3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Nasze postępowanie w znacznej mierze zależy od tego, jak postrzegamy świat, a nie jakim on jest w rzeczywistości.
Świat społeczny to świat interpretowany przez jego uczestników. Jedna sytuacja może być różnie zinterpretowana
przez różnych ludzi. Ile osób tyle interpretacji.
I.
WIEDZA O ŚWIECIE
1. PODSTAWOWE STRUKTURY WIEDZY
Podstawowe struktury wiedzy:
•
schematy,
•
skrypty,
•
teorie.
SCHEMAT POZNAWCZY – jest podstawowym elementem wiedzy o świecie, to organizacja naszych uprzednich
doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Schematy zawierają nie wszystkie wiadomości na temat
danego fragmentu rzeczywistości, ale wiedzę uogólnioną, oderwaną od konkretnych doświadczeń (epizodów, czyli
egzemplarzy schematów).
Np. na schemat „zdawanie egzaminu” składa się wiedza o typowym przebiegu egzaminu, sposobach stawiania pytań
i robienie dobrego wrażenia na egzaminatorze. Natomiast wspomnienie przebiegu egzaminu z psychologii społecznej
zdawanego w konkretnym czasie i miejscu u profesora x, to wspomnienie tylko jednego z konkretnych egzemplarzy
schematu „zdawanie egzaminu”. W trakcie tego egzaminu mogło się zdarzyć, że profesor zrobił nam kleksa w
indeksie podczas wpisywania oceny, ale takie zdarzenie nie jest reprezentowane w ogólnym schemacie „zdawanie
egzaminu”, ponieważ nie ma ono typowego charakteru.
Im bardziej schemat jest wykształcony, tym bardziej jest oderwany od doświadczeń.
Schemat poznawczy tworzy się wraz z nabywanymi doświadczeniami.
Budowa schematu oparta jest na prototypowości. Rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli
egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat i w tym sensie najbardziej idealny. Prototyp jest
wypośrodkowaniem, uśrednieniem wiedzy o wszystkich napotkanych – w szczególności niedawno – egzemplarzach
schematu.
1
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Np. prototypowy profesor to ktoś, kto używa wielu obcych słów, ma szczegółową wiedzę na nieznane nam tematy,
jest roztargniony.
Prototyp pozwala:
•
rozpoznawać obiekty, np. o, ten w okularach wygląda na profesora;
•
wnioskować o ich niezaobserwowanych jeszcze cechach, np. na pewno jest przemądrzały;
•
uzupełniać nimi spostrzeżenia i pamięć zdarzeń.
Zasada prototypowości cechuje wszystkie schematy, które, stosownie do reprezentowanych w nich obiektów,
dzielimy na:
schematy osób i ich rodzajów;
skrypty;
schematy cech.
SKRYPT – umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów, takich jak np. egzamin, wizyta towarzyska.
Skrypt reprezentuje nie jakiś konkretny ciąg zdarzeń (np. egzamin z psychologii społecznej u profesora X), lecz
typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego
wykonań. Skrypt jest zatem schematem reprezentującym zdarzenia, zaś egzemplarzami tego schematu są kolejne
wykonania skryptu – poszczególne egzaminy z różnych przedmiotów.
Poszczególne scenki składające się na skrypt są w różnym stopniu typowe dla poszczególnych jego wykonań (np.
pytanie o wyznaczniki agresji jest bardziej typowym elementem egzaminu z psychologii niż pytanie o samopoczucie).
Skrypty charakteryzują się jeszcze jedną własnością – czasową organizacją scenek. Scenki więc cechują się pewnym
typowym następstwem w czasie (np. egzamin zawsze zawiera scenki „zadanie pytań”, „wysłuchanie odpowiedzi” i
„wystawienie oceny” i to w takiej właśnie kolejności).
Skrypt jest strukturą zarówno poznawczą (przetwarza informacje, interpretuje, zapamiętuje), jak i wykonawczą
(stanowi gotowy program działania).
SCHEMATY CECH – nie odzwierciedlają ani „całych” ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich
zmienności (np. inteligencja, uczciwość, towarzyskość, czy wrogość). W oparciu o konkretne zachowania
wnioskujemy, jakie dana osoba ma cechy. Dla poszczególnych cech można znaleźć dziesiątki konkretnych,
wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej kultury są zgodni co do ich typowości dla cechy, a więc
tego, które zachowania słabo, a które silnie pozwalają wnioskować o cesze. W tym sensie mówimy, że cechy mają
2
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
strukturę prototypową – niektóre zachowania są typowym przejawem np. uczciwości (np. Podniósł zgubiony portfel i
oddał go nieznajomemu).
TEORIE POTOCZNE – mogą o być ogólne teorie człowieka, lecz i teorie różnych jego własności, np. inteligencji czy
charakteru moralnego.
2. FUNKCJONOWANIE WIEDZY
Najważniejszą funkcją schematów jest ułatwianie przetwarzania dochodzących do nas z zewnątrz danych, a więc
ułatwianie zrozumienia i pamięci zdarzeń.
Np. Jeśli nowo napotkany Jan zostanie zidentyfikowany jako bokser, to łatwiej zauważymy nawet subtelne
właściwości typowe dla bokserów (np. lekkie zaburzenia mowy – następstwo wstrząsów mózgu po nokautach), lepiej
zapamiętamy rozległość barów, szybki refleks i złamany nos Jana. Wszystkie są typowymi cechami boksera, stąd nie
musimy ich utrwalać jako cech tego konkretnego człowieka – wystarczy zapamiętać, że jest on bokserem.
Struktury wiedzy ukierunkowują naszą uwagę i spostrzeganie na te cechy, na podstawie których możemy się
zorientować, czy dany obiekt jest czy też nie jest egzemplarzem schematu.
Schematy wpływają też na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów. Przybiera to z reguły postać asymilacji –
wieloznaczne dane zostają „podciągnięte” pod schemat, a w konsekwencji ta sama informacja może zostać różnie
zrozumienia w zależności od tego, przez który jest interpretowana.
Np. Jeżeli dowiadujemy się, że Jan, bez żadnego doświadczenia żeglarskiego, zamierza samotnie na jachcie
przepłynąć Atlantyk, to możemy ów zamiar potraktować jako wyraz odwagi bądź lekkomyślności. Którą z owych
dwóch możliwości interpretacji wybierzemy zależy od bliskości użycia schematu danej cechy. Ludzie, którzy przed
interpretacją posługiwali się w innym zdaniu pojęciem „odwaga”, uważają Jana raczej za odważnego, natomiast
ludzie, którzy posługiwali się pojęciem „lekkomyślność” uważają go za nierozważnego.
Schematy są także odpowiedzialne za selektywność pamięci – będziemy raczej pamiętali to, co jest typowe dla
schematu, reszta nam umknie. Jednak informacje mogą być związane z jakąś strukturą wiedzy nie tylko na zasadzie
zgodności, ale także na zasadzie jej zaprzeczenia. Badania dowodzą, że również sprzeczność danych ze schematem
podnosi poziom ich zapamiętywania, szczególnie wtedy, kiedy człowiek ma czas i możliwości przemyślenia owej
sprzeczności, a więc może ją głęboko przetworzyć przez kojarzenie z wieloma innymi informacjami, co ułatwia
późniejsze jej przypominanie.
3
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Aby odpowiedzieć na pytanie, które dane – sprzeczne czy zgodne ze schematem – są lepiej zapamiętywane, należy
wyjść poza potoczne rozumienie pamięci jako reprodukcji, czyli wiernego i biernego zapisywania w umyśle
odebranych danych czy inaczej mówiąc wydobywania owego zapisu z umysłu i ponownego jego przetwarzania.
Napotykając bowiem jakieś zdarzenie czy osobę, zestawiamy je z odpowiednim schematem (np. wysokiego blondyna
w niebieskim mundurze, który zatrzymał nasz samochód zestawiamy oczywiście ze schematem „policjant”) W
trakcie takiego zestawienia dochodzi do przemieszania informacji o tym konkretnym blondynie z informacjami o
prototypowym policjancie. Tego typu wkroczenia informacji schematopodobnych we wspomnienia konkretnych
zdarzeń czy osób określamy mianem konstruującego przetwarzania informacji – stanowią one podstawowy przejaw
generatywnego, a nie jedynie reproduktywnego charakteru pamięci. Prototypy schematów są nie tylko
identyfikatorami obiektów i zdarzeń, ale pełnią również funkcję zbioru „zapasowych” cech egzemplarzy schematów.
Zbiór ten służy uzupełnianiu reprezentacji napotkanego egzemplarza o cechy typowe, ale brakujące, bądź
niezauważone przez spostrzegającego człowieka.
FAŁSZYWE ALARMY – są wiarygodnym wskaźnikiem nakładania się informacji schematopodobnej na informację
odebraną z zewnątrz. Dotyczą one rozpoznawania zdarzeń i polegają na trafnym rozpoznaniu informacji faktycznie
nowej jako już prezentowanej i starej (znanej). W momencie pomiaru informacje stare i nowe są przemieszane.
TRAFIENIA – są przeciwieństwem fałszywych alarmów, to poprawne rozpoznania informacji faktycznie już
prezentowanej jako „starej”.
Odpowiedź na pytanie, które informacje – zgodne czy sprzeczne ze schematem – są lepiej zapamiętywane, zależy
więc od tego, co określamy mianem pamięci:
•
pamięć jako procesy czystej reprodukcji danych – efekt sprzeczności: lepiej pamiętane są dane nietypowe,
niezgodne ze schematem;
•
pamięć jako suma subiektywnych wspomnień czy wypowiedzi na temat przypominanego obiektu lub
zdarzenia – efekt zgodności: więcej wspomnień mamy na temat danych zgodnych ze schematem.
Posługiwanie się schematami jest nieodzownym warunkiem orientacji w świecie społecznym. Ma jednak swoją cenę
w postaci błędów nadużycia schematu – „przypominania” sobie takich danych, z którymi człowiek faktycznie się nie
zetknął, które jedynie wywnioskował.
3. REGULACJA ZACHOWANIA
Skrypty, schematy wpływają bezpośrednio na nasze działania.
4
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Skrypty stanowią nie tylko umysłowe narzędzie pozwalające zrozumieć i zapamiętać zdarzenie, ale stanowią również
gotowy program zachowania.
Aby skrypt został wykonany, muszą być spełnione 3 warunki:
•
musimy taki skrypt mieć wykształcony w umyśle jako trwały element wiedzy o świecie (np. jeśli ktoś nie ma
w ogóle takiego schematu jak „psycholog”, to nie może się nim posługiwać);
•
skrypt musi zostać w danej sytuacji zaktywizowany – aktywizacja oznacza zmianę stanu schematu, który z
wiedzy nieczynnej przeradza się w wiedzę pamięciowo dostępną, aktualnie przez nas używaną;
•
musimy wejść w skrypt w roli jednego z aktorów – schemat musi być w pewnym stopniu podobny do
spostrzeganej osoby czy zdarzenia
II.
STEREOTYPY I UPRZEDZENIA
Stereotypy i uprzedzenia są w pewnym rodzaju schematami.
STEREOTYP – to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną
cechę określającą ich społeczną tożsamość (jak np. płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie). Jest to zwykle
schemat nadmiernie uproszczony, nadogólny i niepodatny na zmiany oraz społecznie podzielany, stanowiąc element
kultury jakiejś społeczności. To zbiór sądów na temat członków jakiejś kategorii osób.
UPRZEDZENIE – to pojęcie pokrewne wobec stereotypu. Jest to negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do
członków jakiejś grupy utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami. Jest to stosunek emocjonalny.
Najczęstsze postaci uprzedzeń to:
•
etnocentryzm – odrzucanie osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych, a akceptowanie
osób kulturowo podobnych;
•
rasizm;
•
nacjonalizm;
•
szowinizm;
•
seksizm.
5
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
DYSKRYMINACJA – wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób należących do stereotypizowanej grupy, na
podstawie samej przynależności do grupy, a nie indywidualnych właściwości danego człowieka. Są to zachowania.
Te trzy pojęcia zwykle ze sobą współwystępują, ale nie można ich utożsamiać.
Większość stereotypów, uprzedzeń i skłonności do dyskryminacji jest przejmowana przez jednostkę z jej otoczenia
społecznego. Dowodzi tego bardzo wczesne pojawianie się stereotypów i uprzedzeń (np. u dzieci).
Zjawisko TWARZYZMU – przedstawianie wizerunku mężczyzny jako zdominowanego przez twarz, zaś wizerunku
kobiety jako zdominowanego przez ciało. Może to wywierać wpływ na sposób myślenia o kobietach i mężczyznach,
bowiem wyeksponowanie twarzy powoduje spostrzeganie osoby ze zdjęcia jako bardziej inteligentnej i ambitnej w
porównaniu z osobą przedstawioną z resztą ciała.
Większość stereotypów nabywa się w toku socjalizacji (na bardzo wczesnych etapach socjalizacji już przejmujemy
pewne stereotypy). Stereotypy ułatwiają życie, gdy napotykamy na zjawiska, których nie znamy, o których nie
posiadamy żadnej wiedzy.
1. KONCEPCJE TEORETYCZNE WYJAŚNIAJĄCE STEREOTYP
TEORIA RZECZYWISTEGO KONFLIKTU INTERESÓW – zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne
grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi
grę o sumie zerowej (bez kompromisów, zwycięstwo i przegrana). Jednoznacznie i silnie negatywne sądy o
przeciwnikach, przekonanie o własnej wyższości moralnej wzmacniają pozycję i podnoszą szansę wygrania, a
przynajmniej podwyższają komfort psychiczny podczas konfliktu.
Uprzedzenia narastają wraz ze wzrostem konfliktu (np. najniższe klasy społeczne są zwykle najsilniej
uprzedzone w stosunku do imigrantów i mniejszości etnicznych, ponieważ ich przedstawiciele są dla nich
konkurentami w rywalizacji o pracę i inne zasoby).
Paradoksalnie teoria konfliktu nie wyjaśnia uprzedzeń w stosunku do grup, z którymi się nie rywalizuje, czy
nawet nie ma żadnego kontaktu (np. w Polsce uprzedzenia do Żydów).
TEORIAPRZENIESIENIA AGRESJI – zakłada ona, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy ludzie przenoszą na
grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, gdyż jest
abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny (np. w przypadku kryzysu gospodarczego).
Koncepcje rzeczywistego konfliktu i przeniesienia agresji wyjaśniają powstawanie raczej uprzedzeń niż
stereotypów.
6
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
TEORIA KATEGORYZACJI SPOŁECZNYCH – wyjaśnia ona bardziej genezę stereotypów zakładając, iż są one
ubocznym skutkiem skądinąd normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu – dzielenia napotykanych osób
na kategorie i gromadzeniu o nich wiedzy. Dzięki temu nie trzeba każdej osoby „uczyć się” od nowa i
oddzielnie, można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi, można wyjść poza „dostarczone”
informacje (wnioskować o brakujących danych i przewidywać) oraz można automatycznie przetwarzać
informacje o innym człowieku, oszczędzając czas i zasoby umysłowe, czyli wykorzystywać stereotyp jako
narzędzie umysłowe.
•
efekt jednorodności grupy obcej (deprecjacji grup) – wyraża się w
przekonaniu, że „oni (np. Chińczycy, Rosjanie, etc.) są wszyscy tacy
sami” oraz w częstszym myleniu członków grupy obcej niż własnej.
Wynika z ignorancji, czyli niewielkiej znajomości grupy obcej oraz ze
skłonności do kodowania danych o członkach grupy własnej jako
informacji o poszczególnych osobach;
•
faworyzacja grupy własnej – kierowanie bardziej pozytywnych ocen i
zachowań na członków własnej grupy niż obcej.
TEORIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ – wyjaśnia zjawisko faworyzacji grupy własnej i deprecjacji grup obcych.
Zakłada ona, że: ludzie mają skłonność do dzielenia napotykanych osób na kategorie „my” i „oni”. Skłonność
do przekonania, że własna grupa jest lepsza od innych stanowi sposób obrony i podwyższenia samooceny –
działa tu mechanizm/motyw autowaloryzacji. W konsekwencji stereotypowo ujmujemy grupę swoją oraz
grupę obcą. Teoria ta przewiduje, że faworyzacja własnej grupy nasila tożsamość społeczną. Badania
Caldiniego wykazały, że sukces w rywalizacji międzygrupowej nasila identyfikację z grupą.
Podsumowując, stereotypy i uprzedzenia są przede wszystkim przejmowane od innych, a ich wyznawanie w dużym
stopniu jest przejawem konformizmu i dostosowywania się do norm własnej grupy. Stereotypy i uprzedzenia dotyczą
w szczególności grup, na które własna grupa przenosi agresję, lub z którymi pozostaje w konflikcie. Są przejawem i
konsekwencją procesów kategoryzacji, a więc dzielenia ludzi na grupy czy rodzaje.
2. SPOSOBY REDUKCJI STEREOTYPÓW I MINIMALIZACJI ICH WPŁYWU
Istnieje kilka sposobów/koncepcji:
HIPOTEZA KONTAKTU – zakłada, że źródłem stereotypów i uprzedzeń jest niewiedza i brak kontaktu z
grupami obcymi. Aby je zlikwidować należy doprowadzić do wzajemnych kontaktów i poznawania się przez
członków różnych grup, co zaowocuje rozpoznaniem, że nie wszystkie cechy członków grupy obcej są
negatywne i nie wszyscy oni są tacy sami;
7
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
REKATEGORYZACJA – odwołuje się do poznawczych mechanizmów powstawania uprzedzeń. Polega na
inspirowaniu ludzi, by spostrzegli innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako „egzemplarze”
szerszych kategorii, do których należy też spostrzegający podmiot, albo przedstawicieli kategorii
niewywołujących negatywnych skojarzeń;
ŚWIADOMA KONTROLA – powstrzymywanie się od tego, aby uprzedzenia i stereotypy wpłynęły na nasze
sądy i zachowania. Może to jednak wywołać efekt sprężyny, czyli wzrost wpływu stereotypu na
spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek już przestaje się kontrolować.
3. HEURYSTYKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW
Ilość informacji dopływających do naszego umysłu znacznie przekracza możliwości ich dokładnego, analitycznego
przetworzenia. W tej sytuacji nasz umysł ucieka się do heurystyk.
HEURYSTYKI – uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy większości informacji,
na których sąd powinien się opierać. Są to nieświadomie stosowane „drogi na skróty” w przetwarzaniu informacji.
Rodzaje heurystyk:
•
HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI – to ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z
jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. Zwykle prowadzi do formułowania trafnych
ocen ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne pamięciowo. Czasem bywa jednak myląca – nie wszystkie
informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń częstych.
Np. jeśli zapytać ludzi, co jest częstszą przyczyną śmierci w Polsce – zabójstwo czy samobójstwo, znaczna
większość odpowiada, że zabójstwo. Tymczasem jest inaczej. Przyczyną tego w znacznej mierze są mass
media.
Heurystyka dostępności prowadzi do wzrostu wpływu wywieranego na nasze sądy przez zdarzenia łatwo
przypominane (dramatyczne, spektakularne, dominujące w mediach).
U jej podstaw leży subiektywne uczucie łatwości wydobycia informacji.
•
HEURYSTYKA ZAKOTWICZENIA/DOSTOSOWANIA – polega na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową
(liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną (np.
podawaną przez innych, liczbę) a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu i swej wiedzy. Jednak
modyfikacja jest zwykle niewystarczająca i sąd jest przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która
8
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
ogranicza zakres sądu, tak jak kotwica ogranicza zakres ruchu statku. Innymi słowy zakotwiczamy się przy
jakiejś liczbie i nawet jeśli zbieramy dalej informacje, to cały czas oscylujemy wokół tej jednej liczby.
Silny wpływ zakotwiczenia wynika z tego, że powoduje ono selektywne przypominanie własnej wiedzy
zgodnej z zakotwiczeniem.
Heurystyka zakotwiczenia pozwala wyjaśnić wiele zjawisk z zakresu sądów o świecie społecznym, m.in. błąd
fałszywej dostępności – polega on na przecenianiu stopnia rozpowszechnienia naszych własnych poglądów i
zachowań. Wynika to stąd, że cały czas poruszamy się w obrębie grup ludzi podobnych do nas, którzy mają
podobne poglądy do naszych.
•
HEURYSTYKA SYMULACJI – to wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację (wyobrażenie) przebiegu
zdarzeń. Wydarzenia, które łatwo sobie wyobrazić wydają się bardziej prawdopodobne, a takie które trudno
sobie wyobrazić – mniej.
Posługiwanie się tą heurystyką prowadzi często do myślenia kontrfaktycznego – myślenia o tym, co mogłoby
się zdarzyć, choć się nie zdarzyło. To zaś wpływa na nasze oceny i sądy.
Negatywne następstwa niezwykłych (rzadkich, nietypowych) zdarzeń są oceniane jako bardziej negatywne,
gdyż łatwo sobie wyobrazić ich lepszą alternatywę. Natomiast negatywne następstwa zdarzeń, dla których
trudno sobie wyobrazić dobrą alternatywę, są oceniane jako mniej negatywne.
Ludzie angażują się w myślenie kontrfaktyczne ponieważ:
−
w pewnych warunkach myślenie o jeszcze gorszym biegu wydarzeń może nam pomóc w znoszeniu
nieszczęść;
−
myślenie kontrfaktyczne może przygotowywać ludzi do uniknięcia niepomyślnego biegu wydarzeń w
przyszłości
Heurystyka symulacji może prowadzić do tendencyjności sądów. Przykładem jest efekt wyjaśniania – ludzie
oceniają jakieś zdarzenie jako bardziej prawdopodobne, jeżeli zaangażowali się w dogłębne przemyślenie
jego przyczyn. Wyjaśnianie jakiegoś zdarzenia czyni je bardziej prawdopodobnym nie tylko subiektywnie, ale
i obiektywnie, tzn. nasila szansę jego faktycznego wystąpienia.
Efekt wyjaśniania działa również wstecz – wyjaśnianie jakiegoś przeszłego zdarzenia czyni je po fakcie
bardziej prawdopodobnym. Prowadzi to do złudzenia mądrości po fakcie, czyli poczucia „z góry to
wiedziałem”. W rzeczywistości jest to zniekształcenie pamięci.
•
HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI – to ocena przynależności obiektu do kategorii (klasy, rodzaju) na
podstawie jego podobieństwa do typowych egzemplarzy tej kategorii. Kategoryzując ludzi np. do zawodów,
opieramy się na informacji, jak dalece dana osoba wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danego
9
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
zawodu. Pozwala ona szybko zorientować się kto kim jest. Problemem jest to, że kategoryzowanie tylko na
podstawie podobieństwa prowadzi do ignorowania informacji, które nam do tego schematu nie pasują.
4. ZALEŻNOŚĆ SĄDÓW OD KONTEKSTU I EMOCJI
Nasze sądy o innych zależne są od wiedzy, bieżącego kontekstu, w którym są wydawane, jak również od emocji.
Rodzaje kontekstów:
WYRAZISTOŚĆ – obiekty wyraziste to takie, które stanowią figurę na tle innych wskutek tego, że są bardziej
intensywne (np. kolorowe, hałaśliwe), aktywne (poruszają się) albo odróżniające od innych obiektów.
Konsekwencje wyrazistości dla przetwarzania informacji:
−
osoby wyraziste przyciągają uwagę, skutek czego są lepiej pamiętane;
−
są spostrzegane jako wywierające większy wpływ społeczny i bardziej przyczyniające się do
osiąganych przez grupę wyników;
−
są oceniane w bardziej krańcowy sposób;
−
wyrazistość decyduje o kategoryzacji spostrzeganego człowieka.
Wyrazistość nasila spostrzeganie danej osoby jako typowego przedstawiciela schematu (np. jedyna kobieta
w otoczeniu mężczyzn jest widziana jako bardziej kobieca).
KONTRAST I ASYMILACJA:
Efekt asymilacji polega na przesunięciu oceny w kierunku informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst
podwyższa ocenę, albo ujemny kontekst obniża ocenę
Efekt kontrastu polega natomiast na odsunięciu oceny od informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst
obniża ocenę, albo ujemny kontekst podwyższa ocenę.
Wielkość różnicy między obiektem ocenianym a obiektami, które stanowią kontekst, jest wyznacznikiem
włączania-wyłączania:
−
gdy różnica między kontekstem a obiektem ocenianym jest mała to występuje asymilacja;
−
gdy różnica między kontekstem a obiektem ocenianym jest duża to występuje kontrast.
10
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
5. WPŁYW STANÓW EMOCJONALNYCH NA SĄDY
Dobry nastrój ułatwia przychodzenie na myśl pozytywnych treści i podwyższa wiele ocen. Wyjaśniają to 2 zjawiska:
zgodność pamięci z nastrojem – polega na tym, że w dobrym nastroju łatwiej jest zapamiętać, a także
przypomnieć sobie informacje o charakterze dodatnim niż ujemnym, zaś w złym nastroju – odwrotnie;
zależność pamięci od stanu organizmu – polega na tym, że łatwiej siebie przypomnieć zdarzenia w stanie
podobnym do tego, w jakim byliśmy w momencie zapamiętywania tych zdarzeń.
Człowiek często odwołuje się do swoich emocji (np. ja to czuję, on mnie nie lubi), gdy nie posiada o czymś wiedzy.
Nastrój a emocje to nie są pojęcia tożsame!
NASTRÓJ – nie ma wyraźnego źródła i odniesienia – w przeciwieństwie do EMOCJI, które mają wyraźne
zakotwiczenie.
Choć emocje bywają z reguły silniejsze od nastrojów, ich wpływ na nasze sądy jest zwykle mniejszy, bowiem zostaje
ograniczony do treści związanych z konkretną emocją.
Nastrój można traktować jako ogólną informację o relacji jednostki z otoczeniem. Jest czynnikiem decydującym o
tym, jaki charakter będzie miała przetwarzana informacja: pobieżny i heurystyczny, czy głęboki i dokładny.
11
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
12
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
I.
ATRYBUCJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE ZACHOWANIA
•
KLASYCZNE MODELE ATRYBUCJI
TEORIE ATRYBUCJI – próbują opisać i wyjaśnić potoczne interpretacje przyczyn zachowania innych osób (i własnego).
Początkowo teorie te zakładały, że człowiek jest „naukowcem z ulicy”, który zgodnie z pewnymi racjonalnymi
regułami wykorzystuje informacje o różnych aspektach zachowania obserwowanej osoby dla formułowania trafnych
wyjaśnień przyczyn owego zachowania. Założycielem teorii atrybucji był Fritz Heider, który mówił o tym, że każdy z
nas dokonuje takich ocen codziennie. Zakładał, że zachowanie jest konsekwencją sił tkwiących w otoczeniu i
jednostce działającej. Siły te oddziałują na zachowanie addytywnie, tzn. dodają się do siebie. Im większa każda z tych
sił, tym bardziej rośnie szansa na pojawienie się zachowania.
O sile osobistej decydują 2 czynniki:
•
zdolności;
•
usiłowanie.
Działają one na zasadzie przemnażania się. Musi zaistnieć niezerowe natężenie zarówno zdolności, jak i usiłowania,
by mogła zaistnieć choćby minimalna siła osobista skłaniająca do działania. Można to zapisać za pomocą równania:
Działanie = f (siły zewnętrzne + zdolności x usiłowanie)
Innym ważnym pojęciem jest możność - pojęcie odnoszące się do relacji pomiędzy zdolnościami a wielkością sił
zewnętrznych. Spostrzegana u działającej osoby możność jest tym większa, im bardziej zdolności osoby górują nad
nieprzyjaznymi siłami zewnętrznymi. Przy użyciu tej kategorii działanie jest spostrzegane jako efekt przemnażających
się czynników możności i usiłowania i można to zapisać następująco:
Działanie = f (możność x usiłowanie)
Odpowiedzialność osobista za działanie jest przypisywana wówczas, gdy przy choćby minimalnej możności wystąpi
usiłowanie, które ma 2 aspekty:
•
intencję – poza kontrolą, trzeba chcieć danego działania;
•
wysiłek – kontrolowana, trzeba starać się je realizować.
Atrybucja wpływa na oczekiwania co do przyszłości, przeżywane emocje i poziom wykonania. Oczekiwania te
uzależnione są przede wszystkim od stałości atrybucji. Stałość atrybucji nasila też reakcja emocjonalna.
13
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Do rozważań tych nawiązuje teoria wniosków korespondentnych (Jonesa i Davis) - dotyczy ona wnioskowania o
dyspozycyjnych cechach człowieka na podstawie jego działania. Wyjaśnianie ludzkiego zachowania to w tym ujęciu
poszukiwanie korespondencji pomiędzy działaniem, intencją a predyspozycjami.
•
DEFORMACJE PROCESU ATRYBUCJI
Podstawowe rodzaje deformacji procesu atrybucji:
•
podstawowy błąd atrybucji – polega na skłonności do przypisywania cudzych zachowań czynnikom
wewnętrznym, przy niedocenieniu roli sytuacyjnych wyznaczników tych zachowań; jest to najczęściej
spotykana deformacja;
•
różnica perspektywy aktor-obserwator czyli asymetria atrybucji aktora i obserwatora – podczas gdy cudze
zachowania wyjaśniamy raczej czynnikami wewnętrznymi, zachowania własne wyjaśniamy raczej czynnikami
zewnętrznymi;
•
egotyzm atrybucyjny – tendencja do wyjaśniania własnych zachowań w pochlebny dla siebie sposób. W
szczególności własne sukcesy są wyjaśniane czynnikami wewnętrznymi, zaś porażki – zewnętrznymi;
•
egocentryzm atrybucyjny – polega na przecenianiu własnego wkładu w jakiś wynik osiągany wspólnie z
innymi osobami.
Zasada pomniejszania i powiększania – atrybucje często są dokonywane na podstawie jednego zachowania.
Czynimy tak, bo rządzą tu 2 reguły:
•
pomniejszanie – obserwator pomniejsza rolę danej
przyczyny zachowania, jeśli w tej samej sytuacji działają
jeszcze inne możliwe przyczyny tego samego zachowania.
Pomniejszamy gdy pojawia się wiele czynników
ułatwiających zachowanie;
•
powiększanie – reguła ta odnosi się do tych sytuacji, kiedy
pojawiają się czynniki utrudniające zachowanie.
Obserwator powiększa rolę danej przyczyny zachowania,
14
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
jeśli w tej samej sytuacji działają czynniki hamujące
zachowanie.
•
PROCESUALNE MODELE ATRYBUCJI
Inne modele atrybucji:
−
dwuetapowy model atrybucji Yaacova Trope – zakłada, że proces atrybucji przebiega w dwóch
etapach:
o identyfikacja – odpowiedź na pytanie, co robi aktor. Na tym etapie obserwator identyfikuje sens
zachowania aktora na podstawie jego:
4. obserwowalnych działań;
5. sytuacji, w których mają one miejsce;
6. wszelkiej wstępnej wiedzy, jaką obserwator dysponuje;
o wnioskowanie – odpowiedź na pytanie dlaczego aktor to robi. Wnioskowanie o przyczynach
zachowania jest prowadzone na podstawie:
1. zidentyfikowanego sensu tego zachowania;
2. sytuacyjnych czynników ułatwiających i utrudniających to zachowanie;
3. wszelkiej wstępnej wiedzy obserwatora.
−
trzyetapowy model atrybucji Daniela Gilberta - zakłada, że proces atrybucji przebiega w trzech
etapach:
−
identyfikacja;
−
automatyczny wniosek o cesze;
−
kontrolowana poprawka na sytuację.
II.
ASOCJACJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE WIEDZY
15
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
Te dwa etapy składają się na wnioskowanie
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Spostrzegając innych zwykle wychodzimy poza dostępny nam zakres informacji o tej osobie, skądś więc te informacje
czerpiemy.
1. UKRYTE TEORIE OSOBOWOŚCI
Poszczególne cechy są w naszym umyśle zorganizowane na zasadzie związków asocjacyjnych. Pewne cechy są
skojarzone z innymi, dzięki czemu na podstawie faktycznie zaobserwowanych cech możemy wnioskować także o
innych, zwykle współwystępujących z nimi, właściwościach poznawanego człowieka. Taką sieć powiązań między
poszczególnymi cechami nazywa się ukrytą teorią osobowości (UTO, gdzie słowo „ukryta” oznacza tyle co bezwiedna
czy nieświadoma). Badania nad UTO zapoczątkował Solomon Ash podając swoim badanym zbiory cech
charakteryzujące osoby spostrzegane i prosząc o wskazanie, jakie inne jeszcze występują u tych osób.
2. ZACHOWANIA, CECHY I STEREOTYPY
Spostrzegając innego człowieka, mamy do czynienia z różnymi informacjami, zarówno:
•
kategorialnymi – o rozmaitych rodzajach ludzi (np. dane zawarte w stereotypach);
•
indywidualnymi – wygląd, zachowania, cechy.
MODEL RÓWNOLEGŁEGO PRZETWARZANIA DANYCH O KATEGORIACH, CECHACH I ZACHOWANIACH (Ziva Kunda i
Paul Thagard) wyjaśnia w jaki sposób scalamy te informacje w całość i tworzymy spostrzeżenie. Model ten zakłada,
że wszystkie te rodzaje informacji: kategorie, cechy, zachowania – wpływają łącznie na spostrzeganie, precyzując
nawzajem swoje znaczenia.
Prawidłowości potwierdzone w codziennych zachowaniach:
−
stereotypy wpływają na interpretacje znaczenia zaobserwowanych zachowań; stereotyp aktywizuje
pewne cechy, które będziemy przypisywać drugiej osobie;
−
stereotypy wpływają na interpretacje znaczenia cech – w jednej sytuacji dana cecha może być
pożądana, w innej nie;
16
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
−
zindywidualizowana informacja o osobie spostrzeganej wpływa na rodzaj podschematu używanego
w trakcie spostrzegania; wiele stereotypów ma różne „wersje równoległe”, czyli podstereotypy (np.
podstereotyp kobiety)
−
stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób pod nieobecność informacji
zindywidualizowanych, zaś słabo lub wcale nie wpływają na spostrzeżenia w obecności takich
jednoznacznych interpretacji;
−
stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób, jeśli zindywidualizowana informacja na ich
temat jest wieloznaczna.
III.
OCENIANIE OSÓB
Ocenianie osób jest nieodłączne od ich spostrzegania. Niemal każda informacja o otoczeniu społecznym ma
znaczenie ewalutywne, czyli pozwala zorientować się w pozytywnej lub negatywnej wartości napotykanych ludzi i
zdarzeń z punktu widzenia osoby spostrzegającej.
6. MODELE FORMUŁOWANIA OCEN
ILOŚCIOWE MODELE INTEGRACJI OCEN – zakładają, że nasz ogólny stosunek do człowieka jest rezultatem jakiegoś
procesu integracji (scalania) cząstkowych ocen. Wyróżniamy następujące zasady integracji ocen:
•
sumowanie – integrowanie ocen cząstkowych w ocenę globalną;
•
uśrednianie – ocena globalna jest wynikiem uśredniania ocen cząstkowych;
•
ważone uśrednianie – ocena globalna jest wynikiem uśrednienia ocen cząstkowych pomnożonych
przez ich wagę. Waga oceny cząstkowej wyraża jej ważność, czyli wielkość wpływu na ocenę globalną
w porównaniu z innymi, współwystępującymi informacjami. Ważone uśrednianie pozwala
uwzględnić efekty kolejności otrzymywanych informacji przez przypisanie stosunkowo większej wagi
informacjom początkowym.
Etapy kolejności otrzymywania informacji (np. o osobie):
17
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
efekt pierwszeństwa – informacje uzyskane jako pierwsze wywierają silniejszy wpływ na ocenę
globalną niż informacje uzyskane w dalszej kolejności. Efekt pierwszeństwa można wyjaśnić na 3
sposoby:
•
hipoteza spadku wagi – w miarę otrzymywania informacji o tym samym człowieku nasza uwaga słabnie, w
związku z czym kolejne dane wywierają coraz słabszy wpływ na ocenę;
•
hipoteza dyskredytowania informacji sprzecznych z już posiadanymi – zakłada, że ludzie aktywnie unikają
sprzeczności w obrębie wyznawanych przekonań na temat tego samego obiektu i odrzucają nowe informacje
sprzeczne z tymi, w które już uwierzyli;
•
hipoteza ukierunkowanego rozwijania naszego sądu o innym człowieku – informacje uzyskane jako
pierwsze dostarczają kontekstu interpretacyjnego dla danych uzyskanych w dalszej kolejności;
efekt świeżości – silniejsze oddziaływanie informacji odebranych jako ostatnie z kolei.
ASYMETRIE EWALUTYWNE I TREŚĆ INFORMACJI czyli ASYMETRIA POZYTYWNO-NEGATYWNA – niejednakowe
traktowanie przez ludzi danych pozytywnych i negatywnych. Asymetria ma 2 różne efekty:
•
inklinacja pozytywna – skłonność do formułowania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen innych ludzi,
siebie samego, obiektów społecznych i świata w ogólności;
•
inklinacja negatywna (efekt negatywności) – polega na silniejszym uzależnieniu ocen globalnych od
negatywnej niż pozytywnej informacji, na podstawie których jest ona formułowana Efekt negatywności może
się objawiać w informacji o:
moralności – w dziedzinie moralności informacje o zachowaniach pozytywnych są mniej
diagnostyczne dla odpowiadających im cech osobowości niż zachowania negatywne. Większość ludzi
zachowuje się przeważnie uczciwie, życzliwie i przyzwoicie;
sprawności – w dziedzinie sprawności zachowania negatywne są mało diagnostyczne dla cech, zaś
silnie diagnostyczne są zachowania pozytywne (asertywność, inteligencja).
TENDENCYJNE SPRAWDZANIE HIPOTEZ – podejście to zakłada, że punktem wyjścia procesu oceniania jest zwykle
jakaś mniej lub bardziej nieświadoma hipoteza co do tego, jaka okaże się formułowana ocena. Każdy formułuje
hipotezy na temat drugiej osoby, a później te hipotezy testuje i stara się je udowodnić. Dzieje się tak przez skłonność
do bagatelizowania informacji, które mogłyby tę hipotezę obalić.
18
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY
3. WIEDZA I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Jak skonstruowana jest wiedza i sądy o świecie społecznym?
oraz
4. SPOSTRZEGANIE OSÓB
Hipotezy wywołują zjawisko samospełniającej się przepowiedni/prognozy. Jego istota to postawienie pewnej
błędnej hipotezy na temat natury jakiejś sytuacji czy człowieka, która to hipoteza inicjuje sekwencję zdarzeń,
doprowadzających do pojawienia się rzeczywistych dowodów jej trafności. Innymi słowy hipotezy prowadzą do
produkowana potwierdzających je danych, pomimo początkowej fałszywości owych hipotez.
TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO Leona Festingera (1957) – opiera się na założeniu, że ludzie dążą do zgodności
między różnymi przekonaniami o tej samej sprawie i spójności między swoimi poglądami a postępowaniem. Jeśli
wskutek odebrania nowej informacji, w sposobie myślenia lub własnego postępowania pojawi się psychologiczna
sprzeczność, rodzi to dysonans („kac moralny”).
Schematyczna prezentacja teorii dysonansu poznawczego:
•
niezgodność przekonań – psychologiczna sprzeczność ważnych przekonań, która pojawia się wskutek:
1. odbiór informacji lub myślenia;
2. zachowanie sprzeczne z postawą;
3. podjęcie decyzji;
•
dysonans poznawczy – nieprzyjemny stan emocjonalny o własnościach popędu, który wywołuje:
−
ogólna mobilizacja organizmu;
−
motywacja do jego usuwania/redukcji;
−
motywacja do jego antycypacyjnego unikania;
•
reakcja usuwająca dysonans:
o zmiana postaw i opinii;
o uzasadnianie zachowania sprzecznego z postawą;
o zamrożenie decyzji.
19
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – WYKŁADY