foto

126

Technologia cyfrowa tylko pozornie uproœci³a fotografowa-

nie. Nadal do tworzenia piêknych zdjêæ potrzebny jest talent,
„dobre oko”, du¿o wolnego czasu i niema³e umiejêtnoœci
w wykorzystaniu komputera. Tak naprawdê, wcale nie jest ³a-
twiej, jest tylko inaczej. Twórczy mi³oœnik fotografii powinien
opanowaæ w stopniu bardzo dobrym obie techniki – tradycyj-
n¹ i cyfrow¹.

W poprzednim artykule z tego cyklu (f

fo

ot

to

o

4/2005) przed-

stawi³em mo¿liwoœci tkwi¹ce w ró¿nych metodach rejestracji
obrazu – tradycyjnej na b³onie œwiat³oczu³ej i cyfrowej na pó³-
przewodnikowej matrycy. Wspomnia³em równie¿ o tym, ¿e
mimo wszystko nadal pozostajê wierny obróbce ciemniowej,
traktuj¹c komputer jedynie jako szkicownik.

Niedawno jednak otrzyma³em propozycjê publicznej pre-

zentacji moich zdjêæ w presti¿owej galerii. Postawiono mi tyl-
ko jeden warunek – „trzeba przygotowaæ czterdzieœci zdjêæ,
mog¹ byæ to prace ju¿ wystawiane, otwarcie wystawy odbê-
dzie siê za dwa dni”. Stan¹³em przed problemem. Czas po-
trzebny na w³asnorêczne przygotowanie takiej liczby zdjêæ tra-
dycyjn¹ metod¹, na papierach srebrowych, by³ zdecydowanie
za krótki, a nie wypada³o odmówiæ organizatorowi. Musia³em
zdecydowaæ siê na technologiê cyfrow¹, czyli zlecenie wyko-
nania powiêkszeñ z plików. Mam taki zwyczaj, ¿e ka¿de nowe
zdjêcie (odbitkê lub negatyw), które zosta³o zakwalifikowane

przeze mnie do publicznej prezentacji, skanujê i archiwizujê
na p³ytach CD. Mog³em zatem siêgn¹æ do swojej „spi¿arni”
i pos³u¿yæ siê jednym z opisanych ni¿ej sposobów wykonania
zdjêæ na wystawê.

Wydruk atramentowy

Drukowanie fotografii przy u¿yciu drukarek atramentowych

i ploterów zdobywa coraz wiêksz¹ popularnoœæ. Podstawow¹
zalet¹ jest szybkoœæ otrzymania gotowego obrazu. Dostêpne
obecnie na rynku drukarki atramentowe s¹ w stanie drukowaæ
z rozdzielczoœci¹ ponad 5000 dpi, co zapewnia wierne odda-
nie najdrobniejszych szczegó³ów i ³agodnych przejœæ tonal-
nych. W praktyce wystarcza zupe³nie rozdzielczoœæ 1440 dpi.
Pewne problemy pojawiaj¹ siê jednak przy wykonywaniu fo-
tografii czarno-bia³ych. Otó¿ drukowanie tylko przy u¿yciu atra-
mentu czarnego sprawia, ¿e w efekcie mo¿emy otrzymaæ ob-
raz zbyt ciemny w cieniach, z wy¿artymi œwiat³ami, na którym
pó³tony tworzone s¹ jedynie poprzez ró¿ne rozmieszczenie na
obrazie czarnych punktów. Efekt daleko odbiega od wygl¹du
tradycyjnej odbitki sporz¹dzonej na papierze srebrowym.

Drukowanie czarno-bia³ego obrazu przy u¿yciu kolorowych

atramentów sprawia, ¿e mog¹ (choæ nie musz¹) pojawiæ siê
na nim niekorzystne dominanty barwne. Rozwi¹zaniem tego

FOTOGRAFIA CZARNO-BIA£A

Kiedy spytamy przygodnie napotkan¹ na ulicy osobê, z czym kojarzy siê jej fotografia czarno-bia³a, to z du¿ym
prawdopodobieñstwem us³yszymy, ¿e z ciemni¹, powiêkszalnikiem, kuwetami i chemi¹. Jednak w ostatnim
okresie wiele siê zmieni³o w fotografii – czarno-bia³e zdjêcia mo¿na tworzyæ bez wchodzenia do ciemni. Rolê po-
wiêkszalnika przejmuje komputer wyposa¿ony w odpowiednie oprogramowanie, a kuwety z chemi¹ zastêpuj¹
drukarki atramentowe lub printery cyfrowe.

Zdjêcie zeskanowane z ne-
gatywu Ilford FP4 Plus for-
matu 6 x 9 cm w skanerze
Nikon Super Coolscan
9000ED w trybie RGB 48
bitów. Z tego pliku wyko-
nano wszystkie obrazy do
porównania.

problemu jest zastosowanie specjalnych atramentów do foto-
grafii czarno-bia³ej produkowanych przez firmy Lyson, Perma-
Jet, HP, a ostatnio tak¿e przez Epsona. Najwiêkszym uzna-
niem wœród mi³oœników fotografii czarno-bia³ej ciesz¹ siê pro-
dukty dwóch pierwszych firm. Do druku u¿ywany jest zestaw
czterech (lub szeœciu, zale¿nie od modelu drukarki) atramen-
tów – jeden czarny i pozosta³e szare, zapewniaj¹cy doskona³e
odwzorowanie pe³nej skali pó³tonów.

z pliku

– ale jak?

Powiêkszenia wykonane na papierze barytowanym Ilford Multigrade IV FB.
Zdjêcie górne sporz¹dzono metod¹ tradycyjn¹, kopiuj¹c optycznie obraz
z negatywu pod powiêkszalnikiem. Zdjêcie dolne powsta³o nastêpuj¹co:
zeskanowano negatyw, wprowadzono korekcjê krzywych, po czym na-
œwietlono ponownie plik na negatyw i skopiowano obraz optycznie pod po-
wiêkszalnikiem.

Metodê tê wykorzystujemy w przypadku, gdy obraz zmodyfikowany
cyfrowo chcemy przenieϾ na papier barytowy.
Czêsto zdarza siê, ¿e podczas wykonywania zdjêæ aparatem analogo-
wym w wyniku b³êdnego pomiaru ekspozycji otrzymamy niedoœwie-
tlony negatyw. Mo¿e on zawieraæ czytelne szczegó³y w cieniach ob-
razu, jednak posiada zbyt ma³¹ gêstoœæ, aby mo¿na by³o otrzymaæ
z niego powiêkszenie o zadowalaj¹cej jakoœci. W tym przypadku taki
negatyw skanujemy i wykorzystuj¹c modyfikacjê krzywych w progra-
mie graficznym rozjaœniamy w ten sposób partie cieni.
Podczas wykonywania prezentowanego w tekœcie zdjêcia przy-
mkniêcie przys³ony o jedn¹ dzia³kê wiêcej spowodowa³oby,
¿e ponad po³owa szczegó³ów „utonê³aby” w czerniach.

Metoda kopiowania

„negatyw – skanowanie – plik – powiêkszalnik”

foto

128

Naœwietlanie papierów œwiat³oczu³ych

przy u¿yciu maszyn cyfrowych

Ten sposób znany jest wszystkim, którzy zamawiaj¹ od-

bitki w minilabach, choæ wiêkszoœæ klientów nie zdaje sobie
sprawy z jego istoty i przebiegu. W pierwszej kolejnoœci
skanowany jest negatyw, a nastêpnie obraz jest naœwietla-
ny z pliku cyfrowego na papier œwiat³oczu³y w printerze.
Przy sporz¹dzaniu odbitek ze zdjêæ zapisanych przez aparat
cyfrowy na kartê pamiêci, lub zarchiwizowanych na p³ytach
CD, stosowany jest oczywiœcie tylko drugi etap procesu.
Obraz jest naœwietlany przez specjalne g³owice. Z´ród³em
œwiat³a w takich g³owicach s¹ byæ diody LED lub lasery emi-
tuj¹ce œwiat³o w barwach RGB.

W minilabach optycznych starej generacji kopiowanie ne-

gatywów czarno-bia³ych sprawia³o powa¿ne problemy (kali-
bracja). W maszynach cyfrowych mo¿na wykonaæ odbitki
z negatywów czarno-bia³ych, kolorowych jak równie¿ diapo-
zytywów.

W zastosowaniach g³ównie profesjonalnych do naœwie-

tlania z cyfrowych plików na œwiat³oczu³y papier s³u¿¹ spe-
cjalistyczne urz¹dzenia, takie jak wielkoformatowa naœwie-
tlarka Durst Lambda L130, czy cyfrowy powiêkszalnik De
Vere 504 DS.

Porównanie czarno-bia³ych obrazów

z drukarki i naœwietlarki

Przed podjêciem decyzji, jakiej technologii cyfrowej u¿yjê

przy przygotowaniu zdjêæ na wystawê, zwróci³em siê do la-
boratoriów dysponuj¹cych odpowiednimi urz¹dzeniami
z proœb¹ o wykonanie z wybranego przeze mnie z archiwum
cyfrowego pliku dwóch czarno-bia³ych obrazów – wydru-
ków lub zdjêæ na papierze. Plikiem wyjœciowym by³o zeska-
nowane w trybie RGB zdjêcie pochodz¹ce z negatywu
Ilford FP4 Plus. Obraz po zeskanowaniu posiada³ delikatny
fioletowo-czerwony odcieñ (efekt podobny do odbitki czar-
no-bia³ej tonowanej w tonerze selenowym). Jeden obraz
mia³ byæ wykonany z zachowaniem istniej¹cej dominanty
barwnej, natomiast drugi – po korekcji do skali szaroœci. Nie
wprowadzano ¿adnej korekcji kontrastu. Uzyskane rezultaty
widaæ na prezentowanych zdjêciach.

Punktem odniesienia do oceny zdjêæ w skali szaroœci by-

³a odbitka wykonana tradycyjn¹ metod¹ ciemniow¹ na pa-
pierze barytowanym przy u¿yciu profesjonalnego powiêk-
szalnika Durst. Chcia³em siê przekonaæ, w jakim stopniu od-
bitki wykonane alternatywnymi metodami bêd¹ odbiegaæ
swoim wygl¹dem od przyjêtego wzorca. Ocenia³em repro-
dukcjê szczegó³ów w œwiat³ach i cieniach, jak równie¿ od-
wzorowanie skali tonalnej.

Wynik testu jest kwesti¹ subiektywnego odbioru, jednak

obrazy z pliku uzyskane cyfrowymi metodami wysz³y zaska-
kuj¹co pozytywnie. Dodam jeszcze, ¿e ewentualne drobne

Wydruki atramentowe wykonane przy u¿yciu atramentów do zdjêæ czarno-bia³ych Lyson Quad Black Neutral na ró¿nych rodzajach papierów. Producent atra-
mentów nie zaleca drukowania na papierach b³yszcz¹cych. W przypadku papieru b³yszcz¹cego widoczne jest fioletowe zabarwienie obrazu, choæ u¿yto atra-
mentów szarych i czarnego. Wykorzystano nastêpuj¹ce papiery (od lewej): Fomei Gloss, Hahnemulle Matt, Lyson Matt i MH1481 Matt.

Durst Lambda L130 to
urz¹dzenie naœwietlaj¹-
ce obrazy na noœniki
œwiat³oczu³e refleksyj-
ne – tradycyjne papiery
czarno-bia³e lub barw-
ne, jak i transparentne,
konfekcjonowane w ro-
lach o szerokoœci od 20
do 50 cali. Obraz na-
œwietlany jest przy u¿y-
ciu g³owicy laserowej RGB w rozdzielczoœci 200 i 400 dpi (ekwiwa-
lent wydruku o rozdzielczoœci 4000 dpi) z 36-bitow¹ g³êbi¹ barw. Na-
œwietlane obrazy mog¹ byæ stworzone przy u¿yciu programów ta-
kich jak Quark XPress, Adobe PageMaker, Adobe Photoshop, Illu-
strator, Macromedia Freehand itp. Obs³ugiwane formaty plików to
TIFF (RGB i skala szaroœci), PPM i JPEG, a tak¿e Post Script Level 3.
Naœwietlarka Durst Lambda L130 sterowana jest przy u¿yciu kom-
putera Compaq XP 1000 Workstation. Oprogramowanie umo¿liwia
wprowadzanie korekcji naœwietlanych obrazów.

Naœwietlarka Durst Lambda L130

„wady” (najwiêcej problemów sprawia³a reprodukcja szcze-
gó³ów w „œwiat³ach”) cyfrowych obrazów mog³y zostaæ
usuniête poprzez wprowadzenie nieznacznej korekcji krzy-
wych lub kontrastu. W takich przypadkach niezbêdna jest
bezpoœrednia wspó³praca zamawiaj¹cego z laborantem wy-
konuj¹cym us³ugê.

Kilka s³ów na zakoñczenie

Mi³oœnicy fotografii czarno-bia³ej maj¹ wiele powodów do

radoœci. Nie s¹ ju¿ „skazani” wy³¹cznie na pracê w ciemni,
w szkodliwych oparach chemii. Zale¿nie od potrzeb mog¹ wy-
korzystywaæ rozmaite œrodki. Posiadacze drukarek w warun-
kach domowych ³atwo wykonaj¹ samodzielnie wydruki for-
matu A4 lub nawet A3. Gdy zechc¹ przygotowaæ wystawê
z³o¿on¹ z wielkoformatowych fotografii, skorzystaj¹ z oferty
licznych studiów DTP posiadaj¹cych plotery drukuj¹ce. Wiêk-

szoœæ laboratoriów fotograficznych jest w stanie wykonaæ od-
powiednio skalibrowane w skali szaroœci odbitki na papierach
œwiat³oczu³ych. Wreszcie, gdy zaistnieje potrzeba wykonania
powiêkszenia na papierze barytowanym do celów kolekcjo-
nerskich, mog¹ to zrobiæ wyspecjalizowane laboratoria foto-
graficzne (zamówienia realizowane s¹ równie¿ za poœrednic-
twem poczty). Przedstawiona oferta jest dostêpna zarówno
dla posiadaczy tradycyjnych aparatów na b³ony, jak równie¿
dla w³aœcicieli cyfrówek.

Ja nadal wykonujê czarno-bia³e odbitki samodzielnie na pa-

pierze barytowanym. Nale¿ê do tego gatunku ludzi, którzy
uwa¿aj¹, ¿e sami zrobi¹ to najlepiej. Poza tym przyzwyczaje-
nie jest drug¹ natur¹ cz³owieka. Jednak zdjêcia na wystawê,
g³ównie z powodu ograniczonego czasu na ich przygotowa-
nie, dostarczy³em w postaci wydruków atramentowych.
I wszystkim siê podoba³y.

R

Ro

ob

be

errtt U

Urrb

ba

añ

ñs

sk

kii

foto

130

Technologia druku atramentowego piezo zastosowana w drukarkach Epsona

umo¿liwia zainstalowanie systemów sta³ego zasilania w atrament. Zamiast kosztow-
nych i ma³o wydajnych zasobników „fabrycznych” proste urz¹dzenie z³o¿one z ela-
stycznych rurek dostarcza atrament z zewnêtrznych zbiorników bezpoœrednio do g³o-
wicy drukuj¹cej. Pozwala to na znaczne – oko³o dwudziestokrotne – zmniejszenie
kosztów u¿ywanego atramentu. Wyklucza równie¿ sytuacjê, gdy z powodu zu¿ycia
jednego tylko koloru konieczna jest wymiana ca³ego zasobnika trzy- lub piêciokoloro-
wego. Uzupe³nia siê tylko zu¿yty atrament. Informacje na temat drukarek i rodzajów
atramentów stosowanych w systemach sta³ego zasilania dostêpne s¹ na stronie in-
ternetowej firmy Gelex (www.gelex.pl).

QUAD BLACK

Zastosowanie standardowych kolorowych atramentów do wydruków czarno-bi-

a³ych nie pozwala na uzyskanie wiernego odwzorowania wszystkich tonów w skali
szaroœci. Umo¿liwia to proces Quad Black, w którym w miejsce normalnych kolorów
CMYK (cyan, magenta, ¿ó³ty, czarny) stosuje siê cztery (lub szeœæ, zale¿nie od rodza-
ju drukarki) odcieni czerni o ró¿nej intensywnoœci. Dostrajaj¹c krzyw¹ koloru przy po-
mocy oprogramowania graficznego (Photoshop) mo¿na otrzymaæ wydruki przypominaj¹ce rozpiêtoœci¹ tonaln¹ tradycyjne odbitki wykonane na fotogra-
ficznych papierach srebrowych. Atramenty Quad Black dostepne s¹ w trzech rodzajach, umo¿liwiaj¹cych wybór tonacji obrazu: Warm Tone (Ciep³y), Neu-
tral Tone (Neutralny), Cool Tone (Zimny). Wszystkie atramenty Quad Black charakteryzuj¹ siê du¿¹ trwa³oœci¹ kolorów w warunkach ekspozycji wewnêtrz-
nej. Testy niezale¿ne prowadzone przez firmê Wilhelm Imaging Research Inc. wskazuj¹, ¿e stosuj¹c odpowiednie kombinacje mediów mo¿na uzyskaæ
przewidywaln¹ trwa³oœæ wydruków w warunkach ekspozycji wewnêtrznej przekraczaj¹c¹ siedemdziesi¹t lat.

SMALL GAMUT

To zestaw atramentów umo¿liwiaj¹cy uzyskanie archiwalnych wydruków monochromatycznych na standardowej drukarce biurowej przy u¿yciu jed-

nego zestawu atramentów. Daje mo¿liwoœæ uzyskiwania praktycznie nieograniczonej skali tonacji jednobarwnych, wolnych od niepo¿¹danych defektów
kolorystycznych, psuj¹cych wydruki otrzymywane przy pomocy tradycyjnych zasobników kolorowych. Przy pomocy oprogramowania graficznego
(Photoshop) mo¿na tak dostosowaæ skalê koloru, aby uzyskaæ rozliczne efekty tonalne. Przeprowadzone testy wykaza³y przewidywaln¹ odpornoœæ na
blakniêcie – bez dostrzegalnej ró¿nicy – przez okres ponad stu lat.

System sta³ego zasilania w atrament w drukarkach Epsona

Wydruki atramentowe przy u¿yciu atramentów barwnych. U góry wydruki wykonane na ploterze wielkoformatowym Epson Stylus Photo 7600 z wykorzy-
staniem atramentów kolorowych Epson Ultrachrome, w rozdzielczoœci 1440 dpi, na papierze Ilford Smooth Glossy (z lewej bez korekcji, z prawej z korek-
cj¹ do skali szaroœci). U do³u wydruki wykonane na drukarce Epson Stylus Photo R-300 z wykorzystaniem atramentów kolorowych Van Son – Art Color
(Holandia), w rozdzielczoœci 1440 dpi, na papierze Lyson Matt (z lewej bez korekcji, z prawej z korekcj¹ do skali szaroœci).

foto

131

D

Dzziiê

êk

ku

ujjê

ê n

na

as

sttê

êp

pu

ujj¹

¹c

cy

ym

m ffiirrm

mo

om

m zza

a w

ws

sp

pó

ó³³p

prra

ac

cê

ê::

•

• L

La

ab

bo

orra

atto

orriiu

um

m F

Fo

otto

og

grra

affiiii P

Prro

offe

es

sjjo

on

na

alln

ne

ejj „

„P

Po

ow

wiiê

êk

ks

szze

en

niie

e”

”

zz £

£o

od

dzzii,, u

ull.. T

Tu

uw

wiim

ma

a 2

20

0 zza

a w

wy

yk

ko

on

na

an

niie

e o

od

db

biitte

ek

k n

na

a p

pa

ap

piie

errzze

e

b

ba

arry

ytto

ow

wa

an

ny

ym

m,,

•

• L

La

ab

bo

orra

atto

orriiu

um

m F

Fo

otto

og

grra

affiiii P

Prro

offe

es

sjjo

on

na

alln

ne

ejj „

„P

Prro

offiilla

ab

b”

” zz W

Wa

arrs

szza

a--

w

wy

y,, u

ull.. D

Dzziik

ka

a 4

4,, zza

a w

wy

yk

ko

on

na

an

niie

e o

od

db

biitte

ek

k n

na

a n

na

aœ

œw

wiie

ettlla

arrc

ce

e D

Du

urrs

stt

L

La

am

mb

bd

da

a L

L1

13

30

0,,

•

• L

La

ab

bo

orra

atto

orriiu

um

m „

„F

Fo

otto

o--£

£ê

êk

ka

aw

ws

sk

kii zz P

Ps

szzo

ow

wa

a,, u

ull.. P

Ps

szzo

ow

ws

sk

ka

a 5

56

65

5,,

zza

a w

wy

yk

ko

on

na

an

niie

e o

od

db

biitte

ek

k p

prrzzy

y u

u¿¿y

yc

ciiu

u p

po

ow

wiiê

êk

ks

szza

alln

niik

ka

a c

cy

yffrro

ow

we

e--

g

go

o D

De

e V

Ve

erre

e 5

50

04

4 D

DS

S,,

•

• ffiirrm

miie

e D

Diig

giitta

all E

Ey

ye

e zz W

Wa

arrs

szza

aw

wy

y,, u

ull.. S

So

olle

ec

c 8

81

1B

B,, C

C..H

H.. A

AR

RK

KA

AD

DA

A

p

pa

aw

w.. A

A2

25

5,, zza

a w

wy

yk

ko

on

na

an

niie

e w

wy

yd

drru

uk

kó

ów

w n

na

a p

pllo

otte

errzze

e E

Ep

ps

so

on

n S

Stty

y--

llu

us

s P

Ph

ho

otto

o 7

76

60

00

0,,

•

• ffiirrm

miie

e G

Ge

elle

ex

x zz W

Wa

arrs

szza

aw

wy

y,, u

ull.. B

Bu

ud

drry

ys

só

ów

w 1

18

8,, zza

a w

wy

yk

ko

on

na

an

niie

e

w

wy

yd

drru

uk

kó

ów

w p

prrzzy

y u

u¿¿y

yc

ciiu

u a

attrra

am

me

en

nttó

ów

w V

Va

an

nS

So

on

n ii L

Ly

ys

so

on

n Q

Qu

ua

ad

d

B

Blla

ac

ck

k..

De Vere 504 DS to powiêkszalnik cyfrowy, który zosta³ zbudowany

na bazie analogowego De Vere 504 – zmieniona zosta³a tylko kolumna,
która jest obecnie d³u¿sza, co pozwala na wykonywanie wiêkszych od-
bitek. W pierwszych modelach Ÿród³em œwiat³a by³a ¿arówka halogeno-
wa wykorzystywana w printerach lub minilabach, obecnie powiêkszal-
niki s¹ oferowane z g³owic¹ z diodami LED. Zalet¹ takiego rozwi¹zania
jest wiêksza stabilnoœæ emitowanego œwiat³a i – co równie¿ wa¿ne –
brak koniecznoœci czêstej wymiany Ÿród³a œwiat³a.

Panel naœwietlaj¹cy ma rozdzielczoœæ prawie 8 milionów pikseli,

co pozwala na wykonywanie powiêkszeñ do formatu 50 x 75 cm.
Minimalnym formatem jest popularna pocztówka. W powiêkszalni-
ku zosta³ zastosowany opatentowany system po³¹czenia panelu na-
œwietlaj¹cego z obiektywem firmy Rodenstock 60 mm. Wymiana
obiektywu w powiêkszalniku jest bardzo prosta, mo¿na wiêc wyko-
rzystaæ obiektywy z wersji analogowych.

Powiêkszalnik De Vere 504 DS wyposa¿ony jest w komputer z za-

instalowanym programem wewnêtrznym DS oraz Photoshop
w wersji 7.0 lub CS. Do naœwietlania mo¿na wykorzystaæ pliki typy
JPEG, TIFF lub BMP. Ist-
nieje mo¿liwoœæ pod³¹-
czenia rolkaset i progra-
mowania iloœci odbitek
oraz liczby kopii z ka¿de-
go pliku, co zapewnia
zwiêkszenie wydajnoœci
procesu. Czas naœwie-
tlania odbitki formatu 50
x 75 cm wynosi 40 se-
kund. Naœwietlaæ mo¿na
na ka¿dym rodzaju pa-
pieru œwiat³oczu³ego –
barwnym i tradycyjnym
srebrowym.

Powiêkszalnik cyfrowy De Vere 504 DS

Zdjêcia wykonane metod¹ naœwietlania cyfrowego obrazu z pliku na papier
œwiat³oczu³y. U góry zdjêcia naœwietlone w maszynie Durst Lambda L130
na profesjonalnych papierach barwnych (z lewej bez korekcji, z prawej z ko-
rekcj¹ do skali szaroœci). U do³u zdjêcia naœwietlone w printerze cyfrowym
na profesjonalnych papierach barwnych Kodak Supra E (z lewej bez korek-
cji, z prawej z korekcj¹ do skali szaroœci).