Metafizyczny idealizm obiektywny

i spór o uniwersalia

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego

z problematyką epistemologiczną

Zagadnienie źródeł poznania

wersja psychologiczna (genetyczna):

Czy istnieje wiedza wrodzona czy

wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?

Aprioryzm (natywizm)

istnieje wiedza wrodzona

[np. Platon, Descartes, Leibniz]

Empiryzm genetyczny

umysł jest

tabula rasa

:

nihil est in intellectu, qod non

prius fuerit in sensu

[np. Arystoteles, Locke, Hume,

Condillac]

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego

z problematyką epistemologiczną

zagadnienie źródeł poznania

wersja metodologiczna (epistemologiczna)

aprioryzm

metodologiczny

empiryzm

metodologiczny

skrajny

umiarkowany:

istnieją twierdzenia

syntetyczne a priori

skrajny

umiarkowany:

tylko twierdzenia

analityczne są

a priori

Idealizm obiektywny

Platon (427–347 p.n.e.)

Problem:

zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej

z

„Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy:

czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się

zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko

intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie,

druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym

poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy

realnie” (

Platon,

Platon,

Timajos

Timajos

, 28 a).

, 28 a).

Esencjalizm:

istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa

z

„Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w
najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku
geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na
przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w
dziedzinie materii można znaleźć tylko «podobieństwa kul», a nie
«kule idealne», o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule
geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa prawa ich
istnienia. Tu ma swe źródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli
form” (M. Heller, Filozofia świata,

s. 20

s. 20

-

-

21).

21).

z

Platon w poznaniu wyróżnia:
1) nazwę przedmiotu (np. „koło”)
2) definicję
3) obraz
4) umysłową wiedzę o przedmiocie
5) ideę

z

„Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na

których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym

jest właśnie ona — owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego

należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i

rzeczywistą istnością” (

Platon,

Platon,

List VII

List VII

, 342 a)

, 342 a)

Idealizm obiektywny (gr.

ίδέα

– kształt, postać)

z

z

Niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych (samoistnie) i

Niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych (samoistnie) i

niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat

niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat

bytów ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych

bytów ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych

z

z

Idealny sposób istnienia:

Idealny sposób istnienia:

aczasowy

aczasowy

,

,

nieprzestrzenny

nieprzestrzenny

z

z

Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w sobie, piękn

Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w sobie, piękn

o

o

samo w sobie, człowiek w ogóle, przedmioty matematyki

samo w sobie, człowiek w ogóle, przedmioty matematyki

z

z

Idee istnieją w sensie podstawowym

Idee istnieją w sensie podstawowym

z

z

Idee są poznawalne wyłącznie rozumem

Idee są poznawalne wyłącznie rozumem

z

z

Przedmioty zmysłowe są jedynie „cieniami” świata idei

Przedmioty zmysłowe są jedynie „cieniami” świata idei

Spór o uniwersalia

zagadnienie istnienia uniwersaliów

(przedmiotów pojęć ogólnych)

nominalizm

realizm powszechnikowy

skrajny

istnieją tylko

nazwy ogólne

Berkeley, Kotarbbiński

umiarkowany

(konceptualizm)

istnieją pojęcia

ogólne

Locke, Kant

umiarkowany

powszechniki

istnieją

niesamoistnie

Arystoteles

skrajny

powszechniki

istnieją

samoistnie

Platon

Współczesna postać sporu o uniwersalia

ontologia matematyki

W jaki sposób istnieją przedmioty matematyczne?

Stanowiska w filozofii matematyki

Logicyzm

przedmioty matematyczne

istnieją obiektywnie

jako obiekty abstrakcyjne

[platonizm]

Frege, Russell, Penrose

Formalizm

przedmioty matematyczne

istnieją jako znaki

[nominalizm]

Hilbert

Intuicjonizm

przedmioty matematyczne

są konstrukcjami umysłu

[konceptualizm]

Brouwer

Platonizm w filozofii matematyki

z

Matematyka (czysta) bada byt w pełni rzeczywisty, całkowicie

niezależny od poznającego umysłu.

z

Przedmioty matematyczne istnieją obiektywnie i są w ludzkim

poznaniu odkrywane, a nie konstruowane. Zajmują one pozycję

pośrednią pomiędzy hierarchicznie uporządkowanym światem

inteligibilnym a światem doświadczenia zmysłowego.

z

Przedmioty matematyki różnią się od rzeczy zmysłowych „tym, że są

wieczne i niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych,

podczas gdy każda Idea jest zawsze jedna” (

Arystoteles, Metafizyka,

Arystoteles, Metafizyka,

I, 987 b)

I, 987 b).

z

Przedmioty matematyczne nie są idealizacjami przedmiotów świata

materialnego, lecz przedmioty świata materialnego są

aproksymacjami („cieniami”) przedmiotów matematycznych (o tyle,

o ile „uczestniczą w ideach”).

Współczesne postaci platonizmu

Trzy światy Karla R. Poppera

z

z

W1

W1

–

–

świat przedmiotów lub

świat przedmiotów lub

stanów fizycznych

stanów fizycznych

z

z

W2

W2

–

–

świat stanów

świat stanów

psychicznych (wiedzy

psychicznych (wiedzy

subiektywnej)

subiektywnej)

z

z

W3

W3

–

–

świat obiektywnej treści

świat obiektywnej treści

myślenia (świat ducha

myślenia (świat ducha

obiektywnego, świat wiedzy

obiektywnego, świat wiedzy

obiektywnej)

obiektywnej)

Współczesne postaci platonizmu:

Trzy światy Karla R. Poppera

z

z

„

„

Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede

Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede

wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są

wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są

problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że

problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że

najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty

najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty

krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stan

krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stan

ów

ów

świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami

świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami

krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism,

krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism,

książek i bibliotek” (K. R.

książek i bibliotek” (K. R.

Popper

Popper

,

,

Epistemologia bez podmiotu

Epistemologia bez podmiotu

poznającego

poznającego

, [w:] idem

, [w:] idem

Wiedza obiektywna

Wiedza obiektywna

, s. 149

, s. 149

-

-

150)

150)

Wiedza w sensie subiektywnym

i wiedza w sensie obiektywnym

z

z

„

„

[…] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym,

[…] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym,

składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji

składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji

do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myś

do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myś

l w

l w

sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i

sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i

argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest

argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest

całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także

całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także

niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia,

niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia,

uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest

uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest

wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu

wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu

poznającego” (K. R.

poznającego” (K. R.

Popper

Popper

,

,

Epistemologia bez podmiotu

Epistemologia bez podmiotu

poznającego

poznającego

, [w:] idem

, [w:] idem

Wiedza obiektywna

Wiedza obiektywna

, s. 152).

, s. 152).

z

z

Frege

Frege

: myśl = obiektywna treść

: myśl = obiektywna treść

Wiedza w sensie subiektywnym

i wiedza w sensie obiektywnym

z

z

W3 jest produktem człowieka

W3 jest produktem człowieka

z

z

W3 jest w znacznej mierze autonomiczny

W3 jest w znacznej mierze autonomiczny

z

z

W3 i W2 oddziałują na siebie

W3 i W2 oddziałują na siebie

z

z

„[…] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub

„[…] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub

Bolzanowskiego

Bolzanowskiego

)

)

trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie,

trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie,

problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w

problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w

sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet

sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet

chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele t

chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele t

eorii

eorii

samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie

samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie

zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną

zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną

stworzone czy zrozumiane przez człowieka” (K. R.

stworzone czy zrozumiane przez człowieka” (K. R.

Popper

Popper

,

,

Epistemologia bez podmiotu poznającego

Epistemologia bez podmiotu poznającego

, [w:] idem

, [w:] idem

Wiedza

Wiedza

obiektywna

obiektywna

, s. 162).

, s. 162).

Trzy światy Rogera

Penrose

Świat idei

matematycznych

Świat materialny

Świat fizyczny

z

z

„

„

[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi.

[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi.

[…] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych

[…] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych

szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w

szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w

formie równań […] a może w formie jakichś przyszłych pojęć

formie równań […] a może w formie jakichś przyszłych pojęć

matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj

matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj

przypisujemy nazwę „równań”. Jeśli mam rację, to nawet nasze

przypisujemy nazwę „równań”. Jeśli mam rację, to nawet nasze

własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, prz

własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, prz

y

y

czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych

czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych

rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami” (R.

rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami” (R.

Penrose

Penrose

,

,

Droga

Droga

do rzeczywistości

do rzeczywistości

, s. 18).

, s. 18).

Platonizm we współczesnej filozofii przyrody

Platonizm we współczesnej filozofii przyrody

z

z

Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to

Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to

, o

, o

czym Platon mówi w

czym Platon mówi w

Timajosie

Timajosie

, możemy traktować jako

, możemy traktować jako

odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład

odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład

współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem

współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem

kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu

kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu

-

-

Carl

Carl

F. von

F. von

Weizsäcker

Weizsäcker

z

z

Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich

Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich

używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze

używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze

określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach

określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach

falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z

falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z

mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu

mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu

świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejs

świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejs

ce

ce

zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie

zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie

wszechświata pozostają ukryte

wszechświata pozostają ukryte

-

-

Steven

Steven

Weinberg

Weinberg

z

z

Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego

Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego

nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej

nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej

rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym

rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym

bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i

bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i

pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa

pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa

fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych

fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych

pojęć

pojęć

-

-

Roger

Roger

Penrose

Penrose

z

z

Załóżmy, że istnieje

Załóżmy, że istnieje

—

—

w sensie Platońskim

w sensie Platońskim

—

—

pewna abstrakcyjna

pewna abstrakcyjna

struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego

struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego

.

.

Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są

Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są

„cieniami”, lub

„cieniami”, lub

—

—

używając mniej poetyckiego języka

używając mniej poetyckiego języka

—

—

reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.

reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.

-

-

Michał

Michał

Heller

Heller

z

z

Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało

Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało

odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […]

odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […]

Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym

Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym

świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym,

świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym,

jak

jak

tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek

tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek

uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki.

uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki.

[…]

[…]

Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby

Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby

wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa

wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa

świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz for

świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz for

my,

my,

to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego c

to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego c

zegoś;

zegoś;

to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci

to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci

matematyczno

matematyczno

-

-

empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest

empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest

czystą formą.

czystą formą.

-

-

Michał

Michał

Heller

Heller