralarchiv, Potsdam, Akte Reichskonkordat. Winter Die Sowjetunion, str. 144.
631. Winter jw.
632. Por. Deschner Abermab krahte der Hahn, str. 587 [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w
przygotowaniu].
633. ...pisali wszyscy niemieccy kardyna owie, arcybiskupi i biskupi swój wspólny list pasterski z
czerwca 1933 roku, czyniCc oczywi cie aluzj nie do roku 1933, tylko do 33 lat.
634. Volk Die Fuldaer Bischofskonferenz, str. 61. Ale berliRski biskup von Prey-sing to jedyny
przyk ad, jaki Volk potrafi wymieniQ.
635. Miiller Katholische Kirche und Natio-nalsozialismus, str. 251.
636. Zdarza o mu si podpisywaQ „Z najg bszC czciC i oddaniem". Stasiewski Akten deutscher
Bischófe, I, str. 136.
637. Jw. str. 256.
638. Miiller jw. str. 109 i nast.
639. Cyt. w M. Schmaus Begegnungen zwischen katholischen Christen und nationalsozialistischer
Weltanschauung, wyd. 2, 1934, str. 43 i nast.
640. Unser Wille zur lat, w Zeit und Volk, 1,1933, str. 181. Tak%e wg biskupa Ber-ninga biskupi „od
dawna ju% zaakceptowali nowe paRstwo": Miiller jw. str. 207.
641. E. F. J. Muller (wyd.) Der katholische Episkopat in der nationalen Revolution Deutschlands.
Dokumente und Materia-lien, 1934, str. 78.
642. Bundesarchiv Koblenz R, 43 11/176. Lewy The Catholic Church, str. 103.
643. Lewy jw. E. F. J. Muller jw. str. 76 i nast. H. Muller jw. str. 207.
644. H. Portmann Kardinal von Galen. Ein Gottesmann seiner Zeit, wyd. 4 z dodatkiem Die drei
weltberuhmten Predigten, 1957, str. 82 nast. 86.
645. Amtsblatt Munster, rocznik 67, nr 20, 28 paNdziernika 1933. Muller Katho-lische Kirche und
Nationalsozialismus, str. 218.
646. Lewy The Catholic Church, str. 45 i nast. Muller jw. str. 178 i nast., 213. Scholder Die Kirchen,
I, str. 631 i nast.
647. Katholische Korrespondenz, rocznik 9, nr 47, 25 kwietnia 1933. Muller jw. str. 115.
648. Muller jw. str. 170 i nast.
649. von Hehl Kirche, Katholizismus und das nationalsozialistische Deutschland, str. 244.
650. List kardyna a Faulhabera do Hitlera z 24 lipca 1933. Bundesarchiv R 43 II 176. Maier Soziologie
der Papste, str. 286.
651. Pismo kierownictwa okr gu Berlin do Kancelarii Rzeszy z 23 sierpnia 1933, Bundesarchiv R 43 II
174.
652. L. Koch Die Kraft der Symbole, w Stim-men der Zeit CXXVI 1933/34, str. 272. Cyt. wg Lewy The
Catholic Church, str. 111 i nast. A. Koch Vom Widerstand der Kirche 1933-1945, w Stimmen der Zeit, 140,1947,
str. 469. Cyt. wg v. Hehl jw. str. 220.
653. A. Stonner Nationale Eryiehung und Re-ligionsunterricht, 1934, str. 96.
654. Die Wacht, wrzesieR 1933, str. 260. Cyt. wg Maier Soziologie der Papste, str. 287 i nast.
655. Por. przyp. 691.
656. Por. przyp. 659.
657. M. Schmaus Begegnungen. Cyt. wg De-schner Mit Gott und den Faschisten, str. 124 i nast. Na
temat Schmausa por. tak%e Deschner Michael Schmaus — einer statt vieler, w K. Corino (wyd.) In-telektuelle im
Bann des Nationalsozialismus, 1980, str. 26 i nast.
658. J. Lortz KatholischerZugangzum Nationalsozialismus, wyd. 2, 1934. Tak%e Deschner Mit Gott und
den Faschisten, str. 125 i nast.
659. J. Pieper Das Arbeitsrecht des Neuen Re-iches und die Enzyklika Quadragesimo
anno, 1934. Tak%e Deschner jw. str. 126 i nast.
660. K. Adam Deutsches Volkstum und ka-tholisches Christentum, w Theologische Quartalschrift, nr
114, 1933, str. 41 i nast.
661. Cyt. wg A. Miller lnformationsdienst zur Zeitgeschichte, 3, 1963, str. 6.
662. Th. HeuB Hitlers Weg. Eine historisch--politische Studie iiber den Nationalsozialismus, wyd.
4,1932. Tak%e Deschner jw. str. 104 i nast.
663. Kolnische Volkszeitung, 19 paNdziernika 1917.
664. Cyt. wg Miller jw. str. 8, 1964, str. 3
1 nast.
665. Tam%e 1, 1962, str. 7 i nast.
666. Kanonik Campe w artykule w gazecie swojego biskupstwa Der Sonntag,
2 lipca 1961. Cyt. wg Maier Soziologie der Papste, str. 222.
667. Repgen Hitlers Machtergreifung, str. 23, 31.
668. Deschner Mit Gott und den Faschisten, str. 144 i nast.
669. Franz Camillc Overbeck. Znalaz si on w wydanej przeze mnie antologii Das Christentum im
Urteil seiner Gegner. Por. tam: H. E. Lampl Franz Camille Overbeck, t. 1, 1969, str. 354 i nast.
670. Kolnische Yolkszeitung, 1 kwietnia 1933. Cyt. wg Maier Soziologie der Papste, str. 380.
671. Wielu nauczycieli zalicza si do mych najbli%szych przyjació . Chodzi nie
0 wyjCtki, lecz o regu .
672. Academia, 15 lipca 1933, str. 58. Cyt. wg Maier jw. str. 285 i nast.
673. Lewy The Catholic Church, str. 46
1 nast.
674. Die Wacht, wrzesieR 1933, str. 260. Cyt. wg Maier jw. str. 287 i nast.
675. Manhattan The Vatican and World Poli-tics, str. 187. Por. te% list Gravamina kardyna a Bertrama
z o%onC w czasie jego wizyty ad limina w Rzymie 4 paNdziernika 1933. Volk Kirchliche Akten, str. 263 i nast.
Stasiewski Akten deut-scher Bischdfe, I, str. 416.
676. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 157.
677. Leiber Pius XII, str. 123. Scholder ilu Kirchen, I, str. 629. Repgen Die Au-fienpolitik der Papste,
str. 71. May Die Konkordatspolitik, str. 199 i nast., gdzie mnóstwo odsy aczy do literatury.
678. Engel-Janosi jw. str. 157.
679. Jw. str. 158.
680. Jw.
681. Jw. str. 157.
682. Jw.
683. Jw. str. 158. Por. str. 174.
684. Jw. str. 158.
685. Scholder Die Kirchen, I, str. 659. Jeszcze 28 grudnia 1933 Gróber pisaf do Pacellego, i% „religijne
%ycie w Niemczech nie ucierpia o. Wr cz przeciwnie, stwierdzamy, %e wzrasta ucz szczanie do ko cio a i
przyjmowanie sakramentów. .." Stasiewski Akten deutscher Bischófe, I, str. 494.
686. Jego szkic, sporzCdzony na %yczenie Pacellego, majCcy 11 stron r kopisu, sta si niemal w ca o ci
podstawC papieskiego okólnika. Franzen/Baumer Pap-stgeschichte, str. 394. Szkic i wersj ostatecznC
szczegó owo zestawia D. Al-brecht Der Notenwechsel zwischen dem Hl. Stuhl und der deutschen Reichsregie-
rung, 1965, str. 404 i nast.
687. AAS (29) 1937, str. 145 i nast.
688. Por. list Pacellego z 30 kwietnia 1937 do pos a niemieckiego w Watykanie.
689. Dodatek da Amtsblatt fur die Diozese Munster, 1 paNdziernika 1935.
690. Kirchliches Amtsblatt fur die Diozese Munster. Cyt. wg Manhattan Der Vati-kan, str. 170 i nast.
691. K. A. Altmeyer Katholische Presse und NS-Diktatur, 1962, str. 144.
692. Dos owny cytat i dalsze materia y u De-schnera Mit Gott und den Faschisten, str. 134 i nast.
693. Stasiewski Akten deutscher Bischófe, I, str. 341 i nast. Cyt. str. 366, 371. Por. J. F\eischer Adolf
Hitler. Sein Krieg und die Bischófe, w Die Andere Zeitung, 8 paNdziernika 1964. Maier Soziologie derPdpste,
str. 226. Por. te% zarzCdzenie arcybiskupa Gróbera z 28 czerwca 1933. Amtsblatt Freiburg, nr 17, w Miiller
Katholische Kirche und Nationalsozia-lismus, str. 178, któremu odpowiadajC podobne zarzCdzenia innych
biskupów. Jw.
694. Por. Deschner Mit Gott und den Faschisten, str. 137 i nast., 157.
695. R. Amelunxen Ehrenmdnner und He-xenmeister, 1960, str. 130.
696. Mohr Katholische Orden, str. 135.
697. Jw. str. 135 i nast.
698. Jw.
699. Jw.
700. Jw.
701. Jw. str. 138. Por. str. 137.
702. DZA Potsdam, nr 23312, k. 108. Mohr jw. str. 144.
703. DZA Potsdam, nr 22149.. Mohr jw. str. 292 i nast.
704. Jw.
705. Heer Der Glaube, str. 236.
706. Cyt. tam%e str. 328.
707. W. Anger Das Dritte Reich in Dokumen-ten, 1957, str. 83.
708. Glum Der Nationalsozialismus, str. 336. Por. te% K. D. Erdmann Deutschland unter der Herrschaft
des Nationalsozialismus 1933-1939, 1980, str. 245.
709. DZA Potsdam, nr 22149. Mohr Katholische Orden, str. 292 i nast.
710. Wandruszka Ósterreich, str. 844 i nast. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 713. W.
Goldinger Geschichte der Republik Ósterreich, 1962, str. 145 i nast.
711. Wandruszka jw.
712. Stern i in. jw. str. 821.
713. Wandruszka jw. str. 845 i nast.
714. Jw. str. 848.
715. Jw. str. 849. Por. te% Erdmann Deutschland unter der Herrschaft des Nationalsozialismus, str. 240
i nast.
716. L. Jedlicka/R. Neck (wyd.) Vom Ju-stizpalast zum Heldeplatz. Studien und Dokumentationen 1927
bis 1938, 1975, str. 468 i nast. Goldinger Geschichte der Republik Ósterreich, str. 188.
717. H. Grami Europa zwischen den Kriegen, 1969, str. 298. Por. str. 358 i nast. Patrz równie% Erdmann
jw. str. 241.
718. Wandruszka jw. str. 853 i nast.
719. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 819.
720. Jw.
721. Manhattan Der Vatikan, str. 222. Por. te% Wandruszka jw. str. 850.
722. Braun Die katholische Kirche, str. 13.
723. Manhattan jw. str. 223.
724. Por. o tym H. Stutzinger Das ósterreich-ische Konkordat vom 5. Juni 1933, 1936. R. Kóstler Das
neue ósterreichische Konkordat, w Zeitschrift fur óffentliches Recht, nr 15, 1935, str. 1 i nast. E. We-
inzierl/Fischer Die ósterreichischen Kon-kordate von 1855 und 1933, str. 220 i nast., 234 i nast. Miklasa
nazywajC g boko religijnym D. Wagner/G. Tomko-witz „Ein Yolk, Ein Reich, Ein Fuhrer!". Der Anschlufi
Ósterreichs 1938, 1968, str. 28.
725. May Die Konkordatspolitik, str. 188.
726. Jw. str. 188 i nast.
727. Jw. Wandruszka Ósterreich, str. 856.
728. Erdmann Deutschland unter der Herr-schaft des Nationalsozialismus, str. 241. Wandruszka jw.
str. 850. E. Wein-zierl Aus den Notizen von Richard Schtnitz zur ósterreichischen Innenpoli-tik im Fruhjahr
1933, w Geschichte und Gesellschaft, str. 113 i nast.
729. Erdmann jw. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, 1.1, str. 195. Manhattan Der Yatikan, str. 224 i
nast. Braun Die katho-lische Kirche, str. 13 i nast. Por. te% zdj cie z tekstem u Wagnera/Tomkowitza jw. obok
str. 321.
730. Wandruszka jw. str. 853 i nast.
731. Jw. str. 854. L. Jedlicka Yom alten zum neuen Ósterreich. Neue Forschung-sergebnisse zum 12.
Februar 1934, 1975, str. 240 i nast., zwl. 244 i nast. Taddey Lexikon, str. 345.
732. Wandruszka Ósterreich, str. 854.
733. Wagner/Tomkowitz jw. str. 71.
734. Wandruszka jw.
735. Jw. str. 854 i nast. Taddey jw. str. 338.
736. Manhattan Der Yatikan, str. 228.
737. Jw. Z odsy aczem do Annual Register, str. 199.
738. Braun Die katholische Kirche, str. 17.
739. Taddey Lexikon, str. 338, 1010. Braun jw. str. 14 i nast. twierdzi, „%e chodzi o tu o planowane od
dawna powstanie", ale przyznaje, %e w „oficjalnej literaturze" jest to kwestionowane" i „przedstawiane jako
dzia anie czysto obronne".
740. Taddey jw. str. 1028. Wandruszka Ósterreich, str. 855. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1,
str. 304. Domarus Hitler, t. I, pó tom II, str. 651. Kiedy Gómbós w 1936 r. zmar , Hitler nazwa go jednym z
„najbardziej zas u%onych synów" W gier i „dobrym przyjacielem". Domarus jw.
741. Braun jw. str. 15. Wandruszka jw. str. 856 i nast.
742. Wandruszka jw. str. 857 i nast.
743. Jw. Braun jw. str. 15 i nast.
744. Taddey Lexikon, str. 345. Wagner/Tomkowitz „Ein Yolk, Ein Reich, Ein Fuhrer!", str. 358 i
nast. Fey obawia si , %e nazi ci oskar%C go o zamordowanie DoHfuBa. Pod wra%eniem rozpoczynajCcej si
nagonki by y wicekanclerz wezwa z akademii wojskowej w Wiener Neustadt swojego syna Herberta Feya, po
czym ojciec i syn zastrzelili si . Xwiadectwo zgonu dla %ony Feya stwierdza: „Dwa przestrzelenia czaszki.
XmierQ z cudzej r ki. Samobójstwo rodzinne." Wagner/Tomkowitz jw.
745. Braun jw. str. 16 i nast. Wagner/Tomkowitz jw. str. 138.
746. M. Broszat Der Staat Hitlers. Grundle-gung und Entwicklung seiner innerem Yerfassung, w dtv-
Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts, t. 9, 1964, str. 278.
747. Wg Brauna jw. str. 16, który potwierdza tam beatyfikacj , jest podobno w toku nawet proces
kanonizacji.
748. Wandruszka Ósterreich, str. 857 i nast. Taddey Lexikon, str. 1025.
749. Wagner/Tomkowitz jw. str. 16, 129. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 715.
Manhattan Der Yatikan, str. 230. Por. te% Braun Die katholische Kirche und der Anschlufi Ósterreichs, str. 10 i
nast.
750. Taddey Lexikon, str. 1093. Stern i in. jw.
751. Wandruszka jw. str. 858. Wagner/Tomkowitz jw. str. 8.
752. Wagner/Tomkowitz jw. str. 313.
753. Wandruszka jw. str. 861.
754. Domarus Hitler, t. I, pó tom I, str. 428.
755. Taddey jw. str. 916. Stern i in. jw. str. 613.
756. Wandruszka jw. str. 862.
757. Jw. str. 862 i nast. Erdmann Deutschland unter der Herrschaft des Nationalsozialismus, str. 241 i
nast.
758. Por. jw.
759. Taddey jw. str. 444. Wandruszka jw. str. 863. Heer Der Glaube, str. 338.
760. Wagner/Tomkowitz jw. str. 23. Braun Die katholische Kirche, str. 10 i nast.
761. Stern i in. jw. str. 778. Taddey jw. str. 1117.
762. Domarus Hitler, t. 1, póltom II, str. 825. Por. Stern i in. dtv-Lexikon zur Ge-schichte, t. 2, str. 356 i
nast.
763. Wagner/Tomkowitz jw. str. 95 i nast. Notatka o Nródle cytatu zagubiona.
764. Wagner/Tomkowitz jw. str. 138.
765. Gisevius Adolf Hitler, str. 406. Grami Europa zwischen den Kriegen, str. 362.
766. Wagner/Tomkowitz jw. str. 313.
767. Jw. str. 313 i nast. Patrz tak%e Heer Der Glaube, str. 333.
768. Wagner/Tbmkowitz jw. str. 335.
769. Gisevius Adolf Hitler, str. 401, 413.
770. Wagner/Tomkowitz jw. str. 334.
771. Jw. str. 338. Manhattan The Vatikan and World Politics, str. 250. Erdmann Deutschland unter der
Herrschaft des Nationalsozialismus, str. 245. Heer Der Glaube, str. 326, 341.
772. Co podobnego potwierdza si jednak raz po raz. „Takich scen masowego uniesienia i ekstazy
nawet on sam (Hitler) dotCd jeszcze nie prze%y ": Gise-vius Adolf Hitler, str. 401.
773. Wagner/Tomkowitz jw. str. 352.
774. Jw. str. 354.
775. Gisevius jw. str. 414.
776. Picker Hitlers Tischgesprache, str. 438.
777. Wagner/Tomkowitz jw. str. 354.
778. DZA Potsdam, nr 22149. Mohr Katho-lishe Orden, str. 293.
779. Braun Die katholische Kirche, str. 21.
780. Jw. str. 21 i nast.
781. Wszystkie cytaty w Heer Der Glaube, str. 325, 341 i nast.
782. W. L. Shirer Aufstiegund Fali des Dritten Reiches, 1963, I.
783. Heer jw. str. 66 i nast.
784. Jw.
785. Jw. str. 79 i nast.
786. Jw. str. 70.
787. Jw. str. 125, 210, 225.
788. F. W. Foerster Die judische Frage, 1959, str. 108 i nast. Por. te% Heer jw. str. 333, 343 i nast.
789. W. Górlitz Adolf Hitler, 1960, str. 24. Por. Taddey Lexikon, str. 749. Heer jw. str. 53. Por. te% str.
116, 119. Cyt w H. G. Adler Die Juden in Deutschland, von der Aufklarung bis zum Nationalsozialismus, 1960,
str. 128.
790. Adler jw. str. 127 i nast., 153.
791. Jw. str. 154.
792. Molinari/Mezzadri Der Katholizismus in Italien, str. 587.
793. Repgen Die Auflenpolitik der Pdpste, str. 59 i nast. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 104, 109 i nast.
Seppelt/Schwaiger Geschichte der Pdpste, str. 495. P. Scop-pola La Chiesa e U fascismo, str. '225.
794. Por. AAS 23, 1931, str. 285 i nast. Ossenratore Romano, 5 lipca 1931. Por. te% Osservatore
Romano, 20/21 kwietnia 1931. Manhattan Der Yatikan, str. 111.
795. Engel-Janosi jw. str. 104. Por. te% De-schner Mit Gott und den Faschisten, str. 38, 187 i nast.
796. Heer Die Kriege, str. 93.
797. Ude „Du sollst nicht tótenl", str. 151.
798. Corriere delia Sera, 10 stycznia 1938. Cyt. wg Manhattan jw. str. 117.
799. Civilta Cattolica, 15 lutego 1936. Cyt. wg Tondi Die Jesuiten, str. 70 i nast.
800. Cyt. tam%e str. 72.
801. Lewy The Catholic Church, str. 102. O kl sce papie%a: Scoppola La Chiesa e U fascismo, str. 225 i
nast. R. de Felice, IV, str. 269.
802. Molinari/Mezzadri Der Katholizismus in Italien, str. 587.
803. Jw. str. 587 i nast.
804. H. Wollschlager Die bewaffneten Wal-Ifahrten gen Jerusalem. Geschichte der Kreuzziige, w
Deschner (wyd.) Kirche und KDeg. Der chDstliche Weg zum Ewigen Leben, 1970, str. 336. Ja sam w
Norymberdze 1969 roku, w odczycie, zaczynaj@cym si od zdaR: „Dlaczego my ciCgle s uchamy trupa?
Kolosalnego cierwa tego dziejowego monstrum? Tych resztek potwora..." itd. powiedzia em m.in.: „Wszak
przyznaje si , %e idea y ewangeliczne sC bardzo wygórowane, %e nie mo%na chrze cijaRstwa i Ko cio a pot piaQ
tylko za to, %e nie realizujC tych idea ów w pe ni, ani w po owie, a nawet w stopniu jeszcze mniejszym, skoro
PaRstwo tak uwa%ajC. Ale powtórzmy, %e jest to ju% nadmiernie szerokie pojmowanie tego, co ludzkie, czy a%
nazbyt ludzkie, je%eli si ze stulecia na stulecie, z tysiCclecia na tysiCclecie, wciC% realizuje co dok adnie
odwrotnego, krótko mówiCc: je%eli w ciCgu ca ej swojej historii Ko ció wykazuje si jako uosobienie, jako
%ywe wcielenie i absolutny szczyt wszystkiego, co w dziejach wiata zbrodnicze! Do tego stopnia zbrodnicze, %e
nawet taki zdegenerowany, krwawy pies jak Hitler wyglCda w tym porównaniu niemal%e jak cz owiek honoru,
bo przecie% od samego poczCtku g osi stosowanie przemocy, a nie pokój, jak czyni Ko ció !" Ten odczyt
doczeka si , %e tak powiem, kontynuacji podczas procesu, który mi wytoczono w Norymberdze, a który zosta
umorzony z powodu b aho ci zarzutu. Przemowa ta ukaza a si bez %adnych zmian w wydanym przeze mnie
dziele zbiorowym Warum ich aus der Kirche aus-getreten bin, 1970. Nak ad tej ksiC%ki, mimo %e zawiera ona
szereg wybitnych i niezmiennie aktualnych przyczynków, jest niestety od dawna wyczerpany. Odczyt mój
ukaza si tak%e bez zmian w serii „Heyne-Taschenbuch": K. De-schner Kirche des Un-Heils. Argumente um
Konse@uenzen zu ziehen, wyd. 5, 1979, str. 111, równie% pod swym pierwotnym tytu em: Ecrasez l'infame oder
uber die Notwendigkeit, aus der Kirche auszutreten.
805. Manhattan Der Vatikan, str. 112.
806. Jw. str. 113.
807. Jw. str. 112.
808. Manhattan The Vatican and World Poli-tics. Z odsy aczem do New York Timesa z 20 stycznia
1938 i do T. L. Gardiniego.
809. Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 637.
810. Por. Tondi Die Jesuiten, str. 369. H. Mohrmann Uber Finanzen und KapitaA des hohen
katholischen Klerus, w Ka-tholishe Soziallehre — klerikaler Volks-betrug, 1960, str. 45. W ogóle o Nród ach
finansów Watykanu por. Desch-ner Abermals krahte der Hahn, str. 429 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur,
t. 11 — w przygotowaniu]. Ponadto: tego% Das Kapitel der Kirche in der Bundesrepublik, w G. Szcz sny (wyd.)
Club Yoltaire. Jahrbuch fur kriti-scheAupdarung, IV, 1970, str. 299 i nast.
811. Deutsche Freiheit, 1936, rocznik 5, zesz. 12.
812. Schonere Zukunft, Wien, 7 czerwca 1936, str. 943.
813. Wg Stimmen der Zeit, rocznik 67,1.132, str. 107.
814. M. Funke Sanktionen und Kanonen. Hitler, Mussolini und der internatio-nale Abessinienkonflikt
1934-36, 1970, str. 11. Taddey Lerikon, str. 1158.
815. Funke jw. str. 12 i nast.
816. Jw. str. 14,
817. F. Siebert Italiens Weg in den Zweiten Weltkrieg, 1962, str. 32.
818. Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 150.
819. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 166.
820. Manhattan The Vatican, str. 121 i nast. Przemówienie papie%a przedrukowano w Reichspost,
WiedeR, 30 sierpnia 1935.
821. Reichspost jw.
822. Tondi Die Jesuiten, str. 70 i nast. Por. o tym Stimmen der Zeit, rocznik 67, t. 132, str. 107 i nast.
823. Salzburger Chronik, 6 wrze nia 1935. Manhattan The Vatican, str. 121 i nast.
824. Schieder Europa im Zeitalter der We-Itmachte, str. 161,190. Heer Die Kriege, str. 94.
825. Schieder jw. str. 161, 323. Heer jw. str. 94. Domarus Hitler, t. I, pó tom II, str. 561.
826. Anger Das Dritte Reich in Dokumenten, str. 73.
827. Wagner/Tomkowitz „Ein Volk, Ein Reich, Ein Fuhrer!", str. 225. KsiC% Filip Heski by wówczas
nadprezyden-tem prowincji Hessen-Nassau w Kas-sel i %onaty z MafaldC, arcyksi %niczkC Sabaudii. W roku
1943 po zawieszeniu broni we W oszech on i jego ma %onka umieszczeni zostali w obozie koncentracyjnym;
ksiC% w 1945 r. wyszed na wolno Q, a jego %ona zgin a w 1944 r. w Buchenwaldzie. Por. Domarus Hitler, t. I,
pó tom II, str. 812, przyp. 128.
828. Manhattan The Vatican, str. 121 i nast.
829. G. Buchheit Mussolini und das neue Italien, wyd. 3, 1941, str. 395 i nast.
830. Jw.
831. Jw.
832. Volkischer Beobachter, 3 grudnia 1935.
833. P. Blanshard American Freedom and Catholic Power. Second edition, revised and enlarged, 1958,
str. 281 i nast.
834. Manhattan The Vatican, str. 123. Por. te% Engel-Janosi Vom Chaos, str. 165.
835. Linzer Yolksblatt, 3 grudnia 1935. Germania, 1 grudnia 1935. Frankfurter Volksblatt, 30
listopada 1935.
836. Frankfurter Allgemeine, 17 kwietnia 1965.
837. Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 400. Manhattan The Yatican, str. 121 i nast. M. Werner
Glaube und Aber-glaube. Aufsdtze und Yortrdge, 1957, str. 205. Por. tak%e w wiedeRskiej katolickiej Schonere
Zukunft, 7 czerwca 1936, str. 943: „MisjC W och jest zaniesienie w g Cb Czarnego LCdu kultury chrze cijaRskiej
i cywilizacji zachodniej, aby przez to dopomóc narodowi abi-syRskiemu w doj ciu do obyczajno ci i dobrobytu."
Linzer Volksblatt, 17 paNdziernika 1935. Kirchenzeitung Salzburg, 24 paNdziernika 1935.
838. Funke SankDonen und Kanonen, str. 54.
839. Schonere Zukunft jw.
840. Manhattan jw. str. 115.
841. Jw.
842. Jw. str. 116.
843. Cyt. w Der romfreie Katholik, 2 lutego 1936.
844. Tak Molinari/Mezzadri Der Katholizi-smus in Italien, str. 586.
845. T. Breza SpiQowa brama. KsiC%ka szczególnie warta przeczytania.
846. Molinari/Mezzadri jw.
847. Manhattan The Vatican, str. 121 i nast.
848. Basler Nachrichten, rocznik 92, nr 10. Z odpowiednim zdj ciem.
849. Heer Die KDege, str. 94. G. v. Wil-pert dtv-Lexikon der Weltliteratur, 1971, t. 1, str. 150.
Germania, 5 kwietnia 1936. Deutsche Freiheit, 1936, rocznik 5, zesz. 12.
850. Reprodukcja: K. Becker Sag nein zum Krieg, 1962, str. 103.
851. Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 400. Por. Germania, 5 kwietnia 1936.
852. Funke Sanktionen und Kanonen, str. 98. Por. te% Nolte Italien vom Ende des I. Weltkriegs, str. 637.
853. Funke jw. str. 99.
854. Katholisches Kirchenblatt, Berlin, 8 grudnia 1935.
855. Germania i Schwdbischer Merkur, Stutt-gart, 1 marca 1936.
856. S. Friedlander Pius XII. und das Dritte Reich. Eine Dokumentation, 1965, str. 17.
857. Cyt. w Borgese Der Marsch des Fascismus, str. 296.
858. Manhattan Der Vatikan, str. 116.
859. Engel-Janosi Vom Chaos, str. 163.
860. Heer Die Kriege, str. 95.
861. Jw. str. 94 i nast. Tak%e Friedlander/Fa-vez Aufstdnde, str. 218, oceniajC na milion zabitych.
862. C. Duff Spanien. DerStein desAnstofies, 1949, str. 147.
863. Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 315, 108.
864. Salzburger Chronik, 16 listopada 1936.
865. Por. Deschner Abermals krdhte der Hahn, str. 453 i nast. [wyd. polskie: / znowu zapiaA kur, t. II
— w przygotowaniu]. Szczegó owo b dzie o tym w mojej Historii kryminalnej chrzeBcijaDstwa.
866. Manhattan The Vatican, str. 88. Por. tego% Der Vatikan, str. 78 i nast. Tondi Die Jesuiten, str. 94.
H. Thomas Der spani-sche Burgerkrieg, 1962, str. 45. Duff Spanien, str. 109.
867. Q. Aldea Vaquero/A. da Silva Die Kir-che in Spanien und Portugal, w Je-din/Repgen Handbuch
der Kirchenge-schichte, VII, 1979, str. 612.
868. Jw.
869. Jw. str. 613.
870. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 654.
871. Razon y Fe, kwiecieR 1936. Wg Katholisches Kirchenblatt, Berlin, 14 czerwca 1936.
872. Cyt. w Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 307.
873. Jw. str. 309.
874. Duff Spanien, str. 109. Thomas Der spa-nische Burgerkrieg, str. 55. Deutsche Freiheit, rocznik 5,
zesz. 29. Neue Zurcher Zeitung, nr 1413,1936.
875. Konetzke Die ibewrischen Staaten, str. 653 i nast., zw . 658.
876. Jw. str. 658.
877. Por. tak%e Deschner Mit Gott und den Faschisten, str. 53 i nast. „Ko ció i organizacje religijne
zachowa y swoje dobra ziemskie, banki i zak ady przemys owe, swojC pot g politycznC": W. L. Bernecker
Kollektivismus und Freiheit. Quellen zur sozialen Revolution im Spanischen Burgerkrieg 1936-1939, 1980, str.
52.
878. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 659.
879. Jw.
880. Jw. str. 659 i nast.
881. Jw. str. 662.
882. Jw.
883. Jw. Anarchizm zyska w Hiszpanii wi ksze znaczenie ni% w jakimkolwiek innym kraju wiata.
Anarchi ci byli g ównymi nosicielami rewolucyjnych przeobra%eR, przy czym nale%y jednak odró%niaQ
anarchizm agrarny i raczej przemys owo zorientowany anarcho-syndykalizm. Podczas gdy po udniowo-
hiszpaRski anarchizm agrarny zw aszcza w 1936 r. decydujCco wp ywa na szerzenie si rewolucji socjalnej na
terenach rolniczych, pot %ny zw aszcza w rejonach przemys owych anarchosyndyka-lizm w czasie wojny
domowej oddzia ywa zw aszcza na rozmiary i punkty ci %ko ci w ruchu kolektywizacji. Szczegó owo pisze o
tym Bernecker Kollekti-vismus und Freiheit, str. 10 i nast.
884. Der Bund, Bern, 12 wrzes'nia 1936.
885. Germanio, 15 wrze nia 1936. Ale Ka-tholisches Kirchenblatt, Berlin, 14 czerwca 1936, znaczCco
stara si usprawiedliwiaQ biskupów, g ównych winowajców. Entscheidung, Lucerna, 15 paNdziernika 1936
(uczciwe). Por. te% Ecc-lesia militans, Rzym-WiedeR-Lucerna, sierpieR 1936. Linzer Yolksblatt, 22 sierpnia 1936
(zak amane). Do (ego wypowiedN francuskiego kardyna a Verdier: „HiszpaRska hierarchia powa%nie zagra%a
interesom Ko cio a katolickiego w Hiszpanii i na wiecie." Duff Spanien, str. 74.
886. R. Timmermanns Die spanische Re-volution. Wie sie ist, warum sie kam, 1936, str. 22. Johannes
Reisberger, cyt. w Deutsche Freiheit, rocznik 5, zesz. 32, 1936.
887. Na temat jeszcze gorszych stosunków ko cielnych w poczCtku lat trzydziestych por. Manhattan
Der Vatikan, str. 85 i nast. G. Brenan The Spanish Labyrinth, 1943, str. 53.
888. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 139.
889. Jw. str. 140.
890. Friedlander/Favez Aufstande, str. 190. J. S. Larrazabal Das Flugzeug im Spanischen Burgerkrieg.
1936-1939: Flieger aufbeiden Seiten, 1973, str. 21.
891. Friedlander/Favez jw. str. 191. Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 3, str. 656. Konetzke Die
iberischen Staaten, str. 663 i nast.
892. Konetzke jw. str. 665 i nast.
893. Schmidlin Papstgeschichte, str. 140 i nast. Manhattan Der Vatikan, str. 85. Konetzke jw. str. 668
i nast.
894. Schmidlin jw. str. 141.
895. Jeszcze w 1956 r. w katolickich W oszech prawie pi Q i pó miliona ludzi nie umia o czytaQ i pisaQ:
Die Welt, 18 paNdziernika 1956. O rzymskokatolickiej polityce edukacji, czy raczej og upiania, na przestrzeni
stuleci traktuje szczegó owo moja Historia kryminalna chrzeBcijaDstwa.
896. Manhattan Der Yatikan, str. 83 i nast.
897. Konetzke jw. str. 669.
898. Jw. str. 670.
899. Thomas Der spanische Burgerkrieg, str. 51. O wyborach gminnych i upadku monarchii por. te%
Konetzke jw. str, 671 i nast.
900. Thomas jw. str. 65 i nast. Konetzke jw. str. 671 i nast.
901. Konetzke jw. str. 676, 683.
902. Larrazabal Das Flugzeug, str. 29.
903. Schmidlin Papstgeschichte, IV, str. 141 i nast. Konetzke jw. str. 676. Por. te% Manhattan The
Vatican, str. 91. Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in Spanien und Portugal, str. 614 nast.
904. Schmidlin jw. str. 142. Friedlander/Fa-vez Aufstande, str. 214.
905. Friedlander/Favez jw.
906. AAS (XXV) 1933, str. 261 i nast. Osseiyatore Romano, 9 czerwca 1933 i 18 czerwca 1933.
Manhattan jw. str. 85.
907. Jw. Schmidlin jw. str. 143.
908. Manhattan jw. str. 91.
909. VolkischerBeobachter, 9 maja 1935. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 677 i nast. M. M.
Scheinmann (Xejnman) Der Vatikan im Zweiten Weltkrieg, 1954, str. 274. Schmidlin jw. str. 143.
910. Konetzke jw. str. 682.
911. Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in Spanien und Portugal, str. 615.
912. Konetzke jw. Friedlander/Favez Au-fstdnde, str. 214 i nast.
913. Scheinmann jw. str. 274.
914. Thomas Der spanische Burgerhieg, str. 150 i nast. Friedlander/Favez jw.
915. Schmidlin Papstgeschichte, IV, 143. Konetzke jw. str. 679. Larrazabal Das Flugzeug, str. 31.
Friedlander/Favez jw. str. 214.
916. Manhattan Der Yatikan, str. 87.
917. Konetzke jw. str. 678 i nast. Larrazabal jw. str. 33.
918. Civilta Cattolica, 2 lutego 1935. Tondi Die Jesuiten, str. 78 i nast.
919. Jw.
920. Jw.
921. Jw.
922. Larrazabal jw. str. 33.
923. L. Longo Die Intemationalen Briga-den in Spanien, 1958, str. 14. Thomas Der spanische
Burgerkrieg, str. 19 i nast. Deutsche Freiheit, rocznik 5, zesz. 28, 1936. Schmidlin Papstgeschichte, str. 143.
Friedlander/Favez/1«-fstande, str. 214.
924. Thomas jw. str. 79 i nast.
925. Larrazabal Das Flugzeug, str. 36.
926. Jw.
927. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 680.
928. To ostatnie dajC niedwuznacznie do zrozumienia nawet Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in
Spanien und Portugal, str. 616. Por. Larrazabal jw. str. 45.
929. Larrazabal jw. str. 40 i nast. Por. te% Stern i in. dtv-Lexikon zur Geschichte, t. 1, str. 129.
Friedlander/Favez Au-fstande, str. 215.
930. Larrazabal jw. str. 40 i nast.
931. Konetzke jw. str. 681.
932. Ude „Du sollst nicht tóten!", str. 309 t nast.
933. Jw.
934. Jw.
935. Jw.
936. Jw.
937. Konetzke jw. str. 684. Por. 682.
938. Cyt. w Dahms Der Spanische Biirgerkrieg, str. 249.
939. D. S. Detwiler Hitler, Franco und Gibraltar. Die Frage des Spanischen Ein-tritts in den 2.
WeltkDeg, 1962, str. 6 i nast. 24 listopada 1936 niemiecki charge d'affaires zadepeszowa z Sewilli do Urz du
Spraw Zagranicznych w Berlinie: „Odpowiednia gotowo Q do interwencji ca kiem niedostateczna i daleko
ust pujCca czerwonym, gdzie mobilizacja ludno ci do wojny znacznie dalej posuni ta." Konetzke jw. str. 684.
940. Pierwsze rosyjskie statki z broniC przyby y w po owie paNdziernika. Thomas Der spanische
Biirgerkrieg, str. 238.
941. Longo Die Intemationalen Brigaden. Siebert Italiens Weg in den Zweiten We-Ithieg, str. 52.
Konetzke jw. str. 677.
942. Ude„£>« sollst nicht tóten!", str. 315.
943. Thomas jw. str. 216. Konetzke jw. str. 685.
944. Thomas jw. str. 194.
945. Cyt. w Detwiler Hitler, Franco und Gibraltar, str. 12.
946. Gisevius Adolf Hitler, str. 361 i nast.
947. Jw. Friedlander/Favez Aufstande, str. 216.
948. Cyt. w Longo Die Intemationalen Brigaden, str. 28. Thomas jw. str. 73. Dahms Der Spanische
Biirgerkrieg, str. 154. Duff Spanien, str. 23.
949. Deschner Fatima, die Religionsgeschi-chte und die Strategie, w Kritischer Ka-tholizismus, 1972.
950. Dahms jw. str. 145. Thomas jw. str. 186.
951. Thomas jw. str. 135.
952. Salzburger Chronik, 16 listopada 1936.
953. Duff jw. str. 147. Thomas jw. str. 89. Por. te% Bates Glaubensfreiheit, str. 24.
954. Dahms jw. str. 313.
955. Duff jw. str. 19 i nast. S. F.A. Coles Franco ofSpain, 1955, str. 92. National--Zeitung, Basel, 2
lipca 1938.
956. Thomas jw. str. 216.
957. Arcybiskup z Santiago de Cotnpostela. Por. Grazer Volksblatt, 30 stycznia 1937.
958. Biskup diecezji Pamplona. Por. Salzbur-ger Chronik, 2 wrze nia 1936.
959. Biskup Gerony, Cartana Ingles. Por. Die Ostschweiz, 10 stycznia 1939.
960. Germania, 30 stycznia 25 lutego 1937. Grazer Volksblatt, 30 stycznia 1937.
961. Tak znów kardyna prymas Goma y Tomas. Germania, 30 stycznia 1937. To fa szowanie
historii katolicy uprawiajC do dzisiaj: „po jednej stronie rewolucja komunistyczna ze swoim barbarzyRskim,
antyreligijnym i antyhiszpaR-skim rozpasaniem, po drugiej strome ruch narodowy ze swoim szacunkiem
porzCdku religijnego i narodowego". Tak pisze Aldea Vaquero Die Kirche in Spanien (undPortugal), str. 617.
962. Civilta Cattolica, 20 listopada 1937. Tondi Die Jesuiten, str. 81.
963. A. R. Villaplana Questo e Franco, 1945, str. 139 i nast. Cyt. wg Tondi jw. str. 76 i nast.
964. J. Overmanns Zwei Kriege im heutigen Spanien, w Stimmen der Zeit, rocznik 68, t. 134.
965. Braun Die katholische Kirche, str. 20 i nast. Manhattan The Yatican, str. 250. Scheinmann Der
Vatikan im Zweiten Weltkrieg, str. 45 i nast. Wiener Neu-este Nachrichten, 28 marca 1938. Por. te% Picker
Hitlers Tischgesprache im Fuhrerhaupt@uartier, str. 438. Giseyius Adolf Hitler, str. 414. Lewy The Ca-tholic
Church, str. 212. Biographisches Wórterbuch zur deutschen Geschichte, wyd. 2, 1974, II, str. 1272.
966. Reichspost, WiedeR, 28 sierpnia 1936.
967. Jw. 3 wrze nia 1936.
968. Kirchliches AmtsbAatt fiir die Diozese Munster, nr 21.
969. Jw. nr 34. Cyt. wg Manhattan Der Vati-kan, str. 93.
970. Por. o tym moje pismo ulotne PapieQ udaje si= na miejsce zbrodni, 1981, dotyczCce przesz o ci
Ameryki =aciRskiej i wspó czesnych wypowiedzi papie%a Jana Paw a II.
971. Manhattan jw. str. 178.
972. Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in Spanien und Portugal, str. 616 i nast.
973. Daily Telegraph, 1 lutego 1945. Wg Manhattan jw. str. 118.
974. Or dzie Piusa Xl na Bo%e Narodzenie 1938 r. Cyt. wg Manhattan jw., str. 118.
975. Corriere delia Sera, 10 stycznia 1938. Manhattan jw. str. 117 i nast.
976. Tondi Die Jesuiten, str. 73 i nast.
977. Jw.
978. Manhattan jw. str. 90.
979. Jw.
980. Manhattan The Vatican, str. 99.
981. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 688 i nast.
982. Confalonierift«jAr/.,str. 190.
983. Jw. str. 190 i nast.
984. Manhattan Der Vatikan, str. 92. Neue Zurcher Zeitung, 15 wrze nia 1936. Por. Germania, 5
sierpnia 1937. Confalo-nieri jw. str. 191.
985. Szczegó owo: Deschner Abermals krah-te der Hahn, str. 334 i nast. [wyd. polskie: I znowu zapiaA
kur, 1.1].
986. Por. o tym Germania, 3 lutego 1937. Ba-sler Zeitung, 1 marca 1937.
987. Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in Spanien und Portugal, str. 617 i nast. Por. Thomas Der
spanische Burgerkrieg, str. 144 i nast.
988. DuSSpanien, str. 73. Dahms Der Spanische Burgerkrieg, str. 419 i nast. Thomas Der spanische
Burgerkrieg, str. 268.
989. Entscheidung, Lucerna, 15 paNdziernika 1936. Echo der Zeit, 18 maja 1958.
990. Germania, 5 sierpnia 1937.
991. Der Bund, Bern, 12 wrze nia 1936.
992. National-Zeitung, Basel, 4 lutego 1938.
993. Jw.
994. Ude „Du sollst nicht tótenl", str. 196.
995. Cyt. Tondi Die Jesuiten, str. 80 i nast.
996. Jw.
997. Lettres de Rome, 111936. Winter Die Sowjetunion, str. 164.
998. Winter jw. str. 164, 166.
999. Por. raport austriackiego pos a w Watykanie KohlruBa z 8 kwietnia 1937, HHStA Wien, Vatikan,
NPA 90.
1000. Winter jw. str. 166 i nast.
1001. Tam%e z odniesieniem do Lettres de Rome z 30 marca 1937.
1002. Manhattan Der Vatikan, str. 92. Neue Zurcher Zeitung, 15 wrze nia 1936. Germania, 5 sierpnia
1937.
1003. National-Zeitung, Basel, 2 lipca 1938.
1004. Neue Zurcher Zeitung, 30 kwietnia 1938.
1005. Germania, 30 stycznia 1937.
1006. Aldea Vaquero/da Silva Die Kirche in Spanien und Portugal, str. 618.
1007. Detwiler Hitler, Franco und Gibraltar, str. 13 i nast. Neue Basler Zeitung, 4 stycznia 1937.
1008. Jw. Thomas Der spanische Burgerkrieg, str. 374. Konetzke Die iberischen Staaten, str. 690.
1009. Dasgrojie FSrchenblatt, WiedeR, 13 grudnia 1936.
1010. Thomas jw. str. 150. Deutsche Freiheit, rocznik 5, zesz. 29 i 34.
1011. Aldea Vaquero/da Silva jw.
1012. Schmidlin Papstgeschichte, str. 210.
1013. Jw. str. 211.
1014. Basler Nachrichten, 3 kwietnia 1939. NeueZurtherZeitung, 30 kwietnia 1939.
1015. National-Zeitung, Basel, 17 kwietnia 1939.
1016. Ciano's diplomaticpapers, 1948, str. 293 i nast.
1017. Konkret, Hamburg, 1 paNdziernika 1960. Por. Duff Spanien, str. 27. Dahms Der Spanische
Biirgerbieg, str. 276. Ko-netzke Die iberischen Staaten, str. 685.
1018. Duff jw. str. 22.
Document Outline
- Motta i Przedmowa
- Wstęp
- Rozdział 1 Leon XIII
- Rozdział 2 Pius X
- Rozdział 3 Benedykt XV
- Rozdział 4 Pius XI
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Deschner Karlheinz Polityka papieska w XX wieku t 2 2 przypisy
Deschner Karlheinz Polityka papieska w XX wieku t 2 3 indeks osobowy
Deschner Karlheinz Polityka papieska w XX wieku t 1 3 indeks osobowy
Deschner Karlheinz Polityka papieska w XX wieku t 2 3 indeks osobowy
Współzalezności pomiędzy gospodarką a polityką w XIX i XX wieku, Opracowane zagadnienia
Polityka w Polsce XX wieku, Polityka
Polityka w rytmie FADO o specyfice polityki Portugalii w XX wieku
Historia polityczna Polski XX wieku
Historia polityczna Polski XX wieku
więcej podobnych podstron