POETYKA, JAKO TEORIA DZIEŁA LITERACKIEGO. JEJ

MIEJSCE W NAUCE O LITERATURZE, PRZEDMIOT I

DZIAŁY

Poetyka przeżyła swój rozkwit w wieku XX. Początki tej nauki sięgają
starożytności. Dzięki nowej myśli językoznawczej

teorii znaku

Ferdynanda de

Saussure’a

, wyłożonej w książce „Kurs językoznawstwa ogólnego” uzyskała

nowe oblicze.

Roman Ingarden

stworzył inny kierunek myślenia o literaturze. Był to

fundament rozwijającej się

poetyki odbioru.

Wprowadził on do refleksji

problem budowy i sposób istnienia dzieła literackiego, podmiotu mówiącego.

Strukturaliści- Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz
Sławiński i Roman Jakobson

mówili, że literackość jest tożsama z

poetyckością. Nie ma uniwersalnej kategorii literackości, stąd, więc do
literackości przynależą wszystkie teksty (te wierszowane i niewierszowane),
nawet, jeśli nie spełniają wymogów organizacji naddanej(ustalonej). Definiują
oni

dzieło literackie, jako

tekst językowy, spełniający warunki literackości,

przyjęte w danym czasie i środowisku.

Relatywizm i konwencjonalizm poznawczy-

zaprzestanie badan nad

uniwersalnym charakterem kategorii literackości.

Semiotyka strukturalna

próbuje wyjaśnić literackie sposoby organizowania

znaczeń i tego, że sztuka mówi o rzeczywistości przez jej naśladowanie,
odwzorowanie metodami właściwymi dla ogólnej teorii znaku. Zostają tu
opisane takie konstrukty literackie jak:

postać literacka, zdarzenie, fabuła,

temat.

Wtórny system modelujący-

umiemy czytać i rozumiemy teksty

zorganizowane według literackiego kodu znaków, ale nie potrafimy opisać
systemu, który te znaki tworzą i który pozwala na ich odczytanie.

Język będący narzędziem porozumiewania stanowi

system prymarny,

podstawowy. Język modeluje świat, którym się interesujemy. Zrozumieć ten
ś

wiat można w taki sposób, jakim go przedstawia język. Jednak to właśnie

język

stanowi tworzywo systemów znakowych(

etyka, prawo, religia czy poglądy

filozoficzne)

Literatura-

to też system modelujący, stworzona jest w języku

prymarnym(podstawowym).

Semantyka-

nauka o znaczeniach. System znaków pozwala rozpoznać i ustalić

wartości znaków. Aby zbadać sens utworu literackiego, trzeba odnieść
wypowiedzi do rzeczywistości, o której mówi i kto mówi.

Poetyka-

pierwszy raz termin ten pojawił się u Arystotelesa, kojarzony z takimi

wyrazami jak poezja, poemat, epos, epopeja. Wszystkie te wyrazy pochodzą od
słowa „tworzyć”.

Poetyka normatywna-

kiedyś myślano, że poetyka to zbiór estetycznych reguł

tworzenia dzieł literackich. Przedstawiciele-

Mikołaj Boileau, Franciszek

Dmochowski.

Poetyka historyczna(implicytna lub też immanentna) - polega

na ustaleniu,

jaki model stylistyczno- językowy i jakie reguły praktyk literackich da się
wypatrzyć u danego pisarza, w danej epoce, oraz określała pojęcia
charakterystyczne dla danego okresu literackiego.

Poetyka opisowa-

traktuje dzieła literackie, jako ukształtowany i gotowy tekst

językowy, ustala jego elementy konstrukcyjne, klasyfikuje formy literackie.
Dzieli się na dwa kierunki:
Poetyka generatywna- badanie świata przedstawionego utworu, ustala komplet
elementów, opisanie gramatyki świata przedstawionego
Poetyka lingwistyczna- opis zabiegów na języku, badanie stylu i wierszowości.

Przedmiotem zainteresowania poetyki jest dzieło literackie. Poetyka zajmuje się
językowym kształtem dzieła.

Stylistyka-

badanie funkcji wypowiedzi

Wersologia-

określa środki językowe, organizację wiersza,

Genologia

- nauka o rodzajach, gatunkach literackich i ich odmianach.

Kompozycja dzieła literackiego-

motyw, postać literacka, temat.

Pytania, jakie sobie stawia poetyka-, w jaki sposób literatura pełni funkcję
estetyczną?

DZIEŁO LITERACKIE W KONTEKŚCIE KOMUNIKACJI

JĘZYKOWEJ. KOMUNIKACJA ZEWNĄTRZTEKSTOWA I

WEWNĄTRZTEKSTOWA

Dzieło literackie-

wypowiedź językowa oryginalna, skończona, utrwalona lub

nieutrwalona, opatrzona tytułem i nazwiskiem autora, która zorganizowana jest
za pomocą świata przedstawionego oraz wypowiedź posiadającą bezpośrednie
lub pośrednie wskazówki niedosłowności znaczeń. Dzieło literackie można
opisać w stosunku do innych dzieł sztuki oraz w stosunku do innych typów
aktywności językowej.

Znak i znaczenia stanowią istotę każdego tekstu językowego, którego
podstawową cechą są

linearność i jednokierunkowość.

Dzieło dzieli z

wszystkimi innymi tekstami charakter fazowy: teksty mają początek i koniec,
rozwijają się poprzez następstwo swoich faz.

Dzieła otwarte-

powieść taka może być czytana wielokrotnie, tak, żeby

poszczególne części występowały w różnej kolejności. Każdorazowe
przekombinowanie rozdziałów tworzy nowy tekst.

Celowościowy, teleologiczny charakter dzieła literackiego-

charakter znaków

językowych w dziele, dzieło musi spełniać swoje funkcje komunikacyjne pod
nieobecność nadawcy, musi być tak zorganizowane, by posiadało wyłącznie
znaki funkcjonalne. Kodowanie takich znaczeń powoduje, że teksty mają
charakter strukturalny. Znaki językowe tworzą w dziele

sieć relacji

i związków

potrzebnych w procesie organizowania i dekodowania znaczeń.
Utwory posiadają pewną ramę, wyznaczoną początkiem i końcem. Jeżeli
powieść jest bardzo długa to relacje międzyznakowe ulegają zatarciu. Ta
segmentacja tekstu na kolejne fazy jest niezbędna do odpowiedniego odbioru
znaczeń tekstu.

Pragmatyka tworzenia znaczeń-

pisarz opowiada jakąś historię i każe jej

bohaterów i ją samą rozumieć niedosłownie. Opowiadana historia ma sens,
kiedy odbiorca odgadnie, do jakiego systemu wartości odwołuje się autor oraz
jaka jest postawa autora wobec opowiadanej historii(negatywna, obiektywna,
pozytywna, subiektywna, aprobatywna, ironiczna, serio itp.
Niespełnienie tych warunków może przekreślić znaczenie utworu.

Najistotniejszym znakiem dzieła literackiego jest

postać literacka

, którą autor

częściowo wyposaża w cechy, częściowo robią to wydarzenia, w których postać
uczestniczy oraz okoliczności, w jakich ją narracja określi.
Zachowania i reakcje postaci literackich mają sens i podlegają ocenie tylko ze
względu na społeczny kodeks obyczajowy.

Kodowanie znaczeń literackich

odbywa się nie tylko przez jej udział w

wydarzeniach, ale tez przez charakterystykę zewnętrzną(didaskalia).

Funkcje dzieła literackiego-

wynikają z naszych potrzeb estetycznych i

językowego tworzywa. Tworzywem dzieła literackiego jest

język

i służy do

komunikowania się ze sobą. Funkcją podstawową tekstu jest niesienie
informacji.

Literackość-

specyficzne kształtowanie znaczeń ma aspekt estetyczny, czyli

zaspokaja nasze potrzeby estetyczne. Estetyczny walor tekstu pojawia się na
poziomie znaków językowych oraz świata przedstawionego. Regułą literackości
jest tworzenie znaczeń za pomocą znaków właściwym literaturze.

Znaki językowe

użyte literacko mają dużą pojemność znaczeniową- szerokie

możliwości oznaczania. Czytelnik może je odnieść do różnych wydarzeń,
zjawisk. Przedmiotem zainteresowania czytelnika jest opowiadana historia i
znaki

językowe,

ma

ona

charakter

wieloaspektowy(brzmieniowy,

wyobrażeniowy).
Przestrzeń literacka mieści się między

kiczem a arcydziełem.

Kiczem

nazywamy utwór przeznaczony dla mniej niż przeciętnego odbiorcy,

który nie posiada walorów estetycznych. Łatwy w odbiorze, dostarcza
fałszywego świadectwa uczestniczenia w kulturze literackiej.

Arcydziełem

jest utwór w swoim gatunku najwybitniejszy, doskonały.

Każde dzieło ma jakieś przesłanie ideologiczne.
Dzieła literackie istnieją prawdziwie tylko jako

akty komunikacji językowej

i

jako takie przynależą do sfery świadomości społecznej, stanowiąc jeden z
podstawowych składników kultury duchowej człowieka.

Akt komunikacyjny

spełnia się dopiero w tym momencie, kiedy tekst dzieła

czyta czytelnik konkretny, rozumiejący zasady literackiej organizacji znaczeń.
Teoria dzieła literackiego zajmuje się

kategorią autora

takiego, jakiego

ujawnia perspektywa utworu literackiego i

kategorią czytelnika

, którego

poprzez tekst utworu projektuje autor jako odbiorcę swojego dzieła.

Podmiot czynności twórczych-

autor taki, jakim interesuje się teoria dzieła

literackiego. Np. osoba z Trenów Kochanowskiego i z Odprawy Posłów
Greckich jest całkiem inna i nie można jej identyfikować z osobą
Kochanowskiego. Podmiot cz.tw. jest tylko funkcją autora- pisarza(rolą).

Czytelnik wirtualny-

jest rolą, jaką dzieło narzuca czytelnikowi. Czytelnik

musi podołać znaczeniom interpretacyjnym utworu.

Autor zewnętrzny-

pisarz

Autor wewnętrzny-

rola pisarza

Komunikacja literacka

nawiązuje się między rzeczywistym(zewnętrznym)

autorem i rzeczywistym czytelnikiem.
Istnieją takie teksty, które zawierają zwroty do czytelnika wirtualnego!

Podmiot literacki-

podmiot mówiący, fikcyjna postać, którą uobecnia w

utworze akt mówienia. Komunikacja między autorem a czytelnikiem możliwa
jest tylko poprzez ten podmiot. Ów podmiot kreuje świat przedstawiony, jego
mowa określa pozycję świata przedstawionego, podmiot ten jest nadrzędny
wobec bohaterów. Podmiot ten nazywany jest w epice narratorem, w liryce
podmiotem lirycznym, a w dramacie podmiotem dramatycznym.