WYKŁAD 1
Sadownictwo – uprawa roślin wieloletnich, dających jadalne owoce.

 ŚWIATOWA PRODUKCJA OWOCÓW

Liczba gatunków roślin sadowniczych – ok. 1000, jednak tylko 20-40 gatunków satnowi 
większość światowej produkcji owoców.

1. Owoce cytrusowe  21,5%

•

Pomarańcza

•

Mandarynka

•

Cytryna => krzyżówka cytrona i limetki

•

Grejpfrut

•

Pompela =>popularna w Chinach, gorzki smak

•

Cytron

•

limeta

2. Banany  20,1% 

W tym banany skrobiowe =>w krajach trzeciego świata służą jako podstawowe 
pożywienie. Banany źle łączą się z innymi potrawami, należy je jeść osobno. 

3. Winogrona 13,5%  => większość na wina
4. Jabłka 11,9%
5. Orzechy kokosowe 9,1%

Palma kokosowa: materiał budowlany, włókno, kopra (suszone bielmo 
orzecha). Wykorzystywana jest na 99 sposobów.

6. Mango 4,6%

Uprawiany od 4 tys. Lat w Indiach, zalicza się do 3 najsłynniejszych. Ma też 
właściwości lecznicze (pędy liście)

7. Ananas 3,2%

Produkowany do celów przerobowych, zawiera enzym bromelinę, który 
rozkłada białka.

8. Gruszki 3,2%
9. Brzoskwinie 2,5%
10. Oliwki 1,5% => wykorzystywane przerobowo

Pozostałe gatunki

•

Śliwki

•

Papaje =>zawiera enzym papina - wspomaga trawienie

•

Daktyle

•

Truskawki

•

Persymony, inaczej ulma wschodnia, kak => samkuje jak pomidor

•

Morele

•

Awokado

•

Czereśnie i wiśnie

•

Figi

•

Migdały

•

Orzechy włoskie

1



STAN SADOWNICTWA W POLSCE

MOCNE STRONY POLSKIEGO SADOWNICTWA

Wysoka pozycja Polski w światowej i europejskiej produkcji i handlu zagranicznego 

wielu owoców, a zwłaszcza świeżych owoców miękkich (truskawek, porzeczek, malin, 
agrestu i wiśni), jabłek, mrożonych owoców oraz koncentratu jabłkowego.
Wysoka konkurencyjność kosztowo-cenowa polskich produktów
Relatywnie niskie koszty produkcji sadowniczej
Znaczny stopień zaawansowania w modernizacji polskiego sadownictwa

•

Postępujące dozbrajanie techniczne gospodarstw sadowniczych – środki 
transportu, opakowania, przechowalnictwo

•

Wysokie umiejętności producentów w zakresie produkcji

•

Wysokie walory zdrowotne polskich owoców, ze względu na zacznie mniejszy niż 
w innych krajach europejskich zakres chemizacji upraw w Polsce

•

Rozbudowany potencjał przetwórstwa owocowo-warzywnego dostosowany w 
znacznym stopniu do potrzeb odbiorców, profil gatunkowo-odmianowy produkcji

•

Atrakcyjny dla wielu importerów, asortyment eksportowanych z Polski 
produktów: surowce (jabłka przemysłowe) i półfabrykaty (koncentraty jabłkowe)

Struktura gospodarstw w zależności od powierzchni uprawy roślin sadowniczych

- drzewa owocowe => ogromne rozdrobnienie. Małe gospodarstwa (0,1 – 1 ha) 
stanowią aż 83 % gospodarstw. Duże (pow. 5 ha) tylko 4 %, ale udział w powierzchni 
uprawy to 42 tys. Ha
- krzewy jagodowe(bez truskawek) => jeszcze większe rozdrobnienie. Gospodarstwa 
duże (pow. 5 ha) stanowią 1% gospodarstw, a ich powierzchni wynosi 26 tys. Ha
- truskawki (plantacje) => Duże plantacje (powierzchnia pow. 2 ha) stanowią 1% 
gospodarstw, powierzchnia produkcyjna 19 tys. Ha

Powierzchnia uprawy roślin sadowniczych

•

79,5% - powierzchnia uprawy drzew owocowych w sadach

•

19,5% - powierzchnia uprawy krzewów owocowych w sadach

•

1% - powierzchnia uprawy szkółek drzew i krzewów owocowych w sadach

Udział poszczególnych gatunków drzew owocowych w ogólnej powierzchni uprawy

 

    drzew

 

  

owocowych w sadach

•

jabłonie 68,3 %

•

wiśnie 13,6%

•

śliwy 7,7%

•

czereśnie 3,8%

•

grusze 3,8%

•

pozostałe 2,8%

Drzewa owocowe
W Polsce są następujące rejony sadownicze:
- woj. mazowieckie
- woj. lubelskie
- woj. łódzkie
- woj. świętokrzyskie
- woj. wielkopolskie.

2

Sadownictwo nierównomiernie jest rozłożone w Polsce. Pozostałe województwa już nie 
odgrywają tak ważnej roli w produkcji sadowniczej.
 
Krzewy owocowe
Rejony uprawy:
- woj. lubelskie
- woj. mazowieckie
- woj. łódzkie

Powierzchnia uprawy drzew owocowych => 215 333 ha

- wzrost powierzchni uprawy jabłoni (od 1996 r.)
- wiśnie => tendencja wzrostowa
- czereśnia => tendencja wzrostowa
- grusza i śliwa => spadek powierzchni uprawy

Powierzchnia jagodowych w 2002 r. => 92618 ha

- maliny => niewiele zmian
- porzeczki => wzrost
- agrest => spadek
- truskawki => duży spadek, daje się szybko podejmować decyzje o uprawie lub 
likwidacji
- pozostałe(leszczyna, aronia) => wzrost

Produkcja owoców w Polsce w 2004 r.

o

ogółem  ponad 3 mln ton owoców (ostatnie lata)

o

owoce z drzew => ostatnie lata ok. 2700-2800 tys. t



jabłka 2300 tys. t



wiśnie 199 tys. t



śliwki 123 tys. 

o

owoce jagodowe => 507 tys. t



truskawki  180 tys. t



porzeczki 202 tys. t (zmiany między porzeczkami a truskawkami o 

pierwsze miejsce)



pozostałe (aronia borówka wysoka)

Kierunki zagospodarowania owoców:

spożycie

świeżych

przetwórstwo eksport

jabłka

30

54

16

czereśnie

76

22

2

wiśnie

18

78

4

porzeczki razem

33

58

9

truskawki

14

75

11

gruszki

75

11

14

maliny

18

44

38

Dla przetwórstwa dostarczono 43% wyprodukowanych owoców (1992-2001), z czego:

 70,9% => jabłka
 10,5% => truskawka (mrożonki)

3

 5,5% => wiśnie

Owoce przerabia się na:

•

33% => soki owocowe, napoje pitne

•

23%=> owoce mrożone

•

13%=> soki owocowe zagęszczone

•

11%=> koncentrat jabłkowy

•

9% => moszcze owocowe

•

6% => marmolady, dżemy, powidła

•

3% => przeciery

•

1% => pulpy, kompoty

Opłacalność produkcji:

1. jabłka => ostatnie lata nieopłacalne. Opłacalne w latach: 1989 (najbardziej), 1994, 

1995, 1999. Nie opłacalne w latach: 1992,1993,1996-1998,2000-2003

2. wiśnie =>ostatnie lata opłacalne. Najgorsze lata: 1992-1995 oraz 2001r., a najlepszy 

rok 1997. 

3. śliwy =>rożne kształtowanie opłacalności. Problem, bo przetwórstwa nie chcą je 

skupować.

4. truskawki => pokazują jak działa rynek, na przemian 2 lata opłacalne, 3 nieopłacalne, 

2 lata opłacalne i 3 nieopłacalne

5. maliny => dobre lata 1992-1995, polska produkcja to owce złej jakości, nie daje się 

ich zamrażać 

6. porzeczki czarne=>1989r. to niesamowita opłacalność, duże zapotrzebowanie, wzrost 

technologii (zbiór kombajnowy). Potem spadek, aż do roku 1998r., a następnie znowu 
wzrost w od 1998-2001 

7. porzeczki czerwone => wzrost opłacalności w ostatnich latach, tendencja wzrostowa. 

Spożycie owoców:

Normy spożycia owoców:

- minimalne => 50kg/ rok
- dostateczne=> 60kg/rok
- pełnowartościowe => 74kg/rok
- optymalne=> 88kg/rok

W Polsce 56kg/ mieszkańca / rok

WYKŁAD 2
Wartość odżywcza owoców:

Dzienne zapotrzebowanie dorosłego człowieka:

- wartość kaloryczna pokarmu: 11 720 -13 395 kJ (2800- 3200 kcal)
- białko: 80-85 g
- tłuszcze: 80-125 g
- węglowodany: 440-534 g
- żelazo: 12 mg
- wit. B

1

: 1,4-1,7 mg

- wit. B

2

: 1,4-1,7 mg

- wit. C: 70-75 mg (może wzrastać do 3000mg podczas stresu)

4

- wit PP: 14-17mg

Skład chemiczny owoców:

 H

2

O : 

- 94% truskawka 
- 80% brzoskwinie, śliwki, 
- 7% orzechy włoskie 
- 4% orzechy laskowe

 Wartość kaloryczna

- jabłka: 226 kJ (54kcal/100g)
- truskawki: 167 kJ (40kcal/100g)
- leszczyna: 2884 kJ (689kcal/100g)

 Białko (owoce nie wypełniają dziennego zapotrzebowania)

- jabłka: 0,4g/100g
- maliny: 1,4 g/100g

 Węglowodany

- jabłka: 12,6g/100g
- porzeczki czarne: 18,4g/100g

•

Cukry: glukoza, fruktoza => jedynie w śliwkach, brzoskwiniach i morelach 
przeważa sacharoza

 Tłuszcze

- jabłka: 0,3g/100g

Owoce nie mogą być podstawą, ale uzupełnieniem diety, bo maja dużą wartość dietetyczną

 Zawartość wit. C => szybko ulega rozkładowi w wysokiej temperaturze. Zawartość ta 

zmienia się, co zależy np. od danej odmiany. Zapotrzebowanie człowieka wzrasta w 
zależności od warunków w jakich przebywa, np. stres, wzburzenie, palenie tytoniu, 
spożycie alkoholu, zjedzenie aspiryny)

- czarna porzeczka:    250 mg/100g świeżej masy
- truskawka:                 70 mg/100g św. m.
- porzeczka czerwona: 60 mg/100g św. m.
- agrest:                        50 mg/100g św. m.
- maliny:                       24 mg/100g św. m.
- brzoskwinie:                7 mg/100g św. m.
- wiśnie:                         6 mg/100g św. m.
- jabłka:                          5 mg/100g św. m., w tym odmiany

•

Jonagold:                          15 mg/100g św. m.

•

Elstar:                               10 mg/100g św. m.

•

Jonathan:                            9 mg/100g św. m.

•

Gloster:                              8 mg/100g św. m.

•

Granny Smith:                   8 mg/100g św. m.

•

Koksa Pomarańczowa:      8 mg/100g św. m.

•

James Grieve:                    7 mg/100g św. m.

•

GoOlden Delicius:            7 mg/100g św. m.

- morele:                          5 mg/100g św. m.
- gruszki:                         2 mg/100g św. m.
- śliwki:                           2 mg/100g św. m.
- cytryna:                        30 mg/100g św. m.

 Zawartość wit. A:=> Warzywa są najlepszym źródłem wit. A. jedynym z owocó , 

będącym dobrym źródłem wit A są morele

5

- morele:                    0,3-4,8 mg/100g św. m. (o pomarańczowym zabarwieniu 
skórki maja więcej)
- truskawki, maliny:  0,3 mg/100g św. m.
- brzoskwinie:           0,2 mg/100g św. m.
- śliwki:                     0,12 mg/100g św. m.
- agrest, porzeczki:    0,1 mg/100g św. m.
-wiśnie:                     0,03 mg/100g św. m.
- jabłka:                     0,02 mg/100g św. m.
- gruszki:                   0,01 mg/100g św. m.

 Zawartość wit. PP:

- morele, brzoskwinie : do 0,8 mg/100g św. m.

 Zawartość wit. B

1:

- porzeczki, agrest: do 0,8 mg/100g św. m.

 Zawartość wit. B

2:

- truskawki: do 0,8 mg/100g św. m.

 Pektyny:

Regulują procesy trawienne, bronią przed nadmiarem i brakiem soków 
trawiennych. Chronią organizm przed zatruciami metalami ciężkimi, kw. 
galakturonowy (może się łączyć z tymi metalami). Wpływają na zawartość 
cukrów, spowalniają wchłanianie cukrów

•

Porzeczki czarne 1,13%

•

Śliwki 0,92%

•

Brzoskwinie 0,9%

•

Porzeczki czerwone 0,7%

•

Czereśnie, wiśnie 0,65%

•

Jabłka i agrest 0,6%

•

Truskawki 0,55%

•

Gruszki 0,5%

•

Maliny 0,4%

 Kwasy organiczne:

- owoce mogą działać odkwaszająco. Głownie zawierają kw. cytrynowy, 
jabłkowy, małe ilości kw. szczawiowego. Zawartość kwasów:

•

Porzeczki czarne 3,3%

•

Maliny, agrest 1,8%

•

Wiśnia 1,8

•

Porzeczki czerwone 1,6%

•

Truskawki 0,8%

•

Czereśnie 0,7%

•

Śliwki 0,6%

•

Jabłka 0,5%

 Zawartość K i Fe:

- porzeczki czarne :

•

336 mg K/100 g ś.m.

•

1,3 mg Fe/100 g ś.m.

Wartość biologiczna owoców
Zawartość substancji wskazujących biologiczną aktywność o stwierdzonym działaniu 
pozytywnym na zdrowie człowieka.

6

Sposób określenia:
- zawartość poszczególnych substancji
- ogólna aktywność antyoksydacyjna

Owoce jako żywność funkcjonalna
Żywność, która wykazuje korzystny udokumentowany wpływ na zdrowie ponad ten, który 
wynika z obecności w niej składników odżywczych tradycyjnie uznawanych za niezbędne.
Żywność funkcjonalna:

- zmniejsza możliwość chorób
- pozytywnie wpływa na organizm człowieka, na jego zdrowie

pozytywnie wpływa na organizm człowieka, na jego zdrowie
WOLNE RODNIKI – atomy tlenu mające jeden elektron za mało lub za dużo o jeden elektor. 
Wzrost ich związany jest z różnymi chorobami.
ANTYOKSYDANTY – powodują unieszkodliwienie wolnych rodników, same nie stają się 
wolnymi rodnikami.

Najważniejsze i najbardziej skuteczne antyoksydanty:

1) wit. C
2) wit. E
3) karotenoidy (β-karoten, likopen)
4) zw. polifenolowe

•

falwonoidy (wit. P)

- flakony i flawonole (rytyna, kwercetyna, kempfred)
- flawonony (hesperydyna, naryngina)

•

kw. ellagowy

•

antocyjany

•

katechiny

•

proantocjany

5) kumaryny (D-limonem)
6) monoterpeny
7) fitoestrogeny

Kwercetyna => działa antyoksydacyjnie, dużo mają jej jabłka, więcej niż zielona herbata
Likopen => koncentrat pomidorowy (29,3 mg/100g) zawiera go bardzo dużo, a świeżę 
pomidory bardzo mało (3mg/100g)

POJEMNOŚĆ UTLENIAJĄCA – to suma aktywności antyoksydantów 
Metody:
TEAC: suma aktywności antyutleniaczy stosunku do syntetycznego koferolu

- borówka wysoka 30µmol Troloxu/g
- czosnek 23,2µmol Troloxu/g
- czerwone wino 12,3µmol Troloxu/g
- brokuły 9,5µmol Troloxu/g
- pomarańcza 7,5µmol Troloxu/g
- winogrono białe 7,4µmol Troloxu/g
- banany 2,2 µmol Troloxu/g
- rośliny jagodowe 

7

Przy niektórych owocach więcej Troloxu w świeżych owocach w porównaniu do soku, np. 
ananas, pomarańcza. Bywa też odwrotnie np. winogrono czerwone. Czasem zawartość w soku 
i owocach prawie taka sama np. jabłka

Czynniki wpływające na zawartość biologiczną owoców

I. Odmiana

- Jabłoń

•

Zawartość polifenoli

 Ontario – najwyższa
 Gloster – najniższa
 Boskoop, Oliwka Żółta – najwyższa
 Jonagold – najniższa

•

Aktywność antyoksydantów

 Jonagold – najwyższa
 Gulden Delicious – najniższa

- Śliwa

•

Zawartość antocyjanów



Hanita – najwyższa



Anna Spath - najniższa

II. Warunki atmosferyczne 

Zawartość wit. C i polifenoli w borówce wysokiej zależy od warunków 
pogodowych

III. Warunki uprawy

Uprawa jabłoni wyłącznie na nawozach organicznych powoduje obniżenie się 
związków o aktywności antyoksydacyjnej

IV. Położenie owocu w koronie drzewa

1. kw. p-kumatylochinowy itp.

- owoce wewnątrz – najwięcej
- owoce ze szczytu – najmniej

2. związki fenolowe

- owoce z pędów jednorocznych – najwięcej
- owoce z krótkopędów – najmniej

3. florydzyna

- owoce z szczytu pędu jednorocznego- najwięcej
- owoce boczne na pędach jednorocznym – 
najmniej

V. Warunki przechowywania

Przechowywanie w kontrolowanej atmosferze nie wpływa lub wpływa w 
niewielkim stopniu na zawartość flawoidów.
Dodatkowe składowanie owoców po przechowywaniu w temperaturze 16 ° C 
powoduje gwałtowny wzrost związków o aktywności antyoksydacyjnej w 
skórce.

 WYKŁAD 3

 WARUNKI PRZYRODNICZE ROZWOJU SADOWNICTWA

 

 

I. Czynniki klimatyczne

 

 

8

A.

Temperatura

•

Główne znaczenie ma temp. minimalna, szczególnie jeśli 
występują ostre zimy (kiedy drzewa przemarzają). Ostatnio taka 
zima w 1986-1987

•

Najniższe temp. => województwa północno-wschodnie, w tych 
rejonach można zakładać sady z najodporniejszych gatunków i 
odmian.

Odporność gat. na niską temp.

- jabłonie -30°C
- wiśnie -25 do -30°C
- czereśnie, grusze, śliwy -25°C
- brzoskwinie -20 do -25°C

•

Wiosenne przymrozki

- mogą uszkodzić pąki kwiatowe, kwiaty lub zawiązki 

owoców

- w obrębie terenów nizinnych i wyżynnych pojawiają się 

najczęściej w zachodniej części kraju

- Dolny Śląsk, Niz. Szczecińska => mogą występować do 

połowy IV

- ok. Gdańska => do końca V
- szczególnie narażone są gatunki wcześnie kwitnące 

(porzeczki czarne i rośliny pestkowe-morele 
brzoskwinie)

•

Zagrożenia roślin sadowniczych przez przymrozki

- południe=> duże
- zachód=> b.duże
-Małopolska=>b.małe

•

Średnie temperatury powietrza w okresie wegetacji

Wymagania cieplne niektórych odmian jabłoni

Średnie temp. w okresie wegetacji

- Jonagold, Gulden Delicious 15,5°C
- Jonatan  15°C
-McIntosh 14°C
-Antonówka 13°C

•

Długość okresu wegetacji – ilość dni z temp.> 5°C

-

rejon Wrocławia i Tarnowa => 220dni

-

połnocno-wschodnia część kraju => 190dni

Zwykle odmiany późne – pochodzące z ciepłych krajów 
wymagają okresu wegetacji 220-250 dni, dlatego nie mogą 
być uprawiane w Polsce.

Np. Antonówka 170-190 dni
       Jonagold 190-210 dni

Dolny Śląsk => średnie temp. 8,3°C, opady 592 mm/rok

B.

Usłonecznienie

Rośliny wymagają jakiegoś (większego lub mniejszego 
usłonecznienia)
Jabłonie=> % pełnego usłonecznienia

9

-do dobrego wzrostu 50%
-do zawiązywania pąków kwiatowych 25-30%
-do zawiązywania się owoców 10-15%
-do wzrostu owoców 50%
-do wytworzenia rumieńca na owocach 40-50% 
-do dojrzewania owoców 30%

Nasz klimat zapewnia ledwie średnie warunki usłonecznienia, 
jednak można zauważyć różnice między poszczególnymi rejonami 
kraju.

Ilość godzin słonecznych w ciągu dnia:

- Gdynia 10,1 h
- Wrocław 9,35 h
- Katowice 7,6 h

Oparzenia słoneczne owoców:

-czynniki sprzyjające

o

Przebieg pogody

o

Odmiany o intensywnym kolorze rumieńca

o

Bezpośrednia wystawa owoców na działanie 

promieni słonecznych
o

Cięcie letnie

o

Mała zawartość Ca w owocach

-zapobieganie

o

Siatki przeciwgradowe chronia przed 

promieniowaniem UV
o

Opryski drzew glinką kaolainowa

WYKŁAD 3

                              

15.03.2005

Oparzenia słoneczne owoców
Czynniki sprzyjające:
- przebieg pogody
- odmiany o intensywnym kolorze rumieńca
- bezpośrednie działanie promieni słonecznych (wystawienie owoców)
- cięcie letnie (usuwanie nadmiaru pędów)
- mała zawartość Ca w owocach

Zapobieganie:
- siatki przeciwgradowe (ochrona przed promieniowaniem UV)
- opryski drzew glinka kaolinową

OPADY
Ilość i rozkład opadów:
- tereny górskie  900-1200 mm
- rejony podgórskie  700-900 mm
- rejony Krakowa, Rzeszowa, na Pomorzu Zachodnim  600-700 mm
- Wielkopolska, Kujawy   500 mm
Drzewa owocowe najlepiej rosną w rejonach, gdzie opady wynoszą min. 600 mm/rok

10

Suma opadów w okresie wegetacyjnym
-   średnia   suma   opadów   w   okresie   wegetacyjnym   wynosi   w   Polsce   381   mm   (w   rejonie 
warszawskim 322 mm, w rejonie bielskim 577 mm)
- mało opadów:
   * kwiecień    sprzyja rozwojowi drzew owocowych (obniża się lustro wody gruntowej, 
mniejsze stężenie CO

2

, dobry rozwój korzeni, mniej opadów)

   * maj    częste i długie  opady sprzyjają  infekcji liści przez parch jabłoni oraz gorsze 
zapylenie (podmokłe)
    *   wrzesień   i   październik    słoneczna   pogoda   i   brak   opadów   sprzyjają   dobremu 
wybarwieniu owoców
- obfite opady latem i jesienią połączone z wysoka temperaturą powodują przedłużony wzrost 
drzew  mniejsza wytrzymałość na mróz, nie przygotowanie na zimowanie
- truskawki i maliny mają płytki system korzeniowy    opady powinny być rozłożone w 
czasie i nie w trakcie zbioru – są porażenia przez szarą pleśń

-

  czereśnie   –obfite   opady   w   okresie   dojrzewania   (od   połowy   czerwca   do   końca   lipca)- 

sprzyjają pękaniu owoców

Poza cechami negatywnymi opady są potrzebne !! (nad sadem rozciągane są folie, gdy opady 
SA zbyt intensywne)

OPADY ŚNIEGU
-   pokrywa   śnieżna   chroni   glebę   przed   zamarznięciem   i   system   korzeniowy   przed 
uszkodzeniami   (wymarznięciem),   np.   gdy   była   ostra   zima   truskawki   przezimowały   pod 
śniegiem

OPADY GRADU
- powodują największe uszkodzenia w okresie maj – wrzesień
- zakłada się siatki przeciwgradowe
- powodują wgłębienia, miąższ skorkowaciały pod skórką, 

WIATR
Korzystne działanie:
- łagodny wiatr 5-9 m/s szybsze osuszanie liści i zawiązków owoców
Negatywne działanie:
- przyspieszenie parowania i większa transpiracja (brak wody)
- w zimie występuje nadmierna transpiracja (wysusza tkanki drzew owocowych, obniżenie 
wytrzymałości na mróz)
-   podczas   kwitnienia    wiatr   utrudnia   przenoszenie   pyłków   przez   pszczoły   (znamiona   i 
szyjka słupa ulega wysuszeniu)
- utrudnia chemiczne zwalczanie chorób, chwastów, szkodników
- łamanie gałęzi drzew owocowych
- uszkodzenia okulantów w szkółkach
- zwiewanie śniegu z sadu w zimie
- strącanie owoców z drzew
- zastoisko mrozowe  powietrze zimniejsze jest cięższe niż cieplejsze , ze zboczy wzgórza 
zsuwa się w dolinę ( na dnie doliny gromadzi się zimne powietrze)
- inwersja temperatur w nocy  ziemia traci ciepło

11

CZYNNIKI TOPOGRAFICZNE
a) ukształtowanie terenu    inwersja temperatur (do 100 m nad powierzchnię gleby, w noc 
bezchmurną i bez wiatru)
   * dzień    słońce nagrzewa ziemię, warstwa powietrza nad gleba nagrzewa się, unosi do 
góry i oziębia (im wyżej tym chłodniej)
   * noc    powierzchnia  ziemi  traci  ciepło  przez  promieniowanie,  powietrze  nad ziemią 
oziębia się (im bliżej ziemi tym chłodniej)

Gdy postawimy ogrodzenie nie przepuszczające zimnego powietrza
- za sadem  powstaje zastoisko mrozowe
- przed sadem  brak zastoiska
Wykorzystanie zapory spiętrzającej zimne powietrze (podobna głębokość a inna temperatura 
 im szersza kotlina to więcej zimnego powietrza może się zsunąć)
Temperatura powietrza w zależności od miejsca pomiaru.
 Jeśli na stoku jest ujście zimnego powietrza to nie występuje przemarzanie !!

b) Wystawa – nachylenie zbocza
-   skłon   południowy    temperatura   na   wysokości   25   cm   na   powierzchni   ziemi   zbocza 
południowego jest większa o ok. 15% niż zbocza północnego, lepsze wybarwienie owoców, 
wczesne   odmiany   dojrzewają   szybciej,   ale   gleba   szybciej   wysycha,   większe   ryzyko 
przymrozków
- truskawki  wystawa południowa jest cenna do uprawy najwcześniejszych odmian, dobra 
wystawa dla malin i winorośli
   * południowy stok  ogrzewanie gleby na wiosnę  śnieg topnieje, rośliny rozpoczynają 
wzrost  szybsze kwitnienie  większe uszkodzenia przymrozkowi
- skłon północny  zbyt zimny, najmniej usłoneczniony, wilgotny, dla sadów nieprzydatny
- skłon wschodni i zachodni  wartość pośrednia pomiędzy północnym i południowym 
   * skłon wschodni   rankiem pada tam najwięcej promieni słonecznych, cieplnych, nagle 
nagrzewanie się gleby i roślin na przedwiośniu, gwałtownie odmarzanie i topnienie śniegu 
powoduje uszkodzenia mrozowe
   * skłon zachodni    niewielkie skrajności temperatury minimalnej i maksymalnej, gleba 
płyciej przemarza

c) kąt nachylenia zbocza  górna granica – kąt nachylenia zbocza 20

0

 (nie na plantacjach do 

zbioru kombajnowego, utrudnione wykonywanie zabiegów, można tarasować

CZYNNIKI GLEBOWE.
Przydatność poszczególnych gleb do uprawy roślin sadowniczych:
a)   klasyfikacja   genetyczna   (odrzucenie   stanowiska   pod   sady   gdy   nawet   1   z   czynników 
wypada negatywnie)
-  gleby mineralne  zbyt płytkie
- gleby wapniowe (rędziny, pararędziny)  można sadzić pestkowe (śliwy); nie sadzić grusz, 
truskawek i malin !!
- gleby czarnoziemne    dobre dla drzew owocowych  jeśli woda gruntowa nie jest zbyt 
płytko
- gleby bielicowe    zależy czy są piaszczyste, czy nie występuje w nich orsztynek. i zbyt 
wysoki poziom wody gruntowej (zacieki)
mady  występują w dolinach rzek -  woda gruntowa może tam być wysoko, charakteryzują 
się niższa temperaturą zimą i wiosną niż na wyższych brzegach doliny
  * bagienne  nieprzydatne

12

b) skład granulometryczny
- im więcej części spławianych, tym gleba lepsza pod sad (ale do pewnej granicy!!)
- glina bardzo ciężka jest tak przesycona wodą, że zawiera zbyt mało tlenu potrzebnego do 
oddychania korzeni
- gdy zbyt mało jest części spławianych (gleby lekkie) to nie można ich wykorzystać pod sad 
(złe są piaski luźne i słabogliniaste)

+++ pełna przydatność
++  pewne ograniczenia
+    duże ograniczenia

Rędziny  śliwy, porzeczki, jabłoń, wiśnie, czereśnie (grusz nie wolno!!)

Czarnoziemy    średnie, mocne  – można  wszystko  uprawiać,  lekkie – czereśnia,  wiśnia, 
truskawka, malina, porzeczki, jabłoń, grusza, śliwa (+)

Gleby ciężkie  jabłoń, grusza (+), śliwa (++), czereśnia (+), nic nie ma (+++), truskawka (+
+)
Wiśnia rośnie na wszystkich glebach !!

Mady lekkie  wiśnia, malina, czereśnia – TAK, śliwa, jabłoń, truskawka – NIE

Brunatne,   mady,   pseudobielice    można   wszystkie   rośliny   na   średnich   i   mocnych,   na 
ciężkich   nie   wolno   uprawić   truskawki,   porzeczki   czerwonej   i   czarnej,   maliny,   czereśni, 
jabłoni

c) bonitacja gruntów
- pod sad nie nadają się w większości gleby klasy V (I-IV tak)
Odkrywka gleb:
- głębokość 100-200 cm (jagodowe 1 m)
- 1 odkrywka na 3,5 ha lub na 1-2 ha
- termin  kwiecień – maj
Cel odkrywki gleb:
- określenie warstw nieprzepuszczalnych, warstwa orsztynku
- ustalenie poziomu wody gruntowej
- warunki powietrzno – wodne i oglejenie
- pobranie prób do analiz rolniczych – ustalenie nawożenia

Poziom wody gruntowej    drzewa owocowe źle rosną na glebie, w której poziom wody 
gruntowej jest wysoki (w warstwie gleby trwale przesyconej wodą korzenie się nie rozwijają 
z powodu braku tlenu). Szkodliwe jest zalanie korzeni późną wiosną i latem, gdy temperatura 
jest wysoka i oddychanie beztlenowe jest najbardziej groźne.

•

200 cm  grusze (podkładki silnie rosnące)

•

180-200 cm  orzech włoski, czereśnie, wiśnie

•

150-160   cm    jabłonie,   podkładki   silnie   rosnące,   półkarłowe),   grusze   (podkładka 
pigwa)

•

100 cm  jabłonie (podkładki karłowe), śliwy

•

90-100 cm  krzewy jagodowe

•

50-60 cm truskawki

13

System korzeniowy nie może rosnąć w wodzie !! (np. gdy poziom wody gruntowej jest 80 cm 
to nie można uprawiać jabłoni na podkładce karłowej, a jeśli jest 120 cm to można)
- woda gruntowa to nie źródło wody dla roślin (czasem podsiąk)  okresowe zalewanie – źle

Jak kwalifikować glebę i teren pod sad ??
- wykluczamy grunty orne klasy IV i większość klasy V
- z gleb lekkich eliminujemy gleby piaskowe całkowite z gleb piaskowych niecałkowitych, 
piaski luźne i piaski słabogliniaste
- na podstawie klasyfikacji genetycznej gleb, wyłączamy gleby zabagienne i bagienne
- zastoiska mrozowe
- pas gradowy 
- wykonujemy odkrywkę glebową (woda gruntowa, poziom oglejenia, warstwa orsztynku)

Zmęczenie gleby – CHOROBA REPLANTACYJNA
- choroba replantacji w sadzie    polega na ograniczeniu wzrostu i owocowania, a nawet 
zamieranie drzew sadzonych po tych samych lub po drzewach pokrewnych gatunków
  * gatunki wrażliwe: brzoskwinia, jabłoń, wiśnia, czereśnia, truskawka, porzeczka
OBJAWY:
- nadziemne części roślin  skrócenie międzywęźli pędów
- zgrubienie liści
- korzenie  nekrozy, zanik włośników
- późne wejście w okres owocowania (po kilku latach)
- zmniejszenie owoców

PRZYCZYNY:
-   czynniki   abiotyczne    zła   struktura   gleby,   nierównowaga   pokarmowa,   brak   i   nadmiar 
wilgoci, fitotoksyny
- czynniki biotyczne  obecność bakterii, promieniowców, grzybów, nicieni

WYKŁAD 4

                            

22.03.2005

Choroba replantacji cd.

Choroba   o   charakterze   niespecyficznym,  jeżeli   przyczyna   są   nicienie   rodzaju 
PRATYLENCHUS (np. Pratylenchus penetrans – Korzeniak szkodliwy).
 * Nicienie  drobne mikroorganizmy długości ok. 0,5 mm
- występują w glebie, tkance korowej roślin
- przy dużym namnożeniu nicieni tkanka korowa zamiera w korzeniach
- nicienie niszczą włośniki (utrudniają pobór wody i składników pokarmowych)
- zaburzenia w systemie fitohormonalnym w korzeniach  akumulacja dużych ilości auksyn 
– opóźnione wejście drzew w stan spoczynku zimowego, większa wrażliwość na uszkodzenia 
mrozowe.
Czynniki wpływające na rozwój nicieni:
- typ gleby (lekkie)
- ilość substancji organicznej w glebie
- tolerancja gatunków i odmian
- system uprawy
- warunki klimatyczne
Sposoby zmniejszania ilości nicieni:
- kontrola, wymiana gleby

14

- preparat nicieniobójczy  TEMIK 10G, ALIETTE 80P
 Choroba o charakterze specyficznym, jeżeli przyczyną są:
- grzyby z rodzaju PYTHIUM, PHYTOPHTORA
- bakterie z rodzaju PSEUDOMONAS
- promieniowce ACTINOMYCES
Thielaviopsis basicola – choroba replantacyjna u wiśni

negatywny wpływ na rośliny 

zaburzenia równowagi 

         nowoposadzone                                                                    biologicznej

produkcja substancji 
    fitotoksycznych

           wydzieliny korzeniowe                                           dynamiczny rozwój 
 

obumierające korzenie                                saprofitycznych mikroorganizmów  

                                                                                                  glebowych 

MONOKULTURA

Metoda stwierdzenia choroby replantacyjnej:
- test biologiczny  tam gdzie podejrzenie pobieramy próbki gleby po wykarczowaniu z 10 
różnych punktów do głębokości 10 cm (łącznie 30 kg). Glebę dzielimy na 3 części:
* 1 się suszy
* 2 paruje
* 3 – kontrola
Glebą tą napełnia się doniczki i wysadza siewki jabłoni (o 2 liściach). Po 6-8 tygodniach 
występują różnice i stwierdzamy różnice wzrostu i przyczyny.
Ograniczanie choroby replantacji:
- unikać sadzenia drzew po sobie
- przerwa 4-5 lat, uprawa roślin motylkowych na zielony nawóz
- głęboka orka
- wysoka dawka obornika
- sadzenie drzew w duże dołki wypełnione świeżą ziemią
- rośliny okrywowe: Aksamitka (Tagetes patula), Kostrzewa czerwona (Festuca rubra)
-   stosowanie   pozytywnej   mikroflory   –   preparaty   bakteryjne   Agrobacterium   agrobacter   – 
ograniczają występowanie fitotoksycznych grzybów.
Czynniki ekonomiczne:
Warunki ekonomiczne rozwoju sadowniczego:
- warunki zbytu   bliskość rynku zbytu (uprawa owoców deserowych), zakłady przemysłu 
owocowo-warzywnego  kontraktacja – rozwój bazy surowcowej
- jakość dróg dojazdowych (owoce deserowe)
- dostęp siły roboczej – przy zbiorze ręcznym
- wielkość i kształt pola  długość ogrodzenia zależy od kształtu pola 200m x 200m długość 
ogrodzenia 800m; 1000m x 40m długość ogrodzenia 2080m

ZAKŁADANIE SADU
1) Projektowanie kwater
Ogrodzenie i osłony pozawietrzne:

15

- ogrodzenie chroni przed zwierzyną łowną (zające); wysokość 1,5 m (obfite opady śniegu – 2 
m); betonowe słupki co 3 m, dół siatki w ziemi, drut ocynkowany grubości 3 mm, oczka max 
5 cm;
- osłony zakładane na pień służą przed uszkodzeniami
- osłona przeciwwietrzna:
  * 2 rzędy drzew, jeżeli 1 rząd to drzewa co 1 m
    *   gatunek   szybko   rsnący,   piramidalne   korony   (olcha,   sosna,   topola   czarna,   lipa,   klon, 
robinia)
  * dostosowany do klimatu
  * wytrzymały na warunki klimatyczne
  * odporne na choroby, szkodniki
Osłona ta chroni na 200,300m lub na odległość równą 20 x wysokość drzew

Projektowanie KWATER
Kwatera to jednostka produkcyjna sadu, o takich samych lub podobnych wymaganiach co do 
środowiska i zabiegów
- mniejsze sady 0,5 – 2 ha wielkość kwater
- drogi pionowe i poziome, równoległe 6 m, prostopadłe 12 m
- 200 – 400 m kierunek pn-pd  długość rzędu, naświetlanie, itp.

2) Rozmieszczenie zapylaczy
Warunki zapylenia:
- gatunki obcopylne (jabłoń, grusza, czereśnia, leszczyna)  pyłek z innych odmian
- gatunki samopylne (brzoskwinie, wiśnie, porzeczki, truskawki, maliny)   pyłek tej samej 
odmiany
  * śliwa  gatunek samopylny, obcopylny, częściowo samopylny
  * morela  samopylne (Harcom – nie)
  * orzech włoski  samopylny, ale wymaga zapylenia krzyżowego
Siła wzrostu  podobna siła wzrostu w kwaterze, rozstawa musi być równa w całej kwaterze
Odporność   na   choroby    odmiany   o   podobnych   wymaganiach,   żeby   nie   opryskiwać   ze 
względu na tą maksymalnie wrażliwą
Termin zbioru owoców  po zbiorze zabiegi, zwalczanie szkodnika

3) Rozmieszczenie zapylaczy w kwaterze
- 50% drzew odmiana A
- 50% drzew odmiana B  po 2 kolejne rzędy, gdzie się zapylają wzajemnie

AA BB AA BB
AA BB AA BB
AA BB AA BB

- 89% A, 11% B  co 3 drzewo w co 3 rzędzie ( wzajemnie się zapylają)

A A A A

B A A  B

A A A A

B A A B

- odmiana B zapyla A, ale A nie zapyla B, odmiana C zapyla B i jest zapylana przez A lub B
A B A 80% A
A C A 10% B 2 odmiany zapylające w 1 rzędzie
A B A 10% C

16

Kwatery jednoodmianowe jabłoni jako zapylacze jabłoni ozdobnych (Malus Hopa, Golden 
Hornet)

4) Wybór rozstawy zależy od:
- siły wzrostu
- szerokości narzędzi uprawowych (uliczka robocza 2 m)
- sposobu formowania koron drzew (wrzecionowa, kulista, itd.)
np. 4 x 3  4 - odległość między rzędami; 3 – odległość drzew w rzędzie

Zła rozsada   mniejszy plon, gęsto  trzeba ciąć – mniej plonu (konkurencja), rzadko   
mało

Sady  II wojna światowa 10 x 10 m
lata 60-te 7 x 5 m lub 6 x 4 m (4/7 drzew/ha)
lata 70-te sady szpalerowe 5/7 - 666 drzew/ha
lata 90-te 333 – 3333 drzew/ha
*  system   pasowy    super   gęste  sady wrzecionowe,   odległość   3-2,5  x  0,3-0,75  (sady  w 
Tyrolu)
* system jedno- i wielorzędowy; trzyrzędowy wrzecionowo 3 +0,75 +0,75 x 1m; dwurzędowy 
4+1 x 1-2 m  2000 – 4000 drzew/ha; trzyrzędowy 3,5 + 0,8-1 + 0,8-1 x 1-1,5 m  3922-
5882 drzew/ha -  niepolecany, bo:
- utrudnione zabiegi agrotechniczne – środkowy rząd nigdy nie jest dobrze pielęgnowany 
(oprysk), utrudniony zbiór, duże plony

JABŁONIE

Podkładka

Odmiany słabo rosnące

Odmiany silnie rosnące

superkarłowa

3,5 x 0,5-1,0*

3,5 x 1,0-1,5

karłowa

3,5 x 1-1,5

3,5 x 1,5-2,0

półkarłowa

4,0 x 1,5-2,0

4,0 x 2-3,0*

* najgęściej

GRUSZE

Podkładka

Słabo rosnące

Średnio rosnące

Silnie rosnące

grusza kaukaska

4 x 1,5-2,0

4 x 2,0-2,5

4 x 2,5-3,0

pigwa

4 x 1,25-1,75

4 x 1,5-2,0

4 x 1,75-2,25

  

ŚLIWY

- 4 x 2,0-3,0 m  odmiany silnie rosnące
- 3,5 x 2,0-3,0 m  odmiany słabo rosnące
- 3,5 x 1,0 m na Węgierce Wangenheima i formowanie koron wrzecionowych

WIŚNIE

Podkładka

Słabo rosnące

Silnie rosnące

czereśnia ptasia

4,5 x 2,5

5,0 x 3,0

antypka

4,0 x 2,5

5,0 x 2,5

17

CZEREŚNIE

Czereśnia ptasia

(forma prawie naturalna)

Czereśnia ptasia

(forma wrzecionowa lub 

szpalerowa)

Podkładki karłowe (Gisela 5) 

(forma wrzecionowa)

6,0 x 4,0

5,0 x 3,0-4,0

4,0 x 3,0

BRZOSKWINIE

Drzewa szczepione na 

Brzoskwini Mandżurskiej i 

Siberian C

Drzewa szczepione na 

brzoskwini Rakoniewickiej

Siewka Rakoniewicka 

mnożona z nasion

4,0-4,5 x 2,5-3,5

4,5-5,0 x 3,0-3,5

4,0-5,0 x 3,0-4,0

MORELE

Silnie rosnące 5,0 x 4,0

PORZECZKA

Forma 

wolnostojaca

Forma 

szpalerowa

Zbiór 

maszynowy

Porzeczka 

czarna

Porzeczka 

czerwona

2,0 x 2,0 lub 

3,0 x 1,2-1,3

2,0-2,5 x 0,7-1,0

3,5-4,2  - szer 

między rzędami

40-50 cm w 

rzędzie

40-80 cm w 

rzędzie

MALINY

Słabo krzewiące się

Silnie krzewiące się

Szpaler pojedynczy

2,5 x 0,3

2,5 x 0,5

Szpaler podwójny

3,0 x 0,3

3,0 x 0,5

5) Przygotowanie gleby pod sad
- przedplon  zboża, rzepak, wieloletnie motylkowe
- głęboka orka 40-60 cm
- obornik 40 t/ha, 200 kg K

2

O, 200 kg P

2

O

5

- zwalczanie chwastów trwałych

Przygotowanie gleby przed założeniem sadu
I - brak chwastów, obornik
kwiecień – nawozy P + K, ½ dawki obornika
maj – sierpień  ziemniaki, warzywa
wrzesień – październik  ½ dawki obornika, głęboka orka, kultywatorowanie
listopad – sadzenie
Przedplon – wykorzystanie – zajmie dużo czasu i możemy po nim dać obornik

II – chwasty, obornik 
Przedplon musi szybko wzejść, aby usunąć chwasty
maj – połowa lipca  zboża ozime, rzepak ozimy, strączkowe na ziarno
sierpień – podorywka, bronowanie
wrzesień – herbicydy
październik – kultywatorowanie, nawożenie P, K, głęboka orka
listopad – sadzenie

18

Obornik pod przedplon !!

Wykład 5   

5.04.2005

Gleba bez chwastów trwałych, obornika brak
IV, V, VI, połowa VII – zboża ozime lub rzepak ozimy, strączkowe na ziarno
2 połowa VII, VIII – podorywka, bronowanie, N,P,K, wysiew gorczycy
IX, X – wałowanie gorczycy, głęboka orka, kultywatorowanie
XI – sadzenie

Gleba zachwaszczona, brak obornika
IV, V – podorywka i bronowanie
V, VI – talerzowanie
VI, VII – stosowanie herbicydów
VII, VIII – nawożenie NPK, wysiew gorczycy
IX, X – wałowanie gorczycy
IX, X, XI – głęboka orka
X - kultywator
XI – sadzenie
Te sposoby nie dotyczą przygotowania gleby pod truskawki

TERMIN SADZENIA DRZEW I KRZEWÓW
JESIEŃ - zalety: wzrost korzeni, dostępność materiału szkółkarskiego
Wady: duże ryzyko uszkodzeń mrozowych, nie zakończony wzrost wegetatywny
WIOSNA – wady: konieczność podlewania, ograniczony czas na sadzenie

Technika sadzenia:

♦

Drzewa nie przesuszone

- materiał przesuszony    kora pomarszczona, korzenie ciemne; uratować przesuszony 
materiał  moczyć system korzeniowy przez kilka dni w wodzie; nie podwijamy systemu 
korzeniowego, gleba wokół drzew dobrze ubita

♦

Miejsce okulizacji nad ziemią

- dlatego, aby odmiana szlachetna nie wydawała korzeni; miejsce okulizacji nad ziemia, 
ustawione   w   kierunku   najczęściej   wiejących   wiatrów   (okolice   Wrocławia   –   strona 
zachodnia)

♦

System korzeniowy nie podwinięty

♦

Gleba wokół drzew dobrze ubita

♦

Wielkość dołka dopasowana do systemu korzeniowego

Sadzenie drzew:
Ręcznie w 2 osoby – 6-10 drzew/roboczogodzina;
Sadzenie pod bruzdownik – 6666 drzew/roboczogodzina
Sadzenie z użyciem świdra w 3 osoby – 27 drzew/ roboczogodzina
Sadzenie z użyciem sadzarki w 3 osoby - 167 drzew/ roboczogodzina
Sadzenie drzew w redliny:
ETAPY: 1. wykonanie konstrukcji podtrzymującej

   2. ustawienie drzew na powierzchni ziemi
   3. przymocowanie drzew do drutów
   4. obsypanie drzew (30-40cm)

WADY: a) konieczność posiadania obsypnika

19

  b) konstrukcja podtrzymująca musi być wykonana przed sadzeniem
  c) konieczność wyrównania międzyrzędzi po obsypaniu
  d) możliwość przesychania systemów korzeniowego w czasie sadzenia
  e) ryzyko przemarznięcia korzeni w bezśnieżne zimy
  f) silne przesychanie gleby – narażenie drzew na suszę
    g)   intensywne   pobieranie   przez   młode   drzewa   składników   mineralnych   z   gleby 

(zwłaszcza K)
ZALETY: a) możliwość uprawy jabłoni przy wysokim poziomie wody gruntowej

      b) szybsze obsychanie gleby po obfitych opadach

   c) stworzenie warunków do intensywniejszego wzrostu drzew w 
pierwszych latach po posadzeniu, a w kolejnych osłabienie wzrostu

  d) poprawa owocowania drzew w pierwszych latach po posadzeniu
  e) mniejsze nakłady i łatwiejsza praca ręczna przy sadzeniu

PIELĘGNACJA DRZEW PO POSADZENIU:

 Podlewanie
 Ściółkowanie obornikiem (ogranicza parowanie, poprawia żyzność)
- co najmniej 5 cm od pnia drzewka, ma ograniczyć parowanie z gleby
- ma wpływać na system korzeniowy drzewka
- utrzymywanie odpowiedniej temperatury
- spowodować powolne uwalnianie składników pokarmowych
 Przycięcie   (ograniczenie   dysproporcji   między   częścią   nadziemną   a   podziemną, 

uformowanie korony) 

-   ograniczenie   dysproporcji   między   systemem   korzeniowym   a   częścią   nadziemną 
(ułatwione przyjmowanie się drzew)
- próba uformowania korony
- dobre warunki do przyjmowania
 Wykonanie   konstrukcji   podtrzymującej   (zbędne   dla   drzew   na   podkładkach   silnie 

rosnących)

- drzewa na podkładkach silnie rosnących można prowadzić bez konstrukcji

Systemy wykonania konstrukcji:
- impregnowane paliki przy każdym drzewku, sposób bardzo dobry, trwały, ale drogi
- betonowe słupki i druty do nich mocowane, tyczki, paliki drewniane, bambusowe przy 
każdym drzewku
- betonowe słupki, 2 druty, ale czasem nawet 4-5 drutów    brak palików, co obniża 
koszty; problemem może być przesuwanie się drzew

WYKŁAD 6

12.04.2005

UPRAWA GLEBY W SADZIE

Cele pielęgnacji gleby w sadzie:

-

stworzenie najkorzystniejszych warunków do wzrostu i owocowania drzew. Jest to 
szczególnie ważne w tzw. „okresie krytycznym” – okres, w którym warunki 
panujące w wierzchnich i głębszych warstwach gleby wywierają ogromny wpływ 
na zdrowotność, a nawet przeżycie drzew.

o Wiosna – konieczność zachowania ścisłych terminów zabiegów ochrony roślin.

20

o Okres intensywnego wzrostu zawiązków owocowych:

a) Brak wody w glebie – znaczne pogorszenie jakości plonu
b) Nie poleca się w nowoczesnym sadownictwie uprawy współrzędnej innych 

roślin użytkowych

o Zima – jej przetrwanie zależy od stanu fizjologicznego drzewa, w drugiej połowie 

lata i jesienią ograniczenie w glebie przyswajalnego azotu i lekki deficyt wody 
sprzyjają zakończeniu wzrostu i wejście w okres spoczynku.

Podział systemów uprawy gleby w sadzie:

o Utrzymanie gleby w rzędach drzew

o Ugór herbicydowy – najbardziej popularny/najważniejszy
o Ugór mechaniczny
o Ściółkowanie

1. Ugór herbicydowy

zalety:
-

brak roślin konkurujących o wodę i składniki pokarmowe

-

niskie koszty stosowania

-

nie uszkodzenie korzeni przez narzędzia uprawne

-

mniejsze tempo strat substancji organicznych w porównaniu z ugorem 
mechanicznym

wady:
-

groźba skażenia wód gruntowych

-

zakwaszenie gleby

-

możliwość uszkodzenia drzew

-

zjawisko kompensacji – szybkie rozprzestrzenianie się gatunków chwastów słabo 
zwalczanych przez dany preparat.

Objawy uszkodzeń po zastosowaniu herbicydów:

Basta – nekrozy w miejscu zetknięcia się środka z tkanką roślinną
Azotop – jasne przebarwienia brzegów liści – chloroza brzegów liści
Roundup – zahamowanie wzrostu, liście zdeformowane o wydłużonych blaszkach, 
zwijające się do wew.
Chwastox – skracanie pędów, brak turgoru
Betanal Progress – na truskawkach, żółknięcie liści, zasychanie brzegów blaszki 
liściowej

Podział środków chwastobójczych

a) doglebowe: Azotop, Casoron, Devrinol, Lonrex, Goal, Goltrix, Kerb, Stomp
b) dolistne:

 kontaktowe:Basta, Reglone
układowe:Agil, Chwastox, Fusilade, Lontrel, Perenal, Roundup, Starane

A. chwasty jednoliścienne: Agil, Fusilade, Torga
B. chwasty dwuliścienne: Chwastox, Goal, Lontrel, Perenal, Starane

21

-

długo zalegające w glebie: Azotop – 6-18 miesiecy

-

zalegające w glebie kilka tyg.: Chwastox, Lontrel 6-8 tyg.

-

Tracące fitotoksyczność po zetknięciu z glebą: Basta, Reglone, Roundup

-

herbicydy działające fitotoksycznie na rośliny sadownicze: Roundup, Chwastox, 
Starane, Basta, Reglone, Lontrel

niszczenie chwastów przed założeniem plantacji: Roundup – glifosat

Roundup:

Substancja aktywna: glifosat

Preparat dolistny o działaniu układowym, zwalcza 1 i 2-liścienne, 1, 2-roczne i wieloletnie, 
nie zalega w glebie, stosowanie w okresie wegetacji możliwe późną jesienią.

Dawka: 3-8 l/ha   >5l/ha przy zwalczaniu chwastów trwałych
Przy wspomagaczach: siarczan amonu 5-10 kg + 3-5 l Roundup

Adbios 1,5 l + 3-5 l Roundup

Basta:

Substancja aktywna: glifostat amonowy

Preparat dolistny o działaniu kontaktowym, 1- i wieloletnie, nie zalega w glebie

Dawka: 3-6 l/ha
Siarczan amonu 5-10 kg

Azotop

Subs. aktywna: symazyna

Preparat doglebowy, wnika przez korzenie, zwalcza wiele gatunków chwastów 1- i 2-
liściennych, 1- i wieloletnich w fazie kiełkowania, zalega w glebie przez 6-18 miesięcy, 
stosowany wczesną wiosną lub jesienią.

Dawka: 0,5 – 3 kg/ha

Do 2007 r.

Casoron

Subs. aktywna: dichlobenil

Preparat doglebowy, zwalcza 1- i 2-liścienne, 1- i wieloletnie, zalega w glebie 3-6 miesiecy, 
stosowany wczesna wiosną.

Dawka: 40-100 kg/ha

Chwastox extra

Substancja aktywna: kwas chlorofenoksyoctowy

Preparat dolistny o działaniu układowym, wnika przez liście, zwalcza 2-liścienne, 1-roczne i 
wieloletnie, zalega 6-8 tygodni

Dawka: 3-3,5 l/ha

Roundup + Chwastox extra

Kerb

Preparat doglebowy o działaniu układowym, zwalcza chwasty 1-liścienne oraz 

nieliczne 2-liścienne, działa w niskich temp. Zalega w glebie 6 miesięcy, stosowany jesienią.

Dawka: 2-5 kg/ha

22

ZWALCZANIE CHWASTÓW W SADZIE

Wiosna:
-

azotop 3 kg

-

devrinol 3-8 l

-

goal 4-5 l

-

casoron 

o  drzewa ziarnkowe od 2 lat 70-100 kg
o drzewa pestkowe od 2 –4 roku 60-70 kg
o drzewa pestkowe > 4roku 60-90 kg

okres wegetacji:
-

chwastox extra 3-3,5 l

-

roundup 3-8 l

-

basta 3-6 l

-

reglone 3-5 l

-

starane 1,5-2 l (mniszki posp.)

-

lontrel 0,35-0,4 l (rumiankowe i ostrożeń polny)

jesień:
-

azotop

-

devrinol

-

kerb 2-4 kg (drzewa do 4 lat), 4-5 kg (drzewa > 4 lat)

Stosowanie herbicydów zależy od zachwaszczenia, jakości herbicydu i gatunków chwastów.

Niszczenie perzu i silnego zadarnienia:

-

kreb – jesień

-

casoron – wczesna wiosna

-

roundup – rośliny o wys. min 10-15 cm

-

agil, fusilade, perenal

ZWALCZANIE CHWASTÓW W JAGODNIKACH

I rok po założeniu plantacji:

Wiosna:
-

azotop 2-3 kg

-

devrinol 3-4 l

plantacje owocujące:
-

azotop 2-3 kg

-

devrinol 4-6 l

-

caseron 40-60 kg (malina), 60-80 kg (agrest), 60-100 (porzeczka)

23

-

kerb 2-4 l

okres wegetacji:
-

reglone 3-5 l

-

lontrel 0,3-0,4 l (na porzeczki i maliny)

-

basta 3-6 l

po kwitnieniu lub zbiorze owoców:
-

agil, perenal, targa super

-

fusilade forte 0,75-2,5 l (po zbiorze owoców)

ZWALCZANIE CHWASTÓW NA PLANTACJACH TRUSKAWEK

Nowo założona:

7-10 dni po posadzeniu:
-

betanal 6 l

-

betalal progress 3 x 1,5 l co 7-14 dni

10-12 dni po posadzeniu
-

buracyl 0,5-1 kg

14 dni po posadzeniu
-

stomp 3-4 l

1 miesiąc po posadzeniu
-

azotop 0,5-1 kg

na chwasty 1-liścienne:
-

agil 0,5-0,7 l

-

fusilade 1,5-2 l

-

perenal 0,75-1 l

-

targa 1-2 l

plantacje owocujące:

do kwitnienia lub po zbiorze
-

betanal, betanal progress, azotop, buracyl, goltrix, lontrel

-

fusilade 2-4 l

-

targa 2,4 l

-

agil 1-1,5 l

wiosną lub jesienią
-

devrinol 4-6 l

-

stomp 4-6 l

po zbiorze
-

perenal 1-1,5 l

24

SPOSOBY NANOSZENIA HERBICYDÓW W RZĘDY DRZEW

o opryskiwacz ręczny
o opryskiwacz taczkowy
o ciągnik + belka do herbicydów

Warunki stosowania herbicydów:

(od czego zależy dawka herbicydów stosowanych w sadach)

ilość cieczy roboczej: 200 – 300 l/ha

preparaty zawierające glifosat:

100-150 l/ha – rozpylacze drobnokropliste
200-300 l/ha – rozpylacze średniokropliste

preparaty doglebowe

-

należy stosować na glebę wilgotną i wolną od chwastów, po ich mechanicznym i 
chemicznym usunięciu.

Herbicydy wnikające do chwastów przez liście i korzenie – stosować na młode siewki 
chwastów – po kilka liści lub na czystą glebę.

Dawki preparatów doglebowych zależą od:

-

stanu zachwaszczenia

-

rodzaju gleby (ciężkie gleby – większa dawka)

herbicydy dolistne

-

stosować w temperaturze 10-25 st. C na chwasty w odpowiednich stadiach 
rozwojowych, niektóre można stosować podczas całej wegetacji.

Chwastox – kilka liści właściwych, a chwasty wieloletnie przed ich kwitnieniem
Basta, roundup, reglone, avans – podczas całej wegetacji

Dawki herbicydów dolistnych zależą:

-

od fazy rozwojowej chwastów:

o niższe dawki – na młode stadia rozwojewe
o wyższe dawki – dla wyrośniętych chwastów

ROZKŁAD HERBICYDÓW W GLEBIE

Herbicydy wchodzą w różne zależności z adiabatycznymi i biotycznymi składnikami 
środowiska:

o adsorbcja (właściwości gleby – minerały ilaste, materia organiczna)
o chemiczna struktura związku
o zagęszczenie mikroorganizmów wokół koloidów glebowych.

Proces fotochemiczny, chemiczny, mikrobiologiczny

25

Przemiany o charakterze kometabolicznym

Wymaga źródła energii

przypadkowa mikrobiologiczna 

transpiracja zachodząca przy udziale

Peryferycznych ...

Sposoby eliminujące stosowanie herbicydów:

-

uprawa mechaniczna

-

terminy niszczenia chwastów

-

ściółkowanie

o syntetyczne
o organiczne
o żywe ściółki

Sposoby ograniczenia stosowania herbicydów:

-

wąskie pasmo ugorów herbicydowych

-

odpowiedni dobór herbicydów

-

stosowanie wspomagaczy

-

ugór herbicydowy do połowy lata, potem swobodny rozwój chwastów

WYKŁAD 7

26.04.2005

Sposoby ograniczające stosowanie herbicydów:
-wąskie pasy ugoru herbicydowego
-odpowiedni dobór herbicydów
-stosowanie wspomagaczy-zwiększają skuteczność herbicydów
-ugór herbicydowy do połowy lata, potem swobodny wzrost chwastów

Uprawa mechaniczna:
-podcinanie drzew do głębokości 5cm.
-uszkodzenie systemu korzeniowego drzew
-erozja gleby
-trudności z wykonaniem tego zabiegu w okresie suszy, zaleta: niskie koszty

Termiczne niszczenie chwastów:
-wysoka temperatura: promienie podczerwieni, mikrofale, laser, para pod ciśnieniem, prąd 
elektryczny, palniki gazowe,
 -niska temperatura: ciekły azot, ciekły CO

2

Ściółki organiczne: 
1) materiały uzyskane do ściółkowanie:
-słoma
-kora
-kompost
-skoszona trawa z międzyrzędzi
-rozdrobnione pnie i konary drzew

26

-trociny
2) materiały stosowane w doświadczalnictwie:
-igły z drzew iglastych
-odpad z biurowych niszconek dokumentów
-przekompostowane owoce
-podłoże po uprawie pieczarek

Zalety ściółek organicznych:
-ściółka sprzyja większej wilgotności gleby
-mniejsze wahania temperatury gleby: a) zimą- ochrona przed przemarzaniem, 
b) wiosną- nie nagrzewa się tak
-ochrona systemu korzeniowego przed n
-obornik: bardzo drogi, i bdb. niską temperaturą
-zmniejszają ryzyko erozji
-wpływają korzystnie na strukturę gleby ( wiatr, woda deszczowa- nie działa bezpośrednio na 
glebę)
-wpływa korzystnie na zawartość materii organicznej, zwiększenie liczebności organizmów 
glebowych, większa aktywność mikrobiologiczna- większa liczba dżdżownic
-wpływają korzystnie na wzrost i owocowanie drzew

Wady ściółek organicznych:
-woda wsiąka w ściółkę i niewielkie opady deszczu mogą nie wsiąknąć w glebę
-większa wilgotność gleby może  sprzyjać występowaniu  niektórych  chorób up.: zgnilizny 
pierścieniowej podstawy pnia
-większe ryzyko wystąpienia uszkodzeń powodowanych przez gryzonie
-sorpcja biologiczna azotu- działalność mikroorganizmów rozkładających N może prowadzić 
do okresowego obniżania się zawartości azotu w glebie
-ściółki na zakwaszenie gleby
-chwasty trwale przerastają ściółkę
-mała trwałość ściółki (co 3 lata trzeba ściółkę uzupełniać)
-wysokie koszty stosowania, duża ilość używanego materiału grubości ściółki 10-20 cm

3

  w 

pasie 1m: 300-320m

3

 kory lub 8 ton słomy

Ściółki syntetyczne:
 Materiały używane do ściółkowania:
-czarna folia
-włóknina
-agrotkanina - materiał b. trwały

 Zalety:
-ograniczają ewapotranspirację i wpływ na większą zawartość wody w glebie
-większa wytrzymałość niż ściółek organicznych (agrotkanina, czarna folia)

 Wady:
-gleba pod ściółką syntetyczną silniej się nagrzewa a temp. Podlega większym wahaniom
-wysokie koszty
-trudności w dostarczeniu nawozów (w młodych sadach
-podrywanie ściółek przez wiatr
-uszkodzenia mechaniczne: czarna folia, włóknina  pracownicy zbierający owoce niszczą te 
ściółki

27

Żywe ściółki:
 -stosujemy takie rośliny, aby nie przerastały roślin uprawnych

Plon odmian jabłoni:
-Elstar   –   duża   przemienność   owocowania,   dlatego   ściółka   bardzo   dobrze   wpływałaby   na 
plonowanie, najlepiej wpływałaby na owocowanie kora sosnowa i regulowała owocowanie

Brzoskwinie    owocują   na   pędach   jednorocznych   i   dlatego   ściółki   powodowały   wzrost 
plonu

Koszty   a   nadwyżka   produkcji    stosowanie   ściółek   np..   w   brzoskwiniach   może   być 
powodem lepszej produkcyjności drzew.

UTRZYMANIE GLEBY W MIĘDZYRZĘDZIACH
- czarny ugór mechaniczny
- czarny ugór mechaniczny + rośliny okrywowe
- murawa
Nie wolno tu stosować ugoru herbicydowego, jedynie w jagodowych ugór herbicydowy na 
całej powierzchni.
Charakterystyka   sposobów   utrzymywania   gleby   w   międzyrzędziach,   chwasty   niszczy   się 
systematyczną uprawą mechaniczną stosując np. bronę talerzową, średnio co 2 tyg.
 
Czarny ugór mechaniczny  dodajemy obornik 30-40 t/ha 
Zalety:
-dobre zaopatrzenie roślin w wodę
-dobre przewietrzanie gleby
-eliminowanie szkodliwych gryzoni
-mniejsza powierzchnia wypromieniowania ciepła w okresie przymrozków
Wady:
- pogorszenie struktury gleby
- głębsze przemarzanie gleby
- trudniejsze utrzymanie śniegu
- niszczenie korzeni
- utrudniony wjazd do sadu po opadach
- zniszczenie liczebności pasożytniczych i drapieżnych owadów
- wysokie koszty zastosowania
- tworzą się koleiny
- erozja gleby
- wypłukiwanie składników mineralnych
- możliwość przedłużania wzrostu drzew  ( zbyt późne wejście w okres spoczynku )

Czarny ugór mechaniczny + rośliny okrywowe:

28

- do połowy lipca czarny ugór mechaniczny, w połowie lipca wysiew rośliny okrywowej  
gorczyca biała, rzepak jary, facelia, rzepik; termin przeorania: najlepiej wiosna, jesień- gdy 
ryzyko wystąpienia gryzoni
Zalety:
- nagromadzenie się w glebie wody i azotanów
- wzbogacenie gleby w substancję organiczną
 - hamuje proces wypłukiwania z gleby składników mineralnych
- konkurują z drzewami o wodę, składniki mineralne późnym latem i jesienią
- nieprzebrana zatrzymują śnieg
Wady:
- po długotrwałym stosowaniu obniża się żyzność gleb
- wiosną utrudniony wjazd
- duże koszty
- erozja gleby

Murawa- w międzyrzędziach
Mieszanka traw: życica trwała 20 kg, kostrzewa czerwona 11kg, wiechlina łąkowa 9kg   
gatunki płytko się korzeniące nie wydające wysokiego porostu
Zalety:
- możliwość nie nawożenia obornikiem
- poprawa właściwości fizycznych gleby
- zmniejszenie ugniatania gleby przez ciągniki
- ochrona gleby przed erozją
- możliwość przejazdu ciężkim sprzętem
- niskie koszty i łatwość pielęgnacji murawy
- płytkie przemarzanie gleby
- zwiększenie przyswajalności niektórych składników glebowych
- sprzyja wybarwieniu się owoców jesienią   murawa ogranicza poziom azotu w glebie, a 
duża zawartość azotu ogranicza intensywność rumieńca
- łatwiejsze wejście drzew w okres spoczynku zimowego
Wady:
- duże zużycie wody
- duże zapotrzebowanie i intensywne pobieranie składników pokarmowych
- większa powierzchnia wypromieniowania ciepła
- sprzyjające warunki do rozwoju gryzoni

Termin wysiewu:

1) 2-4 lata przed sadzeniem, potem zniszczyć herbicydem murawę w rzędach
2) Wysiew murawy w co 2 międzyrzędziu 

Pielęgnacja murawy:
- kosimy 7-10 razy w sezonie, kiedy osiągnie wysokość 15 cm.

WYKŁAD 8

10.05.2005

WYBRANE ZAGADNIENIA Z NAWOŻENIA ROŚLIN SADOWNICZYCH

Na potrzeby nawożenia mają wpływ następujące cechy roślin sadowniczych:

29

 - są to rośliny, które korzenią się głębiej niż inne rośliny uprawne i dlatego mają korzystać ze 
składników pokarmowych zawartych w różnych poziomach gleby
- część pobranych składników mineralnych, z których budowane są kwiaty, zawiązki, liście 
czy pędy, wraca do gleby, a z plonem wynoszona jest z sadu stosunkowo nieduża ilość

Obieg składników pokarmowych w glebie:
Gleba: N,P,K wnikają do korzeni  wiązkami przewodzącymi przemieszczaja się do górnej 
części rośliny  część wraca z powrotem do gleby, a reszta jest wynoszona z plonem: owoce- 
18kg/ha N, 2kg/ha P, 40kg/ha K

Roczne zużycie mikroelementów ( w kg/ha) w sadzie jabłoniowym

ścięte pędy

11, 8kg N

2,3kg P

3,6kg K

opadłe kwiaty i 

zawiązki

11,9kg N

1,7kg P

14,8kg K

opadłe liście

46,7kg N

3,3kg P

52,8kg K

wbudowane w cz. 

drzewa

18,4kg N

4,2kg P

14,3kg K

wymieszana z 

owocami

20,8kg N

6,3kg P

56,6kg K

110,5t/ha

17,8kg/ha

141,7 kg/ha

                                                
Deliciur 44,8 t/ha

Metoda wizualna określenia potrzeb nawozowych roślin sadowniczych:

Niedobór N – liście małe i cienkie, o zabarwieniu jasno zielonym lub żółtawym. Jednoroczne 
przyrosty są krótkie i cienkie. Drzewa kwitną obficie, ale zawiązują mało owoców.
Nadmiar N – zbyt silny wzrost drzew, mniejszy rumieniec, owoce źle się przechowują

Niedobór   K  –   zahamowanie   wzrostu,   cienkie   przyrosty,   liście   małe,   plamy   nekrotyczne 
( różne w zależności od gatunku) 
 
Niedobór Mg – pierwsze objawy na starszych liściach w postaci chlorozy

Niedobór   Zn  –   chloroza   między   nerwami   na   młodych   liściach,   liście   mniej   wyrośnięte, 
węższe

Niedobór Fe – chloroza na młodych i potem na starszych liściach, kolor żółty, oprócz nerwów 
które pozostają zielone

Niedobór Mn – chloroza brzegów i pomiędzy żyłkami, najpierw na starszych liściach

Niedobór   B  –   ograniczony   wzrost   roślin   na   wiosnę,   na   owocach,   w   ich   środku   i   na 
powierzchni pojawiają się kolorowe plamy.

Zasady wapnowania:
Trzeba pamiętać o: 
- decyzja na podstawie analizy wierzchniej warstwy gleby (0-20)

30

- dawka nawozów do odczynu i rodzaju gleby
- działanie powolne, powtórne wapnowanie po 4 latach
-   próbki   gleby   osobno   pobieramy   spod   pasów   ugoru   herbicydowego   i   z   pod   murawy. 
Możliwe jest zastosowanie większych dawek nawozów, w pasach wzdłuż rzędów roślin
- na glebach lekkich o składzie granulometrycznym piasków nie należy stosować wapna w 
formie tlenkowej, bo może nastąpić krótkotrwały wzrost ph
- można z nawozami wapnowymi wprowadzać metale ciężkie, i jest to możliwe jeśli nawóz 
posiada certyfikat, który wykazuje, że nie nastąpiło przekroczenie norm
- truskawki źle reagują na świeżo wapnowaną glebę
- ze względu na możliwość wprowadzenia łącznie  z nawozami metali  ciężkich,  stosować 
nawozy pochodzące z litych skał
-   zasady   nawożenia   zabraniają   stosowania   nawozów   wapniowych,   łącznie   z   nawozami 
fosforowymi i obornikiem.

Odczyn gleby odpowiedni dla roślin
pH

KCl

6,7 - 7,1  czereśnie, wiśnie, śliwy, morele, brzoskwinie, winorośl, 

orzech włoski

6,2 - 6,7  jabłonie, grusze, porzeczki
5,2 - 6,2  agrest, maliny, truskawki 
< 5 (3,5 – 4)  borówka wysoka

Silne zakwaszenie gleb utrudnia pobieranie makroskładników  N,P,K,Mg,Ca
Silne   zakwaszenie   gleb   ułatwia   pobieranie   mikroskładników   i   metali   ciężkich   
Zn,Cu,Co,Pb

Maksymalne   dawki   nawozów   wapniowych   lub   wapniowo-magnezowych   stosowanych   w 
sadach i na plantacjach jagodowych:

Odczyn gleby

pH

KCl

Gleba o zawartości części spławianych

< 20%

20 – 35 %

 > 35 % 

Dawka CaO lub CaO + MgO kg/ha

Do 4,5

1500

2000

2500

4,6 – 5,5

750

1500

2000

5,6 –  6,0*

500

750

1500

*   w   tym   zakresie   pH   celowe   jest   stosowanie   tylko   wapna   magnezowego   ,   jeżeli 
jednocześnie zawartość magnezu w glebie jest niska lub średnia albo gdy K :Mg w glebie 
jest bardzo wysoki lub wysoki.

Interpretacja wyników analiz gleby:
Określamy klasę zasobności danego składnika w glebie
Poszczególne klasy zasobności oznaczają:
- zasobność niska  wskazuje na potrzebę wzmożonego nawożenia
- zasobność średnia    oznacza potrzebę nawożenia średnimi dawkami w celu utrzymania 
zasobności na poziomie dolnej granicy klasy wysokiej
- zasobność wysoka  nawożenie składnikiem jest zbędne
Zawartość   składnika   dla   wszystkich   rodzajów   gleb   w  warstwie   ornej   jest   większa   niż   w 
podornej
Liczby graniczne dla K    klasa zasobności zależy od głębokości warstwy oraz od składu 
granulometrycznego
Nawożenie Mg  dawki w g/m

2

 (MgSO

4

 stosowane przy pH > 6)

31

Stosunek K:Mg  bardzo wysoki - 6, wysoki – 3,5-6, poprawny – 3,5
Wysoka i bardzo wysoka wartość K:Mg w glebie decyduje o potrzebie nawożenia Mg, nawet 
gdy zawartość Mg jest w przedziale wysokim

Interpretacja wyników analiz liści:
- zakres wysoki  nawożenie tym składnikiem jest zbędne lub niewskazane. Przy wysokiej 
zawartości K należy zaniechać nawożenie na kilka lat
-   zakres   optymalny    zalecać   można   nawożenie   N   lub   K   (analogicznie   do   zawartości 
średniej K) przy optymalnej zawartości Mg, B, Mn, nie zaleca się nawożenia
- zakres niski  potrzeba nawożenia tak jak przy niskiej zasobności gleby w dany składnik
- zakres deficytowy    równocześnie objawy niedoboru, to oznacza  nie tylko  wzmożone 
nawożenie doglebowe ale i konieczność nawożenia dolistnego (N, Mg, B, Mn) 

Znaczenie   różnych   metod   w   diagnostyce   stanu   odżywienia   roślin   sadowniczych   różnymi 
składnikami mineralnymi

Ocena wizualna

Analiza gleby

Analiza liści

N

+++

+ (próchnica)

?

K

+

+++

++

Mg

++

++ (głębsze warstwy)

++

P

-

+

-

Fe

+++

++ (pH)

-

Ca

+

-

+++ (analiza 

owoców)

B

+

+

+++ (analiza 

owoców)

+++ bardzo duża przydatność metody
++ duża przydatność
+ niewielka przydatność
- brak przydatności
? przydatność dyskusyjna

DAWKI ORIENTACYJNE NAWOZÓW 
Przed założeniem sadu (kg/ha)

N

K

2

O

MgO

P

2

O

5

Obornik t/ha

-

Do 200

*

Do 200

40

Przed założeniem plantacji jagodowej

N

K

2

O

MgO

P

2

O

5

Obornik t/ha

-

Do 200, tylko 

truskawki i 

maliny 120

*

Do 100

40

* nawożenie Mg tylko w formie wapna magnezowego, jego dawka zależy od   pH i składu 
granulometrycznego gleby

Sady młode (1-3 lata), wszystkie gatunki

N

K

2

O

MgO

P

2

O

5

Obornik t/ha

10-20g/m

2

50-80kg/ha

6-12g/m

2

-

15-30t/ha

K

2

O    jeżeli zastosowanie K przed założeniem sadu, to nawożenie trzeba rozpocząć od 3 

roku po posadzeniu sadu
MgO  dotyczy MgSO

4

 a nie wapna magnezowego

32

B

A

Obornik  w młodych sadach należy obornik stosować do ściółkowania gleby wokół drzew

Sady owocujące (od 4 roku), i wszystkie gatunki (kg/ha)

N

K

2

O

MgO

P

2

O

5

Obornik t/ha

50-80

60-100

*

-

-

Plantacje jagodowe (kg/ha)

N

K

2

O

P

2

O

5

Obornik t/ha

porzeczki

80-100

100-150

-

-

agrest

80-100

100-150

-

-

maliny

50-80

50-80

-

-

Truskawki (nawożenie po zbiorze, K

2

O tak jak przy sadach młodych)

* 1rok

40-80

-

-

-

*lata następne

30-50

-

-

-

Nawożenie organiczne:
Przed założeniem sadu należy przyorać około 40 t obornika na ha. Wyższych  dawek nie 
należy stosować ze względu na ochronę środowiska 

Średnica nawożonej powierzchni

A = 1,5 x B

Nawozy   azotowe   i   MgSO

4

  rozsiewa   się   albo   wokół   młodych   drzew   indywidualnie   albo 

pasami wzdłuż rzędów

NAWOŻENIE DOLISTNE  gdy:
-   ograniczone   są   możliwości   normalnego   pobierania   składników   z   gleby,   np.,   w   czasie 
długotrwałej, zimnej wiosny, suszy, po przemarznięciu, podtopieniu
- przy widocznych objawach niedoboru

NAWOŻENIE POZAKORZENIOWE

 

    

N    mocznik   0,5%   w   fazie   wzrostów   pędów,   0,5%   (zabiegi   standardowe-   ogranicza 
przezimowanie parcha liści jabłoni, zabieg fitosanitarny,  rozkład liści) jesienią po zbiorze 
owoców
Mg  MgSO

4

 2% (uwodniony),  0,1% (bezwodny) – 4-5 oprysków, po kwitnieniu co 10-14 

dni
Fe  siarczan żelazawy 0,3-0,5%, 2-3 opryski w fazie wzrostu pędów
B    Boralis   0,5%   pod   koniec   kwietnia   i   powtórnie   w   fazie   formowania   zawiązków 
owocowych
Ca  CaCl

2

 0,5% (zabieg standardowy), 6-8 tyg. przed zbiorem owoców

 
WYKŁAD 9 

   17.05.2005

33

USZKODZENIA MROZOWE ROŚLIN SADOWNICZYCH

*   Powstawanie   uszkodzeń   wywołanych   ujemna   temperatura.   Głównym   czynnikiem 
uszkadzającym tkankę roślinna są kryształki lodu powstające w roślinie w wyniku działania 
niskiej temperatury.

Mechanizmy obronne
Lód w przestworach międzykomórkowych
Lód w komórkach

temp.

Śmierć komórek

Mechanizmy obronne:
-  opóźnienie   wyrównania  temperatury  tkanki  z  temperaturą  otoczenia  (łuski  na  pąkach  – 
warstwy korka)
- unikanie zamarzania treści komórki
   *  obniżenie   temperatury  zamarzania    substancje  rozpuszczone   w  soku  komórkowym 
obniżają punkt zamarzania soku komórkowego, zamarzanie w temperaturze -3 ÷ - 4

o

C

   * przechadzanie wody    mimo obniżenia temperatury woda w komórkach nie zamarza, 
możliwe   jest   utrzymanie   wody   w   stanie   cieczy   do   temperatury   -39

o

C,   a   w   przypadku 

domieszek mineralnych lub organicznych do temperatury -42

o

C. Po przekroczeniu tej granicy 

następuje   samorzutnie   tworzenie   rodników   lodu.   Przyspieszenie   tworzenia   rodników  lodu 
powoduje cięcie, stan zdrowotny roślin. W przechłodzonej wodzie może powstawać lód w 
wyższej temperaturze jeżeli w tej wodzie znajduje się jakiś wolny rodnik: bakterie, zarodniki 
grzybów.   Temperatura   samorzutnej   krystalizacji   lodu   jest   charakterystyczna   dla   danego 
gatunku i zależna od organu rośliny
  * odwodnienie komórek w procesie hartowania 
    hartowanie  – przystosowanie rośliny do znoszenia temperatury < 0

o

C, współdziałanie 

czynników:
- światło
- temperatura
- intensywność wzrostu
- plonowanie
W roślinie  zachodzą  zmiany doprowadzające do uzyskania  wyższej  odporności na niższe 
temperatury.
Zmiany zachodzące w hartowanej roślinie:
A) obniżenie temperatury (chłodniejsze noce  2 połowa lata)
  - zahamowanie wzrostu
  - obniżanie zawartości wody w roślinie
B) zwiększenie stężenia soku komórkowego
C) zmiana struktury błon komórkowych
D)   błony   komórkowe   uzyskują   zdolność   do   szybkiego   przepuszczania   wody   ze   środka 
komórek do przestrzeni międzykomórkowych

* Zmiany w roślinie:
- lód w przestrzeniach międzykomórkowych
- odciąganie wody z komórek
- powiększa się ilość lodu w przestrzeniach międzykomórkowych
- komórki tracące wodę staja się mniejsze
- zagęszcza się w nich sok komórkowy
- obniża się temperatura zamarzania treści komórkowych

34

* Etapy hartowania roślin:
- wczesna jesień 
   

o

  gromadzeni produktów fotosyntezy,  zatrzymanie wzrostu    na skutek zmiany widma 

światła słonecznego absorbowanego przez fitochrom (barwnik odgrywający rolę w inicjacji 
kwitnienia)   i   następuje   uruchomienie   w   liściach   syntezy   substancji   stymulujących   wzrost 
odporności

- 

późna jesień

   

o

  synteza  enzymów,  zmiany strukturalne białek,  błon cytoplazmatycznych,  odwodnienie 

komórek, zagęszczenie treści komórkowej
- zima

Czynniki modyfikujące odporność roślin na uszkodzenia mrozowe:
Od czego zależy wielkość uszkodzeń mrozowych?
1) gatunku
Uszeregowanie gatunku ze względu na odporność na niską temperaturę
- jabłoń, wiśnia, grusza, śliwa, morela, czereśnia, brzoskwinia
- agrest, porzeczki czerwone, porzeczki czarne, malina, truskawka
2) odmiany
-   bardziej   odporne   na   mróz   są   te,   które   zimą   1986/87   przetrzymały   temperaturę   -41

o

C 

(Antonówka, Melba, Lobo, Cortland, McIntosh)
- mało wytrzymałe (Golden Delicious, Boskop)
Staranny dobór odmian może w dużym stopniu zmniejszyć ryzyko uszkodzeń mrozowych.
3) od stanu zahartowania rośliny
  * stan spoczynku zimowego
     - spoczynek właściwy  powodowany jest przyczynami wewnętrznymi rośliny. Roślina 
przechodzi w ten stan gdy:

o

 zmiana długości dnia

o

 obniżenie temperatury otoczenia

o

 zakończenie wzrostu wegetacyjnego

       - spoczynek wymuszony    kiedy roślina otrzyma odpowiednią ilość jednostek chłodu, 
przechodzi   ze   stanu   spoczynku   właściwego   w   stan   spoczynku   wymuszonego,   ma   wtedy 
podatność na zmiany warunków otoczenia (skoki temperatury)
4) sezonowych zmian temperatury
5) szybkości obniżania się temperatury  gdy szybkość spadku temperatury jest większa od 
8

o

C/h – możliwość powstawania uszkodzeń się zwiększa

6) wrażliwość poszczególnych części drzewa – w zależności od pory roku inna cześć rośliny 
jest   najbardziej   wrażliwa   na   niską   temperaturę   (jesienią    niezdrewniałe   młode   pędy, 
rozwidlenia konarów; zimą  pień, konary w części)
7) wrażliwość poszczególnych tkanek 
  - aktywny wzrost – miazga
  - w okresie zimowym – rdzeń pędu, później najmłodsze warstwy drzewa i kory, najbardziej 
wytrzymała jest miazga (ważne w procesach regeneracyjnych)
8)   wybór   właściwego   stanowiska   pod   względem   ukształtowania   terenu   i   warunków 
glebowych
  - drzewa z zastoisk mrozowych
9) podkładka, przewodnia
  - wrażliwe – niektóre pigwy MA, MC, Pixi, Siewka Rakoniewicka
  - odporne – Antonówka, Az, Antypka
Przemarznięcie systemu korzeniowego zależy też od:

35

- typu gleby – na glebach lekkich system korzeniowy jest bardziej narażony na przemarzanie

Wpływ podkładki na odmianę szlachetną – zdania mocno podzielone !!
- przeważa pogląd że podkładki mogą mieć dodatni wpływ na podwyższenie odporności na 
mróz odmian na nich rosnących
- po ostrej zimie 1986/87 zanalizowano zależność między podkładką a wzrostem odporności 
na niskie temperatury części szlachetnej
  * Poznań – nie stwierdzono wyraźnych zależności
  * z ISIK (w Prusach)

- na podkładkach M27, P2, P1 – regeneracja przebiegła źle
- na podkładkach P14, M9, P16, P22, M26 – wiele odmian wykazało dodatni wpływ 
na regenerację

PRZEWODNIA – nie stwierdzono różnic w odporności pędów odmiany w zależności od 
szczepionej przewodniej. Przewodnia podnosi wytrzymałość całego drzewa ze względu na to 
że  pień i  rozwidlenia  konarów nie  są uszkadzane  przez  mróz,  nieuszkodzony pień lepiej 
zaopatruje koronę drzewa w wodę i składniki pokarmowe.
10) nawożenie i nawadnianie 
- przenawożenie N lub zbyt późne nawożenie N obniża odporność drzew
-   zahamowanie   optymalnego   poziomu   odżywienia   drzew   może   prowadzić   do   osłabienia 
wytrzymałości drzew na niską temperaturę. Opóźnione i niewłaściwe nawadnianie może mieć 
negatywny   wpływ   na   termin   kończenia   wzrosty   drzew,   proces   drewnienia   pędów   i 
hartowania, a tym samym na odporność pędów na niską temperaturę
11) uprawa gleby
-  wszystkie  uprawki   nie  później  niż  na  2  tyg   przed  kwitnieniem,   mniejsza  powierzchnia 
parowania ciepła; ściółkowanie rzędów drzew korą
12) ochrona sadu
- zachowanie normalnej liczby liści na drzewie – przedwczesna defoliacja obniża odporność 
na niskie temperatury
-   obniżenie   liczby   zarodników   chorób   czy   bakterii   wewnątrz   organizmu   –   ograniczenie 
powstawania lodu w komórkach poprzez mniejszą ilość potencjalnych rodników lodu
13) poziom plonowania
- nadmierne plonowanie   obniża odporność na niską temperaturę. Prowadzi do obniżenia 
stężenia   soku   komórkowego,   co   wywołuje   podwyższenie   temperatury   spontanicznej 
krystalizacji lodu w komórkach i obniżenie odporności drzewa
-   wcześniejszy   zbiór    większa   szansa   na   uzupełnienie   zapasów   substancji   odżywczych 
potrzebnych do procesu hartowania
- późny zbiór  większe ryzyko uszkodzeń mrozowych
14) cięcie sadu
- w niewłaściwym terminie
  * przerywa ciągłość barier ochronnych
  * powoduje wnikanie lodu w głąb tkanek
  * zwiększa powierzchnię styku lodu na konarach z przechłodzoną wodą w tkankach
Zaleca się cięcie kiedy minie obawa wystąpienia temperatury -10

o

C

Klasyfikacja i metody oceny uszkodzeń:
- typy uszkodzeń
  * rany zgorzelinowe pnia i konarów  przedwiośnie
  * uszkodzenia mrozowe korzeni

- korzenie wytrzymują do -12 - -15

o

C

36

-   poziom   odporności   korzeni   jest   o   10

o

C   niższy   i   występuje   stosunku   do   kory   z 

opóźnieniem 1-2 tyg przy temperaturze gleby -8

o

C, w grudniu spowodowała zbicie korzeni

  * przemarznięcia pędów jednorocznych
  * zabicie całych konarów lub części drzewa
    *   podłużne   spękania   pni    w   środku   zimy,   przy   dużych   i   gwałtownych   spadkach 
temperatury. Powstają w wyniku nagłego kurczenia się pod wpływem chłodu zewnętrznych 
tkanek pnia, podczas gdy tkanki wewnętrzne nie pomniejszają swojej objętości
  * wiosenne przemarzanie pąków kwiatowych i kwiatów

- najbardziej narażone na niską temperaturę są:
   

o

 młode zawiązki

   

o

 kwiaty

   

o

 pąki kwiatowe

- najczęściej przez przymrozki uszkadzane są kwiaty:
     

o

  leszczyny, moreli, brzoskwini, czereśni, czarnej porzeczki    gatunki wcześnie 

kwitnące, dlatego podatne na uszkodzenia, choć mają dużą odporność na mróz

- % zawiązanych owoców dla zapewnienia dobrego plonu
   

o

 jabłoń 10%

   

o 

pestkowe 30-40%

Metody oceny uszkodzeń wywołanych ujemną temperaturą
- należy obrać korę i przeciąć ją na pół obserwując tkanki. Jeśli miazga jest biała tzn. że jest 
zdrowa i nie nastąpiło przemarznięcie

Test przeżyciowy:

1) pęd nieuszkodzony
2) lekkie uszkodzenia nasady pąków, przebarwienia punktowe w drewnie lub rdzeniu
3) pędy mają większość pąków uszkodzonych lub zabitych rdzeń i drewno są ciemne, 

miazga i kora są żywe, mają jednak punktowe przebarwienia nekrotyczne

4) zabite pąki, drewno i rdzeń, nieliczne partie miazgi łyka są żywe
5) pęd ciemno brązowy  zabite wszystkie tkanki

Granica 3 pkt.  granica wytrzymałości i tolerancji na niską temperaturę (oznacza T

50

) jest to 

silne   uszkodzenie   pędów   z   możliwością   regeneracji   i   odzyskania   po   kilku   latach   pełnej 
zdolności produktywnej – drzew nie usuwamy z sadu – stwierdzamy że odbudowanie korony 
drzew z uszkodzeniami III 

Granica   4   pkt.    rośliny   nie   rokują   już   nadziei   na   regenerację   i   powrót   do   normalnej 
produkcji

Pobieranie próbki pędów do określenia stopnia uszkodzenia
- po 4 pędy z 10-20 drzew z tej samej odmiany rosnących w różnych miejscach kwatery, pędy 
przenosimy   do   pomieszczeń   i   po   wstawieniu   ich   do   wody   (do   wysokości   10-20   cm) 
przetrzymuje się 14 dni, a potem przecina i ocenia

Postępowanie z drzewami uszkodzonymi przez mróz:

1) całkowicie   zmarznięte    usuwamy,   przy   uzupełnianiu   wypadów   należy   wykopać 

znacznie większy otwór niż przy normalnym sadzeniu (głębokość 60 cm i średnica 1 
m), dołek napełnić glebą z między rzędzie

2) częściowo uszkodzone
 - utrzymywanie warunków sprzyjających regeneracji

37

* silne nawożenie N (zwiększone o 100%) przed i po kwitnieniu
* cięcie – przycięcie ułatwi przewodzenie wody, późna wiosna  dokładne określenie 

przemarzniętych  części  drzewa, obniża się koronę do 1,5-2m,  pobudzenie do wybicia 
pędów z pąków śpiących

* nawadnianie – w okresie wiosennej suszy (zwłaszcza maju)

WYKŁAD 10

   24.05.2005

Postępowanie   z   drzewami   przy   podłużnym   spękaniu   pnia:   należy   zabezpieczyć   ranę,   nie 
wymaga leczenia
Leczenie ran zgorzelinowych: ranę oczyścić i zabezpieczyć przed wysychaniem
Szczepienie mostowe: 
- stworzenie dróg przewodzenia skł.pok i wody nad raną,
wykonanie: zrazy dłuższe o 10-15cm od rany przybijamy cienkimi gwoździkami i smarujemy 
maścią. Przy dłuższej ranie wszczepiamy kilka zrazów oddalonych nie więcej jak 5-10cm
metody:  użycie   zrazów,   wykorzystanie   odrostów   korzeniowych,   posadzenie   obok 
uszkodzonego drzewa 1-rocznego okólanta i wszczepienie go bezpośrednio pod ranę – w 
przypadku, gdy przemarzł też system korzeniowy
zabiegi zmniejszające niebezpieczeństwo uszkodzeń mrozowych:
bielenie pni i konarów – zapobiega zgorzelinom mrozowym
stosowanie przewodniej;

zapobieganie uszkodzeniom mrozowym:
zadymianie – mało skuteczne: brak materiałów do spalania, duża zależność od wiatru, trudne 
do wykonania w dużych sadach
piana ciśnieniowa –  nowa metoda; niska cena środka pianotwórczego, wykonujemy przy 
temp>5°C, trzyma się 2 dni, możliwość poparzenia zawiązków
opryskiwanie subst.chem: retardanty, krioprotektanty
mieszanie powietrza – skuteczne gdy jest zróżnicowana temperatura górna i dolna, stosujemy 
maszt, śmigło, napęd
ogrzewanie – metoda zabroniona w krajach UE; spalamy: brykiet, gaz, olej opałowy
zamgławianie   wodą  –   przez   deszczowanie   na   powierzchnię   kwiatu   pokrytą   lodem, 
zamarzająca woda oddaje ciepło; muszą być spełnione warunki:

a) rozpoczęcie nawadniania zanim temperatura spadnie poniżej 0°C
b) deszczowanie przez cały okres obniżania temperatury

wady:

a) duże zużycie wody (2-4,5mm/h)
b) możliwość uszkodzenia drzew (korona musi być podcięta bo może się połamać)

NAWADNIANIE ROŚLIN SADOWNICZYCH
Zaopatrzenie w wodę dla potrzeb sadownictwa w Polsce:
Polska ma małe zasoby wodne, w bilansie wodnym 97% to opady
Źródła wody dla sadownictwa:
Wody powierzchniowe,
Wody podziemne: gruntowe płytkie (zmienna ilość soli min, mikroorg)

Gruntowe   głębokie   (występujące   sole   min   tworzą   osady   a   te 
zatykają kroplowniki)

Jakość wody:
Musi być wolna od bakterii chorobotwórczych, pierwiastków szkodliwych, metala ciężkich 
toksycznych dla roślin

38

Wymagania wodne roślin sadowniczych:
Rośliny sadownicze potrzebują powyżej  600mm wody rocznie, w tym  370mm w okresie 
wegetacji

Znaczenie nawadniania:

1. nawadnianie spełnia funkcję uzupełniającą; w 1 kolejności należy zadbać o: 

dobór odmian, pielęgnację roślin, ochronę roślin.

2. nawadnianie to ostatni czynnik podnoszący plony

wymagania wodne roślin owocowych:
najmniejsze: wiśnie, morele
średnie: porzeczki czerwone i białe
duże: porzeczki czarne, agrest, maliny
największe: poziomki, truskawki
reakcja na nawadnianie w zależności od podkładki zależy od:
siły wzrostu – brak reakcji na nawadnianie;
systemu   korzeniowego   –   jest   reakcja:   drzewa   o   płytkim   systemie   korzeniowym   owocują 
lepiej
przewodzenie wody przez połączenie podkładka – odmiana – brak reakcji
niedobór wody w glebie zależy od:
opadów, temperatury powietrza, pojemności wodnej gleby, głebokości systemu korzeniowego 
roślin, systemu uprawy, gęstości sadzenia
częstość i wielkość dawek nawadniania zależy od:
kryteriów roślinnych, atmosferycznych, glebowych
kryteria roślinne – opiera się na zjawisku utraty turgoru przy braku wody
kryteria atmosferyczne  – oparte na podstawowych danych pogodowych i obliczenia na ich 
podstawie ewapotranspiracji potencjalnej*
kryteria   glebowe  –   metody   pomiarów     dynamiki   wilgotności   gleby   (transjometryczna, 
suszarkowo – wagowa)

*ewapotranspiracja   –   łączna   suma   strat   wody   z   gleby   i   roślin,   wynika   z   transpiracji   i 
ewaporacji (parowania wody z powierzchni gleby)
zależy od: - warunków atm (temp i wilgotności powietrza)

-

gatunku rośliny

-

gęstości sadzenia

-

wiatru

-

nasłonecznienia

-

systemu utrzymywania wody w sadzie

WYKŁAD 11  

 31.05.2005

Rodzaje wody w glebie:
- związana chemicznie – składowa różnych roślin, niedostępna dla roślin
- higroskopowa – pochłaniana przez cząstki glebowe pary wodnej z powietrza 1,5-2,0 HPa
- błonkowata – wokół wody higroskopowej otaczającej cząstki gleby, siły do 1,5 MPa
- kapilarna – podstawowe źródło wody dla roślin, utrzymywana do 1,0 MPa
- grawitacyjna

Siła   ssąca   gleby  –   siła   z   jaką   woda   jest   utrzymywana   w   glebie.   Zależy   od   wielkości 
przestworów glebowych:
- woda grawitacyjna > 8 mikronów

39

- woda dostępna dla roślin 0,2-8 mikronów
- woda niedostępna < 0,2 mikronów

Pojemność wodna gleby – zdolność zatrzymywania wody w glebie
- max pojemność wodna – gdy zostają nasycone wszystkie przestwory
- polowa pojemność wodna
- wilgotność więdnięcia
Znając siłę ssącą gleby można określić zawartość wody w %
Warunki idealne dla roślin – przy warunkach polowej pojemności wodnej

Metody pomiarów dynamiki wilgotności gleby

a) metoda suszarkowo-wagowa    próbki gleby pobrane za pomocą świdra glebowego 

waży się i suszy w 105

o

C i ponownie waży. Wilgotność oblicza się w % wagowych 

lub objętościowych. Zalety: bardzo dokładna. Wady: mała reprezentatywność próbki 
glebowej, duża pracochłonność otrzymania wyników z opóźnieniem

b) metody pozwalające  na ciągłe  pomiary    metoda  tensometryczna  – bezpośrednie 

pomiary siły ssącej gleb

TENSJOMETR – przyrząd do pomiaru wielkości potencjału wodnego gleby. Składa się z:
- ceramicznego oczka przepuszczającego wodę
-   manometru   wskazującego   siłę   ssącą   gleby   granicach   0,08   MPa,   co   odpowiada   w 
przybliżeniu ok. 50% wody dostępnej dla roślin w glebie ciężkiej; ok. 90% w glebie lekkiej

Sposób pomiaru:
- tensometr napełnia się wodą destylowaną i zanurza w wodzie, aby ustalić wartość położenia 
zerowego
- w przypadku drzew owocowych tensometr umieszcza się na głębokości 30-40 cm

FITOMONITORING  – ustalenie potrzeb nawadniania na podstawie obserwacji parametrów 
obrazujących stan fizjologiczny rośliny oraz warunków w jakich przebywa

W systemie fotomonitoringu ocenie poddaje się:
- wzrost owoców
- wzrost pędów
- temperatura liści
- temperatura owoców
- transpiracja
- wymiana CO

2

- wilgotność gleby
- temperatura powietrza
- wilgotność powietrza
- nasłonecznienie
- prędkość wiatru

Wpływ nawadniania na rośliny sadownicze:
- wpływ nawadniania na wysokość plonu:
W   naszych   warunkach   klimatycznych   stwierdzono,   że   dzięki   nawadnianiu   możliwe   jest 
zwiększenie plonu:

średnio

max

jabłonie

27%

43%

40

wiśnie

27%

58%

śliwy

34%

73%

brzoskwinie

23%

138% 

truskawki

12%

23%

maliny

36%

77%

Nawadnianie roślin sadowniczych zwiększa plon średnio o 30%
Wzrost plony jest efektem:
* powiększania się masy jednego owocu
* wpływ nawadniania na zakładanie pąków kwiatowych
- wpływ nawadniania na jakość plonu
Nawadnianie w przeważającej większości przeprowadzonych badań w Polsce miało wpływ 
na wzrost masy owoców

•

wiśnie 10% ↑

•

jabłonie 40% ↑

•

brzoskwinie 60% ↑

Nawadnianie może wpłynąć na występowanie chorób grzybowych (truskawki – wzrost ilości 
owoców porażonych szarą pleśnią)

Następnie działania nawadniania na rośliny sadownicze

ROŚLINY NAWADNIANE

Silny wzrost wegetatywny

Większa liczba liści

Większa liczba punktów, 

Więcej składników pokarmowych

w których mogą tworzyć się
pąki kwiatowe

większa liczba zawiązanych
pąków kwiatowych. Obfite
kwitnienie w roku następnym
Wady:
- duże zużycie wody
- pracochłonność i duże koszty instalacji
- zraszanie liści – choroby grzybowe
-   możliwość   zwiększenia   spływów   powierzchniowych   przy   ukształtowaniu   terenu 
sprzyjającym erozji gleby
- pogorszenie struktury gleby
Ustalanie dawek odlewowych zależy od:
- gleby
- rośliny
- głębokości zalegania systemu korzeniowego

Zadanie:
Obliczyć   dawkę   wody   i   czas   deszczowania   rośliny   sadowniczej;   główna   masa   korzeni 
znajduje się na głębokości 50 cm, w celu uzyskania wilgotności poziomie PPW
Wilgotność gleby – 10%
Wilgotność gleby przy PPW – 18%
Gęstość objętościowa gleby – 1,3
Wydajność zraszacza – 6mm/h

41

 Ilość wody dostępnej na 1 m

2

`w celu podwyższenia wilgotności do PPW = 100 dm

2

 (1m

2

) x 5 

dm (głębokość) x 1,3 (gęstość gleby) x 8% = 52 dm

3

 = 52 mm

Czas deszczowania = 52 mm: 6mm/h = 8,6h

Dawki polewania zależą od gatunku. Dla danego gatunku zależą od gleby (im cięższa tym 
większe), głębokości zalegania systemu korzeniowego (im głębszy tym większe).
20 mm dla truskawki  60 mm dla gruszy
Nawadnianie, deszczowanie podkoronowe – stałe rurociągi, rozłożone wzdłuż rzędów. Przy 
każdym drzewie zamontowany jest mini zraszacz rozpylający wodę

NAWADNIANIE KROPLOWE
Dostępna jest woda w sposób ciągły tylko do pewnej części systemu korzeniowego
Linie kroplownicze różnią się od siebie:
- budowa kroplownika (z kompensacją ciśnienia lub bez)
- wydatkiem wody (0,57 – 4,0 l/ha)
- rozstawą rozpylaczy (10 – 200 cm)
- grubością ścianek przewodu

Zalety:
- małe zużycie wody (do wyprodukowania 1t jabłek potrzeba 1,4 m

3

 wody przy nawodnieniu 

kroplowym, a 8 m

3

 nawodnieniu deszczownianym

-   niskie   koszty   instalacji   deszczowni   nadkoronowej   100%   kosztów,   60%   podkoronowej, 
kroplowe nawadnianie 20%
- mała pracochłonność w czasie eksploatacji 

Zbyt intensywne nawadnianie
↓
Opóźnienie zahamowania wzrostu
↓
Negatywny wpływ na zróżnicowanie się pąków oraz wejście w stan spoczynku zimowego

- w przypadku roślin zakładających pąki kwiatowe na pędach jednorocznych (wiśnie), silne i 
liczne przyrosty gwarantują dobry plon w przyszłym roku. Jednak u jabłoni o kwitnieniu w 
następnym roku decyduje liczba krótkopędów, a nie silnych przyrostów jednorocznych
- zahamowanie wzrostu z powodu braku wody czy składników pokarmowych nie sprzyja 
różnicowaniu   się   pąków   kwiatowych.   Dlatego   mimo   intensywniejszego   wzrostu   drzew 
nawadnianych   w   okresie   suszy   możemy   spodziewać   się   lepszego   ich   kwitnienia   w 
porównaniu do drzew, które w wyniku deficytu wody mocno ograniczają wzrost

NAWADNIANIE A ODCZYN GLEBY:

Woda + Ca

++

 Mg

++

 HCO

3

++

          

           ↓                                     truskawki  pH 5,5 – 6,2
           ↓

          ↓

                                  HCO

3

+

 + H = H

2

O + CO

2 

        →       chloroza żelazowa     

  wzrost pH gleby

     

gleba

SYSTEMY NAWODNIEŃ GLEBY

42

- nawadnianie zalewowe
- nawadnianie kroplowe
- nawadnianie deszczowniane
  * nadkoronowe
  * podkoronowe

Nawadnianie deszczowniane:
Deszczownia składa się z:

a) agregatu pompowego
b) rurociągów rozprowadzonych podziemnie i rurociąg powierzchniowy
c) zraszaczy

- obrotowe
  * mały zasięg, średnica < 20 mm
  * małe natężenie opadu < 6 mm
  * średnica dysz 3-5 mm
  * średni zasięg średnica 20-40 mm
  * natężenie opadu 6-16 mm, dysze 6-20 mm

Podział deszczowni:

a) stałe – wszystkie elementy oprócz zraszaczy są stałe
b)
c)

Wady i zalety nawadniania deszczownianego:
Zalety:
- pozwala na równomierne nawilżanie powierzchni
- możliwość dokładnego wyznaczenia dawki wody na jednostkę powierzchni
- możliwość wykonania lustracji do ochrony przed przymrozkami
Wady:
- duża podatność na uszkodzenia mechaniczne
- problemy z utrzymaniem równomiernego wypływu wody z emiterów
-   konieczność   dokładnego   filtrowania   wody   zwłaszcza   z   wytrącających   się   w   emiterach 
związków żelaza

Regulowanie owocowania:
Kwitnienie i owocowanie roślin sadowniczych
Zawiązywanie pąków kwiatowych
  Dwa etapy:

a) inicjacja   (indukcja)   –   jakościowa   transformacja   merystemów   pąka   bez   wyraźnych 

objawów zewnętrznych

b) …

      Lato

      Zima

   Wiosna

zawiązywanie 

kwitnienie

      pąków

Pierwszym   objawem   różnicowania   się   pąka   kwiatowego   jest   spłaszczanie   wierzchołka 
wzrostu, który przybiera kształt brodawkowaty

43

Przyrastające  komórki stożka wzrostu zaczynają  formować  zaczątki łusek okrywających  i 
liści, a następnie działki kielicha, płatki korony, pręciki i słupki. Wszystkie elementy kwiatu 
można dostrzec po 2-3 tyg. od początku dyfe……..

Terminy tworzenia pąków kwiatowych: (odstępstwa mogą występować do kilku tygodni)
- jabłoń, grusza, wiśnia, czereśnia  LIPIEC
- śliwy, morele, brzoskwinie  KONIEC LIPCA/POCZĄTEK SIERPNIA
- porzeczki, agrest  KONIEC SIERPNIA
- malina  WRZESIEŃ – GRUDZIEŃ
- truskawka  WRZESIEŃ

Warunki wpływające na termin tworzenia się pąków kwiatowych
- nawożenie 
- cięcie
- nawadnianie

Czynniki wpływające na różnicowanie się pąków kwiatowych
- światło
- długość dnia (czas naświetlania roślin)
- intensywność nasłonecznienia
Z roślin sadowniczych na długość dnia reagują truskawki (rośliny dnia krótkiego)
Odmiany powtarzające truskawek są roślinami obojętnymi na długość dnia lub roślinami dnia 
długiego.

Intensywność nasłonecznienia:
U   roślin   sadowniczych   pąki   kwiatowe   tworzą   się   intensywniej   na   zewnętrznej 
nasłonecznionej części korony ponieważ:
-   brak   światła   ogranicza   fotosyntezę   i   zmniejsza   produkcję   asymilatów   niezbędnych   do 
zapoczątkowania procesów generatywnych
- w liściach zacienionych jest więcej auksyn, które ograniczenie pąków kwiatowych (pod 
wpływem światła dochodzi do rozkładu auksyn)

Czynniki wpływające na różnicowanie się pąków kwiatowych:
-   przebieg   pogody   (pod   wpływem   ciepła   rozwój   pąków   może   być   zatrzymany,   a   nawet 
uwsteczniony, aby rośliny mogły wejść w stan spoczynku)
- intensywność wzrostu
    *   pąki   nie   tworzą   się   na   pędach   silnie   rosnących,   lecz   dopiero   po   zakończeni   fazy 
intensywnego wzrostu
   * silnie rosnący pęd wytwarza w stożku wzrostu regulatory (auksyny, gibereliny), które 
hamują tworzenie się  pąków kwiatowych w kątach liści
  * rosnące stożki wzrostu zużywają dużo składników pokarmowych
- stosunek węglowodanów do azotu w tkankach może mieć wpływ na tworzenie się pąków 
kwiatowych

WYKŁAD 12 

     7.06.2005

METODY OGRANICZANIA DOPŁYWU ASYMILATÓW:
- obrączkowanie
- przyginanie pędów

44

Czynniki zmniejszające wzrost sprzyjają tworzeniu paków kwiatowych

a) mutanty krótkopędowe
b) podkładka, wstawka skarlająca
c) uprawa i nawożenie
d) cięcie, przyginanie pędów
e) stosowanie regulatorów wzrostu

REGALIS 10WG – syntetyczny inhibitor giberelin, oprysk w dawce 0,75 – 2kg, gdy nowe 
przyrosty mają ok. 5cm i tworzyły 3-5 nowych liści

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA RÓŻNICOWANIE SIĘ PĄKÓW KWIATOWYCH:

1) rozmiary drzewa
a) intensywny wzrost całego drzewa przyspiesza tworzenie pąków kwiatowych młodych 
drzew
b) intensywnie rosnący pęd hamuje tworzenie się pąków kwiatowych tylko w obrębie tego 
pędu i nie działa napędy słabo rosnące które znajdują się w sąsiedztwie
I rok drzewa po posadzeniu – dobre warunki wzrostu, mało pąków kwiatowych, dużo 
długopędów
II   rok   po   posadzeniu   –   drzewa   mają   dużo   pąków   liściowych   ale   nie   ze   wszystkich 
powstają długopędy, część przekształca się w krótkopędy
Zjawisko dominacji wierzchołkowej – najczęściej 2-3 szczytowe pąki na każdym pędzie 
mają zdolność do ponownego wydawania silnych przyrostów
2) plonowanie drzew
nasiona są bogate w substancje hormonalne: auksyny, gibereliny; przedostają się one w 
owocach do pędów i pąków i działają na proces tworzenia się pąków kwiatowych

dowody:
-   pąki   kwiatowe   nie   tworzą   się   na   tych   krótkopędach   które   mają 
owoce, ale na krótkopędach nie owocujących

-

owoce partenokarpiczne nie hamują procesu tworzenia się pąków kwiatowych

-

im   więcej   nasion   w   owocach   tym   silniejsze   działanie   hamujące   proces   tworzenia 
pąków kwiatowych

-

intensywność przemieszczania auksyn z nasion do pędów jest skorelowana w czasie z 
okresem inicjacji pąków kwiatowych

KWITNIENIE ROŚLIN SADOWNICZYCH
rośliny sadownicze są: 1-pienne, o kwiatach 2-płciowych, rozdzielnopłciowych, 2-pienne

Warunki zapylenia kwiatów:

•

obecność w sadzie zapylaczy

odmiany, które nie nadają się na zapylacze:

a) odmiany triploidalne – mało żywotny pyłek
b) odmiany intersterylne – nie zapylają się nawzajem
c) mutanty – zmiany w genotypie są mało istotne więc żadna odmiana macierzysta nie 

może się zapylić ich pyłkiem

podział gatunków sadowniczych:

obcopylne: jabłoń, grusza, czereśnia, borówka amerykańska, leszczyna
samopylne: wiśnia, porzeczka, truskawki, maliny, agrest, morela, brzoskwinia
śliwa – odmiany samopylne i obcopylne

wykorzystanie jabłoni ozdobnych jako zapylaczy:

korzyść: utrzymanie 1 odmianowych kwater – ułatwia zbiór
wymagania: okres kwitnienia (dostosowany do kwitnienia odmiany zapylanej)

45

odporność na choroby
podobna morfologia kwiatów (barwa)

odmiany jabłoni ozdobnych przydatnych do zapylenia: Dolgo, Wintergold

•

obecność w sadzie owadów zapylających

okres efektywnego zapylenia kwiatu – czas, w którym kwiat może przyjąć pyłek i zostać 
zapłodniony. Zależy od żywotności woreczka zalążkowego, czasu wzrostu łagiewki pyłkowej 
krótszy  od  czasu  kwitnienia.  OBLICZANIE:   odejmujemy   od  czasu  żywotności   woreczka 
zalążkowego czas wzrostu łagiewki pyłkowej.
Warunki niesprzyjające zapłodnieniu kwiatów:
a) niska temperatura – wzrost łagiewki pyłkowej jest b.wolny w temp.5-10°C, wzrasta w 
temp.13°C
b) słaba żywotność pyłku – np. z powodu zabiegów chemicznych

Terminy kwitnienia:
leszczyna – 3dekada III
morela – połowa IV
agrest, porzeczka – 3 dekada IV
brzoskwinia, czereśnia – koniec IV
wiśnia, śliwa, orzech włoski – początek V
partenokarpia – powstawanie owoców bez zapylenia lub zapłodnienia, takie owoce nie mają 
nasion
pod   wpływem   zapylenia   i   zapłodnienia   następuje  uaktywnienie   się   w   zalążni   substancji 
hormonalnych stymulujących dopływ składników pokarmowych do zawiązka owocowego i 
zapobiegających   powstawaniu   warstwy   komórkowej   odcinających   szypułkę,   by   rozwój 
owoców   był   prawidłowy   konieczne   jest   wykształcenie   nasion   w   zalążni

Opadanie zawiązków:

1) pierwsze intensywne zrzucanie zawiązków – zaraz po kwitnieniu 
2) drugie intensywne zrzucanie zawiązków – 4-6 tygodni po kwitnieniu

Regulowanie owocowania:
owocowanie zbyt wczesne – w przypadku słabych drzew, nie rozrośniętych, nie jest pożądane 
owocowanie w 1 czy 2 roku po posadzeniu, dotyczy to drzew na podkładkach M9,P22. owoce 
hamują   rozrastanie   koron   a   to   powoduje   utrudnianie   formowania,   słabe   wypełnienie 
przestrzeni w sadzie, słabsze owocowanie w latach następnych
zapobieganie: ręczne usuwanie kwiatów, chemiczny oprysk NAA
owocowanie  zbyt  późne  –  przyczyny:  odmiany  późno  wschodzące   w  owocowanie,   silnie 
rosnące podkładki, silne cięcie młodych drzew
przeciwdziałanie:   zastosowanie   rozgałęzionych   okulantów,   podkładek   karłowych, 
przyginanie pędów, oprysk retardantami, obrączkowanie pnia lub konarów
owocowanie nieregularne – owocowanie przemienne to wrodzona cecha niektórych odmian.

Podział ze względu na regularność owocowania:

46

owocujące corocznie – nie tworzą pąków kwiatowych na wszystkich pędach i dzięki 
temu część pędów w koronie owocuje
owocujące   przemiennie   –   tworzą   pąki   kwiatowe   na   wszystkich   pędach,   obficie 
kwitną i obficie zawiązują owoce

WYKŁAD 13

  

   14.06.2005

Cykl przemiennego owocowania

obfite kwitnienie                                                                         obfite owocowanie

dużo wytworzonych                                                                  brak odpoczywających
pąków kwiatowych                                                                    krótkopędów

dużo odpoczywających                                                                brak pąków 
krótkopędów                                                                                 kwiatowych

brak owocowania

ZABIEGI REGULUJĄCE PRZEMIENNE OWOCOWANIA
Zabiegi agrotechniczne sprzyjające wzrostowi pędów:
- uprawa gleby
- nawożenie
- cięcie
Większa liczba młodych pędów przyrastająca corocznie tworzy rezerwę owoconośną na rok 
następny
Przerzedzanie zawiązków:
Cel: zapewnienie regularnego corocznego owocowania, poprawia jakość owoców
Przerzedzanie zawiązków polega na zapobieganiu zawiązywania lub usuwaniu nadmiernej 
ilości owoców, których drzewo nie jest w stanie prawidłowo wyżywić. Jednocześnie owoce te 
mogłyby przeszkodzić w zakładaniu pąków kwiatowych na rok następny.
Przerzedzanie chemiczne:
Pomonit R – 10 zawiera NAA
Pomonit Extra 110SL zawiera NAA i mocznik
Pomonit 505SL NAA z trójetanoloaminą i mocznik

47

Pomonit super 050SL
Bioprzerzedzacz 060 SL
Paturyl
BA – cytokinina
Warunki modyfikujące działanie środków przerzedzających zawiązki owocowe:
Trudno przerzedzić zawiązki, gdy:
1.owoce są w dobrze nasłonecznionych miejscach korony
2. drzewa rosną silnie, tworzą 30-45cm długopędy
3. drzewa są starsze ale dobrze owocujące
4. występuje słabe kwitnienie lub słabe zawiązywanie owoców z wyjątkiem drzew młodych
5. pędy owocujące rosną poziomo
6. na drzewach zwykle dobrze zapylających się występują szkodniki
7. owoce występują pojedynczo na któtkopędach
8.   w   przypadku   odmian   trudnych   do   przerzedzenia   lub   mutantów   krótkopędowych   silnie 
zawiązujących owoce
9. istnieją idealne warunki do wzrostu owoców przed i po przerzedzaniu
10.   niska   wilgotność   powietrza   przed   i   po   oprysku   powoduje   szybkie   wysychanie 
zastosowanej cieczy
11. intensywność kwitnienia jest słaba a stosunek liści do owoców jest wysoki

Łatwo przerzedzić zawiązki, gdy:
1. krótkopędy są na gałęziach zacienionych
2. drzewa rosną w warunkach nieodpowiedniej wilgotności i nawożenia
3. system korzeniowy drzew jest uszkodzony
4. kwitnienie jest obfite szczególnie gdy to drzewa obficie owocujące w roku poprzednim
5. drzewa są młode i posiadają dużo silnych rosnących pionowo pędów
6. odmiany są skłonne do naturalnego zrzucania owoców
7. owoce zawiązują się gronami
8. krótki okres kwitnienia
9. przed i po oprysku jest wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza
10. występuje dłuższy okres pochmurnej pogody przed i po oprysku
11. kwiatostany są uszkodzone przez niskie temperatury

Przerzedzanie ręczne:
TERMIN: 6 tygodni po kwitnieniu po drugiej fali normalnego opadania zawiązków
TECHNIKA: zawiązki usuwamy bez szypułek – ułatwia to leczenie ran, usunięte zawiązki 
odrzucamy poza koronę – nie mogą opadać i uderzać w zawiązki pozostawione
Odległość od 1 do2: 15-20cm, 
Wiele   odmian   wymaga   usuwania   zawiązków   z   przyrostów   jednorocznych   ponieważ   tam 
tworzą się znacznie gorsze owoce niż na drewnie 2-3 letnim
Przerzedzanie zawiązków ręczne – morele, brzoskwinie
Ręczne i chemiczne – jabłonie, śliwy, grusze

48

Nie przerzedzamy wiśni i czereśni

ZBIÓR OWOCÓW

Zmiany fiz-chem w dojrzewających owocach:

1. wielkość owoców
2. jędrność owoców
3. barwa owoców
4. warstwa odcinająca
5. wzrost poziomu cukrów

zmiany fizjologiczne:
a)

oddychanie

b)

wydzielanie etyleny

c)

transpiracja

ODDYCHANIE:KLIMAKTERYKA   –   związana   ze   zmianami   zachodzącymi   w 
owocach. Pojawia się w momencie przejścia owoców ze stanu niedojrzałości w fazę 
dojrzewania, starzenia się, rozpadu i śmierci
WYDZIELANIE   ETYLENU:ETYLEN   –   hormon   dojrzewania;   w   okresie   przed 
zbiorem   ilość   etylenu   nie   przekracza   0,1ppm   kiedy   następuje   wzrost   zawartości 
etylenu w przestrzeniach międzykomórkowych i w komorach nasiennych do 1ppm ma 
miejsce autokatalityczny wzrost produkcji etylenu który daje początek klimakterycznej 
produkcji etylenu
W owocach klimakterycznych gdy znajdują się w fazie przedklimakterycznej etylen 
może   wywołać   wzrost   oddychania.   Po   odcięciu   dopływu   etylenu   nie   zostaje 
przywrócone tępo oddychania. Przykłady: jabłka, morele, gruszki, brzoskwinie, śliwki
Owoce nieklimakteryczne  odcięcie dopływu etylenu powoduje ustabilizowanie się 
intensywności   oddychania   na   poziomie   poprzedzającym   zastosowanie   etylenu. 
Przykłady: maliny, truskawki, wiśnie, czereśnie, winogrona
TRANSPIRACJA szparkowa i kutykularna; zależy od nalotu woskowego; po zbiorze 
owoc nie uzupełnia strat wody

SPOSOBY WYZNACZANIA DOJRZAŁOŚCI OWOCÓW
OWOCE ZEBRANE ZBYT WCZEŚNIE:
a) nie osiągają właściwych walorów smakowych
b) są mniejsze
c) mała ilość cukrów, wysoka ilość chlorofilu, słaby rumieniec
d) zwiększona intensywność transpiracji
e) są podatne na choroby fizjologiczne

OWOCE ZEBRANE ZBYT PÓŹNO:
a) duża wielkość
b) lepsze wybarwienie
c) szybsze przejrzewanie, krótsza zdolność przechowywania
d) wrażliwość na uszkodzenia
e) pokrycie skórki zwartą warstwą wosku
f) występowanie chorób grzybowych

49

g) większa podatność na choroby fizjologiczne
metody określenia terminu zbioru
pomiar   stężenia   etylenu:  dokonujemy   pomiaru   w   chromatografie   gazowym   z 
defektorem   płomieniowym   jonizacyjnym,   gdy   z   10   4   owoce   >   0,1ppm   to 
przeprowadzamy zbiór
pomiar   czasu  potrzebnego   do   wywołania   autokatalitycznego   wzrostu   produkcji 
etylenu przez owoce zamknięte w hermetycznym naczyniu
liczba godzin*0,125=liczba dni do zbioru, na podstawie 2pomiarów rysujemy wykres 
i z niego odczytujemy termin zbioru

test skrobiowy:
próba owoców
pobieramy próby 4-6tygodni przed przewidywaną datą zbioru
wybieramy 3 drzewa z każdej odmiany
z różnych miejsc korony zbieramy 10-20 jabłek
powtarzamy co 5dni
temperatura w teście ponad 10°C
obserwujemy wybarwienie owoców roztworem, odczyty z tablic
używamy: 30g jodku potasu rozpuszczamy 30ml wody, dodajemy 2,5gkrystalicznego 
jodu, rozcieńczamy z wodą do 1l

50