Autor: Sebastian Pich

Moduł 1

Przestępstwo i przestępczość w ujęciu kryminologicznym i penitencjarnym

1.  Pojęcie kryminologii

Czysto   leksykalne   określenie   terminu   kryminologia   pochodzącego   od   greckich   słów  crimen 

(przestępstwo,   zbrodnia)   oraz  logos  (nauka),   czyli   nauka   o   przestępstwie   jest   niewystarczające 

i niezadowalające   dla   jasnego   i   precyzyjnego   wskazania   przedmiotu   i   zakresu   zainteresowań   tej 

dyscypliny

1

.

Zaproponowana   definicja   kryminologii   według   B.   Hołysta   to   nauka   o   przestępstwie   i   przestępcy, 

o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej 

oraz o ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej

2

.

Inną definicję dla dalszych rozważań proponują J. Błachut, A. Gaberle i K. Krajewski wskazując, że 

kryminologia  to  nauka  społeczna  zajmująca  się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na 

temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako 

pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, 

a   także   instytucji   i   mechanizmów   kontrolnych,   jakie   tworzą   społeczeństwa   w   celu   zapobiegania 

i zwalczania przestępczości.

2. Przedmiot badań kryminologii

Pierwszym   elementem   znajdującym   się   w   polu   zainteresowań   badawczych   kryminologii   jest 

przestępstwo

3

. 

Drugi element badań to osoba sprawcy przestępstwa, człowiek który narusza normy prawne, który jest 

zagrożony demoralizacją, oraz niedostosowany społecznie (przestępca, alkoholik, prostytutka)

4

.

Kolejny element stanowiący przedmiot zainteresowań kryminologii to ofiara przestępstwa.

1

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.18

2

Hołyst B. „Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 28

3

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.19

4

Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Mareriały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. 62 766 95 00

edu.cossw.pl

strona  1

Ostatnim elementem jest kontrola społeczna i reakcja na przestępczość. W ramach tych badań mamy 

do czynienia z próbami ustalenia, jak w rzeczywistości funkcjonują poszczególne instytucje i normy 

prawa   karnego   materialnego,   procesowego   oraz   wykonawczego.   Przedmiotem   takich   badań   jest 

również   skuteczność   i   społeczne   oddziaływanie   sankcji   karnych   stosowanych   wobec   sprawców 

przestępstw

5

.

Nadrzędnym  zadaniem kryminologii,  które  przyczyniło  się  do  powstania  i  rozwoju  tej nauki jest 

zapobieganie przestępczości. Realizowane jest  ono  między  innymi poprzez eliminacje, zwalczanie 

przyczyn tego zjawiska oraz poznanie i ograniczenie objawów przestępczości. 

Definicja przestępstwa w Kodeksie karnym określa czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę, 

obowiązującą w czasie jego popełnienia

6

. Natomiast B. Hołyst wskazuje, że przez  przestępczość 

rozumie się w kryminologii zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny 

popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie

7

. 

3. Tendencje i zmiany zachodzące w przestępczości oraz ich wpływ na funkcjonowanie 

więziennictwa

Zapoczątkowany   w   1998   roku   proces   transformacji   w   Polsce   przyczynił   się   do   przemian 

gospodarczych,   ekonomicznych,   politycznych   oraz   społecznych.   Doprowadziło   to   do   zmian 

zachodzących w przestępczości, które w istotny sposób wpłynęły na funkcjonowanie więziennictwa. 

Według  A.   Siemaszko,   B.   Gruszczyńskiej   i   M.   Marczewskiego   nasilenie   przestępczości   w   latach 

2000-2007   było   o   50%   większe   niż   w   latach   dziewięćdziesiątych.   Biorąc   pod   uwagę   wzrost 

ujawnionych   przestępstw   wpłynęło   to   na   zwiększenie   się   liczby   osób   uwięzionych.   W   1990   roku 

w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 50 165 osadzonych natomiast w 2007 roku ich 

liczba  wynosiła 87 776 więźniów.  Sytuacja ta doprowadziła do  przeludnienia  w polskich  aresztach 

śledczych i zakładach karnych

8

. 

Kolejną zmianą jaką można wskazać jest obniżający się wiek nieletnich przestępców, którzy wykazują 

znaczny   stopień   demoralizacji   i   wykolejenia   społecznego.   A.   Siemaszko,   B.   Gruszczyńska 

i M. Marczewski w IV Atlasie Przestępczości w Polsce wskazują, że w 2007 roku co trzeci podejrzany 

był w wieku 13-24 lat

9

. Podejrzanych nieletnich o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w 2007 roku 

było czteroipółkrotnie więcej niż w roku 1990. Biorąc pod uwagę udział w bójce lub pobiciu w latach 

1990-2007   współczynnik   podejrzanych   wśród   nieletnich   na   100   tys.   ludności   zwiększył   się 

5

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.20-21

6

Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września 2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007, s. 9 

7

Hołyst B. „Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 51

8

Siemaszko A., Gruczyńska B., Marczewski M. Atlas przestępczości w Polsce cz. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, 
s. 167 

9

Tamże, s.57

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. 62 766 95 00

edu.cossw.pl

strona  2

dwudziestotrzykrotnie

10

. W 2007 roku w warunkach izolacji więziennej (nie uwzględniając ukaranych) 

33%   populacji   osadzonych   to   osoby,   które   nie   przekroczyły   27   roku   życia.   Natomiast   co   piąty 

uwięziony mężczyzna i co szósta kobieta to osoby w wieku do 24 lat

11

. Wszyscy praktycy więzienni 

zdają   sobie   sprawę,   że   praca   z   jednostkami   młodymi   jest   znacznie   cięższa   niż   z   populacją 

osadzonych starszych wiekiem recydywistów. Więźniowie młodociani chcąc zaistnieć w środowisku 

grupy   nieformalnej   popełniają   przewinienia   oraz   bardzo   często   czyny   karalne   (znęcanie   się   nad 

współwięźniem, bójki, pobicia, napaści na funkcjonariuszy). 

Na początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce pojawiło się zjawisko przestępczości zorganizowanej 

jako tej najbardziej wyspecjalizowanej

12

, a tym samym wystąpił wzrost ilości takich grup. W efekcie 

międzynarodowej  współpracy  i  działań  policji zmierzających  do zatrzymania  osób uczestniczących 

w takich strukturach w zakładach karnych i aresztach śledczych pojawiła się nowa populacja więźniów 

wywodzących się z grup zorganizowanych

13

. 

Wystąpił wzrost udziału obcokrajowców w polskich grupach przestępczych zwłaszcza za wschodniej 

granicy. Spowodowane to było przede wszystkim tym, że przestępcy ci byli lepiej wyszkoleni, bardziej 

brutalni i bezwzględni, tańsi oraz po dokonaniu przestępstwa wracali do swego kraju będąc trudniej 

uchwytnym. 

Przestępcy coraz częściej posługiwali się bronią palną oraz materiałami wybuchowymi. Nasiliły się 

przestępstwa   o   charakterze   porachunkowym.   Doprowadziło   to   do   powstania   nowej,   nie   znanej 

wcześniej   kategorii   przestępczości   zorganizowanej.   Na   tym   właśnie   tle   pojawił   się   tzw.   terroryzm 

kryminalny.

Wysoce   niebezpieczni   przestępcy,   którzy   zaczęli   trafiać   w   warunki   izolacji   to   więźniowie 

zakwalifikowani   do   kategorii   wymagających   osadzenia   w   wyznaczonym   oddziale   lub   celi   tzw. 

„niebezpieczni”.  Z  uwagi  na  zagrożenie  wynikające  z ich   strony  umieszczani są  w  wyznaczonych 

zakładach   karnych   typu   zamkniętego   lub   w   wyznaczonych   aresztach   śledczych.   W   związku 

z narastającą   liczbą   osadzonych   „niebezpiecznych”   w   jednostkach   penitencjarnych   zaczęto 

wyznaczać   cele   oraz   budować   oddziały   spełniające   określone   kryteria   dla   tej   kategorii   więźniów. 

Funkcjonariusze mający kontakt z takimi osadzonymi pozostają w ciągłym zagrożeniu bezpieczeństwa 

nie tylko w miejscu pracy, ale również poza nim. Na niebezpieczeństwo narażone są także osoby 

z rodzin funkcjonariuszy.

Z uwagi na dostrzeżone zagrożenia ze strony osadzonych wywodzących się ze zorganizowanych grup 

przestępczych   programy   szkoleń   dla   funkcjonariuszy   Służby   Więziennej   uległy   zmianom. 

Wprowadzono kurs specjalistyczny dla grup konwojowych, szkolenia dla wyselekcjonowanej grupy 

10 Tamże, s. 66-68
11 Tamże, s. 177
12 Rau Z.,Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2002, s. 61 
13 Szczygieł G., Przestępczość zorganizowana – aspekt penitencjarny, [w:]E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana, 

świadek koronny, terroryzm, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005, s. 616 

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. 62 766 95 00

edu.cossw.pl

strona  3

funkcjonariuszy   skierowanej   do   realizacji   zadań   w   bezpośrednim   kontakcie   z   osadzonymi   tzw. 

„niebezpiecznymi”.

Kolejną zmianą jaka wystąpiła w przestępczości to jej umiędzynarodowienie

14

. Najbardziej zauważalny 

wpływ   tendencji   światowych   w   zakresie   przestępczości  zorganizowanej   związany   był   z   handlem 

narkotykami.   To   właśnie   w   Polsce   wytwarzano   najczystszą   amfetaminę,   a   cały   szlak   przemytu 

narkotyków   ze   wschodu   na   zachód   odbywał   się   przez   nasz   kraj.   W   latach   dziewięćdziesiątych 

problem   narkotyków   pojawił   się   również   w   warunkach   izolacji   więziennej.   Problem   ten   jest 

spotęgowany tym, że wśród populacji osadzonych znajdują się osoby, które w środowisku otwartym 

substancje odurzające zażywały oraz osoby, które zajmowały się ich dystrybucją.

4. Działy kryminologii

Etiologia kryminalna  – koncentruje się na badaniu przyczyn przestępczości. Obejmuje ona także 

swoim badaniem uwarunkowania biologiczne, psychiczne i społeczne przestępczych i dewiacyjnych 

zachowań poszczególnych osób, dążąc do ustalenia indywidualnych czynników, które doprowadziły 

do niezgodnego z przepisami prawa lub normami społecznymi zachowania konkretnego człowieka. 

Etiologia   stara   się   odpowiedzieć   na   pytanie:   dlaczego   człowiek   stał   się   przestępcą,   alkoholikiem, 

prostytutką. Przedmiotem badań będzie człowiek, czynniki kryminogenne.

Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) – przedmiotem badań jest czyn człowieka. Zajmuje 

się objawami, a więc cechami, które towarzyszą przestępczości oraz przestępczym i dewiacyjnym 

zachowaniom   osób.   Stara   się  odpowiedzieć  na   pytania:   co,   jak,   gdzie   i  kiedy  zaistniało?   Sposób 

działania przestępcy? Jakimi narzędziami czyn popełniono? Symptomatologia zajmuje się strukturą 

i dynamiką   przestępczości.   Dzięki   symptomatologii   poznajemy   struktury   grup   przestępczych, 

symbolikę tatuaży, gwarę przestępczą.

Wiktymologia kryminalna  – zajmuje  się ofiarami  przestępstw. Analizuje związki  łączące sprawcę 

z ofiarą. Dokonuje charakterystyk osób najbardziej narażonych na stawanie się ofiarą. Zajmuje się rolą 

ofiary w genezie przestępstwa.

Diagnoza   kryminologiczna  –   zadaniem   tego   działu   jest   stan   przeszłej   i   aktualnej   sytuacji 

w dziedzinie   zagrożenia   przestępczością   i   aspołecznymi   zachowaniami   osób.   Poznanie   pewnych 

praw, które są uwarunkowane zmianą nowych przestępstw, chodzi tu o sposoby, przyczyny.

Prognoza   kryminologiczna  –   zadaniem   tego   działu   jest   przewidywanie   objawów   i   przyczyn 

zachowań jednostki i przestępczości, jak również przyszłych zachowań ofiar przestępstw i wiktymizacji 

społeczeństwa lub określonych środowisk czy grup społecznych.

14 Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 89

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. 62 766 95 00

edu.cossw.pl

strona  4

Profilaktyka   kryminologiczna  –   działania   prognozy   muszą   być   aktualne.   Profilaktyka   w   oparciu 

o diagnozę   i   prognozę   będzie   starała   się   wprowadzić   skuteczne   środki   w   przeciwdziałaniu 

przestępczości dla konkretnego człowieka, grupy społecznej, organizacji, czy instytucji. Profilaktyka 

będzie zajmować się symptomatologią, wiktymologią

15

.

Bibliografia

1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, 

Gdańsk 2001.

2. Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, 

Kraków 2007.

3. Dudek   U.,   Jędrzejak   K.,   Kaczmarek   A.,  Materiały 

pomocnicze  do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 
1993.

4. Hołyst   B.,  Kryminologia,   Państwowe   Wydawnictwo 

Naukowe, Warszawa 1986.

5. Lernell   L.,  Zarys   kryminologii  ogólnej,  PWN,  Warszawa 

1973.

6. Rau   Z.,  Przestępczość   zorganizowana   w   Polsce   i   jej  

zwalczanie,   Kantor   Wydawniczy   Zamykacze,   Kraków 
2002.

7. Siemaszko   A.,   Gruczyńska   B.,   Marczewski   M.,  Atlas 

przestępczości   w   Polsce   cz.   4,   Oficyna   Naukowa, 
Warszawa 2009.

8. Szczygieł   G.,  Przestępczość   zorganizowana   –   aspekt  

penitencjarny,   [w:]E.   Pływaczewski,   Przestępczość 
zorganizowana,   świadek   koronny,   terroryzm,   Kantor 
Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005.

9. Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września 

2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 

2007.

15 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6-9

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. 62 766 95 00

edu.cossw.pl

strona  5