47

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

www.suicydologia.viamedica.pl

Jerzy Vetulani

Instytut Farmakologii Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Biologiczne markery ryzyka
samobójstwa

Biological markers of suicidal risk

Streszczenie

Biologiczne markery suicydalności, umożliwiające ocenę ryzyka popełnienia samobójstwa, mogą być

niezwykle użyteczne w praktyce klinicznej. Wiele takich markerów już opisano, chociaż ich niezawodność

jest przedmiotem sporów, zwłaszcza że w wielu przypadkach nie wiadomo, czy są to markery suicydal-

ności, czy depresji. Najważniejsze z tych markerów to obniżony poziom transmisji serotoninergicznej,

podwyższona aktywność osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (osłabienie reakcji kortyzolu w teście

deksametazonowym), nieznaczne anomalie w badaniu EEG i obniżone stężenie cholesterolu w osoczu.

Coraz częściej poszukuje się markerów wśród polimorfizmów różnych genów, zwłaszcza związanych

z regulacją transmisji serotoninergicznej, ale wyniki w tej dziedzinie są jeszcze często niepewne.

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: markery suicydalności, samobójstwo, serotonina, cholesterol, kortyzol,

polimorfizmy genowe

Abstract

Biological markers of suicidality permitting the assessment of the risk of a suicidal attempt, are potentially

very useful in clinical practice. Many such markers have been described, but their reliability is a matter of

contention, particularly as in some cases it is hard to decide whether they are markers of depression,

suicidality, or both. The most important of those markers are the following: a depressed serotonergic

transmission level, the HPA axis hyperactivity (as measured with the dexamethasone suppression test),

slight abnormalities in EEG, and a decreased serum cholesterol level. Recently new markers are sought

for among polymorphisms of various genes, mainly those related to the control of serotonin activity, but

the results in this field are still inconclusive.

key words:

key words:

key words:

key words:

key words: markers, suicide, serotonin, cholesterol, cortisol, gene polymorphism

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Jerzy Vetulani
Instytut Farmakologii PAN
ul. Smętna 12, 31–314 Kraków
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]

Wstęp

Samobójstwo jest jedną z głównych przyczyn zgonów (w
1998 roku zajmowało 8. miejsce na liście najczęstszych
przyczyn), a jego dramatyzm i fakt, że jest udziałem
ogromnej liczby osób młodych, powodują, że jest ono
sprawą bardzo istotną społecznie. Co 40 sekund na kuli
ziemskiej ktoś umiera śmiercią samobójczą i przeważ-
nie jest to osoba wkraczająca w życie lub w sile wieku

— według raportu Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO, World Health Organization) z 2002 roku [1] za-
mach samobójczy jest 4. pod względem częstości przy-
czyną zgonów w grupie osób pomiędzy 15 a 44 rokiem
życia. Problem może być zresztą znacznie poważniej-
szy, ponieważ w wielu krajach samobójstwo jest potę-
piane ze względów kulturalnych lub religijnych i styg-
matyzuje rodzinę samobójcy, a śmierć zadana własną
ręką wyklucza skorzystanie z ubezpieczenia na życie.

Suicydologia Tom 2, nr 1, 47–53
Copyright © 2006 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl

ZABURZENIA PSYCHICZNE I I UWARUNKOWANIA BIOLOGICZNE

48

SUICYDOLOGIA

2006, tom 2, nr 1

www.suicydologia.viamedica.pl

Wobec tego często śmierć samobójcza jest inaczej kla-
syfikowana w akcie zgonu. W 2000 roku, zgodnie ze sta-
tystykami WHO [1], śmiercią samobójczą zmarło 815
tysięcy osób. Najczęściej samobójstwa popełnia się
w krajach Europy Wschodniej: w republikach nadbał-
tyckich (na Litwie 51,6, na Łotwie 37,9, w Estonii 36,5
przypadków na 100 000), w Federacji Rosyjskiej (43,1
przypadków na 100 000), na Węgrzech (36,1 przypad-
ków na 100 000). W Polsce sytuacja jest lepsza (17,9 przy-
padków na 100 000), zapewne ze względów kulturo-
wych, przede wszystkim wskutek dużego znaczenia reli-
gii katolickiej. U młodzieży myśli samobójcze są stosun-
kowo częste, ale do próby zamachu samobójczego do-
chodzi zaledwie u 0,5–1% osób w tej grupie. Około 10%
osób usiłujących popełnić samobójstwo popełnia je, osią-
gając zamierzony efekt.
Chociaż bezpośrednimi przyczynami samobójstw są
najczęściej utrata ukochanej osoby, konflikty między-
ludzkie w rodzinie lub wśród przyjaciół, problemy praw-
ne lub związane z pracą, samobójstwo popełniają osoby
do tego predysponowane. Wykrycie takich predyspozy-
cji niewątpliwie byłoby pomocne w prewencji, dlatego
zagadnienie markerów fizjologicznych, które mogłyby
ocenić ryzyko targnięcia się na własne życie, jest pro-
blemem nie tylko interesującym poznawczo, ale o po-
tencjalnie dużym aspekcie społecznym. Problem mar-
kerów biologicznych jest interesujący, ponieważ mar-
kery zazwyczaj dotyczą chorób, a samobójstwo nie jest
chorobą — jest aktem podejmowanym przez zdetermi-
nowaną osobę, która nie radzi sobie z życiowymi pro-
blemami. Tolerancja na te problemy jest różna u róż-
nych osób; markery samobójstwa wskazują na obniże-
nie tej tolerancji, niemożność opanowania zachowania
popędowego i podobne cechy.
Wśród czynników predysponujących do zachowań sa-
mobójczych wymienia się alkohol i narkotyki, wykorzy-
stanie seksualne lub przemoc w dzieciństwie, izolację
społeczną i choroby psychiczne. Niewątpliwie część tych
czynników może mieć podłoże genetyczne, na co wska-
zuje też fakt, że osoby rasy białej popełniają samobój-
stwa częściej niż osoby rasy czarnej, co obserwuje się
w Stanach Zjednoczonych [2] oraz Republice Południo-
wej Afryki i Zimbabwe [3].
Genetyczne podłoże predyspozycji samobójczych ujaw-
niają wyraźnie wyniki badań nad rodzinami: wykazały
one znacznie wyższą konkordancję samobójstw i usiło-
wań samobójstw wśród bliźniąt homozygotycznych niż
heterozygotycznych, ale należy dodać, że nie prowadzo-
no badań nad bliźniętami rozdzielonymi w młodości, co
osłabia siłę dowodu [4]. Jednak w innych badaniach nad
osobami adoptowanymi w dzieciństwie wykazano, że te
z nich, które popełniły samobójstwo, często miały bio-
logicznych krewnych, którzy też targnęli się na własne
życie. Klasycznym przykładem może być rodzina Erne-
sta Hemingwaya, w której poza samym pisarzem śmier-

cią samobójczą zginęli jego ojciec, brat, siostra i wnucz-
ka. Ponieważ skłonności samobójcze w rodzinach nie
były związane ze współwystępowaniem chorób psychicz-
nych, można sugerować istnienie genetycznej predys-
pozycji do samobójstwa, niezależnej od chorób psychicz-
nych związanych z samobójstwami [5]. Wyniki badań nad
bliźniętami i dziećmi adoptowanymi sugerują, że blisko
połowa (43%) zmienności w zachowaniu suicydalnym
wiąże się z przyczynami genetycznymi, a pozostałe 57%
— ze środowiskowymi [6–9].
Dziedziczenie zachowań samobójczych określają praw-
dopodobnie co najmniej 2 czynniki: dziedziczna podat-
ność na choroby psychiczne i dziedziczna podatność na
impulsywną agresywność lub inne cechy osobowościo-
we. Łączny wpływ tych 2 czynników podatności jest przy-
czyną wysokiego ryzyka zachowania samobójczego [10].
Poza impulsywną agresywnością za dziedziczne cechy
osobowościowe sprzyjające zachowaniom samobójczym
uważa się neurotyczność i zachowania lękowe [11].
Choroby psychiczne predysponują do samobójstwa.
Około 90% osób usiłujących popełnić samobójstwo nie
jest zdrowych psychicznie [12]. Niewątpliwie najważ-
niejszą przyczyną samobójstw jest depresja i stwierdza
się jej obecność w 65–90% samobójstw o podłożu psy-
chiatrycznym [13]. Ryzyko popełnienia samobójstwa
przez osoby cierpiące na depresję jedno- lub dwubiegu-
nową oceniano na 12–15% [14, 15], chociaż wyniki ostat-
nich badań sugerują, że ryzyko to jest znacznie niższe
[16]. Poważnym czynnikiem ryzyka jest również schizo-
frenia, w której prawdopodobieństwo uzyskania zamie-
rzonego efektu wskutek próby samobójczej szacuje się
na 10–12% [17].
Chociaż istnienie zaburzeń psychicznych jest poważnym
czynnikiem ryzyka, to jednak tylko niewielka liczba osób
dotkniętych tymi zaburzeniami popełnia samobójstwo,
co wskazuje na to, że istnieją predyspozycje samobój-
Duża współzależność występowania depresji i samo-
bójstw utrudnia identyfikację markerów biologicznych
suicydalności, trudno bowiem — zwłaszcza mając do czy-
nienia z materiałem autopsyjnym — określić, co jest rze-
czywistym markerem suicydalności, a co markerem de-
presji. Nie można też wykluczyć, że obie te sytuacje mają
wspólne markery. Jednak wyniki badań rodzinnych wy-
raźnie wskazują, że depresja i suicydalność nie są ze sobą
bezwzględnie połączone, gdyż rodzinne przekazywanie
skłonności suicydalnych nie może być w pełni wyjaśnione
jedynie przez dziedziczenie schorzenia psychicznego [10].

Markery suicydalności

Pionierka badań nad biologicznymi markerami suicy-
dalności, Marie Asberg, w wywiadzie dla Suicide Refe-
rence Library [20] wymienia 4 główne markery biologicz-
ne samobójstwa. Są to:

49

Jerzy Vetulani, Biologiczne markery ryzyka samobójstwa

www.suicydologia.viamedica.pl

— zmniejszona aktywność układu serotoninergicznego;
— zwiększona produkcja kortyzolu;
— szybka habituacja odruchu skórno-galwanicznego do

nieoczekiwanych bodźców;

— minimalne anomalie w badaniu EEG, wskazujące

na minimalne zaburzenia pracy mózgu (z wyklucze-
niem epilepsji lub innych oczywistych patologii).
Niewątpliwie do tej listy trzeba dodać jeszcze co naj-

mniej niskie stężenie cholesterolu w osoczu i uwzględ-
nić w niej liczne markery genetyczne, które wiążą się ze
zmniejszeniem lub nasileniem aktywności białek regu-
lujących różne aspekty neurotransmisji, a kodowanych
przez różne polimorfizmy genowe.

Zaburzenia transmisji serotoninergicznej

Większość wiedzy na temat neurochemii zachowań sa-
mobójczych opierała się przez długi czas na wynikach
badań post mortem. Dotyczyły one zwłaszcza układu se-
rotoninergicznego, którego anomalie są przyczyną wie-
lu zaburzeń psychicznych. Te anomalie neurochemicz-
ne wskazują na biologiczne podstawy predyspozycji sa-
mobójczych.

Obniżony poziom obrotu serotoniny

Wyniki klasycznego badania, które w 1976 roku prze-
prowadzili Asberg i wsp. [21], dotyczącego obniżenia
stężenia 5HIAA w płynie mózgowo-rdzeniowym ofiar
gwałtownych samobójstw, zostały wielokrotnie potwier-
dzone [22]. Później wielokrotnie potwierdzono też, że
u osób dokonujących aktów agresji obrót serotoniny był
niski [23].

Obniżenie stężenia transportera serotoniny

Odnotowano, że w mózgach samobójców następuje ob-
niżenie stężenia białka transportującego serotoninę ze
szczeliny synaptycznej do neuronu (a więc utrzymujące-
go wysokie stężenie serotoniny w neuronie) w korze
przedczołowej i potylicznej, podwzgórzu i pniu mózgu
[24]. Badania autoradiograficzne wykazały, że dotyczy to
szczególnie brzusznoprzyśrodkowej kory czołowej.

Zwiększenie gęstości receptorów
serotoninowych

U samobójców i potencjalnych samobójców obserwuje
się zwiększenie gęstości (up-regulation) postsynaptycz-
nych receptorów 5HT

1A

i 5HT

2A

, co uważa się za zmianę

kompensacyjną związaną z deficytem transmisji seroto-

ninergicznej [12]. Tę regulację w górę stwierdza się
zwłaszcza w brzusznej korze przedczołowej, obszarze
związanym z hamowaniem poznawczym i behawioral-
nym [25], gdzie mała aktywność serotoninergiczna może
się wiązać z uszkodzeniem hamowania i ze zwiększoną
podatnością na uczucia agresywne i samobójcze [18].

Markery genetyczne związane z układem
serotoninergicznym

Geny kodujące białka związane z regulacją transmisji
serotoninergicznej, takie jak hydroksylazy tryptofanu,
transportera serotoninowego i receptora 5HT

2A

są głów-

nymi genami-kandydatami w badaniach dotyczących
związków pomiędzy samobójstwem i zachowaniem sa-
mobójczym. Du i wsp. [26] wykazali, że wariacje w ge-
nach związanych z układem serotoninergicznym mogą
się wiązać z dokonanym samobójstwem i ideacją samo-
bójczą. Na przykład allel 102C w genie receptora 5HT

2A

był silnie związany z ideacją samobójczą u chorych na
depresję. Ten polimorfizm 102T/C jest związany pier-
wotnie z ideacją samobójczą u chorych na depresję,
a nie z samą depresją. Również polimorfizm S/L genu
transportera serotoninowego wiąże się z dokonanym
samobójstwem. Częstość genotypu L/L była prawie
2-krotnie większa u ofiar samobójstwa niż w grupie kon-
trolnej. Związki między polimorfizmem genów seroto-
ninergicznych a samobójstwem popierają hipotezę, że
czynniki genetyczne mogą modulować ryzyko samobój-
stwa przez zaburzenia aktywności serotoninergicznej
[26]. Jednak w najnowszych badaniach nad polimorfi-
zmami genów kodujących receptory 5HT

1A

, 5HT

1B

,

5HT

1F

i 5HT

2A

nie wykazano żadnych zależności z za-

chowaniem samobójczym [27]. Tak więc problem wia-
rygodności markerów genetycznych suicydalności pozo-
staje wciąż niewyjaśniony.

Funkcjonalne dowody na obniżenie
sprawności układu serotoninowego

Wyniki badań autopsyjnych są zgodne z wynikami ba-
dań czynnościowych — zwiększona sekrecja prolaktyny
pod wpływem fenfluraminy, wyraźna u osób zdrowych,
jest osłabiona u osób dokonujących prób samobójczych
o wyższym poziomie ryzyka [28].

Znaczenie funkcjonalne osłabienia
transmisji serotoninergicznej

Uszkodzenie funkcji neuronów serotoninergicznych
w korze przedczołowej może być przyczyną zmniejszo-
nej zdolności kontrolowania impulsu do działania pod

50

SUICYDOLOGIA

2006, tom 2, nr 1

www.suicydologia.viamedica.pl

wpływem ideacji samobójczych [29, 30]. Trzeba jednak
dodać, że nie wiadomo, w jakim stopniu deficyt trans-
misji serotoninergicznej jest związany z depresją,
a w jakim z suicydalnością [31]. Poważne zaburzenia
funkcji układu serotoninergicznego występują w depre-
sji, a ich korygowanie za pomocą inhibitorów wychwytu
zwrotnego serotoniny jest jedną z najbardziej rozpo-
wszechnionych metod terapii tego schorzenia. Jednak
zaburzenia przekaźnictwa serotoninergicznego mogą się
długo utrzymywać po remisji epizodu depresyjnego
i odpowiadać za zachowania samobójcze [32].

Obwodowe markery zaburzeń układu
serotoninergicznego

Ponieważ markery z ośrodkowego układu nerwowego są
trudno dostępne, usiłowano ich szukać w tkankach ob-
wodowych, przede wszystkim obserwując stężenie sero-
toniny, jej receptorów i transporterów w płytkach krwi.
Uzyskane dane na ogół te potwierdzały tezę o zmniej-
szeniu aktywności serotoninergicznej u osób ze skłonno-
ściami suicydalnymi, ale wyniki były bardzo często nie-
przekonujące lub sprzeczne. Szczególnie ważne jest roz-
różnienie, czy badania dotyczą chorych na depresję nie-
wykazujących czy wykazujących skłonności samobójcze.
Stwierdzono na przykład, że u pacjentów z depresją, ale
bez skłonności samobójczych stężenie serotoniny płytko-
wej jest wyższe niż u osób zdrowych, a u pacjentów de-
presyjnych ze skłonnościami samobójczymi stężenie to
jest na poziomie stwierdzanym u osób z grupy kontrol-
nej. Stała dysocjacji płytkowych receptorów 5HT

2A

i ak-

tywność monoaminooksydazy typu B (MAOB) były zna-
miennie niższe u pacjentów ze skłonnościami samobój-
czymi niż u osób zdrowych oraz z depresją bez skłonno-
ści samobójczych. Jednak niższą aktywność MAOB
stwierdzono tylko u kobiet ze skłonnościami samobój-
czymi. Wątpliwe jest, czy badania na płytkach pozwolą
lepiej poznać neurochemiczne mechanizmy depresji [33]
Badania markerów obwodowych spotkały się też z
ogromną krytyką w aspekcie metodologicznym [34],
twierdzono bowiem, że często stosowano tam niewła-
ściwe ligandy do badania gęstości miejsc receptorowych;
wyniki mogły być zniekształcone w wyniku ubytku krwi,
częstego przy samobójstwach gwałtownych oraz — co
można również odnieść do wyników badań dotyczących
ośrodkowego układu nerwowego — nieuwzględnienia
możliwej obecności leków przeciwdepresyjnych w ba-
danych próbkach.

Pozostałe układy monoaminergiczne

Znacznie mniej niż o serotoninie wiadomo o innych
aminach biogennych. Opisano obniżenie stężenia nor-

adrenaliny w pniu mózgu i zwiększenie (zapewne kom-
pensacyjne) gęstości receptorów alfa-2 adrenergicznych
[35], natomiast dane dotyczące aktywności enzymu re-
gulującego szybkość syntezy noradrenaliny, hydroksy-
lazy tyrozynowej, były kontrowersyjne [36, 37]. Jeszcze
mniej danych niż o noradrenalinie jest dostępnych
o dopaminie. Warte uwagi jest doniesienie, że stężenie
jej metabolitu, HVA, jest niższe u chorych na depresję
usiłujących popełnić samobójstwo niż u chorych na de-
presję bez skłonności samobójczych [38]. Sugeruje to
rolę dopaminy w suicydalności, a nie w depresji.

Kortyzol

W badaniach sekcyjnych wykazano, że u osób zmarłych
w wyniku samobójstwa nadnercza są większe niż u osób
z grupy kontrolnej (zmarłych gwałtowną śmiercią) [39,
40], a stężenie kortykoliberyny (CRF, corticotropin-rele-
asing factor) w płynie mózgowo-rdzeniowym jest wyższe
[41]. Wszystkie te objawy wskazują na zwiększoną ak-
tywność osi podwzgórze–przysadka–nadnercza. Stwier-
dzono również, że w korze czołowej samobójców jest
mniej miejsc wiążących CRF [42], ale odkrycie to nie zo-
stało potwierdzone [43, 44]. Jednak Merali i wsp. [45]
stwierdzili, że systemy CRF i GABA

A

są zmienione w

różnych miejscach kory czołowej: w różnych częściach
stężenia CRF były bądź obniżone, bądź podwyższone.
Ekspresja mRNA receptora CRF

1

była obniżona w ko-

rze czołowobiegunowej i grzbietowoprzyśrodkowej ko-
rze przedczołowej, co wzmacnia tezę, że obszary te są
związane z depresją [46, 47]. W przeciwieństwie do
mRNA receptora CRF

1

, mRNA receptora CRF

2

nie było

obniżone, co potwierdza sugestię, że tylko receptor CRF

1

uczestniczy w etiopatogenezie chorób psychicznych [46–49].
Praktyczną metodą oceny aktywności osi podwzgórze–
–przysadka–nadnercza jest test supresji odpowiedzi kor-
tyzolu na deksametazon (test deksametazonowy). Cho-
ciaż wyniki wczesnych prób były czasem rozbieżne, sta-
ranne studium Coryella i Schlessera [50] udowodniło,
że nadaktywność osi podwzgórze–przysadka–nadnercza
i podwyższone stężenie kortyzolu są wiarygodnymi mar-
kerami suicydalności. Co więcej, podwyższona aktyw-
ność osi podwzgórze–przysadka–nadnercza jest bardzo
trwałym markerem.

Przyspieszona habituacja odruchu
skórno-galwanicznego

Badania relacji pomiędzy suicydalnością a odruchem
skórno-galwanicznym są specjalnością autorów skandy-
nawskich. Opierając się na swoich wczesnych wynikach,
Edman i wsp. stwierdzili, że szybkość habituacji do efek-
tu skórno-galwanicznego może być dobrym markerem

51

Jerzy Vetulani, Biologiczne markery ryzyka samobójstwa

www.suicydologia.viamedica.pl

suicydalności, zwłaszcza, jeżeli się łączy go z obniżeniem
stężenia HVA w płynie mózgowo-rdzeniowym [51].
W późniejszych badaniach potwierdzono, chociaż z mniejszą
pewnością, że samobójcy preferujący zamach gwałtowny
wykazują skłonność do szybszej habituacji niż chorzy na
depresję. Zdaniem autorów te różnice tempa habituacji
sugerują, że podstawowym czynnikiem warunkującym su-
icydalność jest rozregulowanie mechanizmów kontrolu-
jących gwałtowność i impulsywność [52].
Ponieważ jednak u wielu pacjentów z depresją bez skłon-
ności samobójczych też wykazano szybką habituację, te-
stu skórno-galwanicznego nie można wykorzystać jako
markera umożliwiającego przewidywanie zachowania
samobójczego [53].
Zainteresowanie badaniem odruchu skórno-galwanicz-
nego jako markera suicydalności, jak się wydaje, prawie
całkowicie wygasło.

Anomalie w badaniu EEG

U pacjentów suicydalnych stwierdza się minimalne ano-
malie w EEG [20]. U tych osób udział fazy REM w ca-
łym śnie się zwiększa, a jego latencja maleje [54]. Zwięk-
szony udział REM i zmiany w EEG u pacjentów suicy-
dalnych mogą się wiązać z deficytem transmisji seroto-
ninergicznej [55].
Subtelne różnice w EEG mogą dotyczyć na przykład
asymetrii fal alfa — w badaniach nad niedoszłymi mło-
docianymi samobójczyniami pochodzenia latynoskiego
stwierdzono, że o ile u dziewcząt z grupy kontrolnej
aktywność fal alfa jest większa w prawej półkuli, w mó-
zgu niedoszłych samobójczyń asymetria znika, a nawet
można stwierdzić tendencję do zmiany jej lateralizacji.
Stopień tej odwróconej asymetrii w częściach tylnych
kory była skorelowana z siłą zamiaru samobójczego,
a nie stopniem depresji i przypuszcza się, że zahamo-
wanie aktywności lewostronnej tylnej kory wiąże się ze
zwiększeniem agresywności lub suicydalności [56].

Bramkowanie sensomotoryczne

Ponieważ zaburzenia bramkowania sensomotoryczne-
go są czułym markerem schizofrenii, zaczęto zastana-
wiać się, czy mogą one być związane również z suicydal-
nością. Okazało się jednak, że pacjenci suicydalni nie
różnią się od osób zdrowych pod względem bramkowa-
nia sensomotorycznego [57].

Niskie stężenie cholesterolu

Jednym z markerów suicydalności, niedocenionym
przez Marie Asberg, jest niskie stężenie cholesterolu

w surowicy. Było to niespodziewane odkrycie, doko-
nane po analizie kilku badań epidemiologicznych,
w których wykazano zwiększenie ryzyka popełnienia
samobójstwa przez osoby z niskim stężeniem chole-
sterolu, co przyjęto z niedowierzaniem, ale potem wie-
lokrotnie potwierdzono [58]. Jednym z większych ba-
dań było badanie brytyjskie, obejmujące ponad 11 000
pacjentów, które wykazało, że wśród osób ze stęże-
niem cholesterolu w dolnym kwartylu (< 4,27 mmol/l,
< 165 mg/ml) ryzyko popełnienia samobójstwa było
ponad 6-krotnie wyższe niż w grupie ze stężeniem chole-
sterolu w najwyższym kwartylu (5,77 mmol/l, 223 mg/ml)
[59]. Wyniki te nie ograniczają się do rasy białej
— badania koreańskie potwierdziły, że niskie stęże-
nie cholesterolu wiąże się z zamachami samobójczy-
mi oraz charakterem tych zamachów (predysponuje
do zamachu gwałtownego). W tych badaniach wyka-
zano, że ryzyko samobójstw u osób ze stężeniem cho-
lesterolu w osoczu 180 mg/dl (4,65 mmol/l) znacznie
wzrasta, a punkt odcięcia 150 mg/dl (3,68 mmol/dl)
wskazuje na swoiste zagrożenie w przypadku chorych
na depresję [60].
Badania grupy chorwackiej potwierdziły zależność pomię-
dzy niskimi stężeniami cholesterolu i wysokimi stężenia-
mi kortyzolu w osoczu a suicydalnością, wykazując, że
dotyczy to samobójców dokonujących samobójstwa gwał-
townego i że ogólnie przy poszukiwaniu markerów sa-
mobójców nie można traktować jako grupy homogennej
[61]. Należy przy tym pamiętać, że samobójstwo uważa
się za niegwałtowne, jeżeli jest spowodowane otruciem
lub pojedynczym nacięciem przegubu, wszelkie inne spo-
soby klasyfikuje się jako gwałtowne [51].
Przy tym wszystkim wydaje się, że niskie stężenie chole-
sterolu jest pośrednim markerem cechy suicydalności,
czyli wrodzonej predyspozycji, i nie jest bezpośrednio
związane ze skłonnością do popełnienia samobójstwa
i wobec tego nie może, oczywiście, być uważane za mar-
ker stanu — aktualne stężenie cholesterolu nie ma zna-
czenia predykatywnego. To stwierdzenie usatysfakcjo-
nowało zwłaszcza kardiologów i dietetyków, obawiają-
cych się, że wyniki badań nad zależnością między stęże-
niem cholesterolu a samobójstwem i agresywnością spo-
wodują odwrót od zdrowego stylu życia. W szczegóło-
wych szeroko zakrojonych badaniach wykazano, że sto-
sowanie statyn, skutecznie obniżających stężenie chole-
sterolu, nie doprowadziło do zwiększenia agresywno-
ści, suicydalności ani nasilenia depresji [62, 63]. Dlate-
go też kwestionowanie znaczenia stężenia cholesterolu
jako markera suicydalności na podstawie tego, że
zmniejszeniu się suicydalności w skali Hamiltona w cza-
sie terapii przeciwdepresyjnej nie towarzyszyło podwyż-
szenie stężenia cholesterolu w osoczu [64], nie jest uza-
sadnione, gdyż wynik taki potwierdza tylko, że niskie
stężenie cholesterolu osocza nie jest wskaźnikiem aktu-
alnego stanu pacjenta.

52

SUICYDOLOGIA

2006, tom 2, nr 1

www.suicydologia.viamedica.pl

Poza cholesterolem również stężenia innych lipidów
mogą być związane z zamachami samobójczymi. W ba-
daniach belgijskich wykazano, że istnieje zmienność se-
zonowa w stężeniu długołańcuchowych wielonienasyco-
nych kwasów tłuszczowych we krwi: arachidonowego,
(C20: 4n-6), eikozopentaenowego (C20: 5n-3;) i doko-
zaheksaenoinowego (C22: 6n-3), łącząca się z sezono-
wością depresji. Ponadto odnotowano, że zmiany stę-
żeń dwóch pierwszych kwasów w osoczu w ciągu ostat-
nich 2 tygodni przed usiłowaniem samobójstwa są sko-
relowane z gwałtownymi, ale nie z niegwałtownymi sa-
mobójstwami. Istnieje też wyraźna korelacja między stę-
żeniem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, sa-
mobójstwami i wiązaniem trytowanej paroksetyny do
płytek krwi [65].

Uwagi końcowe

Poszukiwanie rzetelnych markerów suicydalności
jest zagadnieniem o wielkim potencjalnym znacze-
niu. Dysponując nimi, można byłoby precyzyjnie
określić profile osobowości reagujących samobój-
stwem w warunkach zwiększonego stresu. Zidenty-
fikowanie osób obciążonych ryzykiem samobójstwa
pozwoliłoby na opracowanie lepszych programów
interwencji i prewencji samobójstw [20]. Chociaż
pewne markery już istnieją, ich identyfikacja i oce-
na są jednak często kosztowne, a siła predykcji nie-
zadowalająca. Jak dotąd, wciąż nie ma dobrych mar-
kerów genetycznych, ale poszukiwania w tym kierun-
ku wydają się obiecujące. Należy jednak pamiętać,
że markery genetyczne i inne markery neurobiolo-
giczne nie są wystarczającym narzędziem i nie mogą
w pełni pozwolić na przewidywanie stopnia zagro-
żenia zamachem samobójczym. Depresja jest zjawi-
skiem złożonym i zarówno biologiczne czynniki śro-
dowiskowe, jak i społeczne oraz psychologiczne
mogą w zasadniczy sposób wpływać na podatność na
reakcje samobójcze. Dlatego nie wydaje się, aby
w zapobieganiu zachowaniom samobójczym nawet
znakomita wiedza o markerach neurochemicznych i
genetycznych mogła pomniejszyć rolę doświadczo-
nego i empatycznego psychiatry.

Pracę przeprowadzono w ramach środków statutowych
Instytutu Farmakologii PAN w Krakowie.
Potencjalny konflikt interesów:

W ciągu ostatnich 3 lat

autor wykładał podczas zjazdów i konferencji sponso-
rowanych przez firmy: Adamed, Beaoufor-Ipsen, Jelfa,
Lundbeck, Mepha, Novartis, Polfa Rzeszów, Sanofi,
Servier.

Piśmiennictwo

1.

Krug E.G., Dahlberg L.L., Mercy J.A., Zwi A., Lozano R. World
Report on Violence and Health. World Health Organization, Ge-
neva 2002.

2.

Moscicki E.K. Epidemiology of suicidal behavior. W: Silverman M.M.,
Maris R.W. (red.). Suicide prevention: towards the year 2000.
Guilford, Nowy Jork NY 1985; 22–35.

3.

Lester D. Suicide in African Americans. Nova Science Publishers
Inc., Commack NY 1998.

4.

Roy A. Genetics, biology and suicide in the family. W: Maris R.W.,
Berman A.L., Maltsberger J.T., Yufit R.I. (red.). Assessment and
prediction of suicide. Guilford, Nowy Jork, NY 1992; 574–588.

5.

Schulsinger F., Kety S.S., Rosenthal D., Wender P.H. A family
study of suicide. W: Schou M., Strömgren E. (red.). Origin, pre-
vention and treatment of affective disorder. Academic Press,
Londyn 1979; 277–287.

6.

Roy A. Genetic and biologic risk factors for suicide in depressive
disorders. Psychiatr. Q. 1993; 64: 345–358.

7.

Statham D.J., Heath A.C., Madden P.A. i wsp. Suicidal behaviour:
an epidemiological and genetic study. Psychol. Med. 1998; 28:
839–855.

8.

Roy A., Segal N.L., Sarchiapone M. Attempted suicide among
living co-twins of twin suicide victims. Am. J. Psychiatry 1995;
152: 1075–1076.

9.

McGuffin P., Marusic A., Farmer A. What can psychiatric gene-
tics offer suicidology? Crisis 2001; 22: 61–65.

10. Brent D.A, Mann J.J. Family genetic studies, suicide, and suici-

dal behavior. Am. J. Med. Genet. C. Semin. Med. Genet. 2005;
133C: 13–24.

11. Baud P. Personality traits as intermediary phenotypes in suicidal

behavior: genetic issues. Am. J. Med. Genet. C. Semin. Med.
Genet. 2005; 133: 34–42.

12. Mann J.J. A current perspective of suicide and attempted suici-

de. Ann. Intern. Med. 2002; 136: 302–311.

13. Blumenthal S.J. Suicide: a guide to risk factors, assessment, and tre-

atment of suicidal patients. Med. Clini. N. Amer. 1988; 72: 937–971.

14. Guze S.B., Robins E. Suicide and primary affective disorders.

Br. J. Psychiatry 1970; 117: 437–438.

15. Harris E.C., Barraclough B. Suicide as an outcome for mental

disorders. Br. J. Psychiatry 1997; 170: 447–452.

16. Botswick J.M., Pankratz V.S. Affective disorders and suicide risk:

a re-examination. Am. J. Psychiatry 2000; 157: 1925–1932.

17. Roy A. Suicide in schizophrenia. W: Roy A. (red.). Suicide. Wil-

liams & Wilkins, Baltimore 1986; 97–112.

18. Mann J.J. Neurobiology of suicidal behaviour. Nat. Rev. Neuro-

sci. 2003; 4: 819–828.

19. Turecki G. Dissecting the suicide phenotype: the role of impulsi-

ve-aggressive behaviours. J. Psychiatry Neurosci. 2005; 30: 398–
–408.

20. Asberg M. What biological markers for suicide have been found? Su-

icide Reference Library, 2004 http://www.suicidereferencelibrary.com.

21. Asberg M., Traskman L., Thoren P. 5-HIAA in the cerebrospinal

fluid. A biochemical suicide predictor? Arch. Gen. Psychiatry 1976;
33: 1193–1197.

22. Mann J.J, Malone K.M. Cerebrospinal fluid amines and higherle-

thality suicide attempts in depressed inpatients. Biol. Psychiatry
1997; 41: 162–171.

23. Virkkunen M., Goldman D., Nielsen D.A., Linnoila M. Low brain

serotonin turnover rate (low CSF 5-HIAA) and impulsive violence.
J. Psychiatry Neurosci. 1995; 20: 271–275.

24. Mann J.J., Henteleff R.A., Lagattuta T.F., Perper J.A., Li S., Arango V.

Lower 3H-paroxetine binding in cerebral cortex of suicide victims
is partly due to fewer high affinity, non-transporter sites. J. Neural
Transm. 1996; 103: 1337–1350.

25. Arango V., Underwood M.D., Gubbi A.V., Mann J.J. Localized

alterations in pre- and postsynaptic serotonin binding sites in the
ventrolateral prefrontal cortex of suicide victims. Brain Res. 1995;
688: 121–133.

26. Du L., Faludi G., Palkovits M., Bakish D., Hrdina P.D. Serotoner-

gic genes and suicidality. Crisis 2001; 22: 54–60.

27. Videtic A., Pungercic G., Pajnic I.Z. i wsp. Association study of

seven polymorphisms in four serotonin receptor genes on suici-
de victims. Am. J. Med. Genet. B. Neuropsychiatr. Genet. 2006;
141: 669–672.

53

Jerzy Vetulani, Biologiczne markery ryzyka samobójstwa

www.suicydologia.viamedica.pl

28. Malone K.M., Corbitt E.M., Li S., Mann J.J. Prolactin response to

fenfluramine and suicide attempt lethality in major depression.
Br. J. Psychiatry 1996; 168: 324–329.

29. Mann J.J. The neurobiology of suicide. Nat. Med. 1998; 4:25–30.
30. Van Praag H. Suicide and aggression. W: Lester D. (red.). Suici-

de prevention. Brunner–Routledge, Philadelphia 2000; 45–64.

31. Meyer J.H, McMain S., Kennedy S.H. i wsp. Dysfunctional attitu-

des and 5-HT2 receptors during depression and self-harm. Am.
J. Psychiatry 2003; 160: 90–99.

32. Mann J.J., McBride P.A., Brown R.P. i wsp. Relationship between

central and peripheral serotonin indexes in depressed and suicidal
psychiatric inpatients. Arch. Gen. Psychiatry 1992; 49: 442–446.

33. Roggenbach J., Muller-Oerlinghausen B., Franke L., Uebelhack

R., Blank S., Ahrens B. Peripheral serotonergic markers in acute-
ly suicidal patients. 1. Comparison of serotonergic platelet me-
asures between suicidal individuals, nonsuicidal patients with
major depression and healthy subjects. J. Neural. Transm. 2006
Sep 21; epub.

34. Muller-Oerlinghausen B., Roggenbach J., Franke L. Serotoner-

gic platelet markers of suicidal behavior — do they really exist?
J. Affect. Disord. 2004; 79: 13–24

35. Ordway G.A., Widdowson P.S., Smith K.S., Halaris A. Agonist

binding to alpha 2-adrenoceptors is elevated in the locus coeru-
leus from victims of suicide. J. Neurochem. 1994; 63: 617–624.

36. Ordway G.A., Smith K.S., Haycock J.W. Elevated tyrosine hydro-

xylase in the locus coeruleus of suicide victims. J. Neurochem.
1994; 62: 680–685.

37. Biegon A., Fieldust S. Reduced tyrosine hydroxylase immunoreacti-

vity in locus coeruleus of suicide victims. Synapse 1992; 10: 79–82.

38. Sher L., Mann J.J., Traskman-Bendz L. i wsp. Lower cerebrospi-

nal fluid homovanillic acid levels in depressed suicide attemp-
ters. J. Affect. Disord. 2006; 190: 83–89.

39. Dorovini-Zis K., Zis A.P. Increased adrenal weight in victims of

violent suicide. Am. J. Psychiatry 1987; 144: 1214–1215.

40. Szigethy E., Conwell Y., Forbes N.T., Cox C., Caine E.D. Adrenal

weight and morphology in victims of completed suicide. Biol.
Psychiatry 1994; 36: 374–380.

41. Arato M., Banki C.M., Bissette G., Nemeroff C.B. Elevated CSF

CRF in suicide victims. Biol. Psychiatry 1989; 25: 355–359

42. Nemeroff C.B., Owens M.J., Bissette G., Andorn A.C., Stanley M.

Reduced corticotropin releasing factor binding sites in the frontal
cortex of suicide victims. Arch. Gen. Psychiatry 1988; 45: 577–579.

43. Leake A., Perry E.K., Perry R.H., Fairbairn A.F., Ferrier I.N. Cortical

concentrations of corticotropin-releasing hormone and its receptor
in Alzheimer type dementia and major depression. Biol. Psychia-
try 1990; 28: 603–608.

44. Hucks D., Lowther S., Crompton M.R., Katona C.L., Horton R.W.

Corticotropin-releasing factor binding sites in cortex of depres-
sed suicides. Psychopharmacology 1997; 134: 174–178.

45. Merali Z., Du L., Hrdina P. i wsp. Dysregulation in the suicide

brain: mRNA expression of corticotropin-releasing hormone re-
ceptors and GABA(A) receptor subunits in frontal cortical brain
region. J. Neurosci. 2004; 24: 1478–1485.

46. Nemeroff C.B. The corticotropin-releasing factor (CRF) hypothe-

sis of depression: new findings and new directions. Mol. Psy-
chiatry 1996; 1: 336–342.

47. Nemeroff C.B. New directions in the development of antidepres-

sants: the interface of neurobiology and psychiatry. Hum. Psy-
chopharmacol. 2002; 17 (supl. 1): S13–S16.

48. Reul J.M., Holsboer F. Corticotropin-releasing factor receptors 1

and 2 in anxiety and depression. Curr. Opin. Pharmacol. 2002; 2:
23–33.

49. Dautzenberg F.M., Hauger R.L. The CRF peptide family and their

receptors: yet more partners discovered. Trends Pharmacol. Sci.
2002; 23: 71–77.

50. Coryell W., Schlesser M. The dexamethasone suppression test

and suicide prediction. Am. J. Psychiatry 2001; 158: 748–753.

51. Edman G., Asberg M., Levander S., Schalling D. Skin conductance

habituation and cerebrospinal fluid 5-hydroxyindoleacetic acid in
suicidal patients. Arch. Gen. Psychiatry 1986; 43: 586–592.

52. Wolfersdorf M., Straub R. Electrodermal reactivity in male and

female depressive patients who later died by suicide. Acta Psy-
chiatr. Scand. 1994; 89: 279–284.

53. Keller F., Wolfersdorf M., Straub R., Hole G. Suicidal behaviour

and electrodermal activity in depressive inpatients. Acta Psychiatr.
Scand. 1991; 83; 324–328.

54. Agargun M.Y., Cartwright R. REM sleep, dream variables and su-

icidality in depressed patients. Psychiatry Res. 2003; 119: 33–39.

55. Singareddy R.K., Balon R. Sleep and suicide in psychiatric pa-

tients. Ann. Clin. Psychiatry 2001; 13: 93–101.

56. Graae F., Tenke C., Bruder G. i wsp. Abnormality of EEG alpha

asymmetry in female adolescent suicide attempters. Biol. Psy-
chiatry 1996; 40: 706–713.

57. Quednow B.B., Westheide J., Kuhn K.U. i wsp. Normal prepulse

inhibition and habituation of acoustic startle response in suicidal
depressive patients without psychotic symptoms. J. Affect.
Disord. 2006; 92: 299–303.

58. Colin A., Reggers J., Castronovo V., Ansseau M. Lipides, de-

pression et suicide. Encephale 2003; 29: 49–58.

59. Ellison L., Morrison H. Low serum cholesterol concentration and

risk of suicide. Epidemiology 2001; 12: 168–172.

60. Kim Y.K., Myint A.M. Clinical application of low serum cholesterol

as an indicator for suicide risk in major depression. J. Affect.
Disord. 2004; 81: 161–166.

61. Marcinko D., Martinac M., Karlovic D. i wsp. Are there differences

in serum cholesterol and cortisol concentrations between violent
and non-violent schizophrenic male suicide attempters? Coll.
Antropol. 2005; 29: 153–157.

62. Brunner J., Parhofer K.G., Schwandt P., Bronisch T. Cholesterol, es-

sential fatty acids, and suicide. Pharmacopsychiatry 2002; 35: 1–5.

63. Yang C.C., Jick S.S., Jick H. Lipid-lowering drugs and the risk of

depression and suicidal behavior. Arch. Intern. Med. 2003; 163:
1926–1932.

64. Deisenhammer E.A., Kramer-Reinstadler K., Liensberger D.,

Kemmler G., Hinterhuber H., Fleischhacker W.W. No evidence
for an association between serum cholesterol and the course of
depression and suicidality. Psychiatry Res. 2004; 121: 253–261.

65. De Vriese S.R., Christophe A.B., Maes M. In humans, the seaso-

nal variation in poly-unsaturated fatty acids is related to the se-
asonal variation in violent suicide and serotonergic markers of
violent suicide. Prostaglandins Leukot. Essent. Fatty Acids. 2004;
71: 131–138.