DOBA ŚREDNIOPOLSKA – od XV/XVI do poł. XVIII

1. CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA:



ROZKWIT I POLONIZACJA MIAST

o

miasta polskiej w XV i XVI wieku przeżywają rozkwit,

o

przewagę wśród warstw wyższych mieli obcokrajowcy, głównie Niemcy, Włosi

o

należało spolonizować te obcokrajowe żywioły, np. w Krakowie poprzez przeniesienie w 1536 r polskich kazań

z kościółka św. Barbary do kościoła Mariackiego, gdzie dotąd słowo Boże głoszono po niemiecku

o

w XVI wieku miasta stopniowo upadały, co spowodowane było polityką państwa, wojny XVII wieczne i

ostatecznie wojna północna w XVIII.



ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ – WALKA O EGZEKUCJĘ PRAW

o

wobec spadku znaczenia miast, a co za tym idzie i roli mieszczaństwa, na plan pierwszy wybija się stan
szlachecki

o za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta szlachta przeżywała okres wielkiej aktywności

politycznej

o

z inicjatywy głównych ideologów szlacheckich został sformułowany program wszechstronnej naprawy państwa:
skarbu i wojska, sądownictwa i prawodawstwa, oświaty, itp., zwanym „egzekucją praw i dóbr”, czyli
przestrzeganiem obowiązujących ustaw i powrotu do skarbu państwa dóbr państwowych (królewszczyzn)

o

na forach sejmowych stosowano często znakomite mowy, które walnie przyczyniły się do rozkwitu sztuki
pięknego przemawiania w języku ojczystym

o

w licznych pismach i broszurach polemicznych (dialogi i traktaty polityczne) rozwinął się nowy gatunek
literacki – polemika polityczno - społeczna. Przykładowi pisarze tego gatunku:
- Stanisław Orzechowski „Rozmowa albo dyjalog około egzekucyjnej Polskiej Korony”,” Quincux, to jest wzór
Korony Polskiej na cynku wystawionej”
- Jan Dymitr Solikowski „Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie polskiej”, „Rozmowa komornika z
burmistrzem”

o

obóz egzekucyjny wysuwał hasła obrony języka polskiego i poszerzenia jego funkcji w sferze polityczno –
prawnej, wobec tego polszczyzna powoli wypierała wszechobecną łacinę, a najlepszym tego przykładem jest rok
1543, w którym pierwszy raz zbiór uchwał sejmu krakowskiego został opublikowany w języku polskim.

o Wybitniejsi pisarze polityczni tego okresu: Szymon Starowolski, Krzysztof i Łukasz Opalińscy, Stanisław

Herakliusz Lubomirski.



REFORMACJA I KONTRREFORMACJA

o

z tym zjawiskiem ściśle związane są polemiki religijne między obozem różnowierczym a Kościołem katolickim.
Różnowiercy po raz pierwszy ze względów propagandowych uciekli się do języka narodowego jako środka
polemiki z Kościołem, gdyż wyszli z założenia, że większy będzie dla nich pożytek, jeśli wszyscy zrozumieją,
co mają do przekazania, a nie tylko garstka wykształconych osób. W ten sposób poszukiwali nowych
wyznawców.

o

przykładowe pisma różnowiercze po polsku:
- Jan Seklucjan „Catechismus”
- Mikołaj Rej „Postylla”, „Apocalypsis”
- Marcin Kwiatkowski „Confessio Augustanae fidei, to jest wyznanie wiary krześcijańskiej na sejmie
auspurskim ofiarowane…”
- Grzegorz Paweł z Brzezin „O różnicach teraźniejszych…”
- Marcin Krowicki „Obrona nauki prawdziwej i wiary…”, „Papieżowa orda”
- Krzysztof Kraiński „Katechizm z naukami i pieśniami…”

o

wobec takiego stanowiska, Kościół katolicki z oporami również sięgnął po polski, jako broń propagandową,
największą trudnością było przedstawienie wiernym trudnych zagadnień teologicznych

o

przykładowe pisma katolickie po polsku:
- Marcin Kromer „Rozmowy dworzanina z mnichem”
-Stanisław Leopolita „Apologija, to jest obronienie świętej wiary krześcijańskiej”
-Benedykt Herbest „Nauka prawego chrześcijanina”
- Piotr Skarga „O jedności Kościoła Bożego”, „Wtóre zawstydzenie arianów”
- Marcin Białobrzeski „Postilla orthodoxa, to jest wykład ewangelij”
- Jakub Wujek „Postylle Katolicznej część wtóra” – odpowiedź na znakomicie napisaną po polsku „Postyllę”
Reja

o

wielkie znaczenie dla wzbogacenia zasobu środków językowych w dziedzinie artystycznej miały przekłady
Pisma Świętego w całości, bądź jego fragmentów (pogrubionym drukiem przekłady innowiercze – których
jestem pewna):

- „Psałterz krakowski”, „Żołtarz Dawida proroka” Walentego Wróbla
- „Psałterz Dawidów” Mikołaja Reja
- „Nowy Testament” Stanisława Murzynowskiego (1551)
- „Nowy Testament” Marcina Bielskiego (1556)
- „Psałterz” Jakuba Lubelczyka
- „Biblia” Jana Leopolity (1561)
- „Biblia brzeska” („Radziwiłłowska”) (1563)
- „Biblia” Szymona Budnego (nieświeska)
- „Nowy Testament” Marcina Czechowica
- „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego
- „Biblia” Jakuba Wujka
- „Biblia gdańska” (1632)

o

zwycięski Kościół katolicki ograniczył zakres używania języka ojczystego w dziedzinie religijno-kościelnej



SZERZENIE SIĘ RENESANSOWEJ KULTURY HUMANIZMU

o

odrodzenie łączyło kult łaciny, greki i hebrajskiego z walką o równouprawnienie języka narodowego, skutkiem
czego był rozkwit literatury w języku polskim

o

polscy poeci piszący po łacinie:
- Andrzej Krzycki
- Jan Dantyszek
- Mikołaj Hussowczyk
- Klemens Janicki i inni

o poeci polsko – łacińscy:

- Marcin Kromer
- Stanisław Orzechowski
- Sebastian Fabian Klonowic
- Szymon Szymonowic
- Jan Kochanowski
- Mikołaj Rej (pisał wyłącznie po polsku)



ROZWÓJ NAUKI

o

głównym językiem nauki nadal była łacina, dlatego też dwa największe polskie dzieła tamtego okresu zostały
napisane po łacinie: „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika, „De republica emendanda”
Andrzeja Frycza Modrzewskiego

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie historii: „Kronika wszytkiego świata” 1551 Marcina
Bielskiego, „Która przedtym nigdy świata nie widziała, kronika polska, litewska, żmudzka i wszytkiej Rusi”
1582 Macieja Stryjkowskiego, „Początek i progres wojny moskiewskiej” 1611 Stanisława Żółkiewskiego,
„Dzieje w Koronie Polskiej” 1637 Łukasza Górnickiego,

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie prawa: „Porządek sądów i spraw miejskich prawa
magdeburskiego” 1553 Bartłomieja Groickiego, „Speculum Saxonum albo prawo saskie i magdeburskie” 1581
Pawła Szczerbica, „Prawa chełmińskiego ksiąg pięcioro” 1623 Pawła Kuszewicza

o pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie myśli społecznej: „O poprawie Rzeczypospolitej”

Andrzeja Frycza Modrzewskiego, przełożone z oryginału łacińskiego przez Cypriana Bazylika w 1577

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie pedagogiki: „Książki o wychowaniu dzieci” 1558 Erazm
Gliczner, „Przydatki do Polityki, Ekonomiki i Etyki Arystotelesa” 1601-1618

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie filozofii: Etyki Arystotelesowej ksiąg dziewięcioro” 1618
Sebastiana Petrycego

o pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie geometrii: „Geometryja, to jest miernicka nauka, po

polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg” 1566 Stanisława Grzepskiego, „Geometra polski, to jest
nauka rysowania, podziału, przemieniania i rozmierzania linij, angułów, figur i brył pełnych” 1683 Stanisława
Solskiego

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie geografii: „Relacyje powszechne albo nowiny pospolite”
Jana Botera, w przekładzie Pawła Łęczyckiego 1609

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie nauk przyrodniczych: „O ziołach i mocy ich” 1534
Stefana Falimierza, „Herbarz, to jest ziół tutecznych postronnych i zamorskich opisanie” 1568 Marcina
Siennika, „Herbarz polski” 1595 Marcina z Urzędowa, „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią” 1613
Szymona Syreniusza

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie medycyny: „Lekarstwa doświadczone” 1564 Marcina
Siennika, „Cieplice” 1578 Wojciecha Oczki

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie ekonomii i budownictwa wiejskiego: „Księgi o
gospodarstwie” Piotra Krescentyna w anonimowym przekładzie polskim 1542, „O sprawie, sypaniu,
wymierzaniu i rybieniu stawów” 1573 Olgierda Strumieńskiego, „Gospodarstwo” 1588 Anzelma Gostomskiego

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie architektury i mechaniki: „Architekt polski, to jest nauka
ulżenia wszelkich ciężarów, używania potrzebnych machin, ziemnych i wodnych, stawiania ozdobnych kościołów
małym kosztem” 1690 Stanisława Solskiego

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie techniki wojskowej: „Sprawa rycerska” 1569 Marcina
Bielskiego, „Archelija, to jest nauka i informacyja o strzelbie” Diega Uffana w przekładzie Jana Dekana 1643

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie metalurgii: „Officina ferraria albo huta i warsztat z
kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego” 1612 Walentego Roździeńskiego

o

pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie myślistwa: „Myślistwo ptasze” 1584 Mateusza
Cygańskiego, „Myślistwo z ogary” 1618 Jana Ostroroga

o

dzięki tym wszystkim dziełom kształtowała się polska terminologia naukowa i techniczna



ROZWÓJ OŚWIATY

o

w latach 40 XVI wieku Akademia Krakowska zaczęła chylić się ku upadkowi, do tego czasu istniał pogląd, że
środowisko akademickie było najważniejszą wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej, tam
kształtowały się opinie na temat cech, właściwości i form językowych, tam rozstrzygano, które z nich są
poprawne, a które nie

o

w rozwoju szkół niższego szczebla wielką rolę odegrała rywalizacja obozu różnowierczego i Kościoła
katolickiego

o

polszczyzna pełniła rolę języka pomocniczego, o czym świadczą łacińskie gramatyki, słowniczki przeznaczone
do użytku szkolnego

o

na skutek rywalizacji wyznaniowej sporo szkół parafialnych osiągnęło wysoki poziom, na ogół były to szkoły
różnowiercze, gdzie polszczyzna zajmowała stosunkowo wysoką pozycję

o

ważne dzieła naukowe poświęcone polszczyźnie:
- rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja
- łacińsko – polski leksykon Jana Mączyńskiego
- pierwsza polska gramatyka – „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego
- wielki słownik polsko-łacińsko-grecki jezuity Grzegorza Knapiusza
- polski dział francusko-łacińskiego słownika księdza Pitra Daneta, autorstwa księdza Franciszka Koli

o jezuici zdobyli monopol na szkolnictwo około poł XVII w., uczono zgodnie z poglądami najbardziej znanego

ówcześnie pedagog, Jana Sturma, kierownika miejskiej szkoły w Strasburgu w latach 1538-1581. Pragnął on
wychować wzorowych latynistów, którzy by potrafili rozmawiać płynnie i poprawnie po łacinie. Dla niego
język łaciński i literatura rzymska były celem samym w sobie. W czasach saskich szkolnictwo jezuicki
pogrążyło się w upadku

o

na obszarach mieszanych pod względem etnicznym i językowym (polsko-niemieckim), czyli na Pomorzu i na
Śląsku ludność byłą przede wszystkim dwujęzyczna, dla mieszkających tam Niemców polszczyzna była
językiem obowiązkowym, którego nauczano w szkołach, jako języka obcego. Skutkiem tego były specjalne
gramatyki, słowniczki i podręczniki polsko-niemieckie



ROZWÓJ DRUKARSTWA I WPŁYW POLSKIEJ KSIĄŻKI DRUKOWANEJ

o

książki i teksty pisane ręcznie potrzebowały ogromu pracy i czasu, koniecznych do przepisywania powodowały,
że były one drogie, często niedostępne

o

książka drukowana powstawała szybko, w wielkiej liczbie egzemplarzy, była przeważnie tania, jej
oddziaływanie, jako wzoru językowego było znacznie większe

o pierwsze drukarnie w Polsce XV w:

- Kaspra Elyana we Wrocławiu
- Kaspra Straubego, Jana Turzona i Świętopełka Fiola w Krakowie
- Konrada Baumgartena w Gdańsku

o krakowskie drukarnie szesnastowieczne:

- Jana Hallera 1503, prowadzona zrazu przez Kaspra Hochfedera
- Floriana Unglera
- Hieronima Wietora (działała nieprzerwanie do poł. XVII w
- Marka i Macieja Szarffenbergów
- Mateusza Siebeneichera
- Macieja Wierzbięty

o

ukazanie się pierwszej polskiej książki poprzedziły tzw. polskie druki niesamoistne, czyli krótkie polskie teksty
w księgach łacińskich:

- 1475 w „Statuta synodalna Wratislaviensia” drukowane u Kaspra Elyana we Wrocławiu, znalazły się tam
polskie modlitwy Otcze nasz, Zdrowa Maryja, Wierzę w Boga – to pierwsze drukowane teksty polskie
- 1506 zbiór praw Jana Łaskiego „Commune incliti Polonie Regni privilegium…” tłoczone w drukarni Hallera,
pojawiła się tam Bogurodzica, jako swego rodzaju pierwsza ustawa polska
- 1514 łacińska księga „Agenda Latino et vulgari sermone…” drukowana u Hallera, pojawia się tam polska
Powieść o papieżu Urbanie

o

pierwsza polska książka została wydana w całości w drukarni Unglera w 1514, by to „Raj duszny” przekład
łacińskiego modlitewnika „Hortulus animae”, pióra Biernata z Lublina. W tej samej drukarni wyszedł traktat o
ortografii polskiej Stanisława Zaborowskiego, modlitewnik „Tarcza duchowna” (1534), Stefana Falimirza „O
ziołach i mocy ich” (1534), Macieja Miechowity „Polskie wypisanie dwojej krainy świata” (1535), Marcina
Bielskiego „Żywoty filozofów” (1535), Walentego Wróbla „Żołtarz Dawidów” (1539)

o

oficyna Hieronima Wietora miała największe zasługi dla rozwoju polskiej książki drukowanej, wyszły z niej
takie dzieła: „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym” (1521), „Żywot
Pana Jezu Krysta” (1522), „Ecclesiastes, księgi Salomonowe…” (1522), „Fortuny i cnoty różności” (1524),
„Istoryja o świętym Józefie” (1530), „Psałterz (tzw. krakowski, 1532), Erazma z Rotterdamu „Księgi, które
zowią język” (1542), „Sąd Parysa” (1542)

o

poza Krakowem powstawały później drukarnie (przeważnie różnowiercze) w Królewcu (traktat ortograficzny
Stanisława Murzynowskiego i słownik Jana Mączyńskiego), Brześciu nad Bugiem (Biblia brzeska), Pińczowie,
Rakowie, Nieświeżu, Zamościu, Łosku, Poznaniu, Lesznie, Szamotułach, Lwowie, Brzegu, Oleśnicy

o

polska książka drukowana szerzyła i upowszechniała słowo ojczyste, przyczyniła się w poważnym stopniu do
ustalenia pisowni i ogólnopolskiej normy językowej

2. ROZWÓJ PISOWNI

o

ogromne znaczenie dla pisowni polskiej miał traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego „Ortographia seu

modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma”, wydany w 1514 u Unglera
- każda litera alfabetu łacińskiego musi mieć swój odpowiednik w polskiej głosce, a te głoski, które nie mają
odpowiedników literowych muszą być zapisywane przy użyciu znaków diakrytycznych (kropka dla samogłosek
pochylonych i spółgłosek szumiących, podwójna kropka bądź poziomą kreskę dla oznaczenia miękkości
spółgłosek, ukośna kreska dla odróżnienia l od ł i na oznaczenie samogłosek nosowych)
- dopuszczał wymienne używanie najbardziej rozpowszechnionych dwuznaków (cz, sz, rz)
Wiele rozwiązań Zaborowskiego ustaliło się w naszej pisowni (pozioma kreska – dziś ukośna, tradycyjne
dwuznaki, w funkcji znaku miękkości najpierw y, potem i)

o

praktycznie żadnego wpływu na pisownię polską nie miał projekt Jana Seklucjana, pisarza i polemisty

protestanckiego, ogłoszony w 1549 jako „Krótka nauka czytania i pisania”, dołączona do jego „Katechizmu”
wydanego w Królewcu, także „Ortografia polska” Stanisława Murzynowskiego, wydana w 1551 również w
Królewcu, jako dodatek do Nowego Testamentu

o praktyczne zastosowanie:

- brak litery j zastępowanej przez i, bądź y
- podwójne oznaczenie miękkości, przez poziomą kreskę i dodanie po zmiękczonej spółgłosce y
- odróżnianie samogłoski pochylonej od jasnej za pomocą ukośnej kreski
- nagłosowe u pisane jak v
- połączenia ks, kś pisane przez x

o

tak ustalona pisownia przetrwała do końca XVIII wieku, nie wpłynęło na nią nawet ostatnie dzieło ortograficzne
XVI wieku „Nowy karak ter polski” Jana Januszowskiego (1594), w którym zawarł projekty ortograficzne Jana
Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego:
- Kochanowski nie używałby znaków diakrytycznych, tam gdzie wymowa jest oczywista
- Górnicki zerwałby z dotychczasową praktyką, zamiast ł, pisałby ll, głoski szumiące również pisałby podwójnie
zamiast oznaczać je dwuznakami

3. SŁOWNICTWO DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ



NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY W ZAKRESIE SŁOWNICTWA

o

w tej dobie zasób słownictwa wzrósł dwu- lub nawet trzykrotnie w stosunku do doby staropolskiej i wynosił ok.
50 tys. wyrazów.

o

W I poł. XVI w., a także na przełomie XVII i XVIII w. pewne wyrazy wygasały, stawały się przestarzałe:
chowaniec ‘wychowanek’, ciasnocha ‘koszula’, domak ‘domator’, godzinnik ‘zegar’, jata ‘buda’, kluza
‘więzienie’, łoktusza ‘płachta’, mielcuch ‘browar’, nagolennica ‘pończocha’, obliczność ‘obecność’, przyczyń ca
‘obrońca’, rucho ‘odzież’, skot ‘bydło’, stradnik ‘nędznik’, wiła ‘szaleniec’, barzy ‘bystry’, łoński ‘ubiegły’,
niezbędny ‘niegodziwy’, ociętny ‘uparty, ociągający się’, pierny ‘pieprzowy’, rusy ‘rudawy’, śniedy ‘jadalny’,
blazgonić ‘pleść, paplać’, gąść ‘grać na instrumentach muzycznych’, komosić się ‘dąsać się’, rochmanić
‘oswajać’, żadzić się ‘wstydzić się’, żec ‘palić’, dotychmiast ‘dotąd, dotychczas’, jacy ‘tylko’, lepak ‘znowu’.

o wiele wyrazów w tym okresie zmieniło swoje pierwotne znaczenie:

- ciekawy pierwotnie szybki, prędki, potem chciwy wiedzy
- grzeczny pierwotnie stosowny, właściwy, ładny, potem obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny
- list pierwotnie liść, potem znaczenie dzisiejsze
- ojczyzna pierwotnie ojcowizna, potem kraj rodzinny
- poczet pierwotnie liczba, rachunek, potem świta, orszak
- przytomny pierwotnie obecny, potem w pełni świadomy, szybko orientujący się
- rzecz pierwotnie mowa, potem fakt, sprawa, przedmiot
- szczyt pierwotnie tarcza, potem wierzchołek, albo poprzeczna, węższa ściana domu
- twarz pierwotnie stworzenie, potem przednia część głowy
- złodziej pierwotnie złoczyńca, potem dopuszczający się kradzieży

o

wiele wyrazów uległo pejoratywizacji, np. dziad, dziewka, niektóre zostały poddane odwrotnemu procesowi,
melioratywizacji, np. kobieta

o

najważniejszy był jednak przyrost ilościowy słownictwa polskiego i ukształtowanie się różnych działów
środowiskowych tego słownictwa:
- geometria: anguł ‘kąt, cyrkumferencyja ‘obwód’, polus ‘wierzchołek’, cyrkuł ‘koło’, wertykalny ‘pionowy’,
dyjameter ‘średnica’
- myślistwo: psarze, bobrownicy, sokolnicy, dojeżdżacze, szczwacze ‘nazwy osób biorących udział w
polowaniu’, ogary, charty, wyżły ‘rasy psów myśliwskich’, obojętka, kaszerz, kutnia, sak ‘różne gatunki sieci’,
dołek, klatka, krąg, niecka, obręcz, potrzask, Prężyny, słopiec, wiecha ‘pułapki i sidła’
- wyrazy obelżywe, wulgarne, szeroko rozpowszechnione przez literaturę sowizdrzalską: ciolak, gnojek,
rzygulec, cymbał, lapikufel, dybidzban, bled syn, bledyniec, golec, kujon (‘hultaj’), nabzdyżyw, szczękacz, klępa,
szczekutnica, pałuba, frantówka, swawolka, murwa



WPŁYWY OBCE

o Czechy

- Czechy XV- i XVI-wieczne miały ogromny wpływ na język polski, znajomość czeszczyzny stała się
znamieniem wykształcenia i kultury, w użyciu były wówczas wyrazy z czeskimi cechami fonetycznymi: honiec,
kohucik, tesaczek ‘krótki miecz’, Uhry ‘Węgry’, zahrada ‘zagroda’, hnet ‘wnet’, tedy ‘wtedy’, - przetrwały one
do końca XV w, wyrazy: kapalin ‘rodzaj hełmu’, kancerz ‘długi miecz’, lice miernik ‘obłudnik’, pochop
‘inteligencja’, pokajanie ‘pokuta’, szefelin ‘rodzaj włóczni’, szyba lec ‘oszust’, świadomie ‘świadomość’,
uczenik ‘uczeń’, Hydzik się ‘brzydzić się’, do dziś przetrwały nieliczne: duchowieństwo, istota, nabożeństwo,
sprawiedliwość, własność, zakonnik, zwolennik, itp.
- pod koniec XVI w polska kultura dogoniła, a nawet przegoniła kulturę czeską, dlatego też napływ zapożyczeń
zmalał, szczególnie w wyniku klęski Czechów pod Białą Góra (1620), gdy ten kraj uległ bardzo szybkiej
germanizacji.

o Niemcy

- wpływy niemieckie w dobie średniopolskiej były zdecydowanie mniejsze niż dotychczas, gdyż żywioł
niemiecki ulegał stopniowej polonizacji, nie należy jednak brać pod uwagę Pomorza, czy Śląska, gdzie język
niemiecki po dziś dzień ma ogromne znaczenie
- niemieckie pożyczki językowe były związane ze sferą gospodarczą, najczęściej nazywanie nowych
przedmiotów, które nie znalazły jeszcze polskiego odpowiednika
- najpopularniejsze pożyczki niemieckie: brak, bruk, brytfanna, cekhauz ‘zbrojownia’, deka ‘nakrycie’, drab
‘żołnierz’, druk, drut, durszlak, fałd, gwałt, hak, herszt, klamra, kloc, knecht, kopersztych ‘miedzioryt’, kram,
lada, lichtarz, los , ładować, materac, plaster, prasa, rachunek, rajtar, rama, reszta, smak, stal, stempel,
szalbierz, szańc (później szaniec), sztuka, szturm, sztych, szuflada, szyba, szyna, tama, werbować, winda, żołd,
itd.

o

Łacina
- TU REFERAT 

o

Włochy
- pod koniec XV w nasiliły się związki Polski z Włochami, szczególnie poprzez szerzenie się włoskiego
Renesansu. Do kraju sprowadzono wielkich artystów, w większych miastach osiedlali się kupcy i rzemieślnicy
włoscy. Polska młodzież wyjeżdżała na studia do Bolonii, Padwy. Główne szlaki pielgrzymkowe do Ziemi
Świętej przecinały Włochy. Dużą rolę w propagowaniu włoskiej kultury odegrała królowa Bona, która żyła w
Krakowie w XVI w.
- wszystkie te czynniki zadecydowały o charakterze włoskich zapożyczeń, które dotyczą głównie strojów, życia
dworskiego, kuchni, ogrodnictwa, sztuki wojennej, bankowości i sztuk pięknych:
antykamera ‘przedpokój’, antypast ‘przekąska’, bandera, bandyta, bank, bankiet, barka, bastyjon, bomba, cera,
dzianet ‘rodzaj konia’, fontanna, forteca, foza ‘sposób’, fraszka, gracyja, impreza, indzienier ‘inżynier’,

kalafijor, kalarepa, karczoch, karoca, katafalk, kawalkata, koral, kredyt ‘zaufanie’, marcepan, maszkara, pałac,
parapet, pompa ‘przepych’, skarpa, speza ‘wydatek’, sałata, szpada, szparagi, szpinak, sztylet, tort, tulipan,
zbir.
- w wieku XVII moda włoska utrzymywała się jeszcze na dość stabilnym poziomie, choć stopniowo słabła.
Wpływ tego języka utrzymywał się przede wszystkim w związku ze sztukami plastycznymi i architekturą:
akwarela, aria, baryton, belweder, cytadela, estrada, kancona, koloratura, majolika, miniatura, pastele,
porcelana, serenada, sonata, sopran, szkic, tenor, terakota, wiolonczela.

o Francja

- związek Polski z Francją nasilił się w XVI w za sprawą wyboru Henryka Walezego na króla Polski. Dlatego
pierwsze zapożyczenia pochodzą właśnie z tego okresu: artyszak ‘karczoch’, bracelot ‘bransoleta’, garda ‘straż
przyboczna’, hugonot, kamizela, lazaret, muszkiet, parlament, pasport, perfumy, pilot ‘wprowadzający statek do
portu’, prezent, prezydent ‘przełożony miasta’, rapier, soldat ‘żołnierz’, itd.
- zaciśnięcie więzów z Francją miało miejsce w XVII w za sprawą małżeństwa króla Władysława IV Wazy z
Marią Ludwiką Gonzagą i króla Jana Sobieskiego z Marysieńką. Zapożyczenia z tego okresu dotyczą
szczególnie życia dworskiego, stroju i wojskowości: aprosz ‘podkop’, artleryja, bandolet, batalia, brygada,
dama, dragon, flanki, fort, furaż ‘żywność dla wojska’, galant, gawot, gorset, komplement, kordegarda, kwef,
maruder, menuet, metresa, mina, parol, peruka, pistolet, reduta, serwet(ka)a, szarża ‘ranga wojskowa’, itd.
- w Europie XVIII wieku dominował język i kultura francuska, podobnie i w Polsce. W 1736 r. z fundacji
Augusta Mocnego powstała katedra języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Zapożyczenia słowne
dotyczyły wciąż tych samych dziedzin: awangarda, aryjegarda, dobosz ‘hulanka’, frak, fryzjer, garnizon, kadet,
karesy, kornet ‘podchorąży’, palet ‘przydział kwatery’, ruż ‘barwiczka’

o Rosja

- w miarę, jak zacieśniały się więzy Polski z Litwą i Rosją, naturalnymi stały się polsko-ruskie wpływy
językowe. Szczególnie widoczne było to już po uniach polsko-litewskich.
- najpopularniejsze pożyczki z języka ruskiego: bałamut, car, chata, chłystek, chwost ‘ogon’, czeremcha, czerep,
czupryna, czupurny, dereń, dubas ‘rodzaj łodzi’, duby ‘brednie’, duma ‘myśl’, duży, hałas, hałastra, haratać,
harmider, harować, hodować, hodowla, hołoble, hołota, hołubiec, hołysz, hoży, hreczka, hulać, hulaka, hultaj,
hurmem, jar, kaczan ‘głąb, ogryzek’, kolasa, krynica ‘źródło’, manowce, mołodyca ‘dziewczyna’, mołojec
‘młodzieniec’, morda, mużyk ‘chłop’, nahajka, odzież, pohaniec’poganin’, prażnik ‘święto, odpust’, puha ‘bicz’,
rohatyna ‘włócznia’, rubież, serdak, siromacha ‘nędzarz’, skomoroch ‘niedźwiednik’, sobaka ‘pies’, tuman
‘obłok’, wereszczaka ‘potrawa ze słoniny’, wertepy, znachor, itp.

o

Wschód, Orient
- zapożyczenia te do Polski przenikały za pośrednictwem ruskim, głównie z języków tureckich, którymi
posługiwali się Tatarzy i Ormianie
- przykładowe słownictwo: basza, baszłyk ‘kaptur’, bazar, bisurman(in) ‘muzułmanin’, bohater, buhaj, bukłak,
buława, burka, buzdygan ‘oznaka godności oficerskiej’, chan, czausz ‘poseł sułtański’, dziryt ‘rodzaj oszczepu’,
dżuma, hajdamak(a) ‘rozbójnik’, haracz, horda, janczar, jasiek, jasyr, juki, kaftan, kajdany, kaleka, kaleta, kałuz
‘przewodnik’, kańczug ‘bicz’, kapciuch ‘woreczek na tytoń’, kary ‘czarny’, kobierzec, koczować, kołczan,
kołpak, korbacz ‘bicz’, kotara ‘namiot polowy’, kurhan, murza ‘szlachcic tatarski’, musztułuk ‘podarek’, sajdak,
suhak ‘rodzaj antylopy’, surma, saraj/seraj ‘pałac sułtański’, szarańcza, szarawary, tapczan, torba, wataha,
wojłok, itp.

o

Węgry
- wpływ języka węgierskiego był skutkiem związków polityczno-dynastycznych i wojskowych z Węgrami
(panowanie na Węgrzech królów z dyn. Jagiellonów, panowanie w Polsce Stefana Batorego).
- polszczyzna zaczerpnęła z węgierskiego około 100 wyrazów, głównie związanych z wojskowością i strojem
męskim, np.: ciżmy, czekan, delija ‘wierzchnia suknia męska’, daresz ‘rodzaj maści końskiej’, dobosz, giermek,
hajduk, hejnał, katana ‘kurtka żołnierska’, kiereszować, kontusz ‘wierzchnia szata wkładana na żupan’, kord
‘rodzaj krótkiego miecza’, magierka ‘czapka węgierska’, orszak, szereg, itp.
- osobno należy wspomnieć o zapożyczeniach, które dotarły do gwary podhalańskiej: baca, cuha ‘sukmana
góralska’, gazda, juhas
- również zapożyczenia rumuńskie mają wpływ na gwarę góralską: bryndza, bundz ‘ser owczy’, cap, fujarka,
koszara ‘zagroda dla owiec’, watra, żętyca ‘serwatka pozostała z produkcji sera owczego’.



WPŁYW JĘZYKA POLSKIEGO NA INNE JĘZYKI

O

Język białoruski: abecadło, arkusz, areszt, baczyć, bochan, browar, brud, bulka, dach, drot, drukar, harmata,
jatka, kafla, klamka, kirovać, kobeta, komora, krama, kulja, kurtka, latvyj, majstar, mlyn, niechluja, neszpor,
nurka, obcuhi, pachołok, pokuta, povroz, pracesija, prasciradla, prismak, rada, skarha, sklep, sknara, skura,
skvarka, sprytnyj, stolmach, szablja, szafa, szata, szkarpetka, szklo, szljachta, szuja, tarcza, trvać, tuzin, vaha,
wapna, varta, vacat ‘ocet’, żart, żvavyj, itp.

O Język ukraiński: adwokat, atakuvaty, avtor, baczyty, bakaljar, barky, barva, bavolna, besztaty, bljacha, buda,

butelka, biskup, cehelnja, cera, chalupa, chorużyj, choryj, cikavyj, cnota, Cukor, dach, dekret, dragun, dratwa,
drit, dyszel, farba, fartuch, fortecja, gazeta, hanok, herbata, husar, hymnazyja, jarmarok, kalamar, kapral, kara,
kark, Żelech, keruvaty, kimnata, klonycja,kluska, kobita, kram, krevnyj, ksjondz, kuchnja, LAN, medyk, mić,
morh, mova, mruk, musztra, obicjaty, obywatel, okovyta, otrymaty, pakunok, pan czocha, panśkyj, panicz,
pereszkoda, pobożnyj, poludnevyj, Polit, rachuvaty, rada, rekrut, rycar, skarb, sklep, skrynka, sljusar, sojm,
student, szafa, szljachta, taljar, taneć, teraz, trunok, trybunal, varstat, velebnyj, vybytnyj, żovnir, itd.

O

Język rosyjski: akt, apteka, arestovat’, burmistr, butylka, chorunżij, febra, getman, jarmarka, kapitan, kapral,
kareta, komissija, konfiskovat’, muszket, muzyka, pancyr, pedestal, raport, rota, rycar, szanec, szapka,
szkatulja, turma, wieża, więzienie, itd.

O

Język rumuński: alectie ‘wybór’, armata, armie, armistitie ‘rozejm’, basta, bunt, catusi ‘kajdany’, comendant,
drabina, dragan, gont, gros, gvalt, hart, hasla, hatman, herb, holteiu, horonje ‘komendant zamku’, husar, jold,
jolnir, ladunca ‘nabój, ładunek’, lantuc ‘łańcuszek’, lotru, manifest, obuz, obuznic ‘oboźny’, ocop, ofoter, pan,
pantir ;jeździec pancerny’, papij ‘papież’, parcan, pilota, polcovnic, poligni ‘powalić’, porucnic, poslant,
pozvolenie, pozvoli, proviant, ratui, reimentar ‘regimentarz’, roata ‘rota’, rocosan ‘buntownik’, rotmistru, safar
‘szafarz’, sant ‘szaniec’, scatulca, sicui ‘szykować’, slahta, slujba, tribunal, tron, vers, veselie, vutca, zabor
‘konfiskata’, zamca ‘zamek’, zasluga, itp.

4. ROZWÓJ JĘZYKA LITERACKIEGO

o polski język literacki powstał pod koniec XIV w, największy wpływ miały dzielnice zjednoczone przez Łokietka

(Małopolska i Wielkopolska), których charakterystyczne cechy przeniknęły do ogólnej mowy polskiej

o

rozwój drukarstwa miał ogromny wpływ na ujednolicenie norm językowych, a więc dopiero w II poł. XVI w

można mówić o stabilizacji ogólnopolskiej normy językowej

o

w praktyce nie tylko chłop, ale także mieszczanin, czy szlachcic odbiegał od normy, również poeci mówili i

pisali gwarą

o

od normy ogólnopolskiej odbiegało głównie Mazowsze, ale także polszczyzna kresowa

o

język mówiony doby średniopolskiej był bardzo silnie nasycony cechami dialektalnymi, normalizacji podlegał

język pisany

5. SŁOWNIKI I GRAMATYKI DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ

o

pierwsze niewielkie słowniczki (łacińsko-niemiecko-polskie), które ukazały się drukiem w XVI w (Jana
Murmeliusza z 1562, Franciszka Mymera z 1528) miały charakter średniowieczny

o

największy zbiór słownictwa I poł. XVI w (dwa słowniki łacińsko-polskie / 4 i 11 tys haseł) zebrał bydgoski
bernardyn Bartłomiej, ale nie ogłosił ich drukiem

o

1564 w Królewcu ukazał się wielki słownik łacińsko-polski „Lexicon Latino-polonicum” Jana
Mączyńskiego
- po raz pierwszy nowoczesny układ alfabetyczny
- słowa łacińskie zaczerpnięte ze słownika łac-niem Piotra Dazypodiusza, a polskie z własnego
doświadczenia, popartego lekturą dzieł ówczesnych pisarzy
- ok. 20 tys haseł polskich
- wyrazy potoczne i regionalne, głównie z okolic Sieradza
- wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich, często propozycje neologizmów polskich na
uniknięcie zapożyczeń

o

łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o nowe języki
narodowe, materiał polski (ponad 12 tys. haseł) zawiera wyrazy potoczne, regionalizmy (nawet ruskie) i
wulgaryzmy

o

łacińsko-polsko-niemiecki słownik Mikołaja Volckmara „Dictionarium trilingue ad discendam linguam
latinam, polonicam et germanicam accomodatum” (Gdańsk 1596)

o polsko-niemiecki słownik Antoniego Fabera „Celarius polski, oder Worteilhafftig eingerichtetes polnish Und

deutsche Wörterbuch” wydany w Brzegu na pocz. XVIII w.

o Grzegorza Knapiusza „Thesaurus polono-latino-graecus”, największy słownik XVIIw

- na pierwszym miejscu podaje alfabetycznie polskie wyrazy, potem ich odpowiedniki łacińskie i greckie
- starannie dobrane hasła wyrazowe
- zwrócenie uwagi na czystość i rodzimość słownictwa, przynależność do ogólnopolskiego języka
literackiego, przyzwoitość
- tępienie, bądź pomijanie zapożyczeń łacińskich
- ok. 50 tys. haseł
- oparcie na źródłach literackich

o

dział polski do francusko-łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta został napisany przez Franciszka
Kolę, w ten sposób powstał słownik trójjęzyczny z ok. 50 tys. haseł, wyd w XVIII wieku

o

Michała Abrahama Trotza słownik francusko-niemiecko-polski, 3 tom”Nowy dykcjonarz, to jest Mownik
polsko-niemiecko-francuski, wyd. w XVIII wieku
- numerowanie znaczeń w obrębie artykułu hasłowego
- zastosowanie nowoczesnych kwalifikatorów (określeń charakteryzujących wyraz hasłowy pod względem
chronologicznym i stylistycznym oraz wskazującym na jego przynależność do terminologii określonej
dziedziny nauki, czy techniki
- korzysta z wielu źródeł literackich i naukowych
- jak dotąd najbogatszy słownik w wyrazy, choć nie jest znana dokładna liczba haseł

o

najstarsze traktaty ortograficzne: Jakuba Parkoszowica i Stanisława Zaborowskiego

o

właściwe podręczniki do gramatyki pojawiły się w wieku XVI, a liczba ich wzrosła do wieku XVIII, wszystkie
miały na celu pomóc cudzoziemcom nauczyć się języka polskiego, autorami więc najczęściej byli
spolonizowani cudzoziemcy:
- Piotr Statorius-Stojeński, przybysz z Francji, nauczyciel, rektor gimnazjum w Pińczowie, jeden z tłumaczy
Biblii brzeskiej, w 1568 wydał w Krakowie „Polonicae grammatices institutio”, pierwszą gramatykę języka
polskiego
- swój opis oparł na materiale Reja, Kochanowskiego i języka potocznego, który słyszał
- trafne uwagi o dialektyzmach
- ogromny, niekorzystny wpływ kategorii gramatyki łacińskiej, od których nie potrafił się odciąć

o

Mikołaj Volckmar, autor „Compendium linguae polonicae (Gdańsk 1594), swoim dziełem otwiera długą listę
gramatyk i innych podręczników (słowników, rozmówek, wzorów listów, itp.), przeznaczonych dla uczących się
języka polskiego Niemców pomorskich

o

podobnie na Śląsku, szereg gramatyk otwiera „Klucz do polskiego i niemieckiego języka” Jeremiasza Rotera
(Wrocław 1616)

o

najważniejsze dzieła gramatyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu:
- Michała Kuschiusa „Wegweiser zur polnischen Sprahe – Przewodnik do języka polskiego” (Wrocław 1646)
- Franciszka Mesgniena-Menińskiego, Francuza z Lotaryngii, znanego orientalisty „Gramatica seu institutio
polonicae linguae” (Gdańsk 1649)
- Macieja Dobrackiego „Goniec gramatyki polskiej seu Curier der polnischen Sprahlehre” (Oleśnica 1668)
- Jana Karola Woyny, pierwszego Polaka – autora łacińskiego podręcznika gramatyki polskiej „Compendiosa
linguae polonica institutio (Gdańsk 1690)
- Bartłomieja Kazimierza Malickiego „Tractus ad compendiosam cognitionem linguae, polonicae” (Kraków
1699)
- Jana Ernesta Müllenheima „Neuerörterte polnische Grammatica” (Brzeg 1717)
- Jerzego Monety „Enchiridion Polonicum oder polnisches Handbuch” (Gdańsk 1720)
- Jerzego Schlaga „Neue gründliche Und vollstaendige polnische Sprachlehre” (Wrocław 1734)
- Karola Fryderyka Müllera „Polnische Grammatik” (Królewiec 1750)

6. PIERWSZA POLSKA TEORIA KULTURY JĘZYKA

o

Łukasz Górnicki twórcą pierwszej całościowej teorii kultury języka:

- uwagi o miejscu polszczyzny w rodzinie języków słowiańskich i dziejach piśmiennictwa słowiańskiego
- zasady wzbogacania zasobu wyrazowego języka polskiego (najwięcej uwagi poświęcone)  ożywianie
archaizmów, zapożyczenia (tylko, gdy brak odpowiednich słów rodzimych; najlepiej słowiańskie, łacińskie,
niemieckie), tworzenie neologizmów,
- rozważania o snobizmie i modzie językowej
- uwagi o zróżnicowaniu stylistycznym XVI w polszczyzny (różnice między językiem mówionym a pisanym)
- rola piśmiennictwa w rozwoju języka
- radykalny (ale niepraktyczny) traktat ortograficzny
- do stanowiska Górnickiego nawiąże polityka językowa Oświecenia

o

Ksiądz Benedykt Chmielowski, autor słynnej encyklopedii czasów saskich „Nowe Ateny albo akademija

wszelkiej scyjencyi pełna” (Lwów 1745-56) uważał za ciekawsze wyrazy pochodzenia łacińskiego niż rodzime.

7. ZAINTERESOWANIA ETYMOLOGICZNE

o

pierwsze wywody etymologiczne, które szczególnie nawiązywały do pochodzenia nazw własnych narodu i

kraju, pojawiały się w średniowiecznych kronikach, np. u Wincentego Kadłubka, czy w Kronice wielkopolskiej.

o podobnie pierwsze polskie zdanie z Księgi henrykowskiej odnosi się do dociekań etymologicznych
o

w XVI w zainteresowanie etymologią związane było z renesansową dyskusją nad pochodzeniem narodu i języka

polskiego

o mniejsze zainteresowanie budziło pochodzenie wyrazów pospolitych
o

istotną postacią jest ksiądz Wojciech Dębołecki, autor dzieła „Wywód jedynowłasnego państwa świata, w

którym pokazuje X. Wojciech Dębołecki […], że najstarodawniejsze w Europie Królestwo Polskie lubo

Scythyckie, samo tylko na świecie ma prawdziwe successory Jadama, Setha i Japheta, w panowaniu świata od
Boga w raju postanowionym: i że dlatego Polaki Sarmatami zowią. A gwoli temu i to się pokazuje, że język
słowieński pierwotny jest na świecie […].”

8. JĘZYK I STYL LITERATURY



Renesans

o

zbliżenie języka literackiego do języka mówionego, polszczyzny potocznej

o

masowy odbiorca zainteresowany nie tylko literaturą religijną, ale przede wszystkim popularną literaturą
świecką, na to zapotrzebowanie odpowiadali: Birnat z Lublina, Baltazar Opec, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber
z Kobylina, Stefan Falimirz
- dzieła ich przede wszystkim to bajki, żywoty, przypowieści, historyje, poradniki zielarskie i medyczne; były to
najczęściej przeróbki znanych średniowiecznych tekstów europejskich
- średniowieczny nalot językowy

o

pisarze: Marcin Bielski, Mikołaj Rej używali języka pozbawionego abstrakcji, szablonu, zmierzającego w
kierunku obrazowości, konkretności i realizmu

o Jan Kochanowski, najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu, wraz z Łukaszem Górnickim, Stanisławem

Orzechowskim, Jakubem Wujkiem i Piotrem Skargą to pisarze, dla których tworzenie w języku polskim
stanowiło kunszt

o naczelne zasady stylu renesansowego:

- zbliżenie do mowy potocznej wykształconej szlachty, mieszczaństwa
- obrazowość, realizm
- jasność, wyrazistość
- umiar stylistyczny
- zharmonizowanie strony językowo-stylistycznej utworu z jego treścią

o style funkcjonalne:

- urzędowo-kancelaryjny
- dyplomatyczny
- prawny
- wymowy politycznej
- publicystyczny
- naukowy

o

„wielki” styl artystyczny:
- szyk przestawny
- większe nasycenie tropami i figurami poetyckimi, np. wieloczłonowa apostrofa
- przewaga toku nominalnego (recz-przym)
- nacechowane pod względem stylistycznym słownictwo: wyrazy mitologiczne, słownictwo rzadkie, bądź
nieobecne w naszym języku, np. greckie złożenia przymiotników (białoskrzydła)

o

„prosty” styl artystyczny:
- prosta składnia, wzorowana na języku potocznym, wtrącenia dialogowe
- unikanie tropów i figur stylistycznych
- przewaga toku czasownikowego
- unikanie wyrazów mitologicznych i antycznych
- słownictwo potoczne, pozbawione poety zmów, archaizmów, neologizmów, przetykane zdrobnieniami i
spieszczeniami

o

Ogromne wzbogacenie słownictwa artystycznego, odzwierciedlającego zróżnicowanie tematyczne literatury,
uporządkowanie składni, rozwój synonimiki



Barok

o

okres upadku polskiego języka literackiego, rozluźnienie norm gramatycznych, skażenie języka wtrętami
obcymi

o barokowy model stylistyczny:

- programowa trudność, skomplikowanie tekstu
- koncept, chwyt formalny jako czynnik organizujący nierzadko całość utworu
- precyzja składniowa, często szyk przestawny
- konkretność, szczegółowość języka, dbałość o autentyzm szczegółu
- upodobanie do anafory i antytezy

o odmiany stylistyczne:

- barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski)
- barok mieszczański: sentymentalny (Szymon Zimorowic) i satyryczny (literatura sowizdrzalska)
- barok szlachecki, sarmacki (Wacław Potocki, Samuel ze Skrzypny Twardowski, Jan Chryzostom Pasek)