Nowe ruchy polityczne

Giovanni Sartori: „Partia to oficjalna grupa polityczna biorąca udział w wyborach i w tym celu wystawiająca

swoich kandydatów na stanowiska publiczne”.

Orientacje w zakresie definiowania partii politycznych:

•

funkcjonalna – definiowanie partii przez pryzmat funkcji, jakie pełni w systemie politycznym
(mobilizacja i integracja społeczeństwa, artykulacja i agregacja jego interesów, kreowanie

konsensusu); partia postrzegana jako ogniwo pośredniczące między społeczeństwem a władzą
polityczną

•

strukturalna – akcentuje model wewnętrznej organizacji partii jako instytucji politycznej; partia

instytucjonalną formą zorganizowanej aktywności jej członków oraz areną, w ramach której
wchodzą ze sobą w interakcje

Marek Chmaj: Partia polityczna to „wyspecjalizowana organizacja społeczna posiadająca określony program

będący podstawą do uzyskania szerszego poparcia społecznego i ta drogą do zdobycia władzy lub uzyskania
wpływu na władzę”.

Cele, do których dążyć muszą partie:

•

zdobycie poparcia wyborczego

•

przechwycenie dzięki niemu określonych stanowisk publicznych

•

realizacja propagowanej koncepcji programowej

PARTIE PROTESTU

Niewłaściwe jest wiązanie tego typu partii z jakąkolwiek rodziną ideologiczną, typem, formą organizacyjną

lub modelem genetycznym partii.

Zaklasyfikowanie jakiegoś ugrupowania do grona partii protestu nie ma charakteru trwałego – partia może
w każdej chwili zaprzestać pełnienia tej funkcji.

Dieter Rucht: protest – zbiorowa działalność polegająca na formułowaniu i artykułowaniu na forum

publicznym społeczno-politycznych żądań przez niepowiązane z państwem grupy i organizacje; jego
przejawem są ruchy protestu, które dążą przede wszystkim do konfrontacji politycznej i z tej przyczyny

potrzebują wyraźnie określonego przeciwnika

Partia protestu – każde ugrupowanie stawiające sobie za cel rewizję polityki państwa w określonym
obszarze jego aktywności; nie podważając samego systemu politycznego, stronnictwa takie wykorzystują

jego instytucje i procedury do realizacji własnych strategii politycznych.

Cechy charakterystyczne partii protestu:

•

antysystemowość oraz programowy antykonsensualizm

Ugrupowania protestu stanowią antytezę partii ustabilizowanych, tworzących „kartel” ugrupowań

prosystemowych. Partie protestu wykazują całe spektrum postaw antysystemowych, od całkowitej negacji
systemu po sprzeciw wobec jego wybranych elementów. Łączy je „delegitymizujące uderzenie”

(delegitimising impact) – kwestionowanie aktualnych reguł politycznych.

Antysytemowość „mocna” - typowa dla partii, których postulaty cechują się wysokim stopniem
delegitymizacji danego ustroju politycznego; partie te podważają prawomocność całej demokracji, są

dysfunkcjonalne wobec systemu. Przykładem mogą być partie komunistyczne (marksistowskie), lewackie
czy o konotacjach faszystowskich.

Antysystemowość „słaba” - odejście od negacji ładu liberalno-demokratycznego w kierunku krytyki zasad

gry politycznej związanych z funkcjonowanie systemu partyjnego.

Partie protestu wykazują się antysystemowością „słabą”, co sprowadza się do permanentnego
manifestowania swojej antykonsensualnej postawy wobec wybranych procesów, mechanizmów oraz

instytucji politycznych. Antysystemowość przejawia się na trzech płaszczyznach:

◦

silnie opozycyjne nastawienie względem tradycyjnych sił politycznych funkcjonujących w
ramach konkretnego systemu partyjnego

◦

negacja tradycyjnych wzorców rywalizacji politycznej (także modeli przetargów koalicyjnych)

◦

kwestionowanie powszechnie akceptowanych działań państwa w odniesieniu do wybranych

dziedzin społeczno-gospodarczych (antykonsensualizm)

Wyznacznikiem partii protestu jest radykalnie antyestablishmentowe nastawienie. Ich wyborcy nie głosują
za określonym programem politycznym, ale przeciwko ustabilizowanym stronnictwom oraz konkretnym

instytucjom politycznym – głos protestu przeciwko elitom politycznym.

•

posługiwanie się kategorią antypartii

Partie protestu przedstawiają się jako inna forma politycznej organizacji (wolnej od „partyjnych układów),

czyli tzw. antypartia. Brak wyraźniej ideologii sprawia, że partie protestu są atrakcyjne dla szerokiego
spektrum wyborców (od tradycyjnie zorientowanego elektoratu po niegłosujących, którzy z braku innych

alternatyw jedynie w ten sposób mogą wyrazić swoje niezadowolenie z rządów).

Partie protestu stanowią antytezę partii ustabilizowanych. Bezpośrednią przyczyną ich powstania jest zawsze
konkretna sytuacja polityczna, co przekłada się na konstrukcję programu politycznego, skupiającego się na

początku z reguły na jednym dominującym problemie, później włączając także inne kwestie.

•

silna ekspresja przekazu

Przejawia się w wykorzystaniu zróżnicowanych i nowatorskich, często kontrowersyjnych i zaskakujących form

działalności politycznej, a także ostrego, opartego na negacji, agresywnego języka politycznego.

Partie te opierają swoje relacje z oponentami politycznymi nie na zasadach kompromisu oraz stopniowej
zmiany, ale na ostrych antynomiach: my-oni, zwycięstwo-klęska, teraz-nigdy.

Nawet pozytywne aspekty programu są artykułowane w formie negatywnej. W retoryce używa się słów,
takich jak: nigdy, precz, stop, zakazać. Język negacji na podkreślać antykonsensualny, radykalny i

bezkompromisowy charakter podnoszonych kwestii.

•

populizm protestu

Partie protestu odwołują się do metod, praktyk i haseł typowych dla populizmu.

Wszystkie ruchy populistyczne bazują na niezadowoleniu, które stanowi spoiwo ich aktywności. Kreują
dychotomiczny obraz rzeczywistości, w których państwo oraz dotychczas działające partie polityczne

(system) to czynniki destruktywne – antyelitaryzm.

Populizm gloryfikuje lud, którego wola ma rangę nadrzędną wobec tradycyjnych instytucji i elit. To, czego
chce lud, jest zawsze właściwe, dlatego należy znieść wszelkie ograniczenia krępujące jego wolę.

Populizm protestu (Andre Taguieff) charakteryzuje się połączeniem krytyki elit z zaufaniem do ludu

postrzeganego jako prości obywatele, którzy stracili zaufanie do systemu reprezentacji, gdyż ten zwrócił się
przeciwko nim (dychotomia prości ludzie – elity polityczne).

Typowe dla populizmu są teorie konspiracyjne – przekonanie, że grupa złych ludzi spiskuje przeciwko
społeczeństwu.

Dominującymi elementami apelu wyborczego są: idea nietolerancji oraz negatywny obraz rzeczywistości.

Cechą charakterystyczną tych ugrupowań jest to, że nie są związane ze ściśle wyodrębnionym segmentem

elektoratu. Apel wyborczy kierują przede wszystkim do osób niebiorących lub zniechęconych udziałem w
wyborach, przez co manifestują swój negatywny stosunek do dominujących ugrupowań politycznych.

Antyelityzm oraz antyintelektualizm wynika z przekonania, iż system wartości elit jest rozbieżny z systemem

wartości ogółu społeczeństwa. Populizm posługuje się takimi pojęciami, jak sprawiedliwość, tradycja,
uczucie, wiara, bazuje na emocjach, nie na wiedzy.

Populizm pojawia się tam, gdzie istnieje silna społeczna niechęć wobec istniejącego porządku społecznego

gwarantowanego przez ustabilizowaną klasę rządzącą, głosząc potrzebę wprowadzenia demokracji
populistycznej, pozbawionej wszelkich zbędnych instytucji pośredniczących między ludem a władzą.

Dla ruchów protestu populizm jest nie tyle ideologią, ile narzędziem wykorzystywanym w ramach walki

politycznej. To mechanizm manipulacyjny wykorzystywany do kontroli ludności do tej pory
marginalizowanej.

Programy polityczne populistów są niejasna, odwołują się do ogólnych wartości. Cele często mają charakter

utopijny. Dyskurs ugrupowań populistycznych bazuje na trzech elementach:

◦

podkreślanie roli ludu i jego kluczowej pozycji w społeczeństwie oraz w ramach całego systemu
politycznego; z ludu wyklucza się jednak wszelkiego rodzaju elity

◦

skłonność do negowania podziałów w wymiarze horyzontalnym (diada lewica-prawica) i do

głoszenia jedności ludu przy jednoczesnym akcentowaniu podziału w wymiarze wertykalnym,
wykluczając stojące na czele hierarchii elity i znajdującym się na samym dole cudzoziemców

◦

antysystemowy wydźwięk – przekonanie, że lud został zdradzony przez władzę i jego prymat

musi zostać bezwzględnie przywrócony; w tym calu należy pozbyć się elit i zastąpić je
przywódcami działającymi dla dobra społeczeństwa

Populizm (Yves Meny i Yves Surel) to specyficzna forma mobilizacji politycznej – forma reakcji na źle

funkcjonujący system polityczny. Poparcie ze strony wyborców jest ostrzeżeniem dla rządzących. Przyczyny
niezadowolenia prowadzące do mobilizacji społeczeństwa:

◦

wysuwanie w kierunku tradycyjnych partii zarzutu, że nie są zdolne do sformułowania programu

odpowiadającego aspiracjom całych grup społecznych

◦

rozbieżność między obietnicami wyborczymi a realizowaną polityką

◦

niezdolność klasy politycznej do poruszania na forum publicznym ważnych dla zbiorowości
problemów

◦

brak instrumentów proceduralnych i instrumentalnych umożliwiających wyrażenie

niekonwencjonalnych problemów i idei

◦

utrata zaufania do polityków oraz instytucji politycznych

•

zorientowanie na mobilizację społeczną

Potencjał mobilizacyjny jest jednym z najważniejszych zasobów politycznych partii protestu i przyczynia się

do zwiększania ich relewancji. Partia aktywizuje zwolenników wokół artykułowanych kategorii
programowych. Jest to szczególnie widoczne w przypadku partii ekologicznych, antynuklearnych oraz

skupionych wokół praw człowieka.

Słabo zinstytucjonalizowane partie protestu potrzebują wyższej niż reżim demokratyczny mobilizacji, którą
osiągają wzywając do czynnego protestu przeciwko obowiązującym regułom, by doprowadzić do

zdelegitymizowania istniejącego porządku politycznego. Wyrazem tej mobilizacji są demonstracje i inne
działania z wykorzystaniem fizycznej obecności dużej liczby osób. Często sięga się po środki

niekonwencjonalne, na granicy legalności.

Mobilizacja jest też ważnym elementem działania wszystkich populistów, co wynika z faktu, iż populizm
wyłonił się w walce o przyznanie lub rozszerzenie praw wyborczych grupom pod tym względem

upośledzonym.

Potrzeba ciągłego odnawiania mandatu jest przyczyną ciągłych prób obejmowania swoimi wpływami
nowych grup społecznych. Jest to przejaw ekspansywności i dynamiki populizmu. Wciąganie w krąg

działalności politycznej coraz to nowych osób wynika z:

◦

konieczności okresowej legitymizacji charyzmatycznej władzy lidera ruchu populistycznego

◦

niedotrzymywanie przez populistów obietnic programowych, co prowadzi do odpływu
elektoratu

◦

opozycyjność populizmu czyni go zobligowanym do ciągłej walki o władzę i poparcie

Ekspansywność wpływa ujemnie na stabilność ruchów populistycznych.

Partie protestu bazują na wszelkiego rodzaju kryzysach, które stanowią zaburzenie pracy istniejącego
systemu politycznego. To z kolei umożliwia im rekrutację nowych zwolenników. Wynika z tego dążenie do

podtrzymywania przez ruchy protestu stanu ciągłego napięcia społecznego z mechanizmami sztucznie
kreowanej mobilizacji skierowanej przeciwko złym i obcym (elity, mniejszości, obcokrajowcy).

•

niski poziom instytucjonalizacji

W sferze organizacyjnej ugrupowania protestu charakteryzują się niską instytucjonalizacją.

Fazy instytucjonalizacji wg Harmela i Svasanda:

◦

faza identyfikacji (określenie formuły politycznej)
▪

etap ten jest łatwo realizowany, wynika to z antysystemowej i wyrazistej tożsamości

▪

łatwiej wskazać, przeciwko czemu występują zwolennicy ruchów, niż za czym się opowiadają

▪

pozytywne postulaty zwykle bazują na oczekiwaniach ludności, są formą instrumentalnie
traktowanego populizmu

◦

faza organizacji (ukształtowanie minimum struktury organizacyjnej)
▪

organizacja oparta na spersonalizowanym przywództwie charyzmatycznego lidera

zarządzającego partią w sposób scentralizowany
•

osoba lidera stanowi esencję programu

•

personalna instytucjonalizacja stanowi przejaw odrzucenia tradycyjnego modelu partii

•

przywódca posiada władze na strukturami partii, mogąc podejmować arbitralne decyzje
w każdej dziedzinie (również kadrowe)

•

słabo rozbudowana struktura wewnętrzna

•

organizacja szczebla centralnego jest niezależna od terenowych struktur partii

▪

daleko posunięta decentralizacja wewnętrzna
•

typowa dla ruchów ekologicznych, alterglobalistycznych, feministycznych i

antyhomofobicznych

•

brak cech formalnej organizacji

•

brak możliwości wdrażania decyzji podjętych przez reprezentantów ruchu (często nie są
nawet wyłaniani)

•

brak ról członkowskich uczestników, składek, programów, platform

•

organizację tworzą uczestnicy, a bezpośrednie działania opierają się na zaangażowaniu

ochotników i wolontariuszy oraz na nieformalnych sieciach współpracy

•

organizacja krajowa nie wypełnia funkcji kierowniczych – jedynie koordynacyjne; jest
słaba, pozbawiona możliwości kontrolowania struktur lokalnych

•

najważniejszym organem kongres-zgromadzenie

•

kolektywna formuła przywództwa o ograniczonych uprawnieniach ma przeciwdziałać

koncentracji władzy

•

elementy są charakterystyczne raczej dla ruchu politycznego, niż dla partii

▪

elementy wspólne
•

mała ilość reguł sformalizowanych w regulaminach i statutach

•

nie obowiązuje zasada hierarchiczności

•

formy organizacji odbiegają od tradycyjnych rozwiązań

◦

faza stabilizacji (maksymalizacja wyników wyborczych i trwała obecność na szczeblu interakcji
międzypartyjnych)
▪

relatywnie niska

Typologie partii protestu

Podział ze względu na położenie na osi lewica-prawica:

(liderzy obu typów ugrupowań przejawiają skłonności antypartyjne i sprzeciwiają się identyfikowaniu partii
jako organizacji pośredniczących między społeczeństwem a państwem; antysystemowy charakter, wyrosły

na fali sprzeciwu wobec powojennego konsensusu społeczno-politycznego)

•

partie lewicowo-libertariańskie

W kwestiach programowych nawiązują zwykle do postulatów równości ze szczególnym uwzględnieniem

praw mniejszości, walki o poprawę środowiska naturalnego, egalitaryzmu, samorealizacji, partycypacji
obywatelskiej.

Określane mianem lewicowych, gdyż są przeciwne dominacji rynku a libertariańskich dlatego, że są w

opozycji wobec tradycyjnego socjalizmu, odrzucając scentralizowany i zbiurokratyzowany model państwa
dobrobytu i opowiadając się za większą autonomią jednostki.

Postulują transformację struktury społecznej w małe, zdecentralizowane i solidarystyczne wspólnoty. Taki

kształt przybiera też ich struktura organizacyjna – podstawową jednostką jest lokalna grupa aktywistów,
skupiających wokół siebie krąg sympatyków. Organizacja centralna pełni funkcje koordynacyjne i dysponuje

ograniczonymi uprawnieniami w stosunku do terenu. Minimalna formalizacja, decentralizacja.

Partie te dzielą się na następujące grupy:

◦

ugrupowania lewicowo-socjalistyczne – rodowód socjalistyczny, często na skutek rozłamu
wyłoniły się ze struktury macierzystej, ich program polityczny zogniskowany jest wokół kwestii

socjoekonomicznych, łącząc je z postindustrialnymi wartościami charakterystycznymi dla Nowej
Lewicy

◦

Zieloni – orientacja na jakościowy wymiar życia jednostki, dążenie do zwiększenia możliwości

partycypacji obywatela w życiu politycznym; partie ekologiczne wniosły do polityki katalog
kwestii problemowych określanych mianem Nowej Polityki, udało im się zmobilizować znaczną

cześć społeczeństwa; nawiązywały do katalogu liberalnych wartości w sferze osobistej
aktywności jednostek, postulują indywidualizm, tolerancję; kwestionowały tradycyjny model

polityki propagowany przez partie socjaldemokratyczne

◦

partie o charakterze anty- i alterglobalistycznym – rozwinęły się pod koniec lat 90. XX wieku;
formą działania są demonstracje i protesty uliczne podczas spotkań: G8, MFW, Banku

Światowego, RUE, a także podczas światowych szczytów gospodarczych (organizacje te
obarczane odpowiedzialnością za negatywne skutki społeczne, gospodarcze i polityczne

związane z przyjęciem neoliberalnego kursu w polityce światowej); duże zróżnicowanie
wewnętrzne, niski poziom spoistości, rozbieżności w formułowaniu celów i strategii działania

•

partie prawicowo-populistyczne

Nie nawiązują w żaden sposób do ideologii faszystowskiej. Przez Paula Taggarta określone mianem partii

„nowego populizmu”.

Antysystemowa orientacja, przypisywanie sobie prawa mówienia w imieniu dominującego nurtu
społeczeństwa. Silnie scentralizowane. Charyzmatyczny przywódca. Baza wyborcza rekrutuje się spośród

młodych pracowników sektora prywatnego, głównie mężczyzn.

Antyegalitarne przekonanie o naturalnej nierówności ludzi między sobą. Etniczne przesłanki dotyczące
nierówności w centrum koncepcji programowych, a co za tym idzie konieczność utrzymania intelektualnej i

kulturowej hegemonii wobec imigrantów. Akcentowanie kulturowych odmienności wynikających z z chęci
obrony swoich obyczajów i stylu życia. Prawa innych grup do autonomicznego rozwoju winny być

realizowane na gruncie własnej, rodzimej kultury. Postawy ksenofobiczne. Postulat stworzenia narodowo
zorientowanego państwa opartego na homogenicznej strukturze.

Głoszenie haseł odwołujących się do idei prawa i porządku, zwiększenie nakładów finansowych na policję i

bezpieczeństwo. Domaganie się podniesienia kar na najcięższe przestępstwa wraz z karą śmierci.
Konieczność przywrócenia porządku moralnego zakłócanego przez homoseksualizm, aborcję, narkomanię,

pornografię, rozwody. Gloryfikowanie postawy szacunku dla władzy, uznanie rodziny na podstawową
komórkę społeczną, patriotyzm.

Typologia wg Paula Taggarta:

•

partie nowej polityki (New Politics)

Lewicowe. Ich przesłanie ma charakter uniwersalistyczny.

•

partie nowego populizmu (New Populism)
Prawicowe o charakterze partykularno-nacjonalistycznym. Charakterystyczne jest dla nich

poszukiwanie swoistego matecznika polityki (heartland), czegoś zwyczajnego i normalnego, co
mogłoby posłużyć za punkt odniesienia dla większości. Realizacja interesów grupy dominującej w

społeczeństwie, wykluczenie dotychczasowych elit. Antysystemowe nastawienie wobec
utrwalonych po II wojnie światowej wartości i mechanizmów państwa dobrobytu, korporacjonizmu,

interwencjonizmu gospodarczego

Partie protestu nie są ani prawicowe, ani lewicowe. Wyróżnia je właśnie antysystemowość - sprzeciw wobec
dominacji tradycyjnych partii politycznych funkcjonujących w ramach klasycznego podziału politycznego.

Libertarianizm:

•

zakłada immanentny konflikt pomiędzy wolnością a władzą

•

każdy człowiek winien mieć nieograniczoną swobodę dysponowania swoją osobą i własnością, o ile tylko nie
ogranicza swobody innych jednostek

•

największym zagrożeniem dla wolności jest państwo (niezależnie od formy ustrojowej) – każde państwo dąży
do monopolizacji władzy, nakłada podatki i reguluje w pewnym stopniu aktywność jednostki

•

sprzeciw wobec instytucji państwa opiekuńczego

•

likwidacja podatków i własności publicznej

•

prywatyzacja niezbędnych usług – przekazanie wszystkich państw leżących w gestii państwa w ręce prywatne

•

zniesienie kontroli imigracyjnej

•

likwidacja regularnej armii na rzecz ochotniczych sił paramilitarnych

•

nieskrępowany handel międzynarodowy, sprzeciw wobec interwencji militarnych i politycznych

•

zniesienie zakazów dotyczących posiadania broni, zanieczyszczania środowiska, handlu narkotykami,
pornografii

Podział partii protestu ze względu na dominujące kryterium ideologiczne: lewicowo-kolektywistyczne,
prawicowo-populistyczne, libertariańskie.

Typologia partii protestu wg Paula Lucardie (charakter ideologii):

•

partie prolokutorskie
Brak wyraźnego oblicza ideologicznego. Reprezentują interesy wyborców zaniedbywanych i

pomijanych przez główne siły polityczne (grupy społeczne niezbyt liczne, słabe ekonomicznie,
rozproszone, przedstawiciele mniejszości, mieszkańców marginalizowanych terytoriów, rolników,

itp.). Często ugrupowania te szybko znikają ze sceny politycznej, zaś te, którym udaje się zaistnieć w
rywalizacji międzypartyjnej muszą przyjąć jakość formułę polityczną i tracą swój aideologiczny

charakter (holenderska Partia Chłopska z lat 50.).

•

partie purystyczne
Wyraźnie sprecyzowana ideologia, jej jedyna i czysta odmiana. Powstają często na bazie rozłamu lub

odejścia grupy działaczy od tradycyjnych ugrupowań politycznych, dokonujących rewizji stanowiska
ideologicznego lub pragmatyzacji programu politycznego. Przykładem rozłamy na lewicy w Europie

Zachodniej w latach 50. - część ugrupowań socjalistycznych odeszła od marksizmu.

•

partie profetyczne
Prezentują nowe oblicze ideologiczne, wyrosłe na kwestiach programowych, takich jak: kryzys

ekologiczny, napięcia międzykulturowe, itp. Związane ze zjawiskiem Nowej Polityki (problemy
rozbrojenia, feminizmu, ekologii, praw dziecka, ochrony mniejszości). Przykładem ugrupowania

wyrosłe na bazie ruchów ekologicznych, feministycznych, alterglobalistycznych,
antyhomofobicznych.

◦

partia-promotor – rodzaj ugrupowania profetycznego, jej liderzy uznają zdobycie dużej liczby

mandatów za mało prawdopodobne, więc z góry wykluczają możliwość wejścia w sferę
przetargów władczych; celem staje się więc wykorzystanie instytucjonalnej bazy partii do

zwrócenia uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie; ugrupowania te przez obecność na
arenie politycznej rozpoczynają proces polityzacji nowych kwestii przy założeniu, że pozostali

uczestnicy sceny politycznej przejmą odpowiedzialność za ich dalszą realizację

▪

partie jednego przedsięwzięcia – typ partii-promotora, oferują swoim zwolennikiem tylko
jedną kwestię problemową; tworzone przez charyzmatycznego przywódcę, który jest

kreatorem partii i odgrywa rolę w procesie jej instytucjonalizacji

Podział partii ze względu na postawę wobec dominujących w danym społeczeństwie wzorców kulturowych:

•

natywizm – ugrupowania zmierzające do odnowy lub uwiecznienia wybranych aspektów własnej
kultury; ruchy funkcjonujące w zniszczonej lub ulegającej zniszczeniu kulturze; wyrażają dążenie do

odbudowy własnych wzorców kulturowych lub utrwalenia tych elementów, które jeszcze nie zostały
zniszczone; obrona rodzinnych wartości i wzorów życia zagrożonych przez wpływy obcej kultury;

stereotypy i uprzedzenia, zachowania o charakterze ksenofobicznym i nacjonalistycznym,
antyelitaryzm (obcość elit); „populizm tożsamości” (Taguieff); przykładem francuski Front Narodowy

Jean Marie Le Pena

•

witalizm – świadome i zorganizowane działanie członków społeczeństwa zmierzające do
przyswojenia swojej kulturze cech innej kultury pozostającej z nią w kontakcie

•

autonegatywizm – dezaprobata wobec wybranych elementów własnej kultury; przykładem

ugrupowania Zielonych (od 90.), antyglobalistyczne, feministyczne, antyhomofobiczne; przekonanie
o opresyjnym charakterze własnej kultury nastawionej na podtrzymywanie i reprodukowanie

istniejących obecnie społecznych, ekonomicznych i politycznych relacji dominacji

•

rewitalizacja – zamierzone, świadome i zorganizowane wysiłki ze strony członków społeczeństwa w
celu stworzenia lepszej kultury; pojawia się w momencie silnego stresu doznawanego przez

indywidualnych członków społeczeństwa lub w wyniku rozczarowania wobec zniszczenia
obowiązującego do tej pory kodu kulturowego; na czele charyzmatyczny przywódca-wizjoner,

dążący do realizacji postulowanej wizji rzeczywistości; relacje podległości i podporządkowania
uczestników wobec lidera

•

kontrakulturacja – podkreślanie wartości rodzimych wzorów życia; celem dążenie do odbudowy

tych wzorów, nawet w przypadku niemożności przeciwstawienia się władzy, która to uniemożliwia;
postawa negacji wobec wszystkich obcych wpływów – chęć wyeliminowania obcej politycznie

kultury postrzeganej jako zagrożenie dla własnej zbiorowości; przykładem ugrupowania mniejszości

etnicznych, regionalnych, kulturalnych pozostających w stanie deprywacji (belgijski Blok Flamandzki)

PARTIE RADYKALNE (EKSTREMISTYCZNE)

Rezultaty wyborcze partii radykalnych Europy Zachodniej zapewniają im pozycję liczącego się uczestnika

rywalizacji wyborczej. Za przykład może posłużyć wejście do rządu Austriackiej Partii Wolnościowej,
włoskich populistów z Alleanza Nazionale i Lega Nord czy holenderskiej Listy Pima Fortuyna, a także

przejście do drugiej tury wyborów prezydenckich we Francji w 2002 roku przywódcy Frontu Narodowego
Jean Marie Le Pena.

W Europie Środkowo-Wschodniej partie radykalne również odnosiły pewne sukcesy – dobry wynik wyborczy

nacjonalistycznej Partii Wielkiej Rumunii w 2000 roku, wejście do parlamentów komunistów czeskich i
łotewskich, węgierskiej Partii Sprawiedliwości i Życia, LPR i Samoobrony w Polsce, ugrupowania Ataka w

Bułgarii.

Źródła sukcesów wyborczych ugrupowań radykalnych:

•

wyłanianie się nisz na rynku politycznym, spowodowanych przesuwaniem się partii umiarkowanych
w kierunku centrum

•

konwergencja programowa umiarkowanej lewicy i prawicy

Partie ekstremistyczne dystansują się do lewicowych i prawicowych ugrupowań głównego nurtu, co ma

dowodzić ich bezkompromisowości. Zagospodarowują nisze rynkowe mieszczące się w pobliżu biegunów osi
lewica-prawica.

Wspólne cechy ekstremizmu prawicowego i lewicowego wg Romana Tokarczyka:

•

roszczenie sobie prawa do wyłączności reprezentowania całych społeczności

•

negacja systemów pluralistyczno-demokratycznych

•

dogmatyzm

•

myślenie w kategoriach przyjaciel-wróg

•

fanatyzm, usprawiedliwiający każdy środek wiodący do celu

Ekstremizm jest przeciwieństwem umiarkowania, charakteryzującego głównie rodziny ustabilizowanych

partii politycznych, które po II wojnie światowej zaakceptowały tzw. konsensus liberalno-demokratyczny.

Partie radykalnej prawicy i lewicy nie podejmują współpracy ze sobą. Obie grupy chcą burzyć typowy dla
demokracji liberalnych ład społeczny (jedynym elementem demokratycznego porozumienia akceptowanym

przez partie ekstremistyczne jest uznawanie wyników wyborów za wiążące). Partie tego typu głoszą
potrzebę radykalnego odejścia od rozwiązań instytucjonalnych i polityki realizowanej przez elity partii

umiarkowanych. Nadaje im to cechy populizmu – antyelitaryzm, wypowiadanie się w imieniu ludu,
wykluczanie.

Partie ekstremistyczne często promują rządy „silnej ręki” (także oparte na wojsku i tajnej policji), które

umożliwią przezwyciężenie problemów gospodarczych, wywołanych nieudolnością rządów
demokratycznych.

Postulaty wspólne dla obu typów partii radykalnych to:

•

nieangażowanie się w jakiekolwiek konflikty wojenne, zwłaszcza po stronie USA

•

sprzeciw wobec globalizacji

•

sprzeciw wobec integracji – prymat interesów narodowych nad celami struktur transnarodowych

Metody działania typowe dla radykałów:

•

prowokacyjne zachowanie liderów ugrupowań

•

konflikt z prawem

•

nieuznawanie kompromisów – uniemożliwia to współpracę z ugrupowaniami umiarkowanymi

•

odrzucenie możliwości prowadzenia dyskursu politycznego z elitami innych partii

•

charakter protohegemoniczny

•

niski potencjał koalicyjny

Wg Ryszarda Herbuta partie ekstremalne można wyróżnić na podstawie trzech kryteriów:

•

systemowego – potępienie demokratycznego konsensusu

•

funkcjonalnego – zachowania i strategie polityczne (odrzucenie kooperacji z siłami umiarkowanymi,

sprzeciw wobec kompromisów, partycypacja niekonwencjonalna)

•

przestrzennego – usytuowane w największej odległości od centrum

Partie radykalne winny się więc wyróżniać następującymi cechami: antysystemowość, bezkompromisowość,
niekonwencjonalne działanie, negatywna ocena systemu politycznego, radykalizm.

Niektóre partie radykalne Europy Środkowo-Wschodniej preferują metody walki pozaparlamentarnej i

partycypacji niekonwencjonalnej, opowiadając się za radykalnymi działaniami mieszczącymi się na granicy
prawa. Koncentrują się na pełnieniu funkcji mobilizacyjnej, apelując do zwolenników o podjęcie działań

wymierzonych przeciwko instytucjom politycznym bądź grupo społecznym.

Jeśli przyjąć założenie o dwuwymiarowości przestrzeni politycznej, na której przecinają się oś wartości oraz
oś interesów, to bieguny wyznaczane są przez następujące parametry: skrajny etatyzm ws wolny rynek (oś

interesów) oraz libertarianizm vs autorytarny i konserwatywny komunitaryzm (oś wartości). Wynika z tego,
że możemy mówić o 4 typach partii ekstremalnych:

•

etatystyczne

•

libertariańskie

•

anarchistyczne

•

autorytarno-komunitarne

W Europie Zachodniej partie radykalne uosabiają:

•

klasyczne partie komunistyczne (Cypr, Francja, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy) – model

etatystyczny

•

autorytarne i konserwatywne partie prorynkowe – partie Nowej Prawicy

W Europie Wschodniej wśród partii radykalnych wyróżniamy:

•

ugrupowania etatystyczne (neokomunistyczne)

•

ugrupowania autorytarno-komunitarne

Ekstremizm charakteryzuje się radykalizmem postulatów gospodarczych (lewica) oraz politycznych
(prawica). Typowe jest odrzucenie wszystkiego, co wiąże się z liberalną demokracją, ekstremizm jest

antyliberalny, antypluralistyczny oraz autorytarny, a także silnie zideologizowany. W miejsce społeczeństwa
obywatelskiego proponuje wizję komunitarną, opartą na prymacie praw wspólnoty. Obywatelstwo ma

charakter ekskluzywny – pewne grupy na nie nie zasługują.

Charakterystyczna dla ugrupowań radykalnych jest gloryfikacja jakiegoś segmentu przeszłości. Wiele z nich
żąda cofnięcia historii.

M. Shafir wyróżnia w Europie Wschiodniej partie „radykalnej kontynuacji”, domagające się przywrócenia

systemu komunistycznego oraz partie „radykalnego powrotu” do przedkomunistycznej przeszłości.

Partie ekstremalne mają charakter antyestablishmentowy. W Europie Środkowo-Wschodniej atakują one
zwykle rządy okresu przemian, niezależnie od tego, jakie środowisko polityczne reprezentują. Elementem

apelu wyborczego ekstremistów jest obietnica postawienia przed sądem architektów przemian politycznych

i ekonomicznych postkomunizmu, a także obietnica radykalnej poprawy sytuacji gospodarczej i społecznej.
Ugrupowania te są często izolowane przez partie umiarkowane.

Partie radykalnej prawicy w państwach UE

Europa Zachodnia

Powstanie partii radykalnej prawicy wiąże się nie tylko z lewicową ofensywą lat 60., lecz także z efektem

niepewności ekonomicznej tego okresu i utraty społecznego zaufania do partyjnego establishmentu.
Pierwsze partie uznane na radykalne ugrupowania Nowej Prawicy to formacje antypodatkowe (Dania,

Norwegia).

Egzemplifikacja:

•

Wolnościowa Partia Austrii (FPÖ) – powstała w 1956, w 1986 stała się ugrupowaniem radykalnym
(przywództwo objął Jörg Haider); w 2000 weszła w skład rządu

•

flamandzka Unia Ludowa (VU, 1954), Blok Flamandzki (VB) oraz frankofoński Front Narodowy -

Belgii

•

Partia Postępu (FRP), Duńska Partia Ludowa (DF) – Dania

•

Fińska Partia Wiejska zastąpiona przez ugrupowanie Prawdziwi Finowie – Finlandia

•

Front Narodowy (Front National) – założony w 1972 – Francja

•

Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale, stara prawica) oraz Liga Północna (Lega Nord) – Włochy

W pozostałych państwach (Gracja, Holandia, Szwecja)radykalna prawica jest albo efemerydą, albo ruchem,
który nie posiada społecznego poparcie mimo obecności w parlamencie.

Uczestnictwo partii radykalnych w rządach może ponieść za sobą spadek poparcia lud stopniową

deradykalizację partii, co będzie skutkowało wzrostem ich potencjału koalicyjnego. Partia głównego nurtu,
która wchodzi w sojusz z partią radykalną bardzo często zostaje ukarana przez wyborców. Z drugiej strony

długotrwała izolacja partii radykalnych cieszących się społecznym poparciem może wywołać spadek
poparcia dla partii umiarkowanych i utrudnić im formowanie rządu.

Powstanie i okrzepnięcie partii radykalnej prawicy dysponującej stałą lub rosnącą bazą poparcia powoduje

(wg T. Bale'a) wzmocnienie bloku politycznego zdolnego do podjęcia walki z blokiem lewicowym, co
przyczynia się bipolaryzacji systemu partyjnego.

Europa Środkowo-Wschodnia

Wspólne cechy ugrupowań radykalnej prawicy w tym regionie:

•

odrzucenie niektórych norm konsensusu liberalno-demokratycznego (zwłaszcza promowanych przez

liberalizm)

•

rozczarowanie zmianami

•

postulat prymatu narodu wobec jednostki wraz z dopuszczeniem podziału obywateli na tych
pierwszej i tych drugiej kategorii

•

traktowanie ochrony interesów mniejszości jako ich nieuprawniony przywilej połączone z

działaniami dyskryminacyjnymi

•

pojawiające się często postulaty rewizji granic państwowych

Egzemplifikacja:

•

Republikanie Miroslava Sládka (Czechy)
◦

ugrupowanie będące kontynuacją działającego w latach 1990-2001 Związku na Rzecz Republiki
– Republikańskiej Partii Czechosłowacji

◦

formacja skrajnie nacjonalistyczna

◦

zakłada restrykcyjną politykę wobec mniejszości narodowych i etnicznych (Romowie)

◦

sprzeciw wobec pojednania z Niemcami

◦

sprzeciw wobec struktur transnarodowych (ONZ, UNESCO, MFW, NATO, UE)

◦

pogląd, że tożsamość narodu czeskiego jest zagrożona przez zawiniony przez państwo zbyt mały

przyrost naturalny, respektowanie przez władzę szkodliwej multikulturowości, globalizację i
„nowy internacjonalizm”

◦

potępia rządy komunistyczne oraz demokratyzację życia publicznego po 1990

•

Narodowy Front dla Łotwy

•

Liga Polskich Rodzin i Konfederacja Polski Niepodległej w Polsce

•

Partia Rumuńskiej Jedności Narodowych (od 2006 w ramach Partii Konserwatywnej) oraz Partia

Wielkiej Rumunii

•

Słowacka Partia Narodowa (w latach 2002-2003 działał jej odłam – Prawdziwa Słowacka Partia
Narodowa)

•

Słoweńska Partia Narodowa

•

węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia

Zdecydowana większość partii skrajnej prawicy reprezentuje klasyczny, etniczny nacjonalizm. Tendencja jest

szczególnie silna w krajach, które posiadają w swoich państwach znaczące mniejszości narodowe lub
posiadają takie mniejszości poza swoimi granicami.

Typowa jest populistyczna krytyka polityki prowadzonej przez partie głównego nurtu oraz kierowanie w

stronę elit rządzących zarzutu korupcji.

Postkomunistyczna skrajna prawica jest konserwatywna i autorytarna w wymiarze wartości oraz
socjalistyczna w wymiarze interesów grupowych. Odrzuca możliwość współpracy z formacjami liberalnymi,

chętnie współdziała z partiami postkomunistycznymi lub lewicowo-populistycznymi. Partie radykalne
niekoniecznie muszą być zdecydowanie antykomunistyczne. Występuje tu fenomen prawicy

postkomunistycznej.

Podłożem nietolerancji krzewionej przez te partie jest chęć obrony narodowych tradycji i korzeni, niegdyś
niszczonych przez komunizm, a po jego upadku zagrożonych przez takie tendencje jak kosmopolityzm,

pluralizm, postmodernizm, relatywizm moralny.

Z wyjątkiem Słowacji i Słowenii, ugrupowania ekstremistyczne albo nie są znaczącym elementem gry
politycznej (małe poparcie), albo ich sukces na arenie politycznej był na razie jednorazowy.

Partie umiarkowane wybierają strategię izolowania ugrupowań radykalnych – wyjątkiem są Słowacja,

Rumunia i Polska.

Partie radykalnej lewicy

W latach 90. partie komunistyczne poszły 4 drogami:

•

przekształciły się w lewicę socjaldemokratyczną

•

przekształciły się w demokratyczną lewicę niesocjaldemokartyczną

•

przekształciły się w ugrupowania Nowej Lewicy

•

zdecydowały się pozostać na ortodoksyjnych pozycjach ideologicznych

W Europie Zachodniej za partie radykalnej lewicy są uznawane te partie, które nie zdecydowały się na
przekształcenie w partie socjaldemokratyczne. Wśród nich są takie, które nie zerwały z ideologią

komunistyczną (partie komunistyczne Francji, Grecji, Włoch, Hiszpanii, Portugalii, cypryjska Progresywna
Partia Pracujących, niemiecka Lewica) oraz te, które z komunizmem zerwały, i tworzą drugi nurt radykalnej

lewicy, nie wiążąc się jednak organizacyjnie z ruchem ekologicznym (holenderska Partia Socjalistyczna, fiński
Sojusz Lewicy, szwedzka Partia Lewicy).

Z wyjątkiem Cypru, gdzie komuniści należą do najsilniejszych partii na scenie politycznej, większość

ugrupowań skrajnej lewicy to partie małe, o niskiej relewancji politycznej.

Z kolei komunizm wschodnioeuropejski w latach 90. podążył dwiema drogami:

•

przekształcenie się w formacje socjaldemokratyczne

•

ruchy neokomunistyczne - uważane za skrajną lewicę (występują w Czechach, na Słowacji i na
Łotwie – Komunistyczna Partia Czech i Moraw, Komunistyczna Partia Słowacka, Łotewska Partia

Socjalistyczna); charakterystyczne jest dla tych ugrupować uznanie procesów dokonujących się po
upadku komunizmu za przejaw regresu społecznego.

Jedyne ugrupowanie skrajnej lewicy, które nie jest formacją neokomunistyczną to polska Samoobrona. Od

neokomunistów odróżniają ją odwołania do chrześcijaństwa i postulaty odrodzenia moralnego obywateli.

KPČM jest najsilniejszą ortodoksyjną partią komunistyczną w Europie Środkowo-Wschodniej.

Ortodoksyjne ugrupowania neokomunistyczne są izolowane na arenie politycznej, mają niski kapitał
koalicyjny, a ich relewancja jest bliska zeru.