EUropean Drug addiction prevention trial

Przeciwdziałanie przyjmowaniu

substancji uzależniających przez

uczniów

Przewodnik do efektywnego wprowadzenia

w szkołach Programu

Wszechstronnego Wpływu Społecznego (CSI)

Podziękowania

Przewodnik ten nie powstałby bez wsparcia finansowego ze strony Komisji Europejskiej. Chcielibyśmy

podziękować za cenne uwagi ekspertom oceniającym Program:

Nauczyciele

Ingrid Talu
Stefan Heinisch
Elisabeth Walleczek
Antonella Arrigoni
Claudio Barbieri
Maria Vittoria Bossolasco
Anna Campanini
Elisa Costanzo
Paola Giaccone
Giulia Laffusa
Riccardo Marola
Giovanna Odello
Giovanni Tondo
Dimitris Harbis
Agueda Laradogoitia

Dyrektorzy szkół

Maria Grazia Andreetta
Antonio Prestipino
Nicola Sacco
Giovanni Antonio Tacca
Stavroula Kalantidou
Sirena Rapattoni
Elena Urigoitia
Jose María Sobrino

Władze regionalne

Thodoros Gigelopoulos

Władze krajowe

Margaretha Haglund
Tadeusz Parchimowicz

Recenzenci międzynarodowi

Sergei Bazarya
Giovanna Campello
Gregor Burkhart

3

Słowo wstępne
JakoprzedstawicielEuropejskiego Centrum Mo-

nitorowania Narkotyków i Uzależnień (

European

Monitoring Centre on Drugs and Drug Addic-

tion

) mam przyjemność zaprezentować jeden

z kilku przewodników, który może być pomocny

osobom podejmującym decyzję o realizacji opar-

tego na dowodach programu prewencyjnego do

codziennego nauczania w szkole. Jako że naszym

celem jest obiektywne informowanie o polityce

związanej z narkotykami i zdrowiem publicznym,

będziemy starali się, by działania w zakresie pre-

wencji były udokumentowane, przedstawione

i ocenione możliwie najklarowniej.
Prewencja realizowana indywidualnie, choćby

nawet w dobrych intencjach może być szkodliwa

izwiększać ciekawość oraz zainteresowanie mło-

dych ludzi substancjami psychoaktywnymi. Aby

zatem prewencja była bezpieczna i odnosiła po-

żądany skutek, samo wykorzystanie jej poszcze-

gólnych elementów nie wystarczy, trzeba je rów-

nież wprowadzać w sposób spójny oraz w odpo-

wiedniej kolejności, tak by się wzajemnie uzu-

pełniały i wynikały z siebie. Poszczególnych te-

matów nie należy dobierać przypadkowo czy na

podstawie widzimisię. Często pada zarzut, iż te

obszerne protokoły obejmujące instrukcje, ma-

teriały i informacje szczegółowe do wszystkich

lekcji trudno wprowadzić w praktyce w warun-

kach szkolnych.
Rzeczywiście nie jest to łatwe zadanie, ponieważ

wymaga ono planowania, ogólnej strategii i sze-

rokiego porozumienia.
Obecnie mogę wyrazić zadowolenie, ponieważ

wyniki projektu EU-Dap wskazują, że opracowa-

ne zasady prewencji mogą być wprowadzone

w zasadzie w każdym kraju Europy. Niniejszy

przewodnik powstał w wyniku zebrania wspól-

nych doświadczeń dziewięciu krajów członkow-

skich i jest dowodem na to, że bez względu na

specyfikę kulturową i lokalną program oparty na

podstawach naukowych można wprowadzić za-

równo w Grecji czy Szwecji, jak i Polsce czy

Hiszpanii, w których warunki różnią się przecież

zasadniczo.

Dla nas wszystkich jest to niewątpliwie zachę-

cający znak.

Gregor Burkhart

Dyrektor Naukowy

Prevention responses EMCDDA

Wstęp

Ostatnie dziesięciolecia to bardzo dynamiczny

rozwój cywilizacyjny, który niesie za sobą coraz

to nowe wyzwania. Wyzwania te najczęściej

trafiają na ludzi młodych, często nieprzygotowa-

nych do takich sytuacji. Nie zawsze znajdują oni

pomoc w rozwiązywaniu trudnych problemów

wśród najbliższych czy też w szkole. Najbardziej

niekorzystną formą rozwiązywania, a właściwie

nierozwiązywania nowych wyzwań, jest sięgnię-

cie do substancji o działaniu psychoaktywnym,

które pozornie, chwilowo odsuwają niekorzyst-

ną sytuację. Konsekwencje takiego postępowa-

nia z punktu widzenia medycznego, jak i spo-

łecznego, są tragiczne.
Wiadomo, że najlepszą formą terapii jest profi-

laktyka. Przedstawiony Program Przeciwdzia-

łania Przyjmowaniu Substancji Uzależniają-

cych przez Uczniów dla szkół stanowi bardzo

dobre narzędzie w przedstawieniu problemów

związanych z konsekwencjami stosowania nar-

kotykówzarównodla jednostki, jak i społeczeńs-

twa. Wydaje mi się, że jest to optymalna droga

dotarciaz tym zagadnieniem do ludzi młodych.

Prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz

Rektor Uniwersytetu Medycznego

im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
W Polsce coraz więcej dzieci i młodzieży sięga

po substancje uzależniające, zaburzając swój

rozwój fizyczny i psychospołeczny. Najbardziej

rozpowszechnione nałogi to uzależnienie od ty-

toniu i alkoholu, od których często rozpoczyna

się eksperymentowanie z substancjami psycho-

aktywnymi. Wielu młodych ludzi w wieku doj-

rzewania sięga po używki, aby poprawić sobie

nastrój czy zły stan emocjonalny. Substancje

uzależniające stają się najprostszym rozwiąza-

niem, stopniowo atakują ludzki organizm, do-

prowadzając do choroby, która rozwija się po-

woli, bez świadomości uzależnionego. Staje się

on bezradny wobec nałogu i traci kontrolę nad

własnym życiem.
W związku z rosnącym zapotrzebowaniem na

programy profilaktyczne Miasto Poznań podej-

muje realizację zadań z zakresu ochrony i pro-

mocji zdrowia poprzez wykonywanie założeń

wynikających z „Planu Zdrowotnego Miasta

Poznania na lata 2003-2008”, „Planu Rozwoju

Miasta Poznania na lata 2005-2010”, a także

w związku z przynależnością do IV Fazy Projek-

tu „Zdrowe Miasta” Światowej Organizacji Zdro-

wiaorazdoStowarzyszenia Zdrowych Miast Pol-

skich.

Realizowane programy profilaktyczne mają na

celu zapobiegać powstawaniu uzależnień. Sze-

roko pojęta profilaktyka to propagowanie zdro-

wego stylu życia, rozwój umiejętności radzenia

sobie ze stresem, sytuacjami trudnymi, uświa-

damianie nie tylko uczniów, ale również rodzi-

cówinauczycieli. Skuteczna profilaktyka to taka,

która obejmuje problem całościowo jako zja-

wisko społeczne, która jest przemyślana i tworzy

logiczną całość, dążąc do osiągnięcia wytyczo-

nych celów.

Sukcesem programów profilaktycznych jest

zmniejszenie liczby uzależnień wśród dzieci

i młodzieży oraz wzrost ich umiejętności spo-

łecznych. Stają się oni mniej podatni na uzależ-

nienia, poszerza się ich wiedza na temat nało-

gów oraz zagrożeń z tym związanych. Ponadto

programy profilaktyczne to oszczędność nakła-

dów finansowych przeznaczanych na leczenie

i prawne zwalczanie problemów wynikających

z zażywania środków uzależniających.

Wyrażam nadzieję, że niniejszy Program Prze-

ciwdziałania Przyjmowaniu Substancji Uzależ-

niających przez Uczniów pomoże podjąć próbę

rozwiązania naszych wspólnych problemów

w sposób nowoczesny i kompleksowy, a pow-

stałe w wyniku wielu lat doświadczenia, spraw-

dzone praktyczne wskazówki i narzędzia tech-

niczne w nim zawarte, zainspirują do działania

wszystkich sprzymierzeńców zdrowia dzieci

i młodzieży.

Ryszard Grobelny

Prezydent

Miasta Poznania

5

Informacje dla czytelnika

Program Przeciwdziałania Przyjmowaniu Sub-

stancji Uzależniających przez Uczniów został

opracowanyprzezpaństwazaangażowane w dru-

gą fazę programu EU-Drug Abuse Prevention

i uzyskał dofinansowanie ze strony Komisji

Europejskiej. W projekcie brały udział następu-

jące państwa: Belgia, Czechy, Hiszpania, Grecja,

Włochy, Austria, Polska i Szwecja. Mimo to,

Przewodnik ten może być wykorzystany lub

przyjęty przez inne kraje, zarówno te należące

do Unii Europejskiej, jak i te spoza niej.

Przewodnik został podzielony na pięć części:

wstęp, trzy rozdziały adresowane do stosownych

odbiorców i jeden rozdział zawierający infor-

macje techniczne. Wstęp przeznaczony jest dla

wszystkich czytelników i zawiera wyjaśnienia

kilkunastu terminów takich jak „prewencja uni-

wersalna” i „wszechstronny wpływ społeczny”

(CSI). Rozdział pierwszy został napisany z myślą

o regionalnych i krajowych przedstawicielach

władz, ponieważ ich rola jest na tyle istotna, iż

pozwala wywierać wpływ zarówno na system

edukacyjny, jak i przygotowanie programów

ochrony zdrowia. Rozdział drugi został napisany

dla dyrektorów szkół i ma na celu zapewnienie

wytycznych w zakresie planowania, wprowadza-

nia i oceny programu na szczeblu szkolnym.

Trzeci rozdział skierowany jest do nauczycieli

i obejmuje instrukcje do realizacji programu

prewencji w klasie. Narzędzia techniczne ujęte

na końcu pełnią funkcję pomocniczą w stosunku

do informacji zawartych w poprzednich trzech

rozdziałach.

Oczywiścienależymiećna uwadze, że nie wszyst-

kie sugestie zawarte w opracowaniu Przeciw-

działanie Przyjmowaniu Substancji Uzależnia-

jących przez Uczniów mogą zostać zastosowane

w każdym kraju, w każdej szkole czy w każdej

klasie. W związku z tym mamy nadzieję, że

choćby niektóre z tych informacji będą wartoś-

ciowe i pomocne.

Naszą intencją jest promowanie wszelkich pro-

gramów opartych na Wszechstronnym Wpływie

Społecznym (CSI) w związku z ich potencjalną

rolą w zakresie zapobiegania używania środków

uzależniających przez młodych ludzi. Należy

zwrócić uwagę na to, że aby nadać programowi

nazwęCSI muszą być przestrzegane rygorystycz-

ne reguły gwarantujące odpowiednią jakość

(patrz Wprowadzenie i Narzędzie #1). Ponieważ

opracowanie programu Przeciwdziałanie Przyj-

mowaniuSubstancjiUzależniającychprzez Ucz-

niów było finansowane przez Komisję Europej-

skąwdziedzinie Badań nad Zapobieganiem Uza-

leżnieniaod Substancji Psychoaktywnych w Unii

(EU-Drug Abuse Prevention Study), program

CSI o nazwie Unplugged, testowany w bada-

niach eksperymentalnych stanowi przykładowe

odniesienie.

Z wyrazami szacunku

Uczestnicy programu EU-Dap

Centrum Koordynujące

EU-Dap

Fabrizio Faggiano

Federica Vigna Taglianti

Barbara Zunino

Luca Cuomo

Centrum Belgijskie

Peer van der Kreft

Yannick Weyts

Centrum Czeskie

Roman Gabrhelik

Michal Miovsky

Centrum Hiszpańskie Laura Varona

Juan Carlos Melero

Oihana Rementeri

Centrum Greckie

Maro Vassara

Gabriela Terzopoulou

Maria Kyriakidou

Centrum Włoskie

(Aquila)

Leila Fabiani

Maria Scatigna

Caterina Pesce

Centrum Włoskie

(Nawara)

Massimiliano Panella

Monica Fedele

Centrum Włoskie

(Turyn)

Roberta Siliquini

Serena Vardrucci

Laura Vitale

Centrum Austriackie

Karl Bohrn

Sebastian Bohrn

Centrum Polskie

Ewa Florek

Centrum Szwedzkie

Rosaria Galanti

Lotta Jansson

Sara Sanchez

Spis treści

Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział 1 – Promowanie programu CSI na terenie kraju i regionu . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rozdział 2 – Wprowadzanie programów CSI w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Rozdział 3 – Prowadzanie programów CSI w klasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Narzędzia techniczne

1. Jak dokonać wyboru programu

Wszechstronnego Wpływu Społecznego (CSI)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2. Jak zbierać fundusze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3. Jak przeprowadzić jak najwięcej szkoleń dla nauczycieli? . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
4. Jak przeprowadzić ocenę kontroli jakości? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
5. Lista kontrolna przed każdą lekcją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6. Monitorowanie lekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7. Monitoring przyjęcia programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
8. Sugerowana literatura uzupełniająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Słownik

CSI

– Wszechstronny Wpływ Społeczny (Comprehensive Social Influence)

EC

– Komisja Europejska (European Commission)

EMCDDA – Cenrum Monitorowania Narkotyków i Uzależnień (European Monito-

ring Centre on Drugs and Drug Addiction)

ESPAD

– Europejskie Badania w Szkołach Dotyczące Alkoholu i innych Substancji

Psychoaktywnych (The European School Survey Project on Alcohol and

other Drugs)

EU

– Unia Europejska (European Union)

EU-Dap

– Europejskie Badania nad Prewencją Uzależnienia od Substancji Psycho-

aktywnych (European Drug Abuse Prevention Trial)

NGO

– Organizacje Pozarządowe (Non-Governmental Organization)

RCT

– Losowe Badania Kontrolowane (Randomized Controlled Trial)

WHO

– Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization)

WHO-FCTC – Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia Dotycząca Regulacji Palenia

Tytoniu (World Health Organization Framework Convention on To-

bacco Control)

1

Z badań ESPAD 2003 (www.espad.org)

9

Wprowadzenie

1. Przyjmowanie substancji uzależnia-

jacych przez nieletnich

Przyjmowanie używek przez ludzi młodych jest

najważniejsząprzyczynązejść śmiertelnych i kło-

potów ze zdrowiem w tej grupie osób. Rzeczy-

wiście, różnice pomiędzy substancjami uzależ-

niającymi w zależności od ich toksyczności oraz

okoliczności i sposobu ich przyjmowania są

znaczne. Na przykład psychoaktywna substan-

cja, jaką jest nikotyna wypalana w papierosach

czy przyjmowana w formie tabaki, sama w sobie

nie powoduje śmierci, za to wdychanie dymu ty-

toniowego naraża użytkowników na poważne

konsekwencje zdrowotne, które można zaobser-

wowaćdopiero po upływie czasu. Z kolei heroina

podana dożylnie prowadzi do ostrego lub prze-

wlekłego zatrucia oraz wielu chorób zakaźnych

takich jak AIDS czy żółtaczka.
Wszystkie psychoaktywne substancje uzależnia-

jące powodują w krótszym lub dłuższym okresie

konsekwencje zdrowotne jak również potencjal-

nie prowadzą do nałogu i uzależnienia. Uzależ-

nienie prowadzi do ustawicznego przyjmowania

tych substancji, a w konsekwencji do zaburzeń

psychofizycznych organizmu.
Wwielu krajach europejskich, szczególnie wśród

ludzi młodych wzrasta używanie zarówno legal-

nych, jak i nielegalnych substancji psychotropo-

wych.Spośród nich alkohol i tytoń stanowią naj-

bardziej popularne substancje uzależniające

wśród europejskich uczniów (tabela 1).
Chociaż nasza wiedza o czynnikach zagrożenia

orazzapobiegania przyjmowaniu substancji uza-

leżniającychjest duża, wykorzystanie jej do tego,

by przewidywać, kto konkretnie uzależni się od

danej używki, jest niemożliwe. Prawie wszystkie

osoby, które w późniejszych latach uzależniły się

od substancji psychotropowych, eksperymento-

wały z nimi w młodości. Dlatego też

prewencja

uniwersalna

poprzez opóźnienie inicjacji stoso-

wania substancji uzależniających jest pierwszą

metodą mającą na celu zmierzenie się z tym pro-

blemem wśród młodych ludzi.

Tabela 1. Wybrane wskaźniki przyjmowania substancji uzależniających przez ludzi młodych

w niektórych krajach europejskich

1

Kraj

Picie alkoholu

w ostatnich

12 miesiącach

[%]

Palenie tytoniu

w minionych

30 dniach

[%]

Marihuana

kiedykolwiek

[%]

Inne substancje

psychoaktywne

[%]

Austria

69

49

21

8

Belgia

47

32

32

8

Czechy

68

43

44

12

Dania

82

30

23

6

Finlandia

64

38

11

3

Francja

29

33

38

7

Niemcy

61

45

27

10

Grecja

37

28

6

3

Włochy

37

38

27

8

Holandia

46

31

28

6

Norwegia

54

28

9

3

Polska

48

31

18

7

Portugalia

28

28

15

7

Szwecja

55

23

7

3

Wielka Brytania

68

29

38

9

10

2. Czym jest prewencja uniwersalna?

Pojęcie prewencji uniwersalnej odnosi się do

działań mających na celu zapobieżenie lub opóź-

nienie stosowania substancji uzależniających

przez wszystkich młodych ludzi bez względu, do

jakiej grupy ryzyka należą. Prewencja uniwersal-

na zakłada, że najważniejszą sprawą jest obniże-

nie całkowitej liczby nowych „użytkowników”

substancji uzależniających. Prewencja uniwer-

salna stanowi uzupełnienie dla prewencji selek-

tywnej (praca z grupami o zwiększonym ryzyku

używania substancji uzależniających) i dla pre-

wencji wskazanej (skierowanej do osób wyka-

zujących wstępne objawy przyjmowania sub-

stancji uzależniających, zaburzenia w zacho-

waniu i inne problemy behawioralne).
Jakkolwiek osoby najsilniej uzależnione czy też

grupy ryzyka są narażone na największe szkody

związane z przyjmowaniem substancji uzależ-

niających, to jest ich stosunkowo mało. Również

proporcjonalnie niewielkie są szkody obserwo-

wane na skutek ich przyjmowania. Innymi sło-

wy, ogromna większość nowych użytkowników

substancji uzależniających wywodzi się spośród

osób niekwalifikowanych do grup zwiększonego

ryzyka. Co więcej, prewencja uniwersalna może

mieć korzystne efekty również wśród młodych

ludzi pochodzących z grup o wysokim ryzyku,

chociaż jej skuteczność jest największa w zakre-

sie opóźniania inicjacji przyjmowania substancji

uzależniających.

3. Znaczenie przeciwdziałania

na szczeblu szkolnym

Szkoła jest jednym z najważniejszych środowisk,

gdzie można realizować programy uniwersalnej

prewencji skierowane do młodych ludzi. Po

pierwsze, szkoły gwarantują uniwersalny zasięg

programu, bowiem w Europie każdy uczęszcza

do szkoły przynajmniej przez 8 lat. Po drugie,

szkoły w naturalny sposób przekazują najważ-

niejsze treści ochronne w odniesieniu do stoso-

wania substancji uzależniających, co przejawia

się w nauczaniu umiejętności czytania i pisania,

wspieraniu rozwoju intelektualnego, budowaniu

więzi społecznych, przekazywania norm i umie-

jętności. Po trzecie, szkoła może łatwo mobilizo-

wać inne sektory i przedstawicieli społeczności

w tym rodziców, samorządy, pracowników kul-

tury i ochotników. Zatem stanowi ona najlepsze

miejsce do wprowadzania publicznych progra-

mów zdrowotnych, w tym programów zapobie-

gających używaniu substancji uzależniających.
Do tej pory efektywność edukacji zdrowotnej

prowadzonej w szkołach mierzona zmianami za-

chowania uczniów nie była zbyt wielka. Dopiero

w ostatnich 15 latach działania prewencyjne

poddawane są rygorystycznej ocenie. Nic dziw-

nego, że wiele programów, które poddano po-

ważnej ocenie wykazało niezadowalające wyniki

w zakresie ochrony nieletnich przed paleniem

tytoniu, piciem alkoholu czy przyjmowaniem

narkotyków.

4. Programy skutecznie realizowane

w warunkach szkolnych

Pod koniec lat 80. ubiegłego wieku jasne stało

się, że programy szkolne, które skupiają się wy-

łącznie na przekazywaniu informacji o szkodli-

wym działaniu substancji uzależniających zmie-

niają zachowania ludzi młodych jedynie w ogra-

niczonym stopniu, jeżeli w ogóle, nawet jeżeli

teoretycznie powodują one wzrost ich wiedzy na

ten temat. Wedle przeważającej teorii, wiedza o

zagrożeniu sama w sobie nie stanowi ochrony,

jeżeli nie jest powiązana z umiejętnością prze-

ciwstawiania się wpływom społecznym prowa-

dzącym do przyjmowania tych używek, na przy-

kład w grupie rówieśników (umiejętność odma-

wiania). Model ten był stosowany głównie do

zapobiegania paleniu tytoniu, ponieważ histo-

rycznie jest to substancja uzależniająca, która

jest najczęściej stosowana i najbardziej społecz-

nie tolerowana.
Model ten był dalej rozwijany i nie zawiera wy-

łącznie informacji o substancjach uzależniają-

cych i umiejętnościach odmawiania, ale obej-

muje również szerokie spektrum innych umie-

jętności (tak zwanych umiejętności życiowych),

takich jak podejmowanie decyzji, wyznaczanie

celu, radzenie sobie ze stresem, asertywność

i zdolność komunikowania się. W rzeczywistości

konfrontacja z bezpośrednimi oczekiwaniami

odnośnie przyjmowania używek nie jest po-

wszechnie występującym doświadczeniem ludzi

młodych, natomiast potrzeba dokonywania ra-

cjonalnych wyborów, umiejętność wyrażania

własnego zdania, krytycyzm wobec zasad i norm

grupy, to najczęściej występujące problemy lu-

dzi młodych.

11

W odniesieniu do norm społecznych można za-

obserwować, że dzieci i młodzież postrzegający

przyjmowanie substancji uzależniających jako

coś powszechnie tolerowanego, prawdopodob-

nie szybciej zaczną korzystać z nich w porów-

naniu z rówieśnikami, którzy nie podzielają ta-

kich przekonań. Dlatego niezwykle ważne jest,

by program uwzględniał narzędzia, służące do

jasnego wykształcenia w młodych ludziach prze-

konań na temat rozpowszechnienia i akceptacji

dla używek, jak również żywotnych interesów

związanych z ich marketingiem (nauczanie nor-

matywne). Poza tym programy, w których dzia-

łania w środowisku szkolnym powiązane są

z działaniami społeczności mają większe szanse

na powodzenie niż programy realizowane wy-

łącznie w kontekście warunków szkolnych.

Krótko mówiąc, programy obejmujące zarówno

wykształcenie umiejętności życiowych, jak i na-

uczanie normatywne oraz zdobywanie wiedzy na

temat substancji uzalezniających są określane

wspólnym mianem programów o wszechstron-

nym wpływie społecznym (CSI). Tego typu pro-

gramy są realizowane w wielu krajach Europy.

Kilka ich przykładów podano w tabeli 2

2

.

Program Unplugged (patrz paragraf poniżej),

doktórego w głównej mierze odnosi się niniejszy

Przewodnik, jest jedynym programem dostęp-

nymbezograniczeń, który podlega ocenie w wie-

lu krajach Europy w tym samym czasie.

Tabela 2. Przykłady programów ukierunkowanych na przeciwdziałanie przyjmowaniu substancji uzależniających,

realizowanych w szkołach europejskich w oparciu o model CSI

Kraj

Nazwa programu

Grupa

wiekowa

Ocena efektów

(każdego rodzaju)

Niemcy, Szwecja, inne Lions’ Quest

10-15

Tak

Finlandia, Szwecja

Uskalla/Våga

12-13

Nie

Grecja, Irlandia

On my own two feet

12-15

Nie

Włochy

Nuove tecnologie della comunicazione

15-19

Nie

Norwegia

Folkeaksjonen mot Narkotika's

10-12

Nie

Portugalia

O atelier de prevenção

13-18

Nie

Hiszpania

Ordago

12-16

Tak

5. Unplugged i projekt międzynaro-

dowej grupy EU-Dap

Większości ocen programów szkolnych zapobie-

gających korzystaniu z używek dokonywano

w USA.W Europie do niedawna posługiwano się

kryterium sensowności i dobrych intencji czy też

doświadczeń innych krajów przy doborze pro-

gramów, które miały być wdrażane w szkołach.
Począwszy od lat 90. w Europie podjęto dwie

próby dokonania całościowej oceny przeciw-

działaniastosowaniuużywekwwarunkach szkol-

nych.Projekt ESFA (The European Smoking

Prevention Framework Approach), w zakresie

przeciwdziałania paleniu tytoniu

3

, obejmował

sześćkrajów,przy czym każdy kraj w nim uczest-

niczący realizował go w oparciu o odpowiedni

program dla uczniów oparty na wspólnych ele-

mentach „dobrej praktyki”. W roku 2003 rozpo-

częto realizację nowego wspólnego programu

przy udziale siedmiu państw Unii Europejskiej

o nazwie The EU-Drugs Abuse Prevention (EU-

Dap). Jego celem była ocena bardzo ujednolico-

nego programu dla szkół, służącego zapobiega-

niu przyjmowania wszelkich substancji uzależ-

niających.
Program dla szkół znany w angielskiej wersji

pod nazwą

Unplugged

obejmuje wszystkie zale-

cane komponenty programu CSI oraz był testo-

2

Szersze informacje dostępne są na stronie internetowej

EMCDDA: www.emcdda.europa.eu

3

deVries H., F. Dijk et al. (2006). The European Smoking

prevention Framework Approach (ESFA): effects after 24

and 30 months. Health Educ Res 21(1): 116-132

12

wany w roku szkolnym 2004-2005 w 78 szko-

łach (3457 uczniów) i dodatkowo w 65 szkołach

(3532 uczniów) stanowiących grupę kontrolną.

Zgodnie z założeniami programu uczniowie

w wieku 12-14 lat podejmują się zobowiązania,

natomiast nauczyciel występuje tu jedynie w roli

trenera.
Czas trwania zajęć realizowanych w ramach pro-

gramu to około 12 godzin lekcyjnych odbywają-

cych się w ciągu 12 tygodni, przy czym każdej

lekcji przypisane jest określone zagadnienie.
Krótkofalowa ocena programu

Unplugged

do-

konana w cztery miesiące po zakończeniu pro-

gramu wykazała znaczące ograniczenie zacho-

wań związanych z używaniem substancji uzależ-

niających: 30% spadek w zakresie codziennego

palenia tytoniu oraz przypadków zatrucia alko-

holem, jak również 23% spadek przyjmowania

przetworów konopi (patrz ryciny 1-3). Co jesz-

cze bardziej nastraja optymistycznie to fakt, że

wstępnewynikiz dłuższego monitorowania efek-

tów programu wykazały, że skuteczność jego

działania utrzymuje się przynajmniej przez

jeden rok! Pod względem efektukońcowego pro-

gram ten nie odbiega od innych programów CSI

opartych na „dobrej praktyce”.

Unplugged

jest obecnie dostępny w wersji za-

ktualizowanej, w której wzięto pod uwagę

wszystkie problemy wynikłe podczas dokonywa-

nia oceny wersji testowej.

Ryc. 1. Zmiany w zakresie powszechności codziennego palenia w ciągu minionych 30 dni w klasach,

w których realizowany był program

Unplugged

oraz w grupach kontrolnych, maj 2005

Ryc. 2. Zmiany w zakresie powszechności codziennego picia alkoholu w ciągu minionych 30 dni w klasach,

w których realizowany był program

Unplugged

oraz w grupach kontrolnych, maj 2005

13

Ryc. 3. Zmiany w zakresie powszechności codziennego używania konopi w ciągu minionych 30 dni w klasach,

w których realizowany był program

Unplugged

oraz w grupach kontrolnych,maj 2005

Dokładne informacje na temat oceny programu

podane są na stronie internetowej www.eu-

dap.net, na której podane są linki do stron inter-

netowychwszystkich krajów partnerskich.

6. Czego możemy oczekiwać?

Jakich korzyści możemy oczekiwać wprowadza-

jąc do życia na szeroką skalę programy CSI,

takie jak

Unplugged

? Po pierwsze musimy uś-

wiadomić sobie, że żaden program prewencyjny,

tak jak i inne formy interwencji, np. leczenie, nie

daje 100% efektów. Korzyści wynikające z róż-

nychprogramówmożnaporównywaćpod wzglę-

dem liczby uczestników zaanagażowanych w in-

terwencję w celu uniknięcia niepożądanego zda-

rzenia (np. zostanie osobąpijącąregularnie). Im

mniejsza liczba uczestników, tym interwencja

jest bardziej efektywna kosztowo.

Korzyści dla uczniów

C

Wprowadzenie tego programu w klasie z 30

uczniami w wieku 13 lat spowoduje, że pra-

wdopodobnie przynajmniej jeden uczeń nie

stanie się nałogowym palaczem, zaś przynaj-

mniej jedenuczeńniedoznazatrucia alkoho-

lem w najbliższym czasie. Jeżeli wydaje się,

że jest to niewielkie osiągnięcie, to należa-

łoby porównać je z liczbą 128 pacjentów ma-

jącychpoddaćsięleczeniuwzwiązku z umiar-

kowanym nadciśnieniem w celu uniknięcia

śmierci, zawału czy udaru

4

lub liczbą 2000

kobiet,którezostanąpoddane badaniu mam-

mograficznemu w ciągu 10 lat w celu zapo-

bieżenia jednego zejścia śmiertelnego z po-

wodu raka gruczołu sutkowego

5

.

C

Prowadzenie nauczania w dwóch klasach nie

tylko podwoi ten sukces, ale prawdopodob-

nie powstrzyma jednego ucznia od ekspery-

mentowania z przetworami konopi.

C

Nawet jeżeli efekty działania programu za-

nikną po pewnym czasie, to każdy rok zyska-

ny na opóźnieniu rozpoczęcia przyjmowania

substancji uzależniających przekłada się na

zmniejszenie ich stosowania w późniejszym

czasie.

C

Nabywając umiejętności społeczne, ucznio-

wie są nie tylko mniej podatni na stosowanie

substancjiuzależniających,ale również mają

mniejsze skłonności do innych zachowań po-

wodujących problemy oraz zagrożeń, takich

jak np. niechciana ciąża czy znęcanie się nad

innymi.

C

Programy zorientowane na umiejętności in-

teraktywne przyczyniają się także do popra-

wy atmosfery w klasie, co z kolei stanowi

czynnik ochronny przed zaburzeniami psy-

chologicznymi i innymi zachowaniami sta-

nowiącymi zagrożenie.

4

Sackett D.L., Haynes R.B.: Summarizing the effects of the-

rapy: A new table and some more terms

. Evidence-Based

Med. 1997; 2: 103-104

5

Gøtzsche P.C., Nielsen M.: Screening for breast cancer with

mammography

. Cochrane Database Systematic Rev. 2006; 4:

CD001877. DOI: 10.1002/14651858.CD001877.pub2.

14

Korzyści dla rodzin uczniów
C

Większość programów CSI angażuje do

udziału w nich również rodziców uczniów.

Na przykład w programie Unplugged plano-

wane są spotkania i warsztaty dla rodziców

i opiekunów. Kompendiumzawierające uży-

teczne informacje i sugestie jak radzić sobie

z częstymi problemami w relacjach z nasto-

latkami jest dostępne na życzenie w centrach

kontaktowych lub na stronie internetowej

www.eudap.net.

C

Rodziceiopiekunowiebędązachęcanido

aktywniejszego włączenia się w życie ich

dzieci w szkołach.

Korzyści dla szkół

C

Szkoła będzie stosowała wysokiej jakości

program prewencyjny, który przeszedł rygo-

rystyczną ocenę.

C

Przeszkoleni nauczyciele będą stanowili cen-

ną kadrę nauczających nawet w przypadku

prowadzenia normalnych zajęć szkolnych,

o ile metody pedagogiczne stosowane w ra-

mach CSI mogą znaleźć potencjalne zastoso-

wanie w nauczaniu innych przedmiotów.

C

Interdyscyplinarne podejście ujęte w wielu

programach CSI stwarza możliwość współ-

pracy między nauczycielami różnych przed-

miotów.

Korzyści dla społeczeństwa

Przy założeniu, że wszystkie inne okoliczności są

stałe, dobrze zrealizowana, skuteczna prewencja

podstawowa prowadzi do:

C

zmniejszenia wskaźników stosowania sub-

stancjiuzależniających i innych powiązanych

problemów wychowawczych,

C

ratowania życia, zapobiegania niepełno-

sprawności oraz do oszczędności nakładów

finansowych przeznaczanych na leczenie i

prawne zwalczanie problemów wynikających

z zażywania środków uzależniających,

C

jakkolwiek problem ten nie był dokładnie

badany, można stwierdzić, że leczenie uza-

leżnienia jest bardziej kosztowne niż zapo-

bieganie mu zarówno z punktu widzenia

służby zdrowia, jak i indywidualnych osób.

Więcej informacji można znaleźć w Narzędziu

#8, gdzie podana jest literatura uzupełniająca

i strony internetowe.

15

Rozdział 1
Promowanieprogramu CSI
natereniekrajulub regionu

Ten rozdział kierowany jest do osób odpowie-

dzialnych za służbę zdrowia i edukację, ponie-

waż w ich gestii leży promowanie efektywnych

strategii zapobiegających używaniu substancji

uzależniających na szczeblu krajowym czy regio-

nalnym. Omówione zostały korzyści płynące z

wprowadzenia efektywnego programu wszech-

stronnego wpływu społecznego (CSI) z punktu

widzenia ochrony zdrowia i edukacji. Wymie-

nione zostały użyteczne i praktyczne zalecenia

dotyczące zatwierdzania i promowania efektyw-

nego programu CSI począwszy od szczebla kra-

jowego czy regionalnego, a skończywszy na

szczeblu szkoły. W momencie gdy program CSI

uzyska zatwierdzenie i będzie promowany, nie-

zbędne będzie jego dalsze wspieranie ze strony

władz lokalnych lub centralnych, aby umożliwić

jego właściwe wdrożenie.

1.0. Dlaczegotoprzedstawiciele władz

mają objąć przewodnictwo?

Rządy mają jedyną w swoim rodzaju możliwość

inicjowania i udzielania wsparcia szkolnym pro-

gramom prewencyjnym, których zadaniem jest

zachęcenie młodych ludzi do zdobywania nie-

zbędnejwiedzy i umiejętności związanych z nad-

używaniem substancji uzależniających w celu

obrania zdrowego stylu życia. Światowa Organi-

zacjaZdrowia(WHO)zachęca do tworzenia spo-

łecznie i kulturowo akceptowalnych progra-

mów i usług mających sprostać zdrowotnym

i rozwojowym potrzebom wszystkich młodych

ludzi, zapewniając udział w nich rodziny, ogółu

społeczeństwaiinnychsfer, jakrównież samych

młodych ludzi

6

.

Chociaż władze krajowe lub lokalne twierdzą, że

podejmuje się wiele działań prewencyjnych, to

często bywa tak, że programy i inicjatywy pro-

zdrowotnesą opracowywane w sposób niejedno-

lity, niekompletny lub doraźny. Brak koordy-

nacji prowadzi często do nieefektywnego roz-

działu środków i wysiłków. Zwiększa się również

ryzyko negatywnych skutków ubocznych, gdy

treść, a szczególnie informacje krytyczne nie są

należycie przekazywane. Potrzebne jest zatem

ujednolicone, dobrze zaplanowane podejście,

które angażuje i wyposaża liderów, np. nauczy-

cieli w środki mające realny wpływ na zdrowie

uczniów. Dzięki temu akceptacja ze strony na-

uczycieli jest łatwiejsza (nie muszą oni wiedzieć

wszystkiego o substancjach uzależniających

i prewencji, by prowadzić zajęcia), jak również

możliwe jest uniknięcie strat z tytułu lokowania

środków na szkolenia i angażowania czasu wielu

nauczycieli w szkole.

Przyjęcie programu CSI oznacza podjęcie

odpowiedzialnego działania

Zintegrowanie programu CSI z programem na-

uczaniaszkołyalbo programem ogólnokrajowym

prowadzi nie tylko do poprawy zdrowia mło-

dych ludzi, ale stawia również władze państwo-

we lub regionalne pośród tych członków Unii

Europejskiej, które podejmują konkretne działa-

nia oparte na podstawach naukowych, mające

na celu obniżenie przyjmowania substancji uza-

leżniających. Przyjęcie efektywnego programu

CSI doda również wiarygodności przedstawi-

cielom władz.

Wskaźnik efektywnego działania

prewencyjnego

Dziękiudowodnionejskutecznościwzakresiewy-

woływania zmian w zachowaniu, przyjęcie pro-

gramu CSI jako standardu ogólnokrajowego lub

regionalnego lub jako wymaganego elementu

w programie nauczania, daje odpowiedzialnym

władzom mierzalny wskaźnik, jak realizowana

jest prewencja na szczeblu szkolnym. Poje-

dynczy program zapewnia kontrolę jakości, a

w przypadku programu Unplugged daje pew-

ność, że realizowany program oparty jest na po-

twierdzonych efektach.

1.1. Przewodnictwo decydentów

zajmujących się sprawami

Publicznej Służby Zdrowia

Osoby podejmujące decyzje w służbie zdrowia

mogą wywierać wpływ na zdrowie dzieci i mło-

dzieży, a w idealnej sytuacji, we współpracy

z osobami zaangażowanymi w sprawy edukacji,

chronić i promować lepsze zdrowie przez wpro-

6

World Health Organization. Forty-second World Health

Assembly.

The health of youth.

WHA42.41. Available from:

www.who.int. Accessed 23 January 2007

16

wadzenie wszechstronnej strategii prewencji.

Wszechstronna strategia zwykle stanowi połą-

czenie polityki zdrowotnej, dostępu do infor-

macji i nauki. Programy CSI mogą służyć przy-

gotowaniu dzieci i młodzieży w zakresie dostar-

czania informacji i zapewniania odpowiedniej

edukacji.
Konkretna polityka poszczególnych krajów, re-

gulacje prawne i/lub zarządzenia mogą stano-

wić, że edukacja zdrowotna jest koniecznym

składnikiem promocji i ochrony zdrowia.

Un-

plugged

może być wykorzystany jako skuteczne

i łatwe do wykorzystania narzędzie prewencyjne

przeznaczone dla młodzieży w wieku od 12 do 14

lat, stanowiące uzupełnienie ogólnej strategii

ochrony zdrowia. Przykładem wprowadzania

polityki prozdrowotnej jest Ramowa Konwencja

Światowej Organizacji Zdrowia Dotycząca Regu-

lacji Palenia Tytoniu (WHO-FCTC), która podej-

muje podstawowe inicjatywy prawne i progra-

mowe prowadzące do zakazu palenia w miejs-

cach publicznych i wzmacnia społeczną aktyw-

ność antytytoniową

7

.

Ponieważ programy CSI są realizowane w wa-

runkach szkolnych w celu zaszczepienia zacho-

wań prozdrowotnych i samoochraniających,

warto byłoby włączyć w nie władze krajowe lub

regionalne odpowiedzialne za publiczną służbę

zdrowia i edukację, aby zagwarantować ich jak

najszerszy zasięg.

1.2. Przewodnictwo decydentów

zajmujących się sprawami

edukacji

Krajowe lub regionalne władze edukacyjne po-

noszą odpowiedzialność za zapewnienie możli-

wie najlepszych warunków, w których dzieci

i młodzież będą uczyć się; dotyczy to pomiesz-

czeń, nauczycieli i zakresu przekazywanych in-

formacji. W takim przypadku, władze te odpo-

wiedzialne są nie tylko za samo nauczanie, ale

i za zapewnienie uczniom zdrowia i dobrego

samopoczucia, co jest niezbędne do optymal-

nego przyswajania tematów zawartych w pro-

gramie nauczania. Ogólny krajowy program

nauczania, jeśli taki istnieje, określa standardy

tradycyjnie przyjęte dla takich przedmiotów jak

matematyka, przedmioty przyrodnicze czy hu-

manistyczne, lecz często nie uwzględnia progra-

mów zapobiegania nadużywaniu środków uza-

leżniających.
W ostatnich latach podjęto wysiłki w krajach

europejskich mające na celu rozpowszechnienie

programów prewencyjnych w szkołach. Zgodnie

z ostatnim Raportem Rocznym na temat proble-

mów z substancjami uzależniającymi w Europie,

wydaje się, że podejście oparte na programach

prewencyjnych znajduje coraz większe zastoso-

wanie w warunkach szkolnych. Prewencja opar-

ta na programach zapobiegawczych zakłada

ujednolicone metody realizacji wprowadzane

w czasie określonej liczby spotkań, na których

omówione zostaną ściśle określone treści oraz

zapewnione zostaną szczegółowe materiały dla

nauczycieli i uczniów. Ułatwia to monitorowa-

nie i ocenę oraz zwiększa dokładność, wierność

i spójność interwencji, prowadząc do lepszych

skutków

8

. Unplugged i inne programy CSI speł-

niają wszystkie powyższe kryteria.
Nauczaniewszkole, a szczególnie programy pre-

wencyjne stanowią obiecujące podejście w za-

kresie zapobiegania czy opóźniania przyjmowa-

nia substancji uzależniających przez ludzi mło-

dych i powinny być zintegrowane z publiczną

polityką zdrowotną i prozdrowotnymi zacho-

waniami dorosłych ogólnie w całej populacji.
Zdając sobie sprawę z wagi wdrażania progra-

mówprewencyjnychw szkołach Rada Unii Euro-

pejskiej zaprasza Państwa Członkowskie (5099/

01/02 Cordrogue 4 Rev.1) do wprowadzania

programówpromującychzdrowy styl życia/za-

pobiegających używaniu substancji uzależnia-

jących w wszystkich szkołach i do promowania

takich programów, a jeżeli jest to konieczne,

równieżdo wykorzystania funduszy rządowych

i struktur organizacyjnych w celu pełnego

osiągnięcia poprzednio wspomnianego celu.

Zapobieganie przyjmowaniu używek realizo-

wane w szkołach stanowi wyzwanie dla władz

koordynujących i wykonawczych.
Krótko mówiąc, zaangażowanie władz krajo-

wych i/lub regionalnych w popieranie progra-

mów CSI takich jak Unplugged odgrywa klu-

czową rolę w poprawie zdrowia i nauce dzieci

7

World Health

Organization. Framwork Convention on

Tobacco Control. Available from: www.who.int/tobacco/

framework/download/en/index.html

8

EMCDDA, 2006 The state of the drugs problem in Eu-

rope, Available from: www.emcdda.europa.eu

17

poprzez zdecydowane przeciwstawienie się po-

wszechności przyjmowania substancji uzależ-

niających.

Unplugged

– efektywny program CSI

w zakresie zapobiegania przyjmowaniu

substancji uzależniających

Program nauczania

Unplugged

jest pierwszym

tego rodzaju programem opracowanym i testo-

wanym w wielu krajach Unii Europejskiej. Jak

wykazano w badaniach przeprowadzonych w ra-

mach EU-Drug Abuse Prevention Trial (www.

eu-dap.net), programy CSI mogą zapobiegać lub

odsuwać w czasie palenie tytoniu, picie alkoholu

i przyjmowanie innych substancji uzależniają-

cych przez młodych ludzi. Aby zagwarantować

ogólną dostępność i wysoką jakość realizacji

programów CSI w szkołach, konieczne jest za-

angażowanie ze strony władz krajowych i/lub lo-

kalnych.

1.3. Wybór odpowiedniego programu

CSI

W celu upewnienia się, że programy CSI są wia-

rygodne proszę zapoznać się z Narzędziem #1

i skorzystać z wymienionych kryteriów, aby wy-

brać program CSI. Unplugged jest gotowym

skutecznym europejskim programem prewen-

cyjnym, który jest łatwy do zastosowania i nie

wymaga dużych nakładów związanych z wdra-

żaniem i realizacją.
Jeżeli istnieją programy prewencyjne można,

dokonać ich przeglądu i aktualizacji,abyująć

w nich elementy zawarte w CSI. Następnie po

sprawdzeniu takich programów, mogą one w

formie poprawionej zostać wprowadzone do

realizacji w warunkach szkolnych stosunkowo

małym kosztem. Wdrażanie programów CSI

może w przyszłości mieć pozytywne skutki w

odniesieniu do innych zachowań zagrażających

zdrowiu.
Unplugged to gotowy program realizowany

obecnie w innych krajach Unii Europejskiej,

a ponieważ jest on dofinansowany przez Ko-

misję Europejską, dostęp do niego jest bez-

płatny dla wszystkich krajów członkowskich.

Wdrożenie programu wymaga przeszkolenia na-

uczycieli oraz wprowadzenia 12 godzin lekcyj-

nych realizowanych w ciągu roku szkolnego do

programu nauczania. Jak to zwykle bywa, być

może konieczne będzie dostosowanie programu

do lokalnych warunków kulturowych. Szczegó-

łowe omówienie programu Unplugged zawarte

jest we Wprowadzeniu.

Przy wdrażaniu jakiejkolwiek inicjatywy mającej

na celu przeciwdziałanie przyjmowaniu substan-

cjiuzależniających,czynnikiem, który należy

mieć na uwadze jest efektywność kosztowa.

Jedną z ogromnych zalet programu Unplugged,

jest to, że aby go zrealizować nie ma potrzeby

zatrudniania kosztownych specjalistów, ponie-

waż bez problemów mogą go prowadzić nauczy-

ciele. Jedynym dodatkowym kosztem jest krót-

kie szkolenie dla nauczycieli.
W momencie, gdy nauczyciel raz zdobędzie wy-

maganą wiedzę teoretyczną i praktyczną oraz

ogólnie zapozna się z programem CSI, można

się spodziewać, że każde kolejne szkolenie na-

uczyciela w zakresie zapobiegania zachowaniom

zagrażającym zdrowiu będzie mniej wymaga-

jące.

1.4. Jak władze krajowe

lub regionalne mogą promować

program CSI w szkołach?

Jeżeli decydenci podejmą decyzję o przyjęciu

programu CSI, to w dalszej kolejności powinni

oni występować jako organ koordynujący, prze-

konujący i wspierający szkoły w efektywnym

i dokładnym wdrażaniu programu. Przeprowa-

dzając analizę programów prewencyjnych obec-

nie realizowanych w szkołach Unii Europejskiej,

Europejskie Centrum Monitorowania Narko-

tyków i Uzależnień doszło do wniosku, że: Naj-

bardziej obiecujące wyniki pod względem in-

tensywności, struktury i jakości programów

prewencji w szkołach osiągane są w krajach, w

których

ogólnokrajowa strategia została

jasno ukierunkowana na prewencję na

szczeblu szkoły przy założeniu konkretnych

celów i istnieniu prężnej organizacji logistycz-

nej w zakresie prewencji i finansowania

9

.

Dlatego też, aby uzyskać pewność, że oparty na

dowodach naukowych program CSI, taki jak

Unplugged

, będzie przynosił efekty, władze kra-

jowe lub regionalne powinny wziąć pod uwagę

podjęcie pewnych strategicznie istotnych dzia-

łań.

9

EMCDDA, 2006 The state of the drugs problem in

Europe, Available from: www.emcdda.europa.eu

18

Promowanie właściwego programu

(łatwo można źle zinterpretować

jego założenia)

Działania prewencyjne mogą przynieść skutki

odwrotne od oczekiwanych, jeżeli nie zawierają

elementów opartych na dowodach ujętych

w efektywnym programie. Na przykład, krótko-

trwałe, odcięte od rzeczywistości lub „morali-

zatorskie” programy nie przynoszą efektów, a

mogą nawet wzbudzać zainteresowanie młodych

ludzi substancjami uzależniającymi

10

. Propono-

wanie uczniom aktywnego spędzania czasu wol-

nego ma pozytywny wpływ na środowisko szkol-

ne, ale nie jest szczególnie zalecane w programie

prewencyjnym.
Przewaga programu charakteryzującego się

określoną strukturą nad podejściem „holistycz-

nym” i zintegrowanym jest taka, że łatwiej jest

zapewnić jego jakość, jak również utrzymać

strukturę i ocenić jego efekty.
Chociaż czasem na etapie początkowym trzeba

podjąć pewne wysiłki w zakresie dostosowywa-

nia istniejących programów do lokalnych wa-

runków danej szkoły, programy z dokładnym

protokołem postępowania takie jak

Unplugged

,

o jednolitej, dobrze sprecyzowanej i odpowied-

nio przedstawionej treści, w dużym stopniu

ułatwiają pracę nauczycieli, ponieważ zapew-

niają dokładny i przewidywalny plan nauczania,

odpowiednie szkolenie i materiały.
W zakresie promocji programów prewencyjnych

w szkołach, WHO zaleca zapewnienie szkołom

sprawdzonych, efektywnych programów, które

obejmują powszechnie znane elementy, zapo-

biegające inicjacji zażywania substancji uzależ-

niających

11

.

Nastawienie na lepszą jakość

Efekty programu

Unplugged

są oparte na fak-

tach i upowszechnienie wiedzy na temat tych

wyników oceny uważa się za ważną strategię

pomocną przy propagowaniu programów opar-

tych na CSI. Jak do tej pory ocena i raporty na

temat procesu dostarczają ważnych informacji

o zasięgu programów prewencyjnych, wskazują

trudności, pojawiające się w czasie ich realizacji

oraz dostarczają informacji zwrotnych osobom

bezpośrednio zaangażowanym w program (na-

uczyciele, uczniowie) i pośrednio zaangażowa-

nym (rodzice, społeczność). W ten sposób pre-

zentacja przebiegu i wyników programu CSI re-

alizowanego na szczeblu krajowym i regional-

nym przyczynia się do jego rozpowszechniania

i motywuje innych nauczycieli i szkoły do anga-

żowania się w zapobieganie przyjmowaniu sub-

stancji uzależniających. Narzędzie #4 zapewnia

instrukcje w zakresie kontroli jakości przy wdra-

żaniu i ocenie programu.

Zatwierdzenie programu CSI

Oficjalną Pieczęcią

Dla celów wdrażania programów CSI w szkołach

ważne jest publikowanie oficjalnych dokumen-

tów lub zamieszczanie informacji w publikac-

jach rządowych, które jednoznacznie zalecają

realizację ujednoliconych programów prewen-

cyjnychwzakresie przyjmowania substancji uza-

leżniających w szkołach. Publikacja powinna

zawierać cele takich programów, możliwe efekty

oraz informacje praktyczne o sposobie realizacji,

jak również o możliwych źródłach finansowania.

Należy również rozważyć możliwość wprowa-

dzenia programów CSI do generalnego nau-

czania prozdrowotnego.

1.5. Wspieranie szkół

Gdy program jest już zatwierdzony i wypromo-

wany, bardzo ważne jest wsparcie dla jego re-

alizacji w szkołach. Poniżej podano pewne su-

gestie odnośnie rodzaju wsparcia, jakiego wła-

dze państwowe lub regionalne mogą udzielać

szkołom.

Modyfikacja programu nauczania

w celu wprowadzenia programu CSI

Upowszechnianie programów CSI w szkołach

powinno odbywać się przy udziale organów od-

powiedzialnych za sprawy edukacji, które po-

winny podkreślać zalety programów CSI, takie

jak opartą na faktach skuteczność oraz korzyści

płynące z ich realizacji, aby zachęcić szkoły do

przekonania się o ich atrakcyjności, efektyw-

ności i wreszcie do przyjęcia tych programów.

10

EMCDDA, 2002 Drugs in focus Issue 5, Issue 5, Drug

Prevention in EU schools. Available from: www.emcdda.

europa.eu

11

Hawks D., Scott K., McBride N. (2002) Prevention of

psychoactive substance use: a selected review of what

works in the area of prevention. Geneva, WHO 2002.

Available from: www.who.int/entity/substance_abuse/

publications/en/prevention_substance_use.pdf

19

Jeżeli zajdzie taka potrzeba, zmiany w tradycyj-

nym programie wychowania prozdrowotnego

lub obecnie realizowanych programach, wpro-

wadzane na potrzeby włączenia elementów CSI,

mogą być wykorzystywane przez władze szkolne

średniegoszczebla,ponieważichwpływ na wpro-

wadzanie innowacji

12

wydaje się wysoki. Wpro-

wadzanie zmian może też być wspierane przez

sieci szkół (poprzez strony internetowe, organi-

zacje nauczycieli, konferencje, itp.).

Ułatwianie realizacji programu

w szkołach

Programy CSI, takie jak Unplugged, stanowią

taki typ działań prewencyjnych, który z łatwoś-

cią mogą realizować nauczyciele w szkołach.

Jakkolwiek przeszkolenie nauczycieli jest istot-

nym warunkiem wstępnym, to ich motywacja

i zaangażowanie wydają się najważniejszymi

czynnikami.
Podążając w tym kierunku, istotne jest zapew-

nienie nauczycielom możliwości szkolenia i dal-

szego wsparcia we wprowadzaniu programu, za-

pewnienie łatwego dostępu do materiałów zwią-

zanych z programem i stosownych informacji,

jak również docenianie zaangażowania nauczy-

cieli w realizację programu zapobiegania przyj-

mowaniu substancji uzależniających. Nauczy-

ciele powinni mieć zapewnione wsparcie ze

strony dyrekcji szkoły, jak również pomoc tech-

niczną i możliwości kontaktów w celu dzielenia

się zarówno sukcesami, jak i problemami

13

. Co

więcej, realizacja programu, którego skutecz-

ność została potwierdzona, nadaje znaczenie

i wartość wysiłkom nauczycieli w szkole. Na ko-

niec należy stwierdzić, że nauczyciel nie powi-

nien rezygnować ze swojego rozwoju zawodo-

wego. Nauczycieli zachęca się do ciągłej pracy

narzecz zwiększania swych umiejętności. W celu

uzyskania większej ilości informacji i sugestii na

temat szkolenia nauczycieli proszę spojrzeć do

Narzędzia #3.

Wsparcie w czasie wdrażania programu

Oprócz przygotowań do rozpoczęcia programu

CSI istotna jest pomoc dla nauczycieli, którzy

będą realizować ten program, w celu zapewnia-

nia wysokiej jakości jego realizacji i skutecznego

radzenia sobie z problemami, które mogą się

pojawić.
Należy zapewnić pomoc poprzez podanie adresu

e-mailczy numeru linii telefonicznej pod którym

specjaliści z zakresu ochrony zdrowia i edukacji

udzielaliby nauczycielom porad oraz dodatko-

wych informacji na temat substancji uzależnia-

jących oraz na który możliwe byłoby kierowanie

pytań nasuwających się w czasie realizacji pro-

gramu. Należy zbudować system referencyjny,

jeżeli pojawią się poważne problemy dotyczące

środkówuzależniającychlub uzależnień. Chociaż

program Unplugged jest generalnie skutecznym

programemprewencyjnym,to jednak jego efekty

mogą być gorsze w przypadku młodzieży, która

już ma problem z alkoholem, paleniem czy in-

nymi substancjami uzależniającymi. Wreszcie

należy podać link lub odniesienie do strony

internetowej EU-Dap (www.eudap.net) w celu

wspierania struktur internetowych stworzonych

na szczeblu krajowym lub regionalnym.
Ogólne środki wsparcia można wykorzystać do

promowaniaefektywnościprogramuCSI. Takimi

czynnikami są:

C

Rozwijanie polityki prozdrowotnej, obejmu-

jącej wykorzystanie kwestii ochrony środo-

wiska w odniesieniu do legalnych substancji

uzależniających, jak na przykład ustawodaw-

stwo w zakresie palenia w miejscach publicz-

nych czy ograniczenia dotyczące alkoholu.

C

Zaangażowanie mediów w celu zwrócenia

uwagi na inicjatywy zapobiegające przyjmo-

waniu substancji uzależniających.

C

Wprowadzenie i wdrażanie strategii na rzecz

promocji szkoły wolnej od substancji uza-

leżniających.

C

Rozpoczęcie kampanii informacyjnej na te-

mat promocji stylu życia wolnego od sub-

stancjiuzależniających wśród młodzieży jako

uzupełnienia programów szkolnych.

Podtrzymywanie ciągłości programu

i jego ocena

Aby możliwie jak najszybciej wdrożyć program,

władze odpowiedzialne za ochronę zdrowia

12

Rogers E.M.: Diffusion of preventive innovations

. Addict

Behav 2002; 27: 989-993.

13

United Nations Office on Drugs and Crime School-Based

Educaton for drug abuse prevention. United Nations Office

on Drugs and Crime; New York, 2004. Available from:

www.unodc.org/youthnet/en/youthnet_action_preventi

on_school.html

20

i edukację powinny mieć możliwość wspierania

jego realizacji przez jak najdłuższy czas. Gdy

kontakt z jednostką odpowiedzialną za program

zostanie raz nawiązany, łatwo jest go utrzymy-

wać pozyskując nowe szkoły i kontynuując upo-

wszechniane programu w kolejnych latach. Wy-

szkoleni nauczyciele mogą przekazywać swoją

wiedzę innym nauczycielom zwiększając tym sa-

mym liczbę „trenerów”, dzieląc się doświadcze-

niem i służąc pomocą w poprawie klimatu

w szkole.
W przypadku długotrwałej realizacji programu

decydenci powinni monitorować jego realizację,

oceniając, ile szkół go przyjęło, ile klas bierze

w nim udział, itp. wykorzystując kwestionariusz

z Narzędzia #7.

Jak rozpocząć program CSI w kraju

lub regionie?

a) Sprawdzić, czy są dogodne warunki (poli-

tyka) dla wsparcia programu.

b) Opracować strategię informacyjną, która

może obejmować wiadomości prasowe,

kanały informacyjne, takie jak strony

internetowe.

c) Uzyskać oficjalną akceptację lokalnych

władz dla przygotowanych materiałów.

1.6.

Inni partnerzy, którzy mogą

udzielić wsparcia szkołom

Organizacje pozarządowe i inne organizacje zaj-

mujące się działalnością prewencyjną są zainte-

resowane dobrym zdrowiem młodych ludzi, dla-

tego też mogą one wspierać wysiłki związane

z rozpowszechnianiem programu CSI w szko-

łach.
W pierwszym etapie realizacji projektu EU-Dap,

stworzona została Europejska Sieć organizacji

pozarządowychiprzedstawicielirządów.

W skład

sieci wchodzą eksperci zajmujący się rozwojem

i oceną programu

Unplugged

. Sieć ta jest do-

stępna w celu wspierania upowszechniania i re-

alizacji programu

Unplugged

(informacje do-

stępne są na stronie internetowej www. eudap.

net).

21

Rozdział 2
Wprowadzanie
programów CSI w szkole

Rozdział ten został napisany z myślą o dyrekto-

rach szkół i przedstawia wytyczne dotyczące po-

myślnegowprowadzeniaprogramówCSI w szko-

łach. Zamieszczone porady obejmują sprawdze-

nie gotowości szkoły, przygotowanie do rozpo-

częcia programu CSI, jak również wdrożenie

i ocena inicjatywy. Po przeczytaniu tego rozdzia-

łu dyrektorzy szkół będą lepiej przygotowani do

płynnego przejścia do wprowadzenia progra-

mów CSI w swoich szkołach.

2.0. Zobowiązania szkoły w zakresie

edukacji prozdrowotnej

WiększośćszkółwEuropie ujmuje w swoich pro-

gramachnauczania tematy rozwijające umiejęt-

ności niezwiązane z żadnym konkretnym przed-

miotem, ale czerpiące po trochu z wielu z nich

i jako całość mające nieocenioną wartość w co-

dziennym życiu. Takie przedmioty jak edukacja

prozdrowotna, kultura fizyczna, zajęcia sporto-

we i kształtowanie postaw życiowych

14, 15

odby-

wają się w wielu krajach Europy, często jako

obowiązkowe, a niekiedy jako oddzielne zajęcia.

Te działania edukacyjne odpowiadają wskaźni-

kom władz krajowych i lokalnych, jak również

stanowią odzwierciedlenie misji szkoły oraz

oczekiwań społeczności.
Rzeczywiście, pod presją opinii publicznej i za-

grożeń dostrzeganych przez społeczność, władze

centralne odpowiedzialne za ochronę zdrowia

i edukację stworzyły procedury prawne, doku-

menty oraz wskazania dotyczące obowiązków

edukacyjnych szkół, które mają zapobiegać za-

chowaniom uczniów, narażającym ich na zagro-

żenie zdrowia. Z pomyślną realizacją tematów

nauczania w dziedzinie edukacji osobistej, spo-

łecznej i zdrowotnej skorelowane zostały poniż-

sze kwestie:

C

szkoła dąży do rozwoju poznawczego, oso-

bistego i społecznego uczniów,

C

wizja i cele nauczania są dobrze określone

i znane wszystkim biorącym udział w pro-

cesie nauczania,

C

decyzje podejmowane są w sposób demokra-

tyczny i

C

szkoła ma dużą zdolność do samooceny i jest

gotowa do wprowadzania innowacyjnych

zmian.

Uwzględnienie programu CSI takiego jak

Un-

plugged

w rocznym planie nauczania dobitnie

wskazuje na to, że czynniki wymienione wyżej

występują w szkole. Oznacza to również, że moż-

liwe jest spełnienie oczekiwań rodziców i spo-

łeczności oraz obranie kursu na promocję zdro-

wia w szkole.
Pozaspodziewanymi korzyściami, programy CSI

można łatwo łączyć z innymi dyscyplinami. Poza

tym,programyteprzedstawiająsposoby na uczy-

nienie nauczania oraz przyswajania wiedzy pro-

cesem bardziej interakcyjnym, opartym na lek-

cjach, które mają do zrealizowania określone

cele.
Rycina na stronie 24 opisuje czynniki, które po-

winny wystąpić przed, w czasie i po realizacji

programu CSI. Pomysły na kontynuowanie pro-

gramu oraz narzędzia pomagające szkołom są

również dostępne i mogą służyć jako źródła

informacji.

2.1. Przegląd środowiska w celu

identyfikacji czynników

prowadzących do pomyślnej

realizacji programu

Nauczyciele

C

Co najmniej dwójka nauczycieli jest zmoty-

wowana do realizacji strukturalnych działań

zapobiegawczych i może zarażać innych en-

tuzjazmem do realizacji tych działań.

C

Nauczyciele mają zgodę na udział w szkole-

niach.

14

European conference of experts on: cross-curricular

themes in secondary education, Pre-conference document

Maes B. 2001.

15

Cross curricular themes in secondary education. Publi-

shed by CIDREE Consortium of Institutions for Develop-

ment and Research in Education in Europe. March 2005

website www.cidree.org

22

Program nauczania

Brak elastyczności szkolnego planu zajęć i prze-

pełniony program nauczania wydają się naj-

częściej zgłaszanymi problemami podczas reali-

zacji zajęć, które nie są obowiązkowe lub na

których przeprowadzenie przeznaczono zbyt

mało czasu. Tym samym możliwość przezwy-

ciężenia problemów wynikających z ograniczeń

czasowych jest bardzo ważna. Możliwy jest co

najmniej jeden scenariusz:

C

Programy nauczania obejmują lub mogą

obejmować godziny przeznaczone na na-

uczanie prozdrowotne i program CSI może

być realizowany w ramach tych godzin.

C

Jeżeli w szkole nie prowadzi się zajęć pro-

zdrowotnych, program może być realizo-

wany w ramach zajęć z przedmiotów przy-

rodniczych i godzin wychowawczych.

C

Współpraca dwóch lub więcej nauczycieli

uczących różnych przedmiotów przy reali-

zacji programu może zapewnić realizację

programu w określonym zakresie czasowym.

Możliwość inwestycji długoterminowej

C

Szkoła pragnie wspierać wprowadzenie pro-

gramu przynajmniej przez cały rok, a możli-

we, że również w kolejnych latach.

C

Szkoła zamierza oceniać program w celu

ulepszenia jego jakości lub realizacji.

C

Wyszkoleni nauczyciele mogą szkolić innych

nauczycieli.

2.2.

Realizacja programu CSI

Środowisko

C

Społeczność jest świadoma stwierdzenia

WHO, że szkoła powinna opracować kartę

promocji zdrowia (lub deklarację misji).

C

W mediach podjęto kampanie podkreślające

czynniki ryzyka dla zdrowia młodych ludzi.

C

Władze regionalne lub lokalne są zaintereso-

wane działalnością prewencyjną.

C

Istnieje „Deklaracja misji szkoły”, obejmu-

jąca wartości, przekonania i cele związane

z promocją zdrowia, którą dopełnia aktywna

polityka szkoły.

C

Rodzice są zainteresowani udziałem w dzia-

łalności prewencyjnej.

C

Lokalnaspołecznośćjest świadoma, że przyj-

mowanie substancji uzależniających stanowi

problem i jest przekonana o konieczności

podjęcia działań prewencyjnych w szkole.

C

Wydano i rozpowszechniono oficjalne sta-

nowisko w sprawie promocji zdrowia.

C

Dobrze egzekwowana polityka zdrowotna

szkoły stworzy właściwe środowisko dla ucz-

niów biorących udział w programie CSI.

Regulacje prawne

C

MinisterstwoEdukacjilubinne władze regio-

nalne mogą być upoważnione do promowa-

nia i koordynowania działań mających na

celu zapobieganie występowania czynników

ryzyka dla zdrowego stylu życia, a wśród

nich przyjmowania substancji uzależniają-

cych w szkole.

C

Władze regionalne są powołane do promo-

wania i koordynowania działań na rzecz za-

pobiegania niezdrowym zachowaniom, a

wśród nich przyjmowaniu substancji uzależ-

niających w szkole.

C

Czas przeznaczony na edukację prozdrowot-

ną jest określany przez centralne lub regio-

nalne regulacje prawne i jest wystarczający.

C

Ciągłe dokształcanie nauczycieli jest obo-

wiązkowe i uregulowane prawnie.

C

Obowiązkowa nauka trwa dłużej niż do 13.

roku życia.

Autonomia szkoły

C

Szkoły mają autonomię i mogą decydować

czygodzinyprzeznaczonena nauczanie mogą

być poświęcone działalności prewencyjnej.

C

Szkoły maja autonomię w zakresie wyboru

i realizacji programów.

Tradycja szkoły

C

Tradycją szkoły jest regularne organizowa-

nie działań zapobiegawczych (ujętych w pro-

gramie lub ponadprogramowych, realizowa-

nych przez nauczycieli lub osoby z zewnątrz

prowadzące szkolenia, z udziałem lub bez

23

udziału rodziców, z udziałem lub bez

udziału społeczności).

Organizacja szkoły

C

Szkoła stosuje metody oparte na konsultacji

i współpracy, angażujące nauczycieli, rodzi-

ców i uczniów w wyborze działań na dany

rok.

C

Szkoła stosuje metody oparte na konsultacji

i współpracy w rozwiązywaniu problemów,

na przykład takich jak wypadki wynikłe z za-

żywania substancji uzależniających.

C

Polityka szkoły obejmuje jasne wytyczne do-

tyczące substancji uzależniających i reguły te

są wprowadzone w życie oraz egzekwowane

przez dyrekcję szkoły.

C

Szkoła wspiera działania prewencyjne.

C

Szkoła uzyskała wsparcie finansowe na reali-

zację dodatkowych zajęć dla uczniów.

C

Pracownicy administracyjni współpracują

z nauczycielami.

C

Szkoła umożliwia pracownikom udział

w szkoleniach doskonalących.

C

Istnieje dobra współpraca pomiędzy nauczy-

cielami a lokalnymi i szkolnymi pracowni-

kami służby zdrowia, na przykład z pielęg-

niarką szkolną.

Nauczyciele

C

Część nauczycieli w szkole ma wcześniejsze

doświadczenia związane z programami edu-

kacji zdrowotnej.

C

Pomiędzynauczycielamipanuje dobra atmo-

sfera i chęć do współpracy oraz dzielenia się

doświadczeniami.

C

Między nauczycielami istnieje chęć do dzie-

lenia się nabytymi umiejętnościami i doś-

wiadczeniem (np. by stać się trenerem dla

innych nauczycieli).

Fundusze na szkolenia

C

Każdego roku władze centralne lub regio-

nalne przyznają specjalne fundusze na re-

alizację programów prewencyjnych w szko-

łach.

C

MinisterstwoZdrowialubMinisterstwo Edu-

kacji mają fundusze na realizację projektów

w szkołach.

C

Władze centralne współpracują z innymi

organizacjami i instytucjami wspierającymi

finansowo konkretne projekty.

C

Istnieją instytucje, banki, specjalne fundu-

sze w agencjach przeznaczone na projekty

w szkołach lub inne projekty o znaczeniu

publicznym.

C

Szkoły posiadają dodatkowe fundusze dla

nauczycieli zaangażowanych w dodatkową

działalność (taką jak szkolenie kolegów

w konkretnej działalności).

Opinia rodziców

C

Komitet rodzicielski jest włączony w plano-

wanie corocznych działań szkoły.

C

Rodzice są zainteresowani działalnością pre-

wencyjną i oczekują wprowadzenia przez

szkoły programów zapobiegających przyj-

mowaniu substancji uzależniających.

C

Rodzice chcą brać udział w działalności pre-

wencyjnej lub brali udział w takiej działal-

ności wcześniej.

2.3. Ogólne wskazania dotyczące

dobrej praktyki

C

Przed wprowadzeniem wybranego progra-

mu należy zorganizować w szkole spotkanie

w celu udzielenia informacji dyrekcji szkoły,

nauczycieli, rodziców i uczniów.

C

Zainteresowanie dyrektora szkoły progra-

mem CSI ma decydujące znaczenie dla jego

rozwoju. Należy zorganizować krótką poga-

dankę z nauczycielami mającymi realizować

program. Często wystarczy tylko zapytać na-

uczycieli, jak sprawy przebiegają i czy

potrzebują jakiejś pomocy.

C

Należy przygotować harmonogram zarówno

dla klasy jak i szkoły. Po dokonaniu wyboru

programu należy przygotować plan projektu

zawierający poszczególne etapy wprowadza-

niaprogramuiodpowiadający mu plan zajęć.

24

C

Należy utrzymywać kontakty z trenerami

i nauczycielami wprowadzającymi ten pro-

gram w innych szkołach w tym samym cza-

sie. Dzielenie się problemami jest bardzo

pomocne w znajdowaniu ostatecznego roz-

wiązania.

C

Należy utrzymywać wysokie zainteresowa-

nie programemnawet wśród nauczycieli

niebiorących w nim udziału. Na oficjalnych

spotkaniach zespołu nauczającego należy

przypominać o programie, sytuacji obecnej

i o tym, co zostało zrobione.

C

Po zakończeniu programu należy zorgani-

zować sesję podsumowującą z klasami bio-

rącymi w nim udział (na przykład mała wy-

stawa z materiałami stworzonymi przez

klasę, która będzie otwarta dla rodziców).

Rozpoczęcie

Przeprowadzenie oceny środowiska

Im więcej czynników określisz, tym łatwiej będzie prowadzić program

C

Upoważnienie Ministerstwa Edukacji, poparcie i/lub koordynacja

C

Autonomia szkoły w wyborze programu CSI

C

Wsparcie i koordynacja przez władze regionalne

C

Szkoła korzysta z konsultacji, w które zaangażowani są nauczyciele,

rodzice i uczniowie

C

Nauczyciele zmotywowani do prowadzenia programu lub kierowania

nim

C

Szkoły mają tradycję w działaniu prewencyjnym albo ustaloną misję

lub cel takiego działania

6

Kryteria brane pod uwagę

podczas wyboru programu

CSI

(Patrz Narzędzie #1)

Realizacja

Gromadzenie środków do realizacji programu CSI

C

Zainteresowanie rodziców wspieraniem programu

C

Badanie możliwości pozyskania funduszy w ministerstwie, regionie,

budżecie szkoły

C

Zapewnienie materiałów dla nauczycieli i uczniów

6

Wskazówki dotyczące

zbierania funduszy

(Patrz Narzędzie #2)

Możliwości organizacyjne w zakresie realizacji programu CSI

C

Zaplanowanie i organizacja realizacji programu w kalendarzu szkol-

nym

C

Wspieranie ciągłego dokształcania nauczycieli w zakresie regulacji

prawnych. Umożliwienie nauczycielom udziału w szkoleniach lub

organizowanie szkoleń przez umożliwienie nauczycielom już wyszko-

lonym prowadzenia szkoleń dla innych

6

Organizowanie

szkolenia nauczycieli

(Patrz Narzędzie #3)

Kontynuacja

Utrzymywanie jakości programów CSI

C

Nauczyciele mogą przyjąć rolę szkolących

C

Nauczyciele są zmotywowani do dokładnego wprowadzenia wszyst-

kich części programu w przewidzianej kolejności

C

Rodzice są zainteresowani kontynuacją działań prewencyjnych

i proszą szkołę o coroczną ich realizację

C

Ujęcie programu jako podstawowego składnika w jednym lub kilku

przedmiotach

C

Dodatkowe fundusze z ministerstwa przeznaczone na realizację pro-

gramu

C

Nadzór nad realizacją programu i sugestie dotyczące jego uspraw-

nienia

6

Prowadzenie

kontroli jakości

(Patrz Narzędzie #4)

Ryc. 4. Proces planowania i realizacji programu CSI

25

Rozdział 3
Prowadzenie Programu
Wszechstronnego
Wpływu Społecznego
w klasie

Rozdział ten dedykowany jest nauczycielom,

którzy rozważają wprowadzenie programu CSI

w szkole, jako części działań zapobiegających

przyjmowaniu substancji uzależniających, lub

którzy zostali poproszeni o zrobienie tego.
Poniżej przedstawiono kilka użytecznych suges-

tii, jak przygotować się i rozpocząć takie przed-

sięwzięcie. Najważniejszymi czynnikami wywie-

rającymi wpływ na powodzenie programu są

motywacja i przygotowanie nauczycieli. Niniej-

szy rozdział należy wykorzystać jako dopełnienie

wszystkich instrukcji związanych z programem

nauczania CSI.

Wyzbyciesięnieodpowiednich oczekiwań

Decyzja o wprowadzeniu programu CSI będzie

zależała od kwestii teoretycznych i praktycz-

nych. Zwykle jest wiele różnych sytuacji, w któ-

rych zagadnienie prewencji stosowania substan-

cji uzależniających w szkole jest umieszczane

w programach administracyjnych, co przekłada

się na cały zakres oczekiwań związanych z pro-

gramami prewencyjnymi. Pewne z tych oczeki-

wań mogą być zrealizowane, a inne nie.
Do tych ostatnich należą oczekiwania, że pro-

gramy prewencyjne mogą pomóc rozwiązać ist-

niejące problemy lub wyeliminować przypadki

przyjmowania substancji uzależniających. Eks-

perymentowanie ze substancjami uzależniają-

cymi jest szeroko rozpowszechnione wśród ludzi

młodych, ale w ostatnich latach zauważono ob-

niżanie się wieku podejmowania pierwszych

prób z tymi substancjami

16

. Z pewnością młodzi

ludzie, którzy w pewnym wieku mają poważne

problemy z substancjami uzależniającymi (np.

upijają się lub regularnie przyjmują niedozwo-

lone używki) zwykle zaczynali eksperymentować

z substancjami uzależniającymi wcześniej niż

osoby, które nie używają tych substancji na taką

skalę.
Wiele metod ujętych w programach CSI, takich

jak

Unplugged

, odnosi się konkretnie do pre-

wencji uniwersalnej, np. są one bardzo poży-

teczne w grupach, gdzie powszechność ekspery-

mentów z substancjami uzależniającymi jest

niewielka. Jakkolwiek wiele elementów progra-

mów CSI (kształcenie umiejętności społecznych

iosobistychorazkorygowanie przekonań norma-

tywnych) można również skutecznie wykorzys-

tać w prewencji selektywnej. Podejmując de-

cyzję o prewencji uniwersalnej podchodzimy do

całej klasy lub szkoły bez oceny ryzyka, zakłada-

jąc, że jest ono niskie. Rzeczywiście, występują

różnice w zakresie ilości zażywanych substancji

uzależniających między krajami, regionami da-

nego kraju, szkołami, a nawet klasami tej samej

szkoły. W prawie wszystkich krajach europejs-

kich można uzyskać dane dotyczące stosowania

substancji uzależniających, pochodzące z badań

w szkołach na poziomie ogólnokrajowym lub lo-

kalnym. Tam, gdzie brak jest takich informacji,

Europejskie Centrum Monitorowania Substancji

Uzależniających i Uzależnień posiada bazę da-

nych dotyczących tego problemu dla wszystkich

krajów członkowskich.

Patrz tabela 1 we Wpro-

wadzeniu.

Kwestia „specjalistów”

Niektórzy nauczyciele sądzą, że problem zapo-

biegania przyjmowaniu substancji uzależniają-

cych czy nawet rozmawianie o nich i o uzależ-

nieniach z młodymi ludźmi to zadanie dla spe-

cjalistów z zewnątrz, takich jak psycholodzy, le-

karze,pracownicy socjalni czy konsultanci. Rze-

czywiście, zapraszanie „specjalistów” na dys-

kusje z uczniami o przyjmowaniu substancji

uzależniających ma długą tradycję w szkołach,

która niestety nie okazała się w żadnym stopniu

skuteczna w powstrzymywaniu młodych ludzi

odeksperymentowania z używkami. Wręcz prze-

ciwnie, jednorazowe wizyty ekspertów w szko-

łach z wykładami mogą odnieść skutki odwrot-

ne, takie jak wzrost ciekawości i przyciągnięcie

uwagi do stosowania substancji uzależniających,

co wynika z faktu braku nawiązania do kwestii

umiejętności społecznych i przekonań norma-

tywnych.

16

zob. ostatni raport EMCDDA i ESPAD na temat doświad-

czeń w stosowaniu używek.

26

Wszechstronne podejście

Zaletą programów prewencyjnych CSI, takich

jak

Unplugged

, jest to, że nie są one skupione

tylko na chemicznych i biologicznych aspektach

przyjmowania substancji uzależniających, ale

również na zagadnieniach społecznych, norma-

tywnych i komunikacyjnych w powiązaniu z eks-

perymentalnym stosowaniem substancji uzależ-

niających i przejściem do regularnego ich przyj-

mowania i nadużywania. Więcej na temat teo-

retycznych podstaw programów prewencyjnych

CSI, takich jak

Unplugged

można znaleźć

we Wstępie.

Radzenie sobie z ograniczeniami

Podczas wprowadzania kompleksowego i trud-

nego programu spotykamy się nie tylko z ogra-

niczeniami związanymi z czasem i miejscem ich

realizacji, ale również z naszą własną motywacją

oraz motywacją naszych kolegów i uczniów.

Programy CSI mają kilka podstawowych wyma-

gań, które powinny być brane pod uwagę już

przy ich wyborze. Podstawowym problemem

jest czas konieczny zarówno na ich przygotowa-

nie, jak i realizację. Dodatkowo oprócz udziału

w warsztatach szkoleniowych nauczyciel potrze-

buje zazwyczaj około 20-30 godzin w ciągu roku

szkolnego do przygotowania się i zrealizowania

programu.

Wprowadzenie CSI

do programu nauczania

Nauczyciele mogą obawiać się, czy program

przeciwdziałania przyjmowaniu substancji uza-

leżniających pasuje do zakresu przedmiotu,

którego do tej pory nauczali lub też mają prze-

świadczenie, że bardziej pasuje on do innych

przedmiotów. W rzeczywistości, kwestia przed-

miotu jest znacznie mniej istotna dla osiągnięcia

sukcesu w realizacji programu niż motywacja

nauczycielado jego prowadzenia oraz jego umie-

jętności. Co więcej, wydaje się, że tematyka

związana z prewencją przyjmowania środków

uzależniających może być realizowana

w zasa-

dzie we wszystkich przedmiotach

naucza-

nychwszkole.Interdyscyplinarny charakter pro-

gramów prewencyjnych CSI opiera się właśnie

na takim założeniu, co umożliwia jego realizację

przez zespół nauczający różnych przedmiotów.

Niemniej podana poniżej charakterystyka zwią-

zana jest z powodzeniem w realizacji programu:

C

każdy nauczyciel w danym zespole ma mo-

tywację do jego wprowadzania i rozpo-

wszechniania w szkole,

C

każdy nauczyciel w danym zespole wyraża

chęć udziału w szkoleniach, które są zwykle

wymagane do prowadzenia programów

opartych na CSI.

3.1. Przed rozpoczęciem

Szkolenie nauczycieli

Przeznaczenie środków powinno być dokładnie

przemyślane. Często w różnych krajach euro-

pejskichwielunauczycieli szkoli się tak, by różne

treściotematyce prewencyjnej ujmowali w wielu

różnych przedmiotach szkolnych. Często jest to

nazywane prewencją „zintegrowaną” lub „holi-

styczną”, która nie daje jasnych i konkretnych

wskazówek dla nauczycieli czy też przemyślanej

struktury programu i możliwości kontroli jego

jakości.
Zwykle szkolenie nauczycieli wymagane do rea-

lizacji programu CSI jest wszechstronne, a pro-

wadzą je specjaliści z zakresu prewencji, przy

możliwej pomocy ze strony nauczycieli mają-

cych doświadczenie w prowadzeniu programów

CSI. Obejmuje ono szkolenie informacyjne i ko-

munikacyjne zgodne z protokołem lub program

nauczania, który nie może być zrealizowany

w ciągu kilku godzin. Na przykład szkolenie na-

uczycieli oferowane w ramach programu

Un-

plugged

trwa dwa i pół dnia.

Obecność na szkoleniu nauczycieli z różnych

szkół umożliwia wymianę doświadczeń i pomy-

słów, może nawet ułatwić stworzenie sieci wza-

jemnej pomocy dla nauczycieli realizujących

programy prewencyjne CSI.

Znaczenie środowiska szkolnego

Jeżeli jesteś pionierem, pierwszym nauczycie-

lem wprowadzającym program CSI w swojej

szkole, będzie to wymagało więcej zaangażowa-

nia i czasu niż w przypadku nauczycieli pracu-

jących w szkołach, które mają już tradycję w re-

alizacjitego typu programów. Jeżeli twoja szkoła

w przeszłości realizowała programy CSI, bę-

dziesz mógł skorzystać z doświadczeń kolegów,

którzy byli w to zaangażowani. Pozytywna atmo-

sfera w szkole przy zastosowaniu zasad szkoły

wolnej od substancji uzależniających jest istot-

27

nym czynnikiem wspomagającym realizację

działań prewencyjnych wśród uczniów.

Grupa docelowa

Wiek uczniów biorących udział w programie

musi być dobrany na podstawie stopnia roz-

woju. Na przykład program

Unplugged

został

stworzony i sprawdzony dla uczniów w wieku

12-14 lat. Nie znaczy to, że dla młodszych i star-

szych uczniów program ten niej jest skuteczny,

lecz tyle, że przy jego realizacji należałoby kiero-

wać się ostrożną oceną. Na przykład dla uczniów

młodszychponiżej12. roku życia należy upewnić

się, że informacje o substancjach psychoaktyw-

nych nie wzbudzą w nich zainteresowania do ich

zażywania. Wśród uczniów starszych powyżej

14. roku życia można spodziewać się prawdo-

podobnie mniejszej skuteczności programu.
Następne pytanie, na jakie musi odpowiedzieć

sobienauczyciel,to z którą klasą w szkole będzie

pracował. Bez względu na dokonany wybór is-

totne jest, by mieć na uwadze następujące kwes-

tie:
a) Uniwersalny program prewencyjny działa

tym lepiej, im wcześniej zostanie rozpoczęty.

Jest to program przeznaczony dla uczniów

na pewnym etapie rozwoju (Hawks et al.,

2002

11

). Nie znaczy to, że uczniowie starsi

powinni być z niego automatycznie wyłą-

czeni.

b) Jeżeli to możliwe, włączenie całej klasy

w program jest najlepszym rozwiązaniem.

Dodatkowo, należy przeprowadzić działania

przygotowawcze w celu uniknięcia „reakcji za-

skoczenia” ze strony zarówno uczniów, jak i ich

rodzin. Uczniowie biorący udział w programie

powinni być mocno zmotywowani, a ich zainte-

resowanie nim powinno być możliwie jak naj-

wyższe.

Planowanie miejsca i czasu

Naszkicowanie harmonogramu czasowego jest

kluczowe dla udanej realizacji programu. Har-

monogram czasowy powinien być dwuwymia-

rowy:
1)

ogólny czas

na realizację całego programu

(np. rozpoczęcie-zakończenie),

2) czas

każdej lekcji

w ciągu roku szkolnego.

Proceduryorganizacyjnew każdej szkole są inne.

Zgodnie z najlepszą praktyką najlepiej jak naj-

wcześniej zarezerwować i oznaczyć w kalenda-

rzu szkolnym dni i godziny, w ciągu których

realizowany będzie program CSI. W ten sposób

nauczyciel może bez problemu zapoznać się

z całym procesem, jak również może:

C

uniknąć pomyłki i konieczności odwołania

lekcji ze względu na święta państwowe,

egzaminy itp.,

C

pamiętać, że większość programów, takich

jak

Unplugged

wymaga optymalnego czasu

między kolejnymi zajęciami (zwykle jeden

tydzień), dobre zaplanowanie zajęć może

zapewnić najbardziej optymalny ich rozkład,

C

zarezerwować odpowiednie terminy i po-

mieszczenia dla niektórych zajęć z klasą,

C

zapewnićdodatkowyczas potrzebny na przy-

gotowanie się, rozmowy z kolegami, rodzi-

cami i ocenę wyników.

Przed rozpoczęciem programu nauczyciel powi-

nien dokładnie przestudiować program pod

względem wymagań

czasowych

i

lokalowych

oraz wziąć pod uwagę następujące kwestie:

C

Kiedy

rozpocznę

program?

C

Kiedy powinienem

zakończyć

program?

C

Ile czasu potrzebuję na

przygotowanie

i przeprowadzenie

każdej lekcji?

C

Ile

czasu będę potrzebował na

rozmowy

z kolegami, rodzicami i kiedy to powinienem

zrobić?

C

Gdzie

powinniśmy pracować?

Przygotowanie uczniów

Poinformowanie uczniów o programie jest bar-

dzo delikatnym i koniecznym zadaniem, które

może powodować pewne skrępowanie wśród

nauczycieli. Ważne jest, żeby nauczyciel odpo-

wiedzialny za program wyjaśnił:

C

dlaczego i gdzie program będzie wprowa-

dzony w celu uniknięcia wrażenia, że coś jest

nie w porządku z daną klasą czy grupą,

C

że program jest częścią nauczania prowa-

dzonego przez szkołę,

C

powiadomienie o prowadzeniu programu

w innych częściach kraju i w innych państ-

wach zwiększy poczucie przynależności do

większej grupy,

C

znaczenie i korzyści z „prewencji” w odnie-

sieniu do nieprzyjmowania substancji uza-

28

leżniających nie ma na celu ujawnienia,

że uczniowie mogli eksperymentować z

legalnymi lub nielegalnymi substancjami

uzależniającymi,

C

klasa będzie zajmowała się „umiejętnościa-

mi życiowymi” w powiązaniu z wiedzą o ty-

toniu, alkoholu i innych substancjach uza-

leżniających oraz pracą nad normatywnymi

przekonaniami.

Zaangażowani w program nauczyciele znajdą

sposób na wpojenie uczniom pozytywnych ocze-

kiwań w odniesieniu do tego, co będzie się od-

bywało na zajęciach.

Zaangażowanie rodziców i opiekunów

Rodzice i opiekunowie zwykle chętnie angażują

się w sprawy nauczania, mimo że przyczyny

zaangażowania mogą się znacznie różnić. Można

przypuszczać, że z wielu przyczyn zagadnienia

związane z przeciwdziałaniem przyjmowaniu

substancjiuzależniających stanowią czuły punkt.

Po pierwsze, w wielu rodzinach istnieje problem

palenia tytoniu, picia alkoholu czy przyjmowa-

niainnychsubstancji uzależniających. Po drugie,

oczekiwania i postawy rodziców wobec tego

zagadnienia są różne. Niektórzy mogą postrze-

gać program prewencyjny jako możliwość dają-

cą ochronę ich dzieci, a inni mogą obawiać się

negatywnych skutków mówienia o substancjach

i uzależnieniach bardzo młodym ludziom (dzie-

ciom).
Dlatego też, zalecane jest działanie przygoto-

wawcze, jakim jest

spotkanie z rodzicami

dzieci wybranych do udziału w programie,

w celu:
a) wyjaśnienia treści, celu i metod programu,

b) dania rodzicom możliwości wyrażenia obaw

na temat przyjmowania substancji uzależ-

niających w szkole i zadawania pytań,

c) zwiększenia zainteresowania konkretnymi

informacjami i możliwością szkoleń dla ro-

dziców (już dostępnych w ramach programu

Unplugged

).

Rodzice zwykle są bardzo zajęci i ich udział

w tego typu spotkaniach jest przeważnie nie-

wielki z punktu widzenia frekwencji. Jedną

z możliwości zwiększenia udziału rodziców jest

zaplanowanie przekazania tych informacji na

zebraniu odbywającym się okresowo w więk-

szości szkół. Jeżeli nauczyciel wyrazi potrzebę

wsparcia, dobrym pomysłem będzie zaproszenie

na takie zebranie osoby zajmującej się sprawami

socjalnymi lub ochroną zdrowia, która jest

związana ze szkołą

. Pomysły na spotkania

z rodzicami są przedstawione na stronie inter-

netowej www.eu-dap.net.
Jeżeli nie ma możliwości zorganizowania takie-

go spotkania, szkoła i wychowawca klasy powi-

nien poinformować pisemnie rodziców o no-

wymprogramie (np. informator – gazetka szkol-

na).

Zaangażowanie całej społeczności

szkolnej

Jeżeli nauczyciel zdecyduje się na prowadzenie

programu nie będąc do tego zobowiązany przez

radę szkoły czy dyrektora, istotne jest zapew-

nienie innym pracownikom szkoły możliwości

zaangażowania się w program na różne sposoby.

Na przykład dyrektor może pomóc w wygospo-

darowaniu czasu, w logistyce i wykorzystaniu

innych środków. Pomoc ze strony innych na-

uczycieli może polegać na ustaleniu harmono-

gramu zajęć lub zastępstw. Inni pracownicy

szkoły, tacy jak lekarz lub pielęgniarka szkolna,

pracownicysocjalni,psycholodzy,a nawet ochro-

na, mogą również udzielić dużego wsparcia.

Wszyscy pracownicy szkoły mogą wspierać dzia-

łania prozdrowotne i prewencyjne.
Poinformowanie całej szkoły ma tę zaletę, że

zwiększa zainteresowanie programem i ułatwia

jego

ocenę

.

3.2. Rozpoczęcie

Realizacja programu wiąże się ze sztuką balan-

sowania pomiędzy potrzebami, środkami i ogra-

niczeniami. Ta część ma ułatwić nauczycielom

utrzymanie tej delikatnej równowagi.
Najważniejszymi środkami dla nauczycieli pod-

czas realizacji programu CSI są:

C

informacje i wiedza,

C

praca zespołowa, współpraca z kolegami

i możliwość wymiany doświadczeń podczas

wspólnych spotkań,

C

miejsce do prowadzenia zajęć,

C

środki finansowe.

Wszystkie te środki są z sobą ściśle

powiązane

!

29

Informacja i wiedza

Odpowiednia wiedza o substancjach uzależnia-

jących i problemach związanych z nimi jest nie-

zbędna w czasie realizacji całego programu. Su-

gerujemy, żeby nauczyciele sprawdzili swą wie-

dzę na ten temat przed rozpoczęciem programu

i systematycznie ją uzupełniali. Lista literatury

uzupełniającej i adresy stron internetowych są

podane w Narzędziu #8. Podniesienie wiedzy

jest również jednym z zadań szkolenia wstęp-

nego. W niektórych krajach, w ramach progra-

mu

Unplugged

organizowane są szkolenia oraz

wsparcie dla nauczycieli w postaci specjalnej

linii telefonicznej lub innej możliwości kontak-

tu, gdzie można uzyskać pomoc. Bezpłatna in-

strukcja do nauczania w ramach programu

Unplugged

zawiera również szczegółowe infor-

macjena temat alkoholu i innych substancji uza-

leżniających, informacje te są również dostępne

na stronie: www.eudap.net.
Co ważne, model nauczania CSI można równie

dobrze polecić niezależnie od realizowanych

programów prewencyjnych, ponieważ umiejęt-

ności i techniki w nich zawarte mają wartość

uniwersalną i mogą być brane pod uwagę jako

elementy rozwoju osobistego.
Czas, jaki nauczyciele poświęcają na naukę

i szkolenie, można równie dobrze uznać za cen-

ną inwestycję w rozwój osobisty i zawodowy.

Praca zespołowa

i nawiązywanie kontaktów

Praca zespołowa w szkole ułatwia osiągnięcie

dobrych efektów programu mierzonych stosun-

kiem nakładów do efektów. Zaleca się, by na-

uczyciele próbowali współpracować z kolegami

z innych szkół prowadzącymi te same lub po-

dobne programy, jeżeli wspólne spotkania nie są

przewidziane w wybranym programie.
Pożyteczne może okazać się organizowanie spot-

kań (np. z udziałem osób szkolących, nauczy-

cieli), podczas których można by wymieniać

doświadczenia, porozmawiać o trudnościach na-

potykanych podczas realizacji programu, wyra-

zić swoje odczucia i poczuć, że istnieje środo-

wisko oferujące pomoc i poczucie bezpieczeńs-

twa. W takim wypadku nauczyciele mogą uzys-

kać wsparcie do dalszego działania, jak również

wyrazić swoją opinię na temat tego, co „prze-

biega źle”. Poza tym, możliwe jest stworzenie

siatki ludzi zajmujących się tym samym zagad-

nieniem. To znaczy, że prewencja organizuje

wielu ludzi i zapewnia rozpowszechnienie lep-

szej praktyki.

Zespół nauczający

W czasie zajęć prowadzonych w szkole, w klasie

obecny jest zwykle jeden nauczyciel i 25 do 30

uczniów. Czasem ten stosunek jest zmieniany

w celu skuteczniejszego nauczania i pozwala się

na zajmowanie taką grupą uczniów dwom na-

uczycielom. Jest to nawet jeszcze bardziej istot-

ne w pracy z tak bardzo interaktywnymi progra-

mami jak

Unplugged

czy innymi programami

CSI o podobnym charakterze.
Tworzenie współpracujących ze sobą zespołów

jest bardzo skuteczną i wydajną metodą naucza-

nia programu CSI. Poniżej podano niektóre

korzyści płynące z takiego podejścia:

C

praktyczna pomoc w czasie lekcji,

C

wzajemne „pożyczanie” od siebie czasu

w przypadku przedłużenia się lekcji,

C

wymiana spostrzeżeń i obaw po lekcji,

C

więcej uwagi poświeconej całej grupie i po-

szczególnym uczniom,

C

możliwość zastępstw w czasie choroby czy

urlopu,

C

nauczanie multidyscyplinarne,

C

poprawa komunikacji pomiędzy uczniami

oraz pomiędzy uczniami i nauczycielami,

C

usprawnienie komunikacji z rodzicami,

C

zespół nauczycieli wyszkolonych w zakresie

programów CSI może ustanowić pozytywny

przykład w zakresie przyjmowania substan-

cji uzależniających w szkole, a może i w re-

gionie.

Jak zorganizować nauczanie zespołowe:

C

poprzez organizację spotkań i dyskusji gru-

powych lub umieszczenie programu na liście

tematów podczas następnej rady pedago-

gicznej,

C

poprzez przygotowanie krótkiej prezentacji

o charakterze informacyjnym dla kolegów,

C

poprzez poproszenie nauczycieli z doświad-

czeniem w prowadzeniu programów CSI

o zorganizowanie krótkiej pogadanki dla ko-

legów ze szkoły/dla dyrektora.

Zalecane jest włożenie energii i serca w relacje

zkolegami,abyumożliwićpracęzespołowąi udział

30

w projekcie. Każda osoba pracująca w zespole

powinna przejść takie samo szkolenie wstępne,

jako że prewencja jest dużym przedsięwzięciem

wymagającym podstawowego przygotowania.

Inwentaryzacja wsparcia finansowego

Inny problem stanowią źródła finansowania pro-

jektu. Jeżeli podjęta zostanie decyzja o rozpoczę-

ciu programu CSI, należy się upewnić, że dostęp-

ne są wystarczające zasoby finansowe na odpo-

wiednie przygotowanie i realizację programu.

Istotne jest wykorzystanie funduszy szkoły, jej

lokalizacji oraz skorzystanie z pomocy kolegów,

którzy uprzednio realizowali już takie programy.

Jeżelipotrzebnesą dodatkowe środki finansowe,

można zwrócić się do sponsorów (patrz Narzę-

dzie #2) lub organizacji finansujących projekty

prewencyjne.
Gdy wykorzystuje się model

Unplugged

, ma-

teriały do prowadzenia programu są bezpłatne,

jakkolwiek są także programy CSI wymagające

poniesienia pewnych kosztów.

Optymalizacja czasu

Szkolne programy prewencyjne zwykle dopaso-

wane są do godzin lekcyjnych (czyli około 45 mi-

nut). Jednakże jest wiele przyczyn, dla których

nie zawsze takie rozwiązanie może sprawdzać

się w praktyce.
Wspierające środowisko również pomaga ucz-

niom w prowadzeniu zdrowego stylu życia.

Mogą się do tego przyczyniać działania rekla-

mowe w szkole lub w jej pobliżu, szkoła wolna

od narkotyków czy ustawodawstwo w zakresie

zakazu palenia. Narzędzie #5 zawiera listę kon-

trolną, z którą nauczyciel powinien się zapoznać

przed każdą lekcją, natomiast w Narzędziu #6

zamieszczona jest lista, z którą nauczyciel za-

poznaje się po zakończeniu lekcji.

3.3. Ocena programu

Podobnie jak w przypadku

Unplugged

, wiele

programów CSI zbiera dane wykorzystywane do

oceny prowadzenia programu i/lub uzyskanych

efektów. Zbieranie informacji przydatnych do

oceny programu, a przynajmniej jego skutecz-

ności i kosztów, powinno leżeć w polu zainte-

resowania zaangażowanych w program nauczy-

cieli, nawet jeżeli nie jest to przez ten program

wymagane lub nie jest konieczne ze względów

administracyjnych. Narzędzia #6 i #7 mogą po-

móc w ocenie programu.

Zasada podstawowa nr 1

: nawet jeżeli dzisiaj

nikt nie interesuje się, jutro możesz zostać po-

proszony o wykazanie się, co i jak zrobiłeś.

Zasada podstawowa nr 2

: czego nie zapi-

szesz od razu, tego jutro zapomnisz zapisać.
Dlatego, na końcu tego rozdziału zamieszczona

jest lista kontrolna dotycząca elementów przy-

datnych do oceny programu. Informacje te na-

leży podać

zaraz po zakończeniu każdej

lekcji

.

Poniżej przedstawiono listę najczęstszych przeszkód i proponowanych rozwiązań:

BARIERA

ROZWIĄZANIA

Niesprzyjająca atmosfera/problemy

z zachowaniem w klasie

C

z wyprzedzeniem przygotować uczniów

C

z wyprzedzeniem dobrać odpowiednie grupy

C

stosować metodę „przełamywania lodów”

(opisana w przewodniku do

Unplugged

)

C

nauczanie grupowe

Duża liczba uczniów (30+)

C

nauczanie grupowe

Uczniowie z problemami w uczeniu się

lub zaburzeniami emocjonalnymi czy fizycznymi

C

praca w parach

C

z wyprzedzeniem dobrać odpowiednie grupy

C

praca grupowa

C

dostosować zajęcia do możliwości wszystkich uczniów

(np. ćwiczenia wymagające aktywności fizycznej)

Uczniowie nieprzyzwyczajeni do pracy

interaktywnej/w grupach

C

przygotować uczniów z wyprzedzeniem

C

uprościć zadania

C

nauczanie grupowe

31

Nauczyciele niezaznajomieni

z metodą odgrywania ról/burzy mózgów

C

przeanalizować poradnik do programu dla nauczycieli

lub inne zasoby szkolne

C

zorganizować spotkanie z osobą szkolącą

C

uprościć odgrywanie ról

Spóźnienia uczniów, opóźnienia w rozpoczęciu lekcji

C

przypomnieć o zajęciach dzień wcześniej

C

zaproponować małe korzyści za wcześniejsze przyjście

C

zaplanować lekcję w innym czasie

Zbyt mało miejsca w klasie

lub konieczność zmiany jej wystroju

C

poprosić o pomoc innych nauczycieli i uczniów

C

dokonać koniecznych zmian dzień wcześniej

C

dostosować zadania do możliwej powierzchni

Materiały nie są gotowe

C

przygotować materiały dzień wcześniej

(zobacz listę kontrolną poniżej)

C

dać zadania uczniom z kilkudniowym wyprzedzeniem

Narzędzie #1

Jak dokonać wyboru programu

Wszechstronnego Wpływu

Społecznego (CSI)?

Poniżej podano kryteria pozwalające na wy-

branie odpowiedniego programu CSI w zakre-

sie prewencji przyjmowania substancji uzależ-

niających:

C

Program został stworzony i rekomendowa-

ny przez organizację non-profit lub organi-

zację niemającą związku z przemysłem

komercyjnym (np. przemysł tytoniowy).

C

Program został poddany ocenie z wyko-

rzystaniem odpowiednich metod, na przy-

kład, losowych badań kontrolnych lub ba-

dań typu pre-post z udziałem grupy kontrol-

nej. Metodami oceny o mniejszej wartości

są: badania pre-post bez udziału grupy kon-

trolnej, pojedyncze badanie po zakończeniu

programu, porównanie badań bez losowego

wyboru grup i badania przypadków bez po-

równania do grup. Ocena programu musi

również opierać się na metodzie analitycznej

odpowiedniej do posiadanych danych.

C

Program okazał się odpowiednio skutecz-

ny: Ocena programu wykazuje mierzalne

różnice w efektach, które są statystycznie

istotne lub poparte wiarygodnymi wskaźni-

kami wielkości efektu. Użyteczne rezultaty

muszą uwzględniać ograniczenie przypad-

ków rozpoczęcia przyjmowania środków

uzależniających lub obniżenie częstości ich

przyjmowania, a nie tylko takie czynniki, jak

wiedza, samoocena czy zdolności. Ocena wy-

kazuje utrzymywanie się efektu programu

przynajmniej przez jeden rok.

C

Treśćprogramujestodpowiednia dla okreś-

lonej grupy i miejsca. Program przezna-

czony jest dla uczniów szkół w określonym

wieku/klasie i jako cel stawia sobie zmianę

zachowania, przy pomocy podejścia, które

jest jasne i odpowiednie dla tej grupy i tego

środowiska.

C

Założenia programu są jasno określone,

a jego treść i przebieg odpowiadają stawia-

nym celom.

C

Program oparty jest na modelu „Wszech-

stronnego Wpływu Społecznego”. Programy

oparte na modelu „Wszechstronnego Wpły-

wu Społecznego” są najskuteczniejszymi do-

stępnymi programami, ponieważ skupiają

się głównie na istniejących normach, zobo-

wiązaniach/intencjach uczniów do nieprzyj-

mowania substancji uzależniających, umie-

jętnościach życiowych i wiedzy na temat

używek.

C

Nauczanie i uczenie się polegają na nawią-

zywaniu kontaktu (interakcji): program za-

wiera techniki, które pobudzają uczniów do

aktywnego udziału, takie jak otwarta dys-

kusja, rozwiązywanie problemów, burze

mózgów, ćwiczenie podejmowania decyzji,

ćwiczenie asertywności, odgrywanie scenek

i sesje w małych grupach.

C

Program dostarcza koniecznych informacji

i wytycznych do jego realizacji, takich jak

instrukcje i materiały do szkolenia i reali-

zacji lub inne materiały pomocnicze.

32

C

Program obejmuje szkolenie dla osób go

prowadzących.

Narzędzie #2

Jak zbierać fundusze?

Podstawową zasadą skutecznego finansowania

działalności prewencyjnej w przypadku, gdy

budżet szkoły jest niewystarczający jest

poszu-

kiwanie funduszy

. Poniżej przedstawiono

listę potencjalnych źródeł finansowania, które

często są pomijane lub niezauważane.

C

Ministerstwo Edukacji, fundusze na naucza-

nie prozdrowotne w szkołach.

C

Ministerstwo Zdrowia, fundusze na naucza-

nie prozdrowotne.

C

Organizacje i sieci promujące zdrowie/edu-

kację prozdrowotną.

C

Projekty finansowane przez banki lub insty-

tucje kredytowe.

C

Projekty finansowane na szczeblu regional-

nym.

C

Organizacje non-profit zajmujące się działal-

nością na rzecz zdrowia dzieci.

C

Zawody szkolne z nagrodami pieniężnymi.

Narzędzie #3
Jak przeprowadzić
jak najwięcej szkoleń dla nauczycieli?

C

Skontaktuj się z osobami szkolącymi w celu

organizacjii/lub przeprowadzenia szkolenia.

C

Ustal liczbę nauczycieli, którzy uczestni-

czyliby w szkoleniu.

C

Ustal kryteria wyboru i uzasadnij je racjo-

nalnie (np. nauczyciele uczący w tej samej

klasie/klasach, równowaga między płciami).

C

Zadecyduj, ilu nauczycieli może być szkolo-

nych, biorąc pod uwagę dostępne środki fi-

nansowe.

C

Ustal terminy szkolenia dopasowując je do

planu zajęć w szkole.

Narzędzie #4
Jak przeprowadzić
ocenę kontroli jakości?

C

Utrzymuj kontakt z agencją odpowiedzialną

za program.

C

Ustalz agencją zatwierdzającą program CSI,

czy formularze procesu monitorowania pro-

gramu mają być wypełniane przez szkołę,

nauczycieli czy uczniów. Jeżeli takie formu-

larze nie są dostępne, należy stworzyć je sa-

memu.

C

Formularze monitoringu wypełniane przez

nauczycieli (przed i po każdej lekcji) powin-

ny zawierać składniki wymienione w Narzę-

dziu #5 i Narzędziu #6.

C

Wskaźniki dobrze zaplanowanego nauczania

zawierają wysoki poziom zaufania i satys-

fakcji nauczycieli oraz przychylne komenta-

rze i akceptację przez uczniów.

C

Uczniowie biorący udział w programie mu-

szą być zaangażowani w jego ocenę.

C

Uwzględnij zmiany atmosfery w szkole, do-

bre samopoczucie, kontakty między ucznia-

mi jako wskaźniki powodzenia programu.

C

Przekaż agencji odpowiedzialnej za ocenę

programu sugestie, jak go ulepszyć.

Narzędzie #5
Lista kontrolna przed każdą lekcją

Przed każdą lekcją

Prowadzenie programu CSI, takiego jak

Un-

plugged

, wiąże się także z dbałością o wiele

praktycznych szczegółów, których część może

być z góry zaplanowana.

Dzień przed

każdą lekcją, poświęć trochę

czasu na przejrzenie poniższej listy zaraz po za-

poznaniu się z przewodnikiem.

33

Treść lekcji jest mi znana

Planuję ___ minut na lekcję

Znam ćwiczenia przewidziane do przeprowadzenia lekcji

~

Ćwiczenia otwierające

~

Ćwiczenia aktywizujące

~

Odgrywanie scenek

~

Praca grupowa

Uczniów poinformowano/uczniom przypomniano

~

O lekcji

~

O ich zadaniach

Gotowe materiały do wykorzystania z lekcji

~

Papier

~

Notatniki

~

Pióra/ołówki/flamastry/kredki

~

Nożyczki

~

Klej/taśma przylepna

~

Materiały dla uczniów (na konkretną lekcję)

Sprzęt do przeprowadzenia lekcji jest przygotowany i działa

~

Komputer

~

Magnetowid

~

Kamera

~

TV

~

Rzutnik pisma

~

Projektor przeźroczy

~

Inne

Narzędzie #6
Monitorowanie lekcji

Po każdej lekcji

Możesz wykorzystać poniższą listę jako prostą

i szybką metodę zebrania informacji koniecz-

nych do przygotowania sprawozdania i oceny

programu. Sugerujemy poświecić trochę czasu,

żeby przygotować ją w formie atrakcyjnej, z któ-

rej mogliby korzystać inni nauczyciele biorący

udział w programie.

TEMAT LEKCJI LUB NUMER:

SZKOŁA:

KLASA:

Data

Czas trwania

(minuty)

Liczba uczniów

biorących udział

Prowadzenie

Ćwiczenia przeprowadzone

Ćwiczenia pominięte

Przyczyna pominięcia

Wykonanie

Satysfakcja

nauczyciela

z przeprowadzonych

przez niego/nią zajęć

Skala 1-10

0

brak satysfakcji

10 całkowita satysfakcja

34

Uwagi

Zaangażowanie uczniów

0

brak

10 bardzo duże

Czy uczniowie zadawali pytania i wyrażali opinie?

Czy uczniowie nadal są aktywni, zainteresowani i zmotywowani?

Satysfakcja uczniów

~

brak oceny

odsetek uczniów deklarujących

zadowolenie z lekcji

Części lekcji, które przebiegały szczególnie

dobrze

Elementy, które przebiegały

źle

Elementy, które nauczyciel chciałby

zmodyfikować

Narzędzie #7

Monitoring przyjęcia programu

Przyjęcie i rozpowszechnianie programu na

szczeblu krajowym/regionalnym może być mo-

nitorowane na podstawie informacji ze szkół po

zakończeniuroku szkolnego. Poniższa lista może

służyć do zbierania odpowiednich informacji

w celu dokonania oceny i przygotowania spra-

wozdania na temat programu.

Rok szkolny

Nazwa Programu

Regiony realizujące program

Lista

Całkowita liczba mieszkańców

Na poziomie regionalnym

Całkowita liczba szkół z uczniami w określonym wieku

Odsetek szkół biorących udział

Liczba szkół biorących udział w programie

w stosunku do całkowitej liczby szkół

Stopień akceptacji w %

Liczba szkól biorących udział w programie

w stosunku do liczby szkół zaproszonych

Stopień realizacji programu w %

Liczba szkół, które wprowadziły program

(przynajmniej częściowo) w stosunku do liczby szkól,

które zaakceptowały program

Stopień przyjęcia programu w %

Liczba szkół, które zrealizowały program,

(przynajmniej częściowo) w stosunku do całkowitej liczby szkół

Zmiany w zakresie przyjęcia

programu między rokiem 1. a 2.

Stopień przyjęcia w % rok 2 – stopień przyjęcia w % rok 1

Na szczeblu szkoły

Liczbaklas,które zrealizowały program

(przynajmniej częściowo)

Liczba uczniów biorących udział

Liczba przeszkolonych nauczycieli

Odsetek zrealizowanych jednostek Liczba (przynajmniej częściowo) zrealizowanych jednostek,

w stosunku do całkowitej liczby jednostek w programie

Odsetek zakończonych jednostek

Liczba zakończonych jednostek,

w stosunku do liczby jednostek zrealizowanych

35

Narzę

dzie #8

Sugerowana literatura uzupełniająca

Książki i publikacje
Thomas R. School-based programmes for pre-

venting smoking. The Cochrane Database of

Systematic Reviews 2002, Issue 2. Art. No.:

CD001293. DOI: 10.1002/14651858.CD001293.
Sussman S., Earleywine M., Wills T., Cody C.,

Biglan T., Dent C.W., Newcomb M.D. The

Motivation, Skills, and Decision-Making Model

of ‘‘Drug Abuse’’ Prevention. Substance Use &

Misuse 2004; 39: 1971-2016.
The State of the Drugs Problem in Europe

– Annual Report 2006

http://ar2006.emcdda.europa.eu/download/

ar2006-en.pdf
Strony internetowe
The EU-Dap Official Website

http://www.eudap.net/
The European Monitoring Centre for Drugs and

Drug Addiction

http://www.emcdda.europa.eu/

Resources:

http://www.emcdda.europa.eu/index.cfm?fus

eaction=public.Content&nnodeid=9744&sLan

guageiso=EN
Reviews:

http://www.emcdda.europa.eu/index.cfm?fus

eaction=public.Content&nnodeid=9741&sLan

guageiso=EN
Global Drug Prevention Network

http://www.gdpn.org/
The European School Survey Project on Alcohol

and other Drugs

https://www.espad.org
PERK (Prevention and Evaluation Resource Kit)

http://www.emcdda.europa.eu/?nnodeid=9932
Exchange on Drug Demand Reduction Action

(EDDRA)

http://eddra.emcdda.europa.eu/
Evaluation Instruments Bank

http://eib.emcdda.europa.eu/

36