I. TEORIA SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

1. Definicje
SYSTEM POLITYCZNY - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup
społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach
danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między

nimi

Trzy ujęcia systemu politycznego:



podejście instytucjonalne- charakterystycznym zwłaszcza dla prawoznawstwa; system polityczny
oznacza ogół instytucji za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne; ogół grup,
organizacji i podmiotów posiadających dominujący wpływ na wypracowanie, wprowadzenie w
życie i integracje norm reglamentujących życie wewnętrzne danego społeczeństwa.



podejście strukturalno-funkcjonalne – określa system polityczny jako dynamiczny proces
polityczny zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot, to jest państwa, partii politycznych,
związków zawodowych, zrzeszeniach przedsiębiorców itp.; strukturalne elementy systemu
politycznego to zapełniające go role, działania, wzajemne relacje, sposoby i „wzorce” zachowania
jednostek i innych podmiotów stosunków społecznych



podejście systemowe – rozpatruje się w nim relacje między systemem, a jego otoczeniem,
sprowadzając je do trzech etapów:



wejścia i wyjścia – wejście i wyjście są relacjami między systemem a otoczeniem

przetworzenia; poparcia i żądania wchodzą do systemu z otoczenia wpływając na decyzje i
programy podejmowane przez system polityczny oraz dostarczając zasobów umożliwiających
systemowi politycznemu realizację decyzji i programów; wejścia mogą pochodzić z trzech
źródeł: społeczeństwa, elit politycznych (np. głowy państwa, deputowanych) lub otoczenia
międzynarodowego (groźby, inwazje, kontrola, pomoc z innych systemów politycznych)



przetworzenia, na który składa się wewnętrzny proces systemu

USTRÓJ POLITYCZNY - ogół regulacji prawnych, które dotyczą organizacji, kompetencji a także
wzajemnych powiązań organów władzy państwowej; zasady te określają przedmiot władzy
państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa,
wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej;
ustrój polityczny może się opierać na zasadach określonych w dokumentach prawnych lub na
tradycji; współcześnie najczęściej określony jest konstytucyjnie

REŻIM POLITYCZNY - specyficzna forma organizacji politycznej, układ formalnych i nieformalnych
zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie władzy politycznej oraz jej powiązania ze
społeczeństwem

2. Struktura i funkcje systemów politycznych
2.1. Na system polityczny składają się:



Idee i wartości polityczne (suwerenność, stosunek do wartości prywatnych)



instytucje polityczne, czyli partie polityczne, grupy interesu i organy państwowe, organy
administracyjne i organy ochrony państwa



normy i relacje panujące pomiędzy instytucjami politycznymi

Struktura systemu politycznego

2.2. Funkcje systemu politycznego



regulacyjna – oznacza sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie
politycznym;



mediacyjna – rozwiązywanie konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów
grupowych;



adaptacyjna – przejawia się m.in. w usprawnieniu działania instytucji i poszerzaniu bazy
funkcjonowania systemu



innowacyjna – polega na wprowadzaniu do otoczenia reguł i mechanizmów działania

3. Klasyfikacja systemów politycznych
3.1. Kryterium typu reżimu politycznego
3.1.1. demokracja – (demokracja z greckiego DEMOS – lud KRATOS – władza, czyli władza ludu)



ustrój państwa obywatelskiego w którym władza zwierzchnia należy do narodu, naród jest
suwerenem; wszystkie organy państwa wywodzą się z woli narodu w tym znaczeniu, że to naród
je powołuje, ma instrumenty, którymi sprawuje nad nim kontrolę i może odwołać te organy; w
takim państwie naród ma znaczny wpływ na jego funkcjonowanie, wyznacza kierunki i cele, do
których dążą organy państwa; wpływ obywateli na organy państwa odbywa się poprzez
określone procedury – głównie możliwość nieskrępowanego udziału w wyborach powszechnych;



cechy państwa demokratycznego:



suwerenem jest naród



naród reprezentowany jest przez parlament (parlament powoływany jest przez wolne

wybory)



państwo prawa (rządy prawa) – władza państwowa podejmując decyzję musi kierować się

literą prawa



zasada równości obywateli wobec prawa



zasada konstytucyjnie ujętych praw jednostki (obywatela) - prawo do wolności osobistej,

słowa, tworzenia partii politycznych, stowarzyszeń, zgromadzeń



zasada decentralizacji władzy państwowej a jej przejawem jest udział władzy samorządowej

sprawowaniu władzy



władza pochodzi z wyborów przeprowadzonych demokratycznie, czyli: zgłaszanie

kandydatów jest nieskrępowane; kandydaci i partie polityczne ich wspierające mogą
propagować swój program, swoje idee; organizacja wyborów powierzona jest samym
wyborcom, ściślej organom wyborczym niezależnym od władzy ustawodawczej i
wykonawczej; nie ma przeszkód w objęciu mandatu uzyskanego zgodnie z zasadami



system co najmniej dwupartyjny



w systemie demokratycznym wyróżnia się następujące systemy rządów:

1) system parlamentarno-gabinetowy



władza wykonawcza (egzekutywa) pochodzi od parlamentu, a gabinet jest jednocześnie
odpowiedzialny przed nim za podejmowane decyzje



cechy systemu:



istnienie parlamentu wyłonionego w wyborach powszechnych



układ sił w parlamencie ma decydujący wpływ na proces tworzenia rządu – premier powinien

mieć poparcie „bezpiecznej” większości umożliwiającej prowadzenie polityki



gabinet i poszczególni członkowie rządu ponosi odpowiedzialność polityczną przed

parlamentem w drodze instytucji wotum nieufności



głowa państwa oraz członkowie gabinetu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw.

delikt konstytucyjny

1



premierowi przysługuje prawo żądania rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, z

czym wiążę się konieczność rozpisania przedterminowych wyborów



głowa państwa posiada ograniczone kompetencje, spełnia jedynie funkcję reprezentacyjne i

ceremonialne oraz organizacyjne



nie występuje zasada separacji władz i np. ministrowie mogą i często są posłami

2) system prezydencki



prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu



prezydent i parlament wybierani się w drodze wyborów powszechnych



prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przez parlamentem



prezydent i ministrowie (sekretarze) ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za delikt
konstytucyjny i przestępstwo pospolite w drodze procedury impeachmentu



zakaz łączenia funkcji posła i członka gabinetu



prezydent nie ma prawa skrócenia kadencji parlamentu

3) system semiprezydencki (półprezydencki)



ma mieszany charakter, czyli występują zarówno elementy systemu parlamentarno-
gabinetowego, jak i prezydenckiego



cechy systemu:



wybór prezydenta w wyborach powszechnych



dualizm egzekutywy, czyli władza wykonawcza należy do prezydenta i rządu, prezydent jest

głową państwa, a premier szefem rządu



prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, natomiast nie ponosi politycznej



szeroki zakres kompetencji głowy państwa



prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów



niepołączalność mandatu posła i stanowiska ministerialnego

1

Naruszenie konstytucji



możliwość przedterminowego skrócenia kadencji parlamentu

4) system parlamentarno-komitetowy



opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej i supremacji władzy wykonawczej



najwyższym organem jest parlament, któremu podporządkowane są wszystkie inne organy



odrzuca zasadę podziału władzy między równorzędne i hamujące się organy naczelne



cechy systemu:



parlament jest najwyższym organem państwowym, który bezpośrednio powołuje i kontroluje

zarówno głowę państwa, jak i rząd



rząd pełni rolę komitetu wykonawczego parlamentu



parlament jest najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i

wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności



głowa państwa nie ma prawa rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji

3.1.2. Totalitaryzm (totalis – z greckiego całkowity)



władza zmierza do pełnej, całkowitej kontroli nad obywatelami i wszelkimi sferami życia; celem
władzy jest nie tylko kontrola stosunków miedzy obywatelami, ale i kontrola ich poglądów –
władza nie chce dopuścić, aby obywatel miał inne poglądy niż władza; obywatele, którzy mają
inne poglądy niż władza i je manifestują, nie są tolerowani i jest wobec nich stosowany przymus;
w tym systemie występuje tzw. indoktrynacja- czyli wpajanie obywatelom oficjalnej ideologii
reprezentowanej przez władzę



cechy państwa totalitarnego:



zniesienie autonomii jednostki



suwerenem nie jest naród



istnienie systemu jednopartyjnego, partia wodzowska wywodzi się od jednej osoby, ta partia

pełni funkcje głównego ośrodka władzy, to w partii zapadają różne decyzje



zniesiony wszelki pluralizm instytucjonalny



obywatele nie mają prawa wyboru, zwłaszcza jeżeli chodzi o poglądy polityczne



nadzór, bądź totalne upaństwowienie gospodarki

3.1.3. Autorytaryzm (Autokratek – z greckiego znaczy samowładny)



organy państwa sprawują władzę, bądź z woli jednego człowieka, bądź z woli ograniczonej grupy
osób



władza nie wywodzi się z woli narodu; władza państwa jest nadrzędna, wymaga od obywatela
podległości, podporządkowania się decyzji władz; władca jest właścicielem państwa, poddanych;
w monarchii absolutnej władca, król, cesarz był suwerenem – był źródłem prawa, od niego
pochodziły decyzje państwowe



nie narusza wolności sumienia czy wyznania i narzuca obywatelom jednej, powszechnie
obowiązującej ideologii



zazwyczaj dopuszcza działanie partii i organizacji opozycyjnych, jednak ogranicza możliwość ich
działania; wybory odbywają się, jednak maja one charakter plebiscytu i najczęściej są fałszowane



cechy państwa autorytarnego:



w ogóle nie istnieje, bądź istnieje wąski zakres praw i wolności obywateli



władza państwowa należy do 1 osoby, bądź wąskiej grupy osób i nie podlega kontroli

obywateli



nie istnieją, bądź istnieją w wąskim zakresie wolne wybory



przymus państwowy nie jest ograniczony przez przepisy prawa tylko jest ograniczony w

sposób enigmatyczny – w namiastce

3.2. Kryterium organizacji aparatu państwowego
3.2.1. Monarchia



państwo, w którym władza należy do dziedzicznego z reguły monarchy; pełni on swoje funkcje
dożywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu; monarcha nie podlega prawu, jest
wyniesiony ponad pozostałych członków społeczeństwa



rodzaje monarchii:



monarchia absolutna – państwo, w którym monarcha sprawuje pełnie władzy – władzy w

zakresie stanowienia prawa, władzy wykonawczej i sądowniczej; monarcha jest tu ponad
prawem i poza wszelką kontrolą (współcześnie występuje m. in. w Arabii Saudyjskiej i
Watykanie)



monarchia konstytucyjna – państwo, w którym władza monarchy jest ograniczona przez

obowiązującą konstytucję



monarchia parlamentarna – państwo, w którym władza monarchy jest symboliczna, a

władzę sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny przed nim
politycznie rząd

3.2.2. Republika



państwo, w którym najwyższe władze państwowe są powoływane na określony czas w wyborach
powszechnych



cechy:



władza pochodzi z demokratycznych wyborów



organy władzy publicznej wybierane są na określony czas (kadencję)



głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność



legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne i wzajemnie się

uzupełniają

3.3. Kryterium struktury terytorialnej państwa
3.3.1. Państwo unitarne



państwo, w którym jednostki terytorialne i ich organy są podporządkowane władzom
centralnym, określającym zakres ich samodzielności



państwo takie jest wewnętrznie jednolite



jednostki terytorialne nie mają żadnej politycznej samodzielności;



występuje w nim jednolity system prawa, organów sądowych, prawodawczych i wykonawczych



współcześnie najbardziej rozpowszechniona forma państwa

3.3.2. Państwo złożone



państwo, w którym jego części składowe mają pełny lub ograniczony zakres suwerenności



każda z części składowych ma swoje kompetencje i system organów prawodawczych,
wykonawczych i sądowniczych



rodzaje państw złożonych:



unia personalna – związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej głowy państwa

z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych; dotyczy ona z reguły monarchii



unia realna – związek dwóch lub więcej państw; istnieją wspólne organy władzy, takie jak

głowa państwa, parlament; obecny jest wspólny system monetarny, jest prowadzona
wspólna polityka zagraniczna i obronna



konfederacja – związek państw powołany w celu realizacji pewnych zamierzeń; organy

konfederacji sprawują władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich; państwa
tworzące konfederację zobowiązują się pewne funkcje wykonywać wspólnie, a przy tym
pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową;
najczęściej wspólnym organem jest zgromadzenie parlamentarne, w którym części składowe
konfederacji są równoprawne w głosowaniu



federacja – kraj związkowy, którego części składowe mają samodzielność prawną i pewien

określony zakres samodzielności politycznej; części składowe są podmiotami federacji i mają
własny podział administracyjno-terytorialny; terytorium państwa federalnego nie jest
jednolitą całością składającym się z terytoriów-podmiotów federacji; nie mają one prawa
pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych; mają natomiast własne konstytucje,
własne prawodawstwo, organy sądownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalają ustawy
obowiązujące na swoim terytorium; jedna z izb parlamentu związkowego reprezentuje
interesy podmiotów federacji; współcześnie to najczęściej występująca forma państwa
złożonego

3.3.3. Autonomia



wewnętrzne samozarządzanie części terytorium państwa na podstawie kompetencji
ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym znaczeniu; podstawą prawna działalności
organów autonomicznych jest statut autonomii, który jest zatwierdzany przez organ
ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament; rządy centralne przez swoich specjalnych
pełnomocników nadzorują działalność parlamentu i rządu autonomii; może być uwarunkowana
geograficznie, historycznie, narodowościowo, religijnie

II. ZASADY KONSTYTUCYJNO-PRAWNE PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH

Konstytucja z łac. Konstituere - urządzać, ustanawiać; W XVIII wieku Monteskiusz użył sformułowania
constitucjo na oznaczenie:



całokształtu środowiska geograficznego(właściwości tego środowiska) w związku z panującym
ustrojem politycznym



faktycznego ustroju państwa



podstawowych zasad ustroju

Rodzaje konstytucji
1) ze względu na sposób powstania:



oktrojowana – nadana na podstawie decyzji władz, bez decydującego udziału społeczeństwa,



uchwalana (obywatelska) – przyjmowana przez podmiot posiadający legitymizację
demokratyczną i/lub w drodze referendum.

2) ze względu na formę:



pisana – gdy normy konstytucyjne wynikają z tekstu jednego lub więcej aktów normatywnych,



niepisana – gdy normy konstytucyjne wyprowadza się z innych źródeł, np. z prawa zwyczajowego

3) ze względu na tryb zmiany:



sztywne – gdy zmiana konstytucji dokonywana jest w sposób szczególny, wymagający np.
znacznego poparcia parlamentu lub referendum



elastyczne – gdy konstytucja jest zmienna bez większych formalnych obwarowań.

4) ze względu na zakres regulacji:



pełne – obejmujące wszystkie lub większość takich norm, które nauka prawa przyporządkowała
prawu konstytucyjnemu



niepełne – uściślające niektóre kategorie spraw regulowanych przez prawo konstytucyjne
najczęściej o charakterze tymczasowym, tzw. małe konstytucje.

5) ze względu na liczbę aktów normatywnych:



jednolite – to takie konstytucje, których przepisy w całości są umieszczone w jednym akcie
normatywnym



złożone (podzielone) – konstytucje, których przepisy znajdują się w różnych aktach
normatywnych o tej samej mocy prawnej

6) ze względu na czas obowiązywania:



trwałe – gdy ta sama konstytucja obowiązuje przez wiele lat i jest aktem silnie ugruntowanym w
tradycji prawnej państwa



zmienne – gdy w stosunkowo krótkich odstępach czasu dokonuje się częstych zmian całości lub
poszczególnych postanowień konstytucji.

Cechy szczególne ustawy zasadniczej
Konstytucja jest ustawą → aktem normatywnym powszechnie obowiązującym o pewnych cechach
szczególnych; są to:
1. Szczególna treść



polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie(głębokości,
szczegółowości) ich regulowania.



materia konstytucyjna to całokształt kwestii ustrojowych (triada), tzn.:



ogólne zasady ustroju państwowego



ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i relacji wzajemnych, relacje

miedzy stanami/kanonami/państwami w przypadku państw złożonych, a w przypadku
państw unitarnych ustrój samorządu lokalnego,



podstawowe prawa, wolności i obowiązków jednostki



konstytucja powinna normować zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma
charakter polityczny, dlatego obok konstytucji lakonicznych (USA, Francja z 1958) są konstytucje
obszerne (większość konstytucji w państwach postkomunistycznych, np. polska konstytucja
(spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz słabością i/lub niewiarą we władzę
sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i wypełniania luk)

2. Szczególna forma



szczególna nazwa – tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji



tryb powstania – często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej; najczęściej
powstaje w parlamencie (czasem połączone izby, czasem specjalnie wybrany do tego organ o
dużej reprezentatywności), niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów
postkomunistycznych), ale zdarza się, że jest stworzona przez inny organ (np. Rosja 1997 –
nadana przez prezydenta i zatwierdzona w referendum; we Francji parlament przekazał rządowi
napisanie konstytucji i potwierdzenie jej w referendum w 1958)

3. Szczególna moc prawna



przyznanie konstytucji najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego zbudowanego na
zasadzie hierarchiczności



przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że
konstytucja może normować każdą kwestię



każdy akt normatywny musi być z nią zgodny



każdy inny akt normatywny musi być z nią spójny – tzn. musi przyjmować jej treść w możliwie
najpełniejszy sposób w celu urzeczywistnienia postanowień Konstytucji, a ponieważ wiele
postanowień konstytucyjnych jest ujętych w sposób ogólny zasadę spójności nazywa się
pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji

Zasady konstytucyjne:
1. Zasada suwerenności narodu



życie w wymiarze politycznym organizowane jest przez suwerenną władzę, źródłem tej władzy
jest rozumiany politycznie naród, któremu przysługują formy bezpośredniego udziału w
rządzeniu (inicjatywa ustawodawcza, referendum);



z uwagi na potrzebę praktyczności naród realizuje swoje uprawnienia przede wszystkim poprzez
politycznych reprezentantów wybieranych w wyborach powszechnych



w ramach realizowania posiadanej suwerenności, dopuszczalne są rozmaite formy kontroli
organów władzy państwowej: Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Rzecznik Praw
Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli, sądy administracyjne

2. Zasada przedstawicielstwa – reprezentacji politycznej



zasada ta istnieje obecnie jako naczelny i trwały element konstytucyjnych zasad ustrojowych



reprezentanci suwerena aby móc sprawować swoje funkcje, muszą posiadać legitymację, a akty
stanowione przez nich traktowane są jak wola samego narodu



przyjęcie zasady systemu przedstawicielskiego nie odbiera społeczeństwu możliwości
bezpośredniego realizowania uprawnień suwerena. W polskim systemie konstytucyjnym istnieją
bowiem następujące możliwości bezpośredniej realizacji zasady demokratyczności:



inicjatywa ludowa – umożliwienie wyborcom w liczbie co najmniej 100 tysięcy (obok posłów,

Senatu, Prezydenta i Rady Ministrów) wnoszenia do laski marszałkowskiej projektu ustawy
(atrybut stopnia marszałka lub feldmarszałka w armiach prawie wszystkich krajów oprócz
Polski, gdzie oznaką godności jest buława)



referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa – możliwe jest do

przeprowadzenia na skutek decyzji: Sejmu - większość bezwzględna przy obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów, Prezydenta - za zgodą Senatu popartej
większością bezwzględną przy co najmniej połowie ustawowej liczby senatorów, co najmniej
500 tysięcy wyborców mających prawo udziału w referendum.



referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej – Sejm, po

podpisaniu umowy międzynarodowej przez Prezesa Rady Ministrów, podejmuje decyzję o
trybie wyrażenia zgody na jej ratyfikację w drodze uchwały podjętej bezwzględną większością
głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeśli podejmie decyzję o

referendalnym trybie wyrażenia takiej zgody, to zarządza je Sejm lub Prezydent na zasadach
podobnych jak w przypadku referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa

3. Zasada demokratycznego państwa prawa



aspekt formalny – oznacza, iż wszelkie organy państwowe działają na podstawie i w granicach
prawa, prawo stoi ponad wszystkim, także ponad organami władzy, zasada ta uwzględnia w
sposób fundamentalny obowiązującą hierarchię istniejących źródeł prawa, gdyż ta hierarchia
stanowi kluczowy element państwa prawnego



aspekt materialny - zasada państwa prawnego oznacza, iż prawo obowiązujące w państwie musi
być zgodne z materialnymi przesłankami znajdującymi się w międzynarodowych aktach
prawnych, a także z uznanymi powszechnie za sprawiedliwe i słuszne zasadami z zakresu filozofii
prawa: wolności, godności człowieka, równości wobec prawa itp.



Cechy państwa prawa:



status obywatela w państwie oparty jest na zasadzie, iż prawa i wolności obywatela są

naturalne i niezbywalne



rządy prawa chronią godność i zapewniają wolność obywateli,



obowiązuje równość wobec prawa, czyli nikt nie jest dyskryminowany i nie posiada

przywilejów,



ingerencja prawa w sferę naturalnej wolności i swobodnego działania jednostki ma miejsce

tylko wtedy, gdy jest konieczna ze względu na dobro wspólne, w imię wolności i praw innych,



instytucje państwa prawnego zapewniają wpływ społeczeństwa na władzę i jego udział w

podejmowaniu decyzji państwowych,



wszystkie organy władzy istnieją i działają na podstawie prawa oraz w granicach przez

państwo określonych,



istnieje trójpodział władzy, zakładający wzajemne ograniczenie i kontrolowanie przez organy

władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej,



obowiązuje demokratyczne prawo wyborze,



opozycja istnieje legalnie i swobodnie funkcjonuje,



treść prawa jest przedmiotem debaty publicznej i uwzględnia postulaty różnych grup

społecznych,



obowiązuje hierarchia aktów prawnych, tzn. zasada prymatu konstytucji nad ustawami i

ustaw nad innymi aktami prawnymi parlamentu, rządu lub władz lokalnych,



prawo jest racjonalne, zrozumiałe, jednoznaczne, możliwe do wykonania i nie posiada luk,



prawo jest jawne, ogłaszana i publikowane w stosowanej formie i czasie,



przyjmuje się w stosunku do obywateli zasadę: „dozwolone jest to, co nie jest przez prawo

zabronione”,



przymus stosowany jest w przypadkach i w sposób określony przez prawo,



zakazane jest stosowanie odpowiedzialności zbiorowej,



oskarżonemu przysługuje prawo do obrony,



obowiązuje zasada domniemania niewinności oskarżonego, dopóki nie zostanie

udowodniona wina,



obowiązuje zasada, że prawo nie może działać wstecz,



postępowanie sądowe jest co najmniej dwuistancyjne,

4. Zasada podziału władzy i równowagi władz



Władza państwowa, której kompetencje stanowią emanację kompetencji suwerena-narodu,
dzieli się na trzy niezależne i autonomiczne rodzaje:



władzę prawodawczą/ustawodawczą – stanowienie aktów prawnych, a także kontrola

poczynań Rady Ministrów poprzez procedurę wotum nieufności (np. Sejm i Senat)



władzę wykonawczą – realizacja postanowień zawartych w ustawach poprzez stanowienie do

nich aktów wykonawczych; dodatkowo kreowanie własnej polityki wewnętrznej i
zewnętrznej (np. Prezydent i Rada Ministrów)



władzę sądowniczą – rozstrzyganie sporów i porządkowanie życia społecznego poprzez

orzekanie o naruszeniu bądź zgodności danego działania z obowiązującymi normami
prawnymi (np. sądy i trybunały).

5. Zasada praw i wolności obywatelskich



uprawnienia przysługujące obywatelom danego państwa



ich prawną gwarancją jest nabycie obywatelstwa



podstawowe prawa, wolności (także obowiązki) jednostki są zamieszczane w konstytucjach i
ustawach, dotyczą najistotniejszych interesów obywateli



zasada ta Znalazła prawny wyraz m. in. we francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela z
1789. W 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Deklarację Praw Człowieka w Europie
szczególne znaczenie ma Europejska Konwencja Praw Człowieka



Konstytucyjne prawa i wolności obywatelskie przysługują obywatelom danego państwa,
natomiast najbardziej podstawowe - prawa człowieka (np. nietykalność osobista) przysługują
każdej jednostce znajdującej się na terytorium państwa



Ze względu na treść i zakres dzielą się one na:



prawa i wolności osobiste (wolność sumienia i wyznania, prawo do życia, nietykalność

osobista, prawo do własności, wolność wypowiedzi, wolność poruszania się, tajemnica
korespondencji),



prawa i wolności polityczne (czynne i bierne prawo wyborcze, prawo do udziału w

referendum, prawo do informacji, prawo do zrzeszania się, prawo do skargi na organy
państwa),



prawa socjalne i ekonomiczne, mają charakter uprawnień (prawo do nauki, dziedziczenia,

pracy, ochrony zdrowia, ochrony własności prywatnej)

6. Zasada pluralizmu politycznego



uznanie możności istnienia wielości partii,



uznanie ich równości wobec prawa oraz demokratycznego charakteru we wpływaniu na
kształtowanie polityki państwa



kwestie te wykluczają jakąkolwiek możliwość istnienia systemu jednopartyjnego czy nawet
systemu partii uprzywilejowanej



możliwy jest jedynie – w efekcie otwartej rywalizacji wyborczej – ukształtowanie się systemu
partyjnego z partią dominującą.

7. Zasada większości



jej istotą jest, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość
głosów w danym okręgu wyborczym a pozostałe partie nie otrzymują mandatów w tym okręgu



okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe; każda partia wystawia w okręgu tylko jednego
kandydata i wyborca oddaje głos na tę lub inną partię głosując na jej kandydata



w ordynacjach wyborczych możemy wyróżnić dwa systemy większościowe: większość zwykłą
(względną), większość bezwzględną



według systemu większości względnej w wyborach zostaje wybrany ten kandydat, który zebrał
więcej ważnych głosów w okręgu niż każdy inny kandydat;



system większości bezwzględnej wymaga do zdobycia mandatu zebrania więcej niż połowę
ważnych głosów (50% plus jeden głos); jeżeli żadnemu z kandydatów nie uda się zebrać
wymaganej większości, to prawo może przewidywać przeprowadzenie drugiej tury wyborów;
udział w niej biorą tylko ci dwaj kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów w pierwszej
turze głosowania

III. INSTYTUCJE DEMOKRATYCZNYCH SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

1. Parlament



kolegialne ciało reprezentujące interesy suwerena, wyłonione w rywalizacyjnych wyborach i
wyposażone w szereg funkcji, z których najistotniejszą jest władza stanowienia ustaw



ma przedstawicielski charakter i demokratyczną legitymację, czyli wybór reprezentantów przez
suwerena w głosowaniu powszechnym, dający podstawę do stanowienia prawa, która to
działalność przeważa w jego funkcjonowaniu



o faktycznej pozycji parlamentu decyduje nie tylko jego konstytucyjny model, ale także typ
systemu partyjnego

1.1. Struktura parlamentu



w kryterium wewnętrznej struktury, parlamenty można podzielić na:



parlamenty jednoizbowe (tzw. unikameralne); jednoizbowe są parlamenty: Danii, Szwecji,

Finlandii, Portugalii, Grecji, Słowacji, Węgier, Bułgarii, państw bałtyckich, Ukrainy



parlamenty dwuizbowe (tzw. bikameralne); dwuizbowe są parlamenty: Wielkiej Brytanii,

Holandii, Francji, Austrii, Niemiec, Szwajcarii, Włoch, Hiszpanii, Polski, Czech, Rumuni,
Słowenii, Rosji, Stanów Zjednoczonych.



argumenty na rzecz dwuizbowości:



zabezpieczenie wzajemnej równowagi między reprezentacją ludu i osób wyróżniających się

majątkiem czy pochodzeniem



lepsza realizacja zasady podziału władzy i zminimalizowanie ewentualnej przewagi

parlamentu



zapobieganie uniesieniom i błędom



większa powściągliwość w działaniach parlamentu



wewnętrzna kontrola i hamowanie decyzji parlamentu



większe i wszechstronne zbadanie problemów



sprzyjanie kompromisom społecznym, stanowienie lepszych, bardziej wyważonych,

umiarkowanych i dopracowanych ustaw, a więc poprawienie jakości tworzenia prawa



argumenty na rzecz jednoizbowego parlamentu:



antydemokratyczny charakter drugiej izby, jej niepochodzenie z wyborów powszechnych,



zmniejszenie skuteczności prac parlamentarnych



Bikameralizm w płaszczyźnie funkcjonalnej może przyjmować formę:



Bikameralizmu symetrycznego, równoważącego, zakładającego równość obu izb, co

przejawia się w przyznaniu izbom jednakowych kompetencji; w przypadku niemożliwości
osiągnięcia kompromisu sprawa pozostaje nierozstrzygnięta (np. Włochy, Szwajcaria,
Rumunia)



Bikameralizmu asymetrycznego, nie równoważnego, gdy jedna izba ma szersze uprawnienia,

przewagę nad drugą i w przypadku rozbieżności zdań podejmuje decydujące rozstrzygnięcie
(np. Polska, Francja, Wielka Brytania)

1.2. Funkcje parlamentu



funkcja ustawodawcza, a w szczególności prawo uchwalania budżetu oraz ustanawiania
podatków, dające większości parlamentarnej możliwość kształtowania wewnętrznej polityki
państwa



funkcja kontrolna – polega na sprawowaniu kontroli nad działalnością innych organów
państwowych, przede wszystkim nad rządem i administracją rządową; sposób sprawowania
funkcji kontrolnej wynika z przyjętego systemu rządów; w systemie parlamentarnym, gdzie rząd
pochodzi z większości parlamentarnej, kontrola parlamentu polega przede wszystkim na:



udzieleniu rządowi inwestytury



możliwości odwołania rządu w wyniku przegłosowania wniosku o wotum nieufności



interpelacjach i zapytaniach, kontroli przez komisję

w systemie prezydenckim zasadniczymi formami kontroli są:



parlamentarne komisje kontrolne



instytucja impeachmentu



kontrola funduszy państwowych



zgoda Senatu na nominacje prezydenckie.



funkcja kreacyjna – polega na jego uczestnictwie w formowaniu składu personalnego innych
naczelnych organów państwowych (np. wybór prezydenta, członków sądu konstytucyjnego)

2. Władza wykonawcza



oznacza działalność polegającą na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje
administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określane są przez
władzę ustawodawczą



można wyróżnić dwa modele organizacyjne władzy wykonawczej:



model monokratyczny, monolityczny lub jednolity, polegający na skupieniu całej władzy

wykonawczej w rękach jednego organu; w systemie tym nie przewidziano ani głowy państwa
ani szefa rządu



model dualistyczny, gdzie egzekutywa jest dwuczłonowa i składa się z głowy państwa, oraz

rządu



z punktu widzenia wzajemnych relacji między głową państwa a rządem można wyróżnić:



system z dominacją rządu czyli systemy parlamentarno – gabinetowe



systemy z dominacją prezydenta, a więc systemy półprezydenckie

2.1. Funkcje władzy wykonawczej:



zadaniem egzekutywy politycznej jest zapewnienie przywództwa



w ten sposób pojęta władza wykonawcza działa jako „naczelne dowództwo” aparatu
państwowego, sam rdzeń państwa



obowiązki ceremonialne – głowy państw, szefowie rządów i, w mniejszym stopniu, najważniejsi
ministrowie lub sekretarze stanu reprezentują państwo; nadając władzy państwowej osobistą
formę, reprezentują społeczeństwo i symbolizują, mniej lub bardziej, jego jedność; rola ta jest w
dużej mierze formalna i ceremonialna i obejmuje, na przykład, uroczystości państwowe, wizyty
zagraniczne, konferencje międzynarodowe oraz ratyfikację umów międzynarodowych i innych
aktów



kontrola procesu decyzyjnego – władza wykonawcza ma przede wszystkim kształtować spójne
programy gospodarcze i społeczne, które zaspokoją potrzeby społeczeństw oraz będą
kontrolować stosunki zewnętrzne państwa w coraz bardziej współzależnym świecie



zabieganie o poparcie społeczne dla przywództwa politycznego – popularność egzekutywy
politycznej ma większe znaczenie dla charakteru i stabilności reżimu jako całości niż popularność
innych elementów systemu politycznego; na szczeblu działań politycznych jest to zdolność
egzekutywy do mobilizowania poparcia zapewniającego zgodę i współpracę społeczeństwa



reagowanie na sytuacje kryzysowe - ważną zaletą, jaką posiada władza wykonawcza w
odróżnieniu od ustawodawczej jest zdolność podejmowania szybkich i zdecydowanych działań;
gdy pojawia się kryzys, czy to w polityce zewnętrznej, czy międzynarodowej, odpowiedź na niego
zawsze należy do władzy wykonawczej



zarządzanie administracją

2.2. Głowa państwa



to jednoosobowy naczelny organ państwa, sprawujący wiele formalnych i niejednokrotnie
ceremonialnych funkcji; ustanowienie głowy państwa jest uzasadnione funkcją reprezentacji
państwa, gwaranta bytu państwowego i zgodnego z prawem funkcjonowania całościowego
mechanizmu władzy państwowej oraz funkcją arbitrażu między rządem a parlamentem



pozycja głowy państwa jest uzależniona od przyjęcia określonego systemu rządów, których
zasady determinują jej siłę i znaczenie:



w systemie prezydenckim i półprezydenckim pozycja prezydenta jest silna; jest on wybierany

w wyborach powszechnych i ma wiele ważnych uprawnień, w systemie prezydenckim jest
także szefem egzekutywy;



w systemie parlamentarnym pozycja głowy państwa jest słaba, pełni ona funkcję czynnika

integrującego i moderującego, nie uczestniczy w prowadzeniu polityki państwa, zwykle nie
pochodzi z wyborów powszechnych, jej uprawnienia są ograniczone

2.3. Rząd



to naczelny i kolegialny organ władzy wykonawczej, złożony z premiera i ministrów, powołany w
celu prowadzenia polityki państwa oraz kierowania działalnością jego administracji;



pozycja rządu, podobnie jak głowy państwa, jest zależna od przyjęcia określonego systemu
rządów:



w systemie prezydenckim rząd ma charakter nieformalny, ponieważ jest organem

pozakonstytucyjnym; w skład rządu wchodzą stojący na czele poszczególnych
departamentów sekretarze; nie posiadają własnych, konstytucyjnych kompetencji, działają
natomiast w ramach kompetencji prezydenta; są jego pomocnikami i wykonawcami jego
decyzji, zobowiązanymi do realizacji jego polityki i przed nim odpowiedzialnymi; Prezydent
mianuje sekretarzy (za radą i zgodą Senatu) i może ich w każdej chwili odwołać



w systemie parlamentarnym rząd, składający się z premiera i ministrów, posiada rzeczywistą

władzę rządzenia i prowadzenia polityki państwa; rząd powoływany jest zwykle przez głowę

państwa, jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, musi posiadać zaufanie
większości parlamentarnej, musi więc reprezentować jego większość; zwykle premierem
zostaje lider partii, która wygrała wybory



w ramach sytemu parlamentarnego można wyróżnić trzy rodzaje stosunków wewnętrznych w
rządzie:



system kolegialny – premier nie posiada wewnątrz rządu szczególnej pozycji, jedynie

przewodniczy posiedzeniom rządu, który wspólnie podejmuje decyzje państwowe



system gabinetowy – premier stoi na czele rządu, jest jego organem kierowniczym, określa

kierunki polityki państwa, wskazuje kandydatów na ministrów



system kanclerski – ministrowie są podporządkowani kanclerzowi, jedynie kanclerz ponosi

odpowiedzialność polityczną za działalność rządu przed parlamentem, lecz jest ona
realizowana tylko przez instytucję konstruktywnego wotum nieufności.



w systemie półprezydenckim powoływany przez prezydenta rząd odpowiada polityczne przed
parlamentem; pracami rządu kieruje premier, ale często rząd działa w ramach linii politycznej
prezydenta, aktywnie uczestniczącego w rządowych pracach i posiadającego dominujący wpływ
na jego funkcjonowanie.



w systemie parlamentarno-komitetowym rząd jest wybierany, kontrolowany, odwoływany
przez parlament, jemu podporządkowany i przed nim odpowiedzialny; stąd bywa nazywany
komitetem wykonawczym parlamentu.



w państwach demokratycznych występują dwie procedury kształtowania rządu:



parlamentarna, charakterystyczna dla systemu parlamentarno gabinetowego i systemu

parlamentarno – komitetowego; w systemie parlamentarnym formalnie głowa państwa
mianuje premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu, lecz faktyczne skład rządu
zależy od większości parlamentarnej;



pozaparlamentarna – stosowana w systemie prezydenckim, gdzie decydujący głos o składzie

rządu należy do prezydenta.



kierunki aktywności (funkcje) rządu:



wypracowanie inicjatyw mających na celu rozwiązanie najistotniejszych problemów

politycznych



podejmowanie działań na rzecz uzyskania aprobaty większości parlamentarnej dla swoich

zamierzeń oraz nadzór nad ich realizacją, sprawowany przy pomocy rozbudowanego systemu
administracji publicznej



pośrednictwo w stosunkach między społeczeństwem a państwem.

3. Władza sądownicza
3.1. Istota i znaczenie



ogół organów uprawnionych do realizacji dóbr publicznych i posiadających monopol na
rozstrzyganie sporów prawnej natury; są nimi przede wszystkim sądy powszechne oraz stojący na
ich czele Sąd Najwyższy lub dodatkowo Najwyższy Sąd Administracyjny



w odróżnieniu od władzy ustawodawczej i wykonawczej, nie tworzy ona norm prawnych, a
jedynie rozstrzyga o ich zastosowaniu w sytuacjach konfliktowych



stanowi ona gwarancję realizacji zasady rządów prawa, uznawanej współcześnie za jeden z
głównych wskaźników demokracji liberalnej



stanowi władzę polityczną w najbardziej ścisłym tego słowa znaczeniu – poprzez uczestnictwo w
kształtowaniu i utrwalaniu szeroko rozumianego ładu społecznego, wyznaczaniu standardów
zachowań politycznych oraz staniu na straży ich postrzegania



sprawowanie władzy politycznej polega również na podejmowaniu rozstrzygnięć, wiążących
strony konfliktu powstającego na tle dostępu do władzy, sposobu jej sprawowania czy też
egzekwowania odpowiedzialności rządzących za swe poczynania, w sytuacjach dających sądowi
możność faktycznego wyboru; w rękach sądu leży prawo do uznania:



decyzji politycznych za zgodne lub nie zgodne z konstytucją, co przesądza o ich dalszych

losach



funkcjonariusza publicznego za winnego lub niewinnego naruszenia prawa, co pociąga za

sobą możność kontynuowania kariery politycznej bądź też jej zahamowania, a nawet
zakończenia



wyniku wyborów za ważne lub nieważne, co może oznaczać powtórzenie procedury

wyborczej



działalności partii politycznych za nie zagrażającą lub zagrażającą demokratycznemu ładowi

politycznemu, co może spowodować ich delegalizację



działania administracji państwowej za nie naruszające lub naruszające wolności i prawa
obywatelskie, co może skutkować np. powstaniem obowiązku wynagrodzenia obywatelowi
szkody przez państwo

3.2. Cechy



niezawisłość – wyłączenie sądów spod bezpośredniej ingerencji ośrodków decyzyjnych i
prezentowanych przez nie stanowisk, opinii i poglądów, najczęściej gwarantowane przez
konstytucje



stałość – jednym z motywów wyboru działania politycznego jest to jak zareagują na to wyborcy;
sędzia nie jest cyklicznie oceniany przez elektorat



elastyczność – zdolność przystosowania się do zmieniających się, czasami dosyć szybko
oczekiwań społeczeństwa



jest stosowana gdy dokonany zostaje czyn mający znaczenie prawne



działa w konkretnej sprawie, wobec konkretnego adresata, którym może być osoba prawna lub
fizyczna



odpowiedź na czyjąś, zewnętrzną i legitymowaną inicjatywę może działać jedynie w sytuacji gdy
ktoś się do niej odwoła



apolityczny czynnik równowagi w systemie podziału władz



apolityczny gwarant wolności i praw jednostki

3.3. Funkcje



sądowa kontrola konstytucyjności prawa – najbardziej widocznym i w związku z tym najczęściej
dostrzeganym politycznym aspektem działania władzy sądowniczej jest kontrola
konstytucyjności prawa; wynika ona z uznania konieczności ustanowienia instytucji „strażnika
konstytucji”



egzekwowanie odpowiedzialności rządzących



Kontrola procesu wyborczego – w systemach demokratycznych, na straży prawidłowości procesu
wyborczego – zwłaszcza zapewnienia zasad równości i tajności prawa wyborczego oraz
rzetelności rezultatu elekcji – stoją niezawisłe sądy; spełniają one często rolę instrumentu
ograniczającego pokusy rządzących, by ograniczyć faktyczne możliwości działania opozycji



kontrola nad działalnością partii politycznych – w przeciwieństwie do państw autorytarnych, w
których zakładanie partii politycznych jest zabronione bądź istotnie utrudnione, demokracje
charakteryzują się przyjęciem rejestracyjnego trybu ich tworzenia i działania



ochrona wolności obywatelskich przed nadużyciami ze strony państwa – aktywność sądów w
zakresie ochrony obywatela przed mogącymi godzić w jego interesy działaniami władzy
ustawodawczej i wykonawczej oraz co należy podkreślić samej władzy sądowniczej, stanowi
wyraz przyjęcia jednej z koronnych zasad demokracji, jaką jest zasada rządów prawa