Przestrzeń społeczna i miejska

Główne orientacje

Przestrzeń jest to (wg B. Jałowieckiego):

• Idea abstrakcyjna
• Cecha fizyczna
• Środowisko naturalne
• Wytwór człowieka, środowisko kulturowo-społeczne
• Układ relacji interpersonalnych w ramach stosunków społecznych
• Przestrzeń indywidualna jednostki wyznaczająca interakcje z innymi

Przestrzeń społeczna jako przedmiot socjologii miasta i zbiorowości miejskiej
obejmuje trzy główne orientacje:

1) Ekologiczno-strukturalne ujęcie przestrzeni miejskiej

•

Struktura społeczna (układ pozycjo-roli) jest rozmieszczona w przestrzeni
fizycznej

•

Przestrzeń jako zmienna niezależna lub zależna wobec struktury
społecznej: dialektyczny związek pomiędzy strukturą społeczną i
przestrzenią

•

Miejsce w przestrzeni odpowiada pozycji w społeczeństwie

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Przestrzeń społeczna i miejska

Główne orientacje

2) Strukturalno-integracyjne ujęcie przestrzeni

• Metaforyka przestrzeni społecznej jako wyraz całego systemu dystansów w

relacjach społecznych:

• Element w procesie integracji i nieprzestrzennych układów zależności
• Przestrzeń o właściwościach geograficznych, terytorialnych
• Płynne przejście z przestrzeni fizycznej, geograficznej do przestrzeni

wyobrażeniowej: czas i przestrzeń jako konstytutywne składniki i
wymiary życia zbiorowego człowieka

3) Strukturalno-syntetyczne ujęcie przestrzeni

• Paul-Henry Chombart de Lauwe, Paris et l’agglomération parisienne, 1952
• Przestrzeń społeczna jest „wielopłaszczyznową kompozycją elementów

zaczerpniętych z innych przestrzeni, mających określone społeczne
znaczenie” (Majer 2010: 51), jak np. przestrzeń topograficzna, biologiczna,
ekonomiczna, demograficzna, kulturowa, czasowa

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Przestrzeń jako aktywny czynnik życia społecznego

•

Przestrzeń społeczna jako płaszczyzna interakcji:

•

Fizyczna i symboliczna

•

Rzeczywista i potencjalna

•

Interpretacje przestrzeni w zależności od grup i warstw społecznych

•

Przestrzeń jako konfiguracja znaków i jako płaszczyzna komunikowania
społecznego

•

System zachowań przestrzennych jako współzależność:

1. Systemu morfologicznego, tj. struktury przestrzeni i struktury

społecznej

2. Systemu instytucjonalnego, organizacyjnego
3. Systemu semiotycznego wynikającego ze znaków zawartych w

przestrzeni i determinujących zachowania społeczne

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Przestrzeń jako wyraz rzeczywistości społecznej

Bohdan Jałowiecki / Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w
perspektywie socjologicznej, 2006

Cztery ujęcia przestrzeni jako:

1) Czysta forma pozbawiona ideologii i interpretacji
2) Wytwór człowieka: obiektywizacja tego, co społeczne, kulturowe, duchowe
3) Narzędzie, środowisko i zapośredniczenie
4) Przedmiot, zbiór rzeczy i towarów

Przestrzeń jako wymiar rzeczywistości społecznej i jej właściwości w zależności od:

•

Usytuowania i dostępności

•

Symbolicznego postrzegania

•

Percepcji i waloryzacji

•

Przyswajania: pedagogika przestrzeni obejmująca poznanie, klasyfikowanie i
ocenę

•

Celowego wytwarzania przestrzeni jako fundamentu ładu społecznego

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Przestrzeń jako wyraz rzeczywistości społecznej

Przestrzeń jako wytwarzana społecznie:

• Płaszczyzna wzajemnych relacji władzy, własności i wymiany
• Obszar aktywności, działalności, zachowań człowieka

Przestrzeń społeczna jako:

• Abstrakt bez materialnego odpowiednika i bez jednoznacznej lokalizacji
• Tożsama z terytorium zamieszkania i wytwarzającą ją społecznością
• Kształtowana przez człowieka i zarazem kształtująca życie społeczne

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Klasyczne koncepcje przestrzeni

Émile Durkheim (1858-1917)

•

Kolektywne znaczenie przestrzeni jako „wspólną dla określonej społeczności

kategorię rozumową i konstrukcję intelektualną, będącą wypadkową

indywidualnych kategoryzacji i, podobnie jak czas, związaną ze społecznością

wspólnym układem odniesienia” (Majer 2010: 45)

•

Kategorie społeczne jako relatywne wynikają ze zmian zachodzących w

społeczeństwie oraz pełnią funkcję integracyjną w systemie wiedzy danej

społeczności

•

„Natomiast przestrzeń narzuca się świadomości jednostek jako coś koniecznego,

uniwersalnego i zewnętrznego. Odbijają się w niej najbardziej ogólne cechy

społeczeństwa” (Majer 2010: 45)

•

Durkheim wyróżnia w tym kontekście dwa elementy stanowiące o rytmie życia

społeczeństwa:

– Czas jednostkowy, indywidulany i czas społeczny w formie kalendarza jako

punkt odniesienia i orientacji w życiu społecznym z funkcją regulowania

aktywności społecznej

– Przestrzeń z funkcją koordynacji doświadczenia zmysłowego z jakościowym

zróżnicowaniem przestrzeni i jej podziału na części i kierunki w ten sposób,

że „każdej ze stref przestrzeni przypisane są pewne wartości; w ten sposób

organizacja przestrzeni odwzorowuje organizację społeczną” (Majer 2010:

45)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Klasyczne koncepcje przestrzeni

Émile Durkheim (1858-1917)

•

Konstytucja społeczeństwa oparta jest na wyobrażeniach zbiorowych:

1. Czasu
2. Przestrzeni
3. Wartości, ideałów, wierzeń i symboli

• Proces uspołecznienia (socjalizacji) jest to interioryzacja tych zewnętrznych,

obiektywnych wyobrażeń przez jednostkę

„Wyobrażenia zbiorowe są obiektywną manifestacją świadomego oraz nieświadomego

życia zbiorowego. Mają zatem nie tylko społeczne pochodzenie, lecz także wyrażają

to, co społeczne – także dlatego, że powielają najogólniejsze cechy społeczeństwa i

są przez nie narzucane” (Majer 2010: 46)

Zdaniem Durkheim’a „(…) wyobrażenie przestrzeni polega przede wszystkim na

podstawowej koordynacji danych doświadczenia zmysłowego (…)” (Durkheim,

Elementarne formy życia religijnego, 1990: 10), tzn. przestrzenne rozmieszczenie

rzeczy oznacza ich różnicujące rozmieszczenie (kierunki): przestrzeń i czas jako

takie, niezróżnicowane przez człowieka nie istnieją.

Przestrzeń i czas są uwarunkowane przez wyobrażenia, tj. zdeterminowane

cywilizacyjnie (kulturowo) i społecznie jako pochodne danej cywilizacji-kultury i

społeczeństwa

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Klasyczne koncepcje przestrzeni

E. Durkheim: Elementarne formy życia religijnego

• Upodobnienie wyobrażeń przestrzeni przez technikę, tj. techniczne

możliwości zmniejszenia fizycznych dystansów, wskazuje na ich

społeczne źródło

• Społeczne wyobrażenia przestrzeni jako odzwierciedlenie wzorów

organizacji społecznej:

– Postrzeganie świata zależy od doświadczenia indywidualnego
– Aktywne postrzeganie świata poprzez wytwarzanie własnych

konstruktów wynikających z indywidualnego zbioru doświadczeń

• Kultura: płaszczyzna / przestrzeń jako spotkanie i zarazem synteza

doświadczeń indywidualnych, co umożliwia ustalenie rozpoznawalnych i

komunikatywnych wspólnych wartości, które ze swej strony wyznaczają

ramy zachowań indywidualnych i społecznych

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)

Socjologia przestrzeni, 1903 (pol. 2008); Über die räumliche Projektionen sozialer Formen, [w:]

Soziologie, 1908 [O przestrzennych wymiarach form społecznych, [w:] Socjologia, 2005]

•

Przestrzenne sposoby i formy współdziałania społecznego:

– Przestrzeń nabiera znaczenia społecznego
– Unikalny charakter poszczególnych przestrzeni
– Sposoby fragmentaryzacji przestrzeni adekwatnie do odmian działalności

człowieka

– Sposoby lokalizacji współdziałań społecznych w przestrzeni
– Sposoby określenia dystansu fizycznego i emocjonalnego, przede wszystkim w

przypadku zbiorowości miejskiej

– Proces zmian form przestrzennych jako podstawa rozróżnienia na ‚swoich’ i

‚obcych’

•

Przestrzeń jako dynamiczny aspekt organizacji społeczeństwa:

1. Przestrzeń jako jedna z głównych form realizacji życia społecznego
2. Przestrzeń jako płaszczyzna interakcji społecznych
3. Rozróżnienie na przestrzeń: fizyczną, społeczną i psychologiczną

(emocjonalną)

• Socjologia przestrzeni jako geometria społeczna: głównym zadaniem jest

określenie i ujęcie warunków zachodzenia relacji społecznych (współdziałań) w

oparciu o formalne kategorie czasu, masy i wielkości liczbowych

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)

Własności przestrzeni

Podstawowe „jakości formy przestrzennej” (własności przestrzeni):

1. Wyłączność zajmowanego miejsca

– „Podczas gdy żadne dwa ciała fizyczne nie mogą zająć tej samej przestrzeni,

przestrzeń społeczna może być zapełniona dzięki odpowiedniej konfiguracji i

integralności (całościowości) zajmujących ją zbiorowości i grup” (Majer 2010:

47-48)

– Przestrzeń jako płaszczyzna konstytuowania każdej wspólnoty i kształtowania

tożsamości zbiorowej, np. naród i państwo, wierni i kościół

2. Ustrukturyzowanie społeczne (podzielność)

– Fragmentaryzacja przestrzeni adekwatnie do konkretnych celów społecznych

oraz wyznaczenie granic

– „W przeciwieństwie do granic naturalnych, granice społeczne nie są (…)

przestrzennym faktem mającym socjologiczne konsekwencje, ale

socjologicznym faktem, który jest przestrzennie wytworzony” (Majer 2010:

48)

– Granice jako aktywny element w kształtowaniu konfiguracji interakcji

społecznych, np. poprzez wpływ na częstotliwość zachodzących interakcji

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)

Własności przestrzeni

3. Lokalizacja a delokalizacja

– Proces przestrzennego umiejscowienia interakcji lub też ich oderwanie od

kontekstu, podłoża przestrzennego, np. wspólnota wiejska a wirtualna

4. Dystans przestrzenny (odległość)

– Wymiar przestrzenny dotyczy przede wszystkim interakcji społecznych i

grupowych, które można analizować i klasyfikować na podstawie zachowania

lub zawieszenia dystansu fizycznego wyrażanego w stopniu przestrzennej

bliskości i oddalenia charakterystycznej dla mentalności zbiorowości

miejskich

– Simmel dąży do ujęcia do ujęcia praw przestrzennych w zakresie interakcji,

komunikacji interpersonalnej i międzygrupowej, np. zwiększenie bliskości

fizycznej (zagęszczenie zaludnienia) oznacza wprowadzenie osobistych

dystansów w przestrzeni

– W zbiorowości miejskiej wyrazem tego jest poczucie wyobcowania lub

dążenie do zachowania anonimowości jako konsekwencja swoistego

fizycznego i przestrzennego ‚stłoczenia’

5. Mobilność w przestrzeni i zmienność przestrzeni: migracje i zmiany lokalizacji

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5

Obcość jako element przestrzennej interakcji społecznej (G. Simmel)

•

Przestrzenna bliskość z ‚obcym’, oddzielonym wyraźnym dystansem społecznym

•

‚Obcość’ jako jeden z elementów konstytutywnych stosunków społecznych:
relacje przestrzenne warunkują interakcje i stosunki społeczne oraz zawierają
ich znaczenie symboliczne

•

Zależność form interakcji społecznych od ich kontekstu przestrzennego z trzema
rodzajami interakcji kształtowanych przez przestrzeń:

1. Organizacja społeczna wymaga organizacji przestrzennej w wymiarze

politycznym i ekonomicznym

2. Przestrzenne wymiary i uwarunkowania władzy, kontroli społecznej w

ramach określonego terytorium

3. Więzi społeczne: intensywność współmierna do wielkości przestrzennej

terytorium, odmienna sytuacja występuje w przypadku emigracji i diaspory
opartej na tożsamości zbiorowej (narodowej, religijnej)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 5