plik

Geologia historyczna jest nauką o powstaniu i ewolucji skorupy ziemskiej

oraz świata organicznego w przeszłości geologicznej. Jej zadaniem jest poznawanie
dziejów Ziemi na podstawie badania skał oraz występujących w nich szczątków
roślin i zwierząt, a także śladów ich działalności życiowej (ryc. 1). Badaniem
wieku i następstwa wiekowego skał oraz ich występowaniem w czasie i przestrzeni
zajmuje się dział geologii historycznej, zwany stratygrafią. Rekonstrukcją geografii
powierzchni Ziemi w różnych okresach przeszłości geologicznej, a szczególnie
rozmieszczeniem lądów i mórz, rzek, jezior, bagien, pustyń, gór, zajmuje się inny
dział geologii historycznej, zwany paleogeografią. Odtwarzaniem klimatów
w dziejach Ziemi zajmuje się paleoklimatologia, a dawnych środowisk — paleo-
ekologia.

Głównymi metodami stosowanymi w geologii historycznej są:

1. Metody określania względnego wieku skał i procesów geologicznych:

— litologiczne (litostratygraficzne), polegające na badaniu litologicznych cech

skał oraz formacji skalnych, w celu ustalenia ich następstwa czasowego lub
równoczasowości;

— paleontologiczne (biostratygraficzne), stosowane do określania względnego

wieku skał osadowych, a niekiedy i metamorficznych, w których zachowały się
skamieniałości roślin i zwierząt;

— diastroficzne, polegające na badaniu wzajemnych relacji między skałami,

badaniu deformacji warstw i niezgodnego zalegania różnych formacji skalnych
oraz następstwa czasowego tych zjawisk;

— geofizyczne, polegające na porównywaniu wykresów i diagramów uzys-

kiwanych w trakcie badań geofizycznych, odzwierciedlających różnice i podobieństwa
w litologii skał;

Geologia historyczna jako nauka

Ryc. 1. Spirala życia i ewolucji skorupy ziemskiej (wg F. Pressa i R. Sievera, zmienione)

— archeologiczne, stosowane do skał najmłodszych, polegające na wykorzystaniu

wytworów kultury materialnej człowieka w procesie datowania skał.
2. Metody określania bezwzględnego wieku skał i procesów geologicznych:

— izotopowe, oparte na pomiarach zawartości izotopów promieniotwórczych

w minerałach i skałach oraz określanie wieku skał przy znajomości okresu ich
połowicznego rozpadu;

— radiogeniczne, wykorzystujące nieizotopowe efekty rozpadu radioaktywnego

pierwiastków promieniotwórczych zawartych w skałach i minerałach;

— magnetometryczne, wykorzystujące cechy magnetyczne skał nabyte

w różnych epokach geologicznych w ówczesnym ziemskim polu magnetycznym;

— chemiczne i biologiczne, oparte na przemianach chemicznych i zjawiskach

biologicznych, których zmienność jest wyraźnie uzależniona od czasu.

Geologia historyczna jako nauka 14

— syderalne, wykorzystujące zapis zmienności różnych zjawisk przyrodniczych

podczas roku słonecznego;

— sedymentologiczne, wywodzące się z pomiarów tempa sedymentacji osadów

w zbiornikach.

W podziale dziejów Ziemi wyróżnia się jednostki geochronologiczne

i jednostki chronostratygraficzne. Jednostki geochronologiczne operują czasem,
natomiast jednostki chronostratygraficzne — zespołami skał powstałymi w okreś-
lonym czasie (tab. 1).

Tabela 1. Jednostki geochronologiczne i chronostratygraficzne

Jednostki geochronologiczne

Jednostki chronostratygraficzne

Eon

Eonotem

Era

Eratem

Okres

System

Epoka

Oddział

Wiek

Piętro

Doba

Poziom wiekowy

WZGLĘDNY WIEK SKAŁ I PROCESÓW GEOLOGICZNYCH

METODY PALEONTOLOGICZNE

Mają one największe znaczenie wśród metod określania względnego wieku skał

i procesów geologicznych. Wykorzystują zawarte w skałach skamieniałości — za-
chowane w różnej formie szczątki roślin i zwierząt oraz ślady działalności życiowej
organizmów. Skamieniałości powstają w wyniku działania na obumarłe organizmy
fosylizacji, złożonych procesów fizyczno-chemicznych zachodzących w skale.

Aby organizm mógł zachować się w stanie kopalnym, musi zostać szybko

przysypany przez osad. W innym bowiem razie czynniki atmosferyczne i działalność
wód, a także innych organizmów (np. nekrofagów), spowodują bardzo szybki
rozkład organizmu (butwienie, gnicie itp.).

Największe szanse zachowania się w stanie kopalnym mają organizmy

wytwarzające części twarde — szkielet, muszle, skorupki, pancerze, płytki, zęby,
łuski, kości lub inne inkrustowane mineralnie lub organicznie części ciała.

Fosylizacja szkieletu może następować w wyniku:
— krystalizacji, polegającej na przejściu w stan krystaliczny materiału,

z którego zbudowany jest szkielet (np. opalu w chalcedon);

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

— rekrystalizacji, polegającej na zmianie postaci krystalograficzrtej minerału

w szkielecie (np. aragonit przechodzi w kalcyt);

— substytucji, polegającej na zastąpieniu substancji mineralnej szkieletu

minerałem wtórnym (np. kalcytem, dolomitem, krzemionką, apatytem);

— uwęglenia, polegającego na wzbogaceniu w węgiel w warunkach nadmiernej

wilgoci i braku dostępu powietrza.

Tylko w bardzo sprzyjających warunkach mogą zachować się w stanie

kopalnym szkielety nie zmienione w procesie fosylizacji (np. aragonitowe muszle

jurajskich amonitów z Łukowa na Podlasiu) i dlatego tego typu skamieniałości są

bardzo rzadkie.

Szczególną formą zachowania skamieniałości są zatopione w bursztynie

organizmy zwierzęce (głównie owady i pajęczaki) lub roślinne (np. mchy).

W trakcie fosylizacji szkielet może

ulec całkowitemu rozpuszczeniu; w je-
go miejsce może powstać odlew we-
wnętrzny lub zewnętrzny, czyli oś-

rodka albo odcisk (ryc. 2).

Bardzo rzadko zdarza się, aby w sta-

nie kopalnym mógł zachować się cały
niezmieniony organizm. Może to nastąpić
tylko w warunkach beztlenowych, np.
w bagnach, lub wówczas, gdy organizm

znajdzie się w obrębie wiecznej marzłoci
(np. znajdowane na Syberii niemal
kompletne ciała wymarłych już mamu-
tów) czy też w osadach przesyconych
solanką lub bituminami (jak to miało
miejsce w przypadku znaleziska nosoroż-
ca włochatego w Staruni).

Odrębną grupą skamieniałości są

skamieniałości śladowe, zwane też
ichonoskamieniałościami, będące śladami
działalności życiowej organizmów — po-
ruszania się, żerowania, zamieszkiwania.

Największe znaczenie mają jednak

skamieniałości przewodnie, czyli ska-
mieniałości tych rodzajów i gatunków
zwierząt lub roślin, które żyły w krót-
kim odcinku dziejów Ziemi, miały

szerokie rozprzestrzenienie geograficz-
ne, występują powszechnie w skałach
powstałych w różnych warunkach fac-

Ryc. 2. Powstawanie różnych stanów zachowa-

nia skamieniałości (wg U.Radwańskiej). W trakcie

fosylizacji szkielet powoli przykrywany jest osa-

dem (A i B). Może on ulec całkowitemu roz-

puszczeniu, wówczas zachowa się w skale

odcisk powierzchni zewnętrznej szkieletu (C),

odlew wewnętrzny, czyli ośrodka (D) lub odlew

zewnętrzny (E), zwany ośródką urzeźbioną

Geologia historyczna jako nauka 16

jalnych i są łatwe do rozpoznania. Takimi skamieniałościami są np. paleozoiczne

stawonogi, trylobity/ czy też paleozoiczne półstrunowce, graptolity lub mezo-
zoiczne amonity, Dzięki skamieniałościom przewodnim można porównać wiek skał
w odległych od siebie rejonach kuli ziemskiej i dokonywać korelacji stratygraficznej.
Gdy np. w skałach występujących na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej znajdziemy
amonita Parkinsonia i taką samą formę spotkamy w skałach w niektórych częściach
Alp lub w południowej Anglii, to możemy być pewni, że skały, nawet różniące się
znacznie od siebie, ale zawierające tę skamieniałość, powstały w tym samym
okresie geologicznym — w okresie jurajskim. Każdy okres dziejów Ziemi, z wyjątkiem

okresu najstarszego zwanego prekambrem, charakteryzują skamieniałości przewodnie,
dzięki którym można określać względny wiek skał, tzn. stwierdzić, iż jedna skała

jest młodsza od drugiej, starsza lub równowiekowa.

Ustalaniem następstwa wiekowego skał skorupy ziemskiej na podstawie

skamieniałości zajmuje się dział stratygrafii zwany biostratygrafią. Jednostkami
biostratygraficznymi są poziomy i podpoziomy biostratygraficzne. Poziomy są
wyznaczane w różny sposób, istnieje
wiele rodzajów poziomów biostraty-
graficznych, np. poziom zespołowy,
poziom zasięgu gatunku lub poziom
współwystępowania (ryc. 3).

Biostratygrafia umożliwia korelo-

wanie ze sobą profili skał osadowych
(czasem także metamorficznych) z róż-
nych obszarów i wyodrębnienie utwo-
rów powstałych w tym samym czasie
(ryc. 4). Korelacja taka pozwala na
stwierdzenie identyczności oraz różnic
w wykształceniu i miąższości osadów
tego samego wieku, umożliwia stwier-
dzenie luk stratygraficznych (czyli
przerw w profilu stratygraficznym
osadów jakiegoś wieku) wywoła-
nych czynnikami tektonicznymi bądź
erozją.

Dzięki skamieniałościom można

również określić warunki środowisko-
we, jakie panowały na określonym
obszarze w czasie powstawania skał
osadowych, w których one występują,
takie jak: głębokość zbiornika mors-
kiego (np. masowe występowanie ko-
ralowców będzie świadczyło o płytkim

Ryc. 3. Poziom zespołowy (1), poziom zasięgu

gatunku (2), poziom współwystępowania (3),

wyznaczone przez trylobity

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

Ryc. 4. Na podstawie skamieniałości zawartych w skałach osadowych (niekiedy i metamorficz-

nych) można korelować ze sobą profile geologiczne odległych od siebie obszarów (A i B),

pod warunkiem, że wśród skamieniałości obu profili będą znajdować się skamieniałości

przewodnie

zbiorniku morskim), temperatura wód, zasolenie (np. występowanie licznych

kolonii mszywiołów świadczy o podwyższonym zasoleniu wód), zawartość tlenu
itp. Jest to możliwe dlatego, że duże grupy organizmów, które zachowały się
w skałach jako skamieniałości, żyły w ściśle określonych warunkach ekologicznych.

CWICZENIE

Dokonaj korelacji profili przedstawionych na ryc. 5 na podstawie występujących w nich

skamieniałości, przyjmując, że symbole w obu profilach (A i B) oznaczają skamieniałości

przewodnie.

Ryc. 5

Geologia historyczna jako nauka 18

METODY LITOLOGICZNE

Metody te są stosowane przede wszystkim wówczas, gdy w skałach brak jest

skamieniałości przewodnich. Dziedzinę stratygrafii, która zajmuje się porząd-
kowaniem skał skorupy ziemskiej na podstawie głównych cech litologicznych
i ich zmienności, nazywamy litostratygrafią. Jednostkami litostratygraficznymi

są: grupa, formacja, ogniwo, warstwa.

Porównywanie i korelacja litostra-

tygraficzna skał z dwóch obszarów

odbywa się na podstawie identyczności
ich cech litologicznych i następstwa
utworów (ryc. 6). Korelacja litostraty-
graficzna jest stosowana z powodze-
niem tylko na małych obszarach, gdzie

zmienność facjalna jest niewielka. Przy
próbach korelacji profili obszarów
odległych i słabo rozpoznanych moż-
liwość popełnienia błędu znacznie
wzrasta.

Wśród metod litologicznych ustalania względnego wieku skał ważną rolę

odgrywa zasada superpozycji, czyli nadległości warstw, która mówi, że warstwy
leżące wyżej są młodsze od warstw leżących pod nimi. Zasada ta może być
stosowana jedynie na obszarach nie zaburzonych lub słabo zaburzonych tektonicznie.
Na obszarach o budowie płaszczowinowej zdarza się bowiem często, że warstwy
leżą w pozycji odwróconej.

W metodach litologicznych uwzględnia się również kryteria geochemiczne,

sedymentologiczne, petrograficzne i mineralogiczne.

W ostatnich latach w datowaniu względnego wieku skał, przede wszystkim okru-

chowych, szczególnie chętnie stosuje się analizę sekwencji transgresywnych i regre-
sywnych kompleksów skalnych, a datowanie na tej podstawie zjawisk i procesów nosi
nazwę stratygrafii sekwencyjnej. Sekwencje to zespoły osadów morskich, osadzonych
na lądach podczas eustatycznego podniesienia się poziomu oceanu światowego.

METODY DIASTROFICZNE

Są one stosowane przede wszystkim do odtworzenia następstwa procesów

geologicznych. Jeśli np. na zrównanej powierzchni sfałdowanych skał leżą skały
nie sfałdowane (ryc. 7), to z pewnością są one młodsze od skał sfałdowanych. Gdy
serie skalne przecina żyła skał magmowych, to jest ona młodsza od skał, które
przecina. Uskok, który przecina określone warstwy jest młodszy od tych warstw
itd. Stosując te kryteria można odtworzyć chronologię, czyli następstwo wiekowe
zdarzeń geologicznych na większym obszarze.

A B

Ryc. 6. Przykład korelacji litostratygraficznej

dwóch profili (A i B). Cyfry oznaczają kolejność

powstawania warstw. Luka stratygraficzna w pro-

filu B obejmuje czas, w którym powstawały

warstwy 3 i 4 w profilu A

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

METODY GEOFIZYCZNE

Metody geofizyczne (m.in. karotażowe, sejsmiczne, jądrowe, izotopowe) są

stosowane przede wszystkim do korelacji skał w otworach wiertniczych. U podstaw
tych metod leży fakt, iż ta sama skała w różnych obszarach ma zbliżone cechy
fizyczne (np. szybkość rozchodzenia się fal sejsmicznych, przewodnictwo elektryczne,
intensywność promieniowania gamma itd.), co znajduje wyraz na odpowiednich
wykresach geofizycznych. Wykresy te porównuje się ze sobą (ryc. 9) i na
podstawie ich interpretacji określa się budowę geologiczną badanego obszaru.

Ryc. 9. Przykład wykorzystania badań geofizycznych do interpretacji struktury geologicznej

przypowierzchniowych warstw skorupy ziemskiej; u góry — profile geofizyczne, u dołu

— interpretacja geologiczna profili

METODY ARCHEOLOGICZNE

Mają one bardzo ograniczone znaczenie i mogą być stosowane tylko tam,

gdzie w bardzo młodych osadach (wieku późnoplejstoceńskiego i holoceńskiego)
znajdujemy ślady kultury materialnej człowieka (narzędzia kamienne, malowidła
naskalne, fragmenty ceramiki i in.).

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

METODY IZOTOPOWE

Wśród metod oznaczania bezwzględnego wieku skał mają one największe

znaczenie. Ich podstawą jest zjawisko naturalnego rozpadu izotopów promienio-
twórczych niektórych pierwiastków. Proces ten przebiega ze stałą prędkością,
niezależną w zasadzie od temperatury i ciśnienia. Jednym z produktów rozpadu

jest izotop trwały, niepromieniotwórczy.

Tempo rozpadu pierwiastków promieniotwórczych określa się czasem

połowicznego rozpadu, tzn. czasem, w którym rozpadowi ulegnie połowa całkowitej
ilości pierwiastka promieniotwórczego (ryc. 10). Okres ten jest stały, ale różny dla
różnych izotopów, np. dla:

235

U — 704 min lat,

236

U — 4,47 mld lat,

Rb — 48,8

mld lat,

K — 1,3 mld lat,

C — 5730 lat.

Ważniejszymi metodami promieniotwórczymi są metody: rubidowo-strontowa,

samarowo-neodymowa, potasowo-argonowa, uranowo-ołowiowa. Pierwszy człon
nazwyjkażdej z metod stanowi izotop promieniotwórczy, a drugi — niepromienio-
twórczy produkt rozpadu.

Znając obecny stosunek ilościowy izotopu promieniotwórczego do produktu

jego rozpadu w skale i znając okres połowicznego rozpadu promieniotwórczego

można określić czas rozpoczęcia się tego procesu, który najczęściej pokrywa się
z wiekiem skały czy minerału, w którym pierwiastki te występują, lub z wiekiem
procesu geologicznego (ryc. 10).

Za pomocą tych metod określono wiek różnych skał i stwierdzono, że

najstarsze skały na Ziemi liczą około 4 mld lat i występują na tarczy kanadyjskiej
w Ameryce Północnej oraz na Ziemi Enderby na Antarktydzie. Jeszcze starsze

(ok. 4,26-4,16 mld lat) są nieliczne cyrkony znalezione w kwarcytach na kontynencie
australijskim. Metody te pozwalają też określać wiek granic geologicznych eonów,
er i okresów geologicznych.

Równie ważną metodą izotopową określania wieku bezwzględnego, choć

tylko dla osadów czwartorzędowych, jest metoda radiowęglowa. W metodzie tej
wykorzystuje się fakt, że stosunek węgla

C do

C w atmosferze ziemskiej jest

stały i identyczny jest stosunek tych izotopów w organizmach żywych. Z chwilą
śmierci organizmu (zarówno rośliny, jak i zwierzęcia) ilość zawartego w nim
węgla

C systematycznie się zmniejsza na korzyść węgla

C (ryc. 11). Wiarygodne

wyniki uzyskuje się dla osadów o wieku do 25 tys. lat.

METODY MAGNETOMETRYCZNE

Badania cech magnetycznych skał dna oceanicznego pozwoliły na stworzenie

tabeli magnetostratygraficznej, w której skałom powodującym istnienie odpowiedniej
pasowej anomalii magnetycznej przypisano określony wiek, wyrażony w jednostkach
bezwzględnych. Badania cech magnetycznych skał kontynentów pozwoliły na

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

METODY RADIOGENICZNE

Nieizotopowym efektem rozpadu promieniotwórczego pierwiastków są defekty

sieci krystalicznych minerałów, a także różne zjawiska związane z istnieniem czy
zanikiem powstałych defektów. Efekty te wykorzystują metody radiogeniczne,
z których najważniejsze są:

— metoda trackowa (metoda śladów spontanicznego rozpadu atomów uranu).

W wyniku działania energii powstającej przy rozszczepianiu jąder uranu powstają
defekty sieci krystalicznej minerałów, zwane trackami, które mają charakter
kanalików długości kilkunastu mikrometrów. Obserwowana liczba tracków na

jednostkę powierzchni minerału jest funkcją jego wieku;

— metoda termoluminescencji, wykorzystująca zdolność minerałów do

magazynowania energii działającego na nie promieniowania jonizującego izotopów
promieniotwórczych, a także promieniowania kosmicznego.

METODY CHEMICZNE I BIOLOGICZNE

Wśród metod tych na uwagę zasługuje lichenometria, w której podstawą

datowania jest zjawisko regularnego przyrostu plech niektórych porostów. Ma ona
znaczenie w datowaniu form terenu oraz różnych zjawisk geologicznych
występujących w tundrze i wysoko w górach. Za jej pomocą określono wiek
młodych moren czołowych, a tym samym tempo topnienia lodowców w ciągu
ostatnich kilku tysięcy lat.

METODY SYDERALNE

W metodach syderalnych, za pomocą których określa się wiek do kilkunastu

tysięcy lat, największe znaczenie mają:

— warwochronologia, zwana też od nazwiska jej twórcy metodą de Geera,

oparta na badaniach iłów warwowych. De Geer stwierdził, że warwa składająca
się z ciemniejszej warstewki ilastej i jaśniejszej warstewki mułowo-piaszczystej
osadzała się w ciągu jednego roku na dnie jeziora zastoiskowego, znajdującego się
w sąsiedztwie lodowca, odpowiednio w okresie zimowym i letnim. Grubość
warwy była uzależniona od szybkości topnienia lodowca, z którego materiał był
dostarczany do jeziora. Gdy lądolód wycofywał się, wówczas powstawała bardzo
gruba warstwa osadów, zarówno w starszych zastoiskach, jak i zbiornikach nowo
utworzonych. Badając kolejne zbiorniki od najstarszych do najmłodszych i korelując
ze sobą ich osady na podstawie grubych warw oraz licząc poszczególne warwy
można obliczyć, ile lat trwało wycofywanie się lodowca z danego obszaru. W ten

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych

sposób obliczono np., że wycofywanie się lądolodu z południowej i środkowej

Szwecji trwało około 3 tys. lat.

— dendrochronologia, oparta na obliczaniu liczby rocznych słojów przyros-

towych drzew.

METODY SEDYMENTOLOGICZNE

Metody sedymentologiczne pozwalają na określenie, na ogół tylko szacunkowe,

czasu tworzenia się osadów. Chcąc określić, w jakim czasie powstawał dany
zespół osadów, można się odnieść do współczesnego tempa sedymentacji. Szybkość
sedymentacji iłów w Bałtyku została oszacowana (przez O. Pratjego) na 2-3 cm
w ciągu 100 lat. W morzach otwartych, oddalonych od wybrzeża, szybkość ta
maleje do ułamka centymetra na 100 lat. Według R. Sondera, w zależności od
warunków fizycznogeograficznych, warstwa różnych osadów o grubości 1 m powstaje
w innym czasie:

— wapienie, dolomity, sole, skały krzemionkowe: 2000-500000 lat;
— iły, margle: 800-6000 lat;
— piaskowce: 400-2000 lat.

Współczesne tempo sedymentacji w otwartym oceanie rzadko przekracza

1 mm na 100 lat.

Znając współczesne tempo sedymentacji osadów różnego typu i ich miąższość

można obliczyć, w jakim czasie osady te powstawały. Należy przy tym uwzględnić
fakt, iż pod wpływem kompakcji miąższość warstwy osadowej zmniejsza się. Do
uzyskanych wyników trzeba jednak podchodzić z dużym krytycyzmem.

PYTANIA KONTROLNE

1. Czym zajmuje się geologia historyczna?

2. Jaka jest różnica miedzy paleontologiczną a izotopową metodą oznaczania wieku

skał i procesów geologicznych?

3. Jakie znasz procesy prowadzące do fosylizacji?
4. Co to jest skamieniałość przewodnia i jakie ma znaczenie dla biostratygrafii?
5. Jakie znasz izotopowe metody określania wieku skał?
6. Jakie są zasadnicze różnice między biostratygrafią a litostratygrafią?
7. Jakich metod użyjemy do ustalania wieku wapieni, radiolarytów, granitów?
8. Określ warunki, jakie musi spełniać warstwa osadów, aby można było określić jej

wiek metodą radiowęgla.

Geologia historyczna jako nauka 26

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

W. A. Berggeren, J.A. van Couvering (red): Catastrophes and Earth History. The New Uniformitarism.

Princeton University Press, Princeton 1984.

R.K. Borówka: Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. III. Ewolucja Ziemi. Wyd. Kurpisz., Poznań 1996.

P. Czubią, W. Mizerski, A. Swierczewska-Gładysz: Przewodnik do ćwiczeń z geologii. Wyd. Nauk.

PWN, Warszawa 2004.

D.L. Eicher: Czas geologiczny. PWN, 1979.

S.J. Gould: Dzieje życia na Ziemi. Wyd. Świat Książki, Warszawa 1998.
P. Krzywiec: Stratygrafia sekwencyjna. Przegl. Geol., vol. 41 nr 10, Warszawa 1993.

L.F. Laporte: Kopalne środowiska sedymentacji. PWN, 1978.

H.L. Levin: The Earth Through Time. Saunders College Publishing, 1996.

J. Lis, H. Sylwestrzak: Wiek skał i minerałów. Ossolineum 1978.

H. Makowski (red.): Geologia historyczna. Wyd. Geol., Warszawa 1972.

C. Marshak: Earth. Portrait of a Planet. W.W. Norton & Co, New York-London 2001.

W. Mizerski: Geologia historyczna, Wyd. Geol., Warszawa 1992

W. Mizerski: Na tropach zaginionego świata. Wyd. Fortis, Kraków 1994.
S. Orłowski (red.): Przewodnik do ćwiczeń z geologii historycznej. Wyd. Geol., Warszawa 1986.

S. Orłowski, M. Szulczewski: Geologia historyczna, cz. I. Wyd. Geol., Warszawa 1990.
W.M. Podobina, C.A. Rodygin: Istoriczeskaja gieołogija. Izd. Naucz.-Techn. Liter., Tomsk 2000.

SJ. Porębski: Podstawy stratygrafii sekwencji w sukcesjach klastycznych. Przegl. Geol., vol. 44, nr 10,

Warszawa 1996.

M. Ryszkiewicz: Ziemia i życie. Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.

M. Ryszkiewicz: Ewolucja. Od Wielkiego Wybuchu do Homo sapiens. Wyd. Prószyński i S-ka,

Warszawa 2000.

R. Southwood: Historia życia od początku do dzisiaj i dalej... Wyd. Świat Książki, Warszawa 2004.

S.M. Stanley: Historia Ziemi. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002.
www.historia-naturalna.gda.pl
www.pgi.gov.pl

Bezwzględny wiek skał i procesów geologicznych