plik

Rozdziai l

Marek Pietraś

Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków

politycznych

Międzynarodowe stosunki polityczne są subkategorią stosunków międzynarodowych

j&o rodzaju stosunków społecznych. Anałiza tycli pierwszych, tak co do istoty jak i hi-
storycznej ewolucji, jest wiec ściśle powiązana z analizą samych stosunków miedzyna-
:''ikwych. Ściśle też wiąże się z analizą pojęcia polityki, które leży u podstaw pojęcia
.międzynarodowe stosunki polityczne".

Z kolei u podstaw analizy historycznej ewolucji stosunków międzynarodowych legio
pożenię,  że  kryterium  wyodrębniania  etapów  ewolucji  jest  powstanie
scentralizowane-państwa  narodowego,  które  od  zawarcia  w  1648  r.  Pokoju
Westfalskiego  zapocząt-waio  nowy  etap  w  dziejach  społecznego  życia  ludzkości,
określany  mianem  westfal-iiego  systemu  stosunków  międzynarodowych.  Stąd  też

zostały wyodrębnione trzy etapy historycznej ewolucji stosunków międzynarodowych: 1)
etap  przedwestfalski,  2) etap  Bestialski  oraz  3)  etap  późnowestfalski.  Początek  tego
ostatniego  nie  został określony  jednoznacznie. Przyjęto  założenie,  że  wiąże  się  on  ze
zmiana  warunków  funkcjonowania  scentralizowanego  państwa  narodowego
powodowaną  przez  procesy  globalizacji.  Te  ostatnie  do  funkcjonowania  środowiska
międzynarodowego wnoszą wcześniej nieznaną pkość, zmieniając jednocześnie warunki
funkcjonowania państw.

1. Istota międzynarodowych stosunków politycznych

Międzynarodowe stosunki polityczne są częścią składowa, dokładniej płaszczyzną

stosunków międzynarodowych jako sfery stosunków społecznych. Stąd też analiza tych
drugich  tworzy  podstawy  analizy  i  lepszego  zrozumienia  tych  pierwszych.  Należy  pod-
kreślić, że stosunki międzynarodowe są specyficzna sferą stosunków społecznych, nie-'
wykie zfożoną, podlegającą dynamicznym przeobrażeniom co do podmiotów interakcji
oraz ich treści i form. Zdaniem Teresy Łoś-Nowak stosunki międzynarodowe są jednym
z najbardziej skomplikowanych fenomenów w dziejach społecznego życia ludzkości. Po-
dobny pogląd formułował Józef Kukułka, pisząc, że stopniowo stały się one najszerszą i
najbardziej skomplikowaną  dziedziną  stosunków  społecznych.  Mimo  że  można  je było
identyfikować  już  kilka  tysięcy  lat  temu,  to  przymiotnika  „międzynarodowe"  najpraw-
dopodobniej użyf po raz pierwszy Jeremy Bentham w opublikowanej w 1789 r. książce

Część I. Istola, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

pt. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Pisał w niej, że sprawy

miedzy

monarchami

obywatelami

różnych

państw

należy

nazywać

międzynarodowymi.

Dynamika, zmienność i postępująca złożoność stosunków międzynarodowych, ozna-

czająca brak ich wykrystalizowania i „ostrego" określenia zakresu przedmiotowego
i podmiotowego, sprawia, że nie ma jednej, powszechnie akceptowanej ich definicji. Po-
wszechna zgoda istnieje jednak co do tego, że są to interakcje czy też przepływy o cha-
rakterze transgraoicznym. Frederick S. Durm pisał, że stosunki międzynarodowe to sto-
sunki przekraczające granice państw.

W próbach definiowania kategorii „stosunki międzynarodowe" z uwzględnieniem

ich transgranicznego charakteru dominują ujęcia podmiotowe oraz podmiotowo-przed-
miotowe. W przypadku tych pierwszych zakres podmiotów utrzymujących transgranicz-
ne interakcje jest przedmiotem kontrowersji. Najweziej ujmował go Ziemowit J. Pietraś,
dla którego stosunki międzynarodowe to transgraniczne interakcje podmiotów polityki
w środowisku poliarchicznym. Zakres podmiotowy tych stosunków ujęty został wąsko
i zredukowany do transgranicznych interakcji i więzi podmiotów polityki. Wyekspono-
wana została także specyfika środowiska, w którym te interakcje i więzi są utrzymywane.
Jest to środowisko zdecentralizowane, w którym jednocześnie funkcjonuje wiele, często
niezależnych od siebie, ośrodków decyzyjnych. Podobny kierunek myślenia zaprezento-
wał Józef Kukułka. Jego zdaniem są to procesy oddziaływań wzajemnych uczestników
tych stosunków — głównie za pośrednictwem środowiska międzynarodowego — a ma-
jących na celu stwarzanie jak najkorzystniejszych warunków funkcjonowania samych
uczestników i odpowiadających ini systemów międzynarodowych. W tej ostatniej defi-
nicji dodatkowo została wyeksponowana celowość, intencyjność, swoisty pragmatyzm
transgranicznych działań podmiotów stosunków międzynarodowych.

W większości definicji zakres podmiotowy stosunków międzynarodowych jest ujmo-

wany jednak szerzej w kategoriach działań społecznych, a nie tylko działań wąsko uj-
mowanych podmiotów polityki. George A. Lopez i Michael S. Stohl definiują je jako
działania społeczne, w których jednostki lub grupy społeczne z jednego narodu wcho-
dzą w interakcje oficjalne lub nieoficjalne z jednostkami lub grupami z innego narodu.
Jeszcze szerzej zakres podmiotowy stosunków międzynarodowych definiował Nicholas
Spykrnan, dla którego są to stosunki między jednostkami należącymi do różnych państw.

Najszerzej zakres stosunków międzynarodowych ujmują definicje podmiotowo-przed-

miotowe. Eksponowane w nich są bowiem nie tylko interakcje i więzi miedzy określony-
mi podmiotami, ale także przedmiot oddziaływań, a nawet czynniki je warunkujące. De-
finicje te najszerzej, ale zarazem najpełniej ujmują istotę stosunków międzynarodowych.
Frederick Pearson i Martin Rochester definiowali je jako transgraniczne interakcje spo-
łeczne i czynniki je warunkujące. Uznali, że są to nie tylko interakcje między państwa-
mi, między państwami i podmiotami pozarządowymi oraz między podmiotami pozarzą-
dowymi z różnych państw, lecz także procesy i zjawiska międzynarodowe te interakcje
warunkujące. W literaturze polskiej w podobny sposób, co do kierunku myślenia, lecz
jeszcze szerzej co do zakresu podmiotowego i przedmiotowego, istotę stosunków mię-
dzynarodowych ujmował Roman Kuźniar. Jego zdaniem istota tych stosunków polega

Zob. J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003. s. 18.

Rozdziai 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

_ 19

j wzajemnym oddziaływaniu wszystkich składników rzeczywistości międzynarodowej,

arówno aktywnych w postaci podmiotów, jak i tych, które owe oddziaływania warunku-
ją, wzmacniając je, osłabiając lub zniekształcając. Podobnie szeroko definiował je James
N, Rosenau. Jego zdaniem jest to dziedzina stosunków społecznych, obejmująca szero-
ki obszar działań, cyrkulacji idei i dóbr, które przekraczają granice państw. Dokonują

one w sposób zorganizowany, zinstytucjonalizowany oraz żywiołowy i przypadko-

wy. Należy podkreślić, że podejście podmiotowo-przedmiotowe najpełniej ujmuje istotę
Hk złożonej, dynamicznej i zmiennej sfery stosunków społecznych, jakimi są stosunki
międzynarodowe. Ujmowane są one w kategoriach transgranicznych przepływów i wza-
nnego warunkowania się różnych składników rzeczywistości międzynarodowej, a nie
|lko celowych, świadomych działań podmiotów tych stosunków.

W ścisłym powiązaniu z określaniem istoty stosunków międzynarodowych niezbęd-

ne jesl analizowanie ich specyfiki jako rodzaju stosunków społecznych, a więc odrębno-
icinatle tych dziejących się we wnętrzu państw. Analiza specyfiki jest więc próbą okre-
ffenia cech środowiska społecznego, w którym mają miejsce „wzajemne oddziaływania
wszystkich składników rzeczywistości międzynarodowej", czyli po prostu stosunki mię-
itynarocbwe. Wyróżnia je kilka cech specyficznych. Po pierwsze, środowisko międzyna-
rodowe jest poliarchiezne, zdecentralizowane, zorganizowane w ujęciu horyzontalnym,
co oznacza istnienie wielu, często nawet niezależnych od siebie ośrodków decyzyjnych,
a więc — w przeciwieństwie do wertykalnie, hierarchicznie zorganizowanego wnętrza
państwa — brak jednego, centralnego ośrodka sterowania.

) W literaturze przedmiotu istnieje powszechna zgoda co do takiej specyfiki stosun-
ków międzynarodowych. Józef Kukułka wskazywał, że w życiu międzynarodowym brak
jtit centralnego ośrodka władzy i sterowania, istnieje natomiast policentryzrn i poliar-
chia. Z kolei w literaturze niemieckiej G. Kinderman pisał, że stosunki międzynarodowe
to policentryczny system bez instancji kierującej. Zaś w literaturze angielskojęzycznej
Barry Buzan wskazywał, że cechą środowiska międzynarodowego jest anarchiczność,
(lewsensie braku centralnego ośrodka sterowania.

i Poiiarchiczność jest cechą struktury środowiska międzynarodowego. Oznacza to, że

tworzy strukturalne ramy wszelkich zjawisk i procesów międzynarodowych. Inaczej mó-
wiąc,  warunkuje  funkcjonowanie  środowiska  międzynarodowego,  czyli  działania  pod-
miotów  stosunków  międzynarodowych,  zachodzące  procesy  i  zjawiska  należy  analizo-
wać — z  całym zespołem  skutków — w kontekście zdecentralizowanego, poliarchicz-
nego środowiska międzynarodowego. To w takim środowisku występuje chociażby swo-
iste rozproszenie decyzyjne w warunkach istnienia wielu niezależnych ośrodków decyzyj-:
mych. W warunkach odmienności definiowania interesów przez poszczególnych uczest-
ników stosunków międzynarodowych, zwłaszcza państwa, współpraca wymaga struktur i
mechanizmów, głównie w postaci instytucji ją kształtujących. Potencjały państw w takim
środowisku mają charakter względny, a nie absolutny. To samo dotyczy bezpieczeństwa
państw.  Ponadto  w  poliarchicznym  środowisku  międzynarodowym  funkcjonowaniu
państw towarzyszy tzw. dylemat bezpieczeństwa, gdyż nie mogą one być pewne intencji
innych państw.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

Po drugie, w poliarchicznym środowisku międzynarodowym brakuje charaktery

stycznego dla wnętrza państwa zjawiska władzy. W to miejsce występuje zjawisko wpły-

wu.  Oznacza  ono  zespól  działań  jednego  państwa  mających  na  celu  zmianę  zachowali
innego  państwa  zgodnie  z  oczekiwaniami  podmiotu  wywierającego  wpływ.  Dlaczego  re-
lacji takiej nie nazwać relacją władzy? W istocie z jednego, formalnego powodu. Jest
nim  zasada  suwerennej  równości  państw,  oznaczająca  m.in.,  że  zasada  nadrzędności  —  •
podrzędności  charakterystyczna  dla  zjawiska  władzy  w  stosunkach  miedzy  podmiotami'!
tego samego rodzaju, czyli suwerennymi państwami — nie występuje.

Po trzecie, wyróżnikiem stosunków międzynarodowych jako rodzaju stosunków spo-

łecznych na tle wewnątrzpaństwowych jest ich niezwykła, postępująca złożoność. Można
wręcz mówić o prawie postępującej złożoności stosunków międzynarodowych. Składaj
się na nią występowanie i podejmowanie działań przez wielu, i to różnorodnych — co;
do formalnego statusu i posiadanego potencjału — podmiotów. Nie jest to rzeczywistość;
w pełni wykrystalizowana i nie należy oczekiwać, że taka będzie. Ciągłej ewolucji pod-i
lega bowiem zakres podmiotów podejmujących działania. Nieostry, zmienny, podlega-
jący systematycznemu poszerzaniu jest zakres przedmiotowy tych stosunków, a więc ich;
treść. W wyniku procesów internacjonalizacji, obok tradycyjnych interakcji politycznych,
wojskowych czy chociażby gospodarczych w postaci wymiany handlowej, przedmiotem
interakcji i więzi międzynarodowych są problemy społeczne, kultura, badania naukowe,
sport czy problemy ekologiczne. Nie jest to więc rzeczywistość ukształtowana, zamknięta,
lecz podlegająca ciągłej ewolucji. Tę cechę specyficzną stosunków międzynarodowych
„plastycznie" określił Józef Kukułka, wskazując, że szybciej się one komplikują, niż doj-
rzewają.

Po czwarte, ze względu na poliarchiczność środowiska międzynarodowego specyficz-

ny charakter, w porównaniu 2 wnętrzem państwa, mają procesy decyzyjne. Podejmowane
decyzje nie są bowiem „produktem" jednego nadrzędnego ośrodka decyzyjnego, lecz w
odniesieniu do państw wynikiem oddziaływań co najmniej dwóch suwerennie równych
podmiotów.  Należy  jednak  pamiętać,  że  decyzje  międzynarodowe  są  podejmowane
także przez podmioty inne niż państwa. Międzynarodowe ośrodki decyzyjne mogą być
stałe, w postaci organizacji międzynarodowych lub doraźne w postaci misji specjalnych
wysokiej  rangi  czy  różnej  postaci  konferencji  międzynarodowych,  poczynając  od
globalnych, organizowanych pod patronatem ONZ, a kończąc chociażby na szczytach
G-8. Treść podejmowanych decyzji jest z reguły wynikiem kompromisu, a więc nie mają
one arbitralnego charakteru, z wyjątkiem orzeczeń organów sądowych. Specyficzny jest
też  proces  realizacji  decyzji.  Są  one  skierowane  do  zdecentralizowanego  środowi ska
międzynarodowego,  które  warunkuje  skuteczność  wykonania  decyzji.  Środowisko
międzynarodowe  bowiem  z  właściwym  mu  zespołem  odmiennych,  a  nawet  sprzecznych
interesów,  może  wspierać realizację  danej  decyzji,  może być  wobec  niej neutralne,  ale
także może przeciwdziałać jej wykonywaniu.

Po piąte, mimo zachowania odrębności i specyfiki co do logiki organizacji i funk-

cjonowania, co do treści, a więc zakresu przedmiotowego, środowisko międzynarodowe i
wnętrze państwa wzajemnie się warunkują i przenikają. Z jednej strony, środowisko
międzynarodowe, metaforycznie ujmując, wręcz „wlewa się" do wnętrza państwa, wa-

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

ankując zachodzące w nim procesy społeczne, gospodarcze czy polityczne. Zjawisko to
przybiera na sile w warunkach procesów globalizacji. Z drugiej strony, zjawiska i pro-
ffisy wewnątrzpaństwowe, podlegając umiędzynaradawianiu, stają się częścią funkcjo-
nowania środowiska międzynarodowego. Zaś w warunkach procesów globalizacji to co
lokalne zaczyna warunkować to co globalne.

Stosunki międzynarodowe są niezwykle dynamiczną, podlegającą ewolucji sferą ży-

m społecznego. Zmienia się ich zakres podmiotowy i przedmiotowy. Ten pierwszy do-
tyczy identyfikacji podmiotów, które podejmują działania w poliarchicznym środowisku
międzynarodowym. Przez wieki funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków mię-
ifeynarodowych podmiotami takimi były państwa. Obecnie ich działania są uzupełnia-
K przez podmioty transnarodowe. Powstawanie i funkcjonowanie tych ostatnich jest
odzwierciedleniem ogólnej prawidłowości rozwoju stosunków międzynarodowych, jaką
jest nie tylko liczbowy wzrost ich uczestników, lecz także pogłębianie ich różnorodno-
ści.

Oznacza to, że minio niezaprzeczalnej dominacji państw, następuje wyłanianie się

równoległej struktury interakcji politycznych, będących wynikiem działań podejmowa-
nych przez zdecentralizowane, często wręcz lokalne podmioty, które funkcjonują „w po-
przek" granic państwowych. Nie jest więc obecnie uzasadnione państwocentryczne po-
dejście do stosunków międzynarodowych.

$ Zakres podmiotów transnarodowych jest szeroki. Co więcej, podlega poszerzaniu.
Chociaż brakuj e powszechnie akceptowanej ich typologii, najczęściej do transnarodo-
wych podmiotów stosunków międzynarodowych zaliczane są korporacje transnarodowe,
arganizacje pozarządowe, upodmiotawiające w stosunkach międzynarodowych społe-
Eeństwo obywatelskie, czyli tzw. NGOs, ruchy wyzwoleńcze, organizacje terrorystyczne,
'gtruktury zorganizowanej przestępczości, organizacje religijne, międzynarodowe ruchy
polityczne, tzw. międzynarodówki partii politycznych itd.

l Zakres przedmiotowy stosunków międzynarodowych dotyczy treści, które są przed-

miotem interakcji i więzi międzynarodowych, czyli transgranicznych przepływów, ale
fekże regulacji w ramach międzynarodowych stosunków politycznych. Jego wyróżnikiem
Best wielość i różnorodność więzi. Dla celów analitycznych identyfikowane są one w ra-
mach tzw. płaszczyzn. Wyróżnikiem współczesnych stosunków międzynarodowych jest
Ich wieloplaszczyznowość. Najważniejsza jest płaszczyzna polityczna, na którą składa-
psie przede wszystkim oficjalne kontakty między państwami, utrzymywane kanałami
Hyplomatycznymi. Na systematycznie zyskującą na znaczeniu płaszczyznę gospodarczą
Bkłada się transgraniczna cyrkulacja m.in. towarów, kapitału, technologii, usług i siły
loboczej. O wzroście znaczenia tej płaszczyzny stosunków międzynarodowych świadczy
formułowana w literaturze teza o przechodzeniu od geopolityki do geoekonomiki. Jedną
z najstarszych jest płaszczyzna wojskowa. Od wieków jej przejawem były wojny. Z cza-
lem, w powiązaniu z płaszczyzną polityczną, zaczęły składać się na nią sojusze wojskowe
[czy kontrola zbrojeń, zaś w powiązaniu z płaszczyzną ekonomiczną handel uzbrojeniem.
Potwierdzeniem poszerzania przedmiotowego zakresu stosunków międzynarodo-ych,
a więc ich treści, są kolejne płaszczyzny takie jak: kulturowa, społeczna, ekolo-

L Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interes)' i oddziafy\vania, [w:] E. Hali-Iżak,

R. Kuźniar [red.], Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Warszawa 1994. s. 99.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

giczna, naukowa i inne. Płaszczyzna kulturowa dotyczy przede wszystkim transgranicz-
nej cyrkulacji — jak pisał Ludwik Krzywicki — idei, wartości, wzorców zachowań, które
wytworzone  w  jednych  państwowo  zorganizowanych  społeczeństwach,  są  przenoszone
do  innych.  Płaszczyzna  społeczna  —  uogólniając  —  dotyczy  kształtowania  bezpośred-
nich, transgranicznych kontaktów miedzy społeczeństwami. Jej przejawem jest chociaż-
by rozwój i funkcjonowanie tzw. globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Wiąże się
ona także z rozwojem zjawisk patologicznych jak funkcjonowanie struktur zorganizowa- j
nej przestępczości, w tym struktur narkobiznesu czy zajmujących się kradzieżą własności
intelektualnej. Płaszczyzna ekologiczna obejmuje — z jednej strony — transgraniczne
przepływy  zanieczyszczeń  powietrza,  zanieczyszczeń  wód  czy  handel  niebezpiecznymi
odpadami — z drugiej zaś — globalne zmiany ekologiczne chociażby w postaci zmian
klimatycznych czy zaniku warstwy ozonowej. Na płaszczyznę naukową składa się przede
wszystkim umiędzynaradawianie badań naukowych przez chociażby tworzenie między-
narodowych zespołów badawczych, mechanizmów ich finansowania i dystrybucji uzyska-
nej wiedzy. Należy też podkreślić, że transgraniczne działania składające się na treść sto-
sunków międzynarodowych dotyczą także i innych dziedzin życia społecznego jak choćby
edukacja czy sport.

U podstaw mechanizmu poszerzania zakresu przedmiotowego stosunków między-

narodowych, a więc ich treści, leży mechanizm internacjonalizacji, czyli umiędzynara-
dawiania tego co wewnątrzpaństwowe. W konsekwencji treści wewnątrzpaństwowego
życia społecznego stają się elementem funkcjonowania środowiska międzynarodowego.
Procesy internacjonalizacji są więc swoistego rodzaju siłą napędową stosunków między-
narodowych, kształtowania ich treści, a stąd — zdaniem Józefa Kukułki — prawem ich
rozwoju.

Są elementem dynamiki i poszerzania zakresu przedmiotowego wszystkich

płaszczyzn stosunków międzynarodowych. Prowadzą do kształtowania się współzależ-
ności międzynarodowych, a więc zespołu więzi między państwami i ich społeczeństwa-
mi, które sprawiają, że zmiany w jednych odczuwane są w innych. W konsekwencji —
jak wskazywał Józef Kukułka — żadna z dziedzin życia współczesnych społeczeństw nie
może przetrwać w izolacji od życia międzynarodowego.

Należy też podkreślić, że będąca wynikiem procesów internacjonalizacji treść inte-

rakcji i więzi międzynarodowych, porządkowana dla celów analitycznych w postaci ich
płaszczyzn, tworzy przedmiot regulacji w ramach międzynarodowych stosunków poli-
tycznych. To właśnie zjawiska i procesy międzynarodowe, będące wynikiem ich umiędzy-
naradawiania, są przedmiotem decyzji i działań państw, organizacji międzynarodowych
oraz podmiotów transnarodowych. Są więc przedmiotem instytucjonalizacji, regulacji
prawnomiędzynarodowych, działań dyplomatycznych itd., a więc wszystkiego tego, co
składa się na międzynarodowe stosunki polityczne.

Jak już wskazywano, międzynarodowe stosunki polityczne są częścią stosunków mię-

dzynarodowych. Wyjaśnianie istoty i specyfiki tych ostatnich tworzyło przesłanki wyja-
śniania tych pierwszych. Należy jednak pamiętać, że międzynarodowe stosunki politycz-
ne są specyficzną częścią stosunków międzynarodowych. Ich specyfika polega na pier-

J. Kukułka, Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach międzynarodowych, [w:] E. Hali-

żak, R. Kuźniar [red.]. Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000, s. 229.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

wotności i nadrzędności w stosunku do pozostałych płaszczyzn stosunków międzynaro-
dowych oraz na powiązaniu przede wszystkim z działaniami państw. Zdaniem Romana
Kuźniara pierwotność i nadrzędność międzynarodowych stosunków politycznych wyni-
ka z pierwotności i nadrzędności państwa jako najważniejszego podmiotu stosunków
międzynarodowych.

Przesłanki  nadrzędności  państwa,  i  utożsamianych  z  jego  działaniami  międzynaro-
dowych stosunków politycznych, tworzy kilka jego cech specyficznych. Po pierwsze, je-
dynie państwom właściwy jest atrybut suwerenności, czyli całowładności i samowładne-
ści, a więc wyłączności działań w odniesieniu do własnego terytorium i ich niezależności
w środowisku międzynarodowym. Po drugie, jedynie państwa realizują politykę zagra-
niczną, a ze względu na atrybuty i skumulowany potencjał kanałami realizowanej przez
rządy polityki zagranicznej określają dynamikę, treść i formy stosunków międzynarodo-
wych. Po trzecie, państwa ze swej istoty są legitymizowane do podejmowania w imieniu
społeczeństwa działań w środowisku międzynarodowym. Po czwarte, nadrzędność mię-
dzynarodowych stosunków politycznych utożsamiana z działaniami państw wynika także
z ich szczególnego miejsca w realizacji takich wartości społecznie pożądanych jak bez-
pieczeństwo  i  rozwój.  Po  piąte,  decyzje  i  działania  państw  w  ramach  politycznej
płaszczy-• stosunków międzynarodowych są przedmiotem zainteresowania i wpływów
innych  imiotów  stosunków  międzynarodowych  jak  organizacje  pozarządowe  czy
korporacje asnarodowe.

Podstawę  definiowania  międzynarodowych  stosunków  politycznych  tworzy  pojęcie
Styki. Jest ona jedną ze sfer aktywności ludzi. Już Arystoteles pisał, że człowiek ze
swej istoty jest „zwierzęciem politycznym". Zgodnie z tym poglądem polityka jest ele-
mentem  swoistego  instynktu  człowieka,  trwałą  cechą  funkcjonowania  ludzkości.  Jest
dziedziną czynności — jak pisał Sylwester Wróbel  — mających doprowadzić do poja-
wienia się skutków ponadjednostkowych o zbiorowym, grupowym, ogólnospołecznym
publicznym  charakterze.

U jej podstaw leży aktywistyczna koncepcja człowieka,

działalność polityczna jest formą odniesienia do otaczającej rzeczywistości niezależnie i
podziałów na międzynarodową i wewnątrzpaństwową.

Złożoność  zjawiska  polityki  sprawia,  że  nie  ma  jej  jednej,  powszechnie  akceptowanej
efinicji,  Dominują  dwa  podejścia,  oba  o  istotnym  znaczeniu  dla  definiowania  między-
rodowych  stosunków  politycznych:  podmiotowe  i  przedmiotowe.  W  ujęciu  podmioto-•
zdaniem Sylwestra Wróbla — polityka to dziedzina działań zmierzających przy Dmocy
władzy  publicznej  do  osiągania  celów  społecznych,  zaspokajających  potrzeby
dywidualne  oraz  zbiorowe.  Ponieważ  najbardziej  powszechną  instytucją  publiczną  jest
państwo,  polityka  może  być  określana  jako  dziedzina  działalności  państwa,  wyrażająca

się w zinstytucjonalizowanym sprawowaniu władzy i administrowaniu życiem publicz-

nym. W ujęciu podmiotowym polityka związana jest więc z działalnością państwa

, skie-

jowaną do jego wnętrza, ale i do poliarchicznego środowiska międzynarodowego.

Zob. R. Kuźniar, Międzynarodowe stosunki polityczne, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar [red.], Stosunki

międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, s. 109-111.

S. Wróbel, Polityka i proces polityczny, [w:] B. Szmulik, M. Żmigrodzki [red.], Wprowadzenie do nauki

o państwie i polityce, Lublin 2002.

Bod., s, 246-249.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

W ujęciu przedmiotowym polityka łączy się ze zjawiskiem władzy. Ta ostatnia jest

ściśle związana z polityczną organizacją życia społecznego i z nią zespolone są wszystkie
formy aktywności politycznej. Stąd też polityka w ujęciu przedmiotowym jest definio-
wana jako świadome, zorganizowane i zbiorowe dążenie do zdobycia lub utrzymania,
a więc sprawowania władzy politycznej.

Podmiotowe i przedmiotowe rozumienie polityki tworzy przesłanki definiowania

międzynarodowych  stosunków  politycznych.  Ujęcie  podmiotowe,  odwołujące  się  do
działań podmiotów polityki, głównie państw, eksponuje zjawisko stosunków politycz-
nych, a więc interakcji i więzi między podmiotami polityki. Mogą być one realizowane
•—  z  jednej  strony  -—  w  scentralizowanym,  zhierarchizowanym  środowisku  wnętrza
państwa, zaś z drugiej, w zdecentralizowanym, poliarchicznym środowisku międzynaro-
dowym. W kontekście tego drugiego, zwłaszcza w literaturze angloamerykańskiej, eks-
ponowane jest pojecie polityki międzynarodowej. James Dougherty i Robert Pfaltzgraff
definiują je jako działania państwa lub innego podmiotu stosunków międzynarodowych,
mające na celu wywarcie wpływu na zachowania innego państwa lub podmiotu stosun-
ków  międzynarodowych.  Z kolei  w ujęciu przedmiotowym  międzynarodowe  stosunki
polityczne związane są z podejmowaniem przez państwo transgranicznych działań zwią-
zanych ze sprawowaniem władzy. W tym kontekście Andrzej Czarnocki międzynaro-
dowe stosunki polityczne określał dziedziną stosunków międzynarodowych, której ele-
menty są ściśle związane z polityką, czyli tymi przejawami władzy państwowej, które wy-
kraczają poza granice państwa i stykają się z interesami innych podmiotów stosunków
międzynarodowych.

Na potrzeby definiowania międzynarodowych stosunków politycznych wartościowe

i zasadne jest dokonanie syntezy podejścia podmiotowego i przedmiotowego definio-
wania polityki. W tym kontekście międzynarodowe stosunki polityczne można określić
jako transgraniczne stosunki polityczne. Takie ich ujęcie oznacza. — po pierwsze —
że są one wynikiem stosunków między podmiotami polityki, głównie państwami z wła-
ściwym im procesem sprawowania władzy wykonywanym także w środowisku między-
narodowym. Po drugie, transgraniczność działań, interakcji i więzi podmiotów polityki
oznacza, że są one realizowane w poliarchicznym, zdecentralizowany środowisku mię-
dzynarodowym.

2. Ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

Historyczna ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych jest częścią ewo-

lucji stosunków międzynarodowych w ogóle. Zaś od najdawniejszych czasów stosunki
międzynarodowe w tradycyjnym rozumieniu to stosunki terytorialnych, oddzielonych
od siebie grup społecznych. Były to, i w swym zasadniczym nurcie ciągle jeszcze są,
stosunki w układzie horyzontalnym w przeciwieństwie do stosunków wertykalnych, wła-
ściwych wnętrzu politycznie zorganizowanych wspólnot. Sposób zorganizowania i funk-

Ibid.,251.

A. Czarnocki, Międzynarodowe stosunki polityczne, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar [red.], Stosunki między

narodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, s. 181.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

cjonowania interakcji i więzi społecznych w układzie horyzontalnym podlegał ewolucji.
Ptmkt zwrotny stanowiło powstanie scentralizowanego państwa narodowego, co ozna-
czało ukształtowanie środowiska międzynarodowego o nowych jakościowo cechach. Za
symboliczną datę tej zmiany uznawane jest zawarcie pokoju westfalskiego w 1648 roku.
Innym momentem jakościowej zmiany środowiska międzynarodowego, jednak zdecydo-
wanie mniej precyzyjnie określonym w czasie, stały się procesy globalizacji, prowadzące
do zmiany warunków funkcjonowania scentralizowanych państw narodowych. Stąd też
fuzyjmując za kryterium powstanie i zmianę warunków funkcjonowania scentralizowa-
nego państwa narodowego, można wyodrębnić trzy etapy rozwoju stosunków między-
narodowych, a w konsekwencji i międzynarodowych stosunków politycznych: 1) etap

jtzedwestfalski, 2) etap westfalski i 3) etap późnowestfalski lub —jak niektórzy chcą
— estfalski.

2.1. Etap przedwestfalski stosunków międzynarodowych

Niezwykle trudne, o ile możliwe, jest wskazanie momentu powstania tej sfery

stolników społecznych, jaką są stosunki międzynarodowe. O ile o ich istocie
stanowią interakcje w układzie horyzontalnym, o tyle już w odległych czasach

starożytnych istniały jorganizowane społeczności ludzkie, swoiste polityczne wspólnoty,
oznaczające  podział  na  „my"  i  „oni",  ale  utrzymujące  między  sobą  interakcje.  Na
pewnym bowiem etapie sziejów ludzkości stosunki wewnątrz owych wspólnot przestały
zaspokajać ich potrzeby. Eaczejy więc utrzymywać kontakty z innymi wyodrębnionymi
wspólnotami  społecznymi.  'Właściwe  im były przede wszystkim elementy rywalizacji, a
nawet podbojów i konfliktów chociażby o miejsca osiedlania się, łowiska czy dostęp do
innych  zasobów  niezbędnych  So  życia,  ale  i  elementy  współpracy  choćby  w  postaci
wymiany dóbr i utrzymywania dialogu.

Rozwojowi tych stosunków już w czasach starożytnych towarzyszyło kształtowanie

Różnorodnych form organizacyjnych, których istnienie pozwala nawet mówić także o ist-
tnieniu w owych czasach swoistych społeczności międzynarodowych, izolowanych od sie-
Ibie i niefunkcjonujących w skali globu. Już w czasach starożytnych istniały formy kształ-
towania stosunków między autonomicznymi, zorganizowanymi wspólnotami społeczny-
mi, które — używając obecnej terminologii — można nazwać dyplomatycznymi. Praw-
dopodobnie pierwsze zidentyfikowane, formalne porozumienie, rodzaj umowy, miedzy
starożytnymi wspólnotami politycznymi zostało zawarte ok. 1390 r. p.n.e., zaś nawiąza-
nie pierwszych stosunków dyplomatycznych nastąpiło ok. 653 r. p.n.e.

Pierwszą — używając obecnej terminologii — społecznością międzynarodową, i to

opisaną w literaturze była starożytna Grecja. Tu w okresie 500-100 p.n.e. istniał system
wspólnot politycznych miast-państw nazywany Hellas. Ulokowane one były na półwy-
spie bałkańskim oraz na przyległych wyspach rozrzuconych na Morzu Egejskim, Mo-

Adriatyckim oraz Morzu Śródziemnym. System ten był ulokowany w wyodrębnio-

lym obszarze geograficznym, połączony zespołem więzi kulturowych, wspólnotą języka

Zofa. R. Jackson, G. Soerensen, Introduction to International Relations, Oxford 1999, s. 10.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

i stylu życia oraz więzi religijnych. Funkcjonował na podstawie zespołu akceptowanyclj
zasad.

Podmiotową strukturę tego systemu tworzyły miasta-państwa. Były one względni^

niezależne od siebie w sensie politycznym, lecz istniały między nimi bezpośrednie koń
takty społeczne i nie istniała wyraźna granica między polityką wewnętrzną i tym, co obec
nie nazywamy polityką zagraniczną. Społeczność ta nie odwoływała się do zasady suwe-
renności miast-państw i suwerennej ich równości. Stąd też istotnym czynnikiem okre-j
ślającym wzajemne stosunki był skumulowany potencjał, co sprawiało, że zjawisłder
dość powszechnym była dominacja jednych miast-państw nad innymi. Do najbardziej]
znanych miast-państw należały Ateny, Sparta oraz Korynt.

Funkcjonowanie tego systemu regulowane było przez zespół mechanizmów oraz

zasad. Najistotniejszym z nich był mechanizm równowagi sil Jego potwierdzeniem
była rywalizacja między Atenami i Sparta, Wzrost potęgi Aten i powiązanych z nimi
miast-państw został zrównoważony przez Spartę i powiązane z nią miasta-państwa.
Powstał swoisty system dwubiegunowy, a próbą rozwiązania sporu ówczesnej epoki była
opisywana przez Tułddydesa wojna peloponeska (431-404 p.n.e.). Oznaczała ona, że
mniejsze miasta-państwa były angażowane w rywalizację, sojusze, a nawet wojny tych
najpotężniejszych.

Obok mechanizmu równowagi sił funkcjonowanie tego systemu regulowane było

przez zespół zasad, swoistych norm. Nie istniało jednak prawo międzynarodowe w obec-
nym jego rozumieniu. Nie wyobrażano sobie bowiem, aby miasta-państwa mogły mieć
prawa i obowiązki w stosunku do innych miast-państw na zasadzie równości. Był to
przecież system hierarchiczny pod względem skumulowanego potencjału i bez formal-
nej zasady suwerennej równości. Spoiwem nie było prawo międzynarodowe. Była to spo-
łeczność kulturowo-religijna, a nie polityczno-prawna. Nie oznacza to jednak, że nie ist-
niały żadne zasady regulujące funkcjonowanie tej społeczności. Wynikały one przede
wszystkim z praktyki religijnej. Z niej wynikały ograniczenia stosowania barbarzyństwa
w czasie konfliktów zbrojnych. Zawierane umowy były pod szczególną opieką Zeusa i je-
go obrazą było złamanie umowy bez akceptowanego usprawiedliwienia. Normą regulu-
jącą wzajemne stosunki było odrzucanie możliwości przeprowadzenia niespodziewane-
go ataku wojskowego.

Regulacjom wzajemnych stosunków służyły także rozwiązania

przypominające obecne organizacje międzynarodowe. Amfiktionie były organizacjami
o charakterze religijno-politycznym, zaś symmachie miały charakter świecki, politycz-
no-wojskowy.

Wyraźną cechą struktury środowiska międzynarodowego w czasach starożytnych,

obok istniejących greckich miast-państw, było istnienie potężnych imperiów. Potwier-
dzeniem jest chociażby imperium Aleksandra Macedońskiego czy imperialny system
Chin z ich specyficznym systemem organizacji życia społecznego i akcentowaną wyjąt-
kowością stworzonej cywilizacji. Imperium Aleksandra Macedońskiego zdominowało
społeczność greckich miast-państw, które nie były w stanie przeciwstawić się jego dąże-
niu do supremacji nad systemem helleńskim. Dało to początek kształtowaniu stosunków

R. Jackson. P. Owens, Tlie evolution of intemational sotiety, [w:] J. Baylis, S. Smith [eds.],

globalization of worid politics. Ań introduction to intemational relations, Oxford 2005, s. 49 i n.

The

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych __

między ówczesnymi wspólnotami politycznymi tego obszaru w oparciu o mechanizm im-
perialnej, hierarchicznej zależności. Potwierdzeniem tej tendencji było Imperium Rzym-
skie, które zastąpiło imperium Aleksandra Macedońskiego. Było ono jeszcze potężniej-
sze, gdyż podbiło ziemie znacznej części Europy, Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki.
Oprócz podbojów i dominacji Rzymianie tworzyli mechanizmy organizacji życia spo-
łecznego, m.in. takie jak prawo narodów (jus gentium). Nie było ono jednak wyrazem
woli suwerennych państw i nie regulowało stosunków między nimi. Imperium Rzym-
skie było jedynym suwerenera i stosunki z innymi wspólnotami politycznymi w obszarze
jego dominacji były bardziej imperialne niż międzynarodowe. Nie były to stosunki mię-
dzy suwerennie równymi podmiotami, stąd polityczne wspólnoty w ramach Imperium
Rzymskiego miały do wyboru albo posłuszeństwo, albo rewoltę z reguły krwawo tłumio-
ną. Ówczesne stosunki międzynarodowe nie były więc oparte na istnieniu scentralizo-
wanych i suwerennych państw narodowych.

Stan  ten  utrzymał  się  także  po  upadku  Imperium  Rzymskiego,  a  w  okresie
średniowiecza-:a  trudno  mówić  o  stosunkach  międzynarodowych  w  obecnym  ich
rozumieniu.  System  politycznej  organizacji  ówczesnych  społeczeństw  ze  zwierzchnią
władzą papieża i cesarza przypominał bowiem raczej zmodyfikowaną wersję imperium
niż system państw. Państwa wprawdzie istniały, ale nie były niezależne i suwerenne w
obecnym  rozumieniu  tych stów. Wyróżnikiem  ich  istnienia był także brak  precyzyjnie
określonych  granicami  terytoriów.  Struktury  władzy  służące  organizacji  wspólnot
politycznych  miały  złożony  charakter.  Opierały  się  na  religii  i  świeckich  strukturach
politycznych. Papież i cesarz wieńczyli dwie równolegle i połączone z sobą hierarchie.
Monarchowie  i  inni  władcy  podlegali  papieżowi  i  cesarzowi  oraz  ustanowionym  przez
nich  prawom.  Szczególna  była  jednak  pozycja  papieża,  który  występował  w  roli
sędziego  rozstrzygającego  spory  między  władcami  świeckimi.  Z  kolei  lokalni  władcy
byli  mniej lub bardziej niezależni od monarchów, ale nie była to pełna niezależność.

Mieliśmy  więc  do  czynienia  z  różnorodnością  form  organizacji  życia  społecznego.
Istniały  bowiem  —  w  istocie  —  struktury  imperialne,  niezależne  miasta-państwa,
faktorie  handlowe,  a  w  końcowym  okresie  średniowiecza  zaczęły  też  pojawiać  się
scentralizowane państwa narodowe.

Mimo różnorodności form organizacji życia społecznego w Europie Zachodniej

sczególne znaczenie dla stosunków miedzy wspólnotami politycznymi w okresie śre-
dniowiecza miało połączenie władzy religijnej i władzy świeckiej. Z jednej strony, ograni-
czało to władze monarchów, ale z drugiej, służyło budowaniu minimalnej jedności i we-
;JKietrznej spójności ówczesnych wspólnot politycznych, ale i ówczesnego specyficznego
systemu stosunków międzynarodowych, którego spoiwem — podobnie jak w starożyt-
nej Grecji — była religia. W ramach religijnej jedności system władzy świeckiej oparty
był na feudalnych zależnościach tak na szczeblu lokalnym jak i regionalnym. Lojalno-
ścią obdarzani byli przede wszystkim władcy feudalni. W mniejszym stopniu dotyczyło
to monarchów, a w konsekwencji także lojalności wobec świeckiego państwa. Mimo
systematycznych działań monarchów na rzecz wzmacniania władzy świeckiej i central-
nej, a w konsekwencji osłabiania tej feudalnej, pozycja państwa w ówczesnych wspól-
notach politycznych była słaba, chociaż z czasem, u schyłku średniowiecza, podlegała

R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 11-12.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

wzmacnianiu, tworząc przesłanki powstawania w przyszłości scentralizowanych państw
narodowych.

O słabej pozycji państw w średniowiecznej Europie świadczy także brak ich monopolu

na stosowanie siły fizycznej, czyli prowadzenie wojen. Siłami zbrojnymi dysponowali
także lokalni władcy. Nie było też wyraźnej różnicy między wojnami domowymi i mię-
dzynarodowymi, co w warunkach nieistnienia scentralizowanych państw narodowych było
logiczną konsekwencją braku wyraźnego podziału na wnętrze państwa i środowisko
międzynarodowe. Specyficzne były też przyczyny wojen. Dotyczyły głównie kwestii dyna-
stycznych i spraw wiary. W mniejszym stopniu wojny prowadzono w celu objęcia kontroli
nad terytorium lub realizacji innych interesów państwa.

Średniowiecze, podobnie jak czasy starożytne, ponad wszelką wątpliwość nie było

okresem stosunków horyzontalnych między politycznie zorganizowanymi wspólnotami,
opartych na istnieniu scentralizowanych i suwerennych państw. W ich miejsce mieli-
śmy do czynienia ze złożonymi, wielopoziomowymi strukturami organizacji życia spo-
łecznego, łączącymi władze kościelną i władzę świecką i związane z tym jednocześnie
występujące elementy centralizacji i decentralizacji. Elementem centralizacji była wła-
dza papieży i więzi religijne „spinające" społeczności zarządzane przez autonomicznych,
lokalnych władców w warunkach jednoczesnego ograniczenia uprawnień monarchów,
Władza świecka była więc zdecentralizowana. Tak złożona struktura ówczesnego środo-
wiska międzynarodowego warunkowała jego funkcjonowanie, którego wyróżnikiem były
takie cechy jak turbulencje, bezład i niestabilności na wszystkich poziomach życia spo-
łecznego. Działania monarchów na rzecz wzmacniania centralnej władzy świeckiej i jed-
noczesnego osłabiania władzy feudałów służyły ograniczaniu niestabilności, konfliktów
i sprzyjały powstawaniu scentralizowanych państw. Tym samym już w okresie późnego
średniowiecza rozpoczął się proces tworzenia westfalskiego systemu stosunków między-
narodowych.

2.2. Etap westfalski stosunków międzynarodowych

„Wizytówką", cechą westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych stało się

powstanie, istnienie i funkcjonowanie scentralizowanego państwa narodowego. Zmie-
niło ono radykalnie podmiotową strukturę a w konsekwencji i logikę funkcjonowania
środowiska międzynarodowego. Wraz z jego powstaniem — jak wskazywał Józef Ku-
kułka — stosunki międzynarodowe zaczęto rozumieć jako stosunki między narodami
zorganizowanymi w państwa. Powstał więc system państwocentryczny, będący jakościo-
wą zmianą organizacji życia społecznego w porównaniu z okresem średniowiecza. Po-
wstanie bowiem scentralizowanego państwa narodowego oznaczało konsolidację reali-
zacji takich wartości jak bezpieczeństwo, ład, stabilność, sprawiedliwość w ramach jednej
spójnej struktury, i to niezależnej od innych, mającej wyłączność na sterowanie życiem
społecznym w ramach określonego terytorium. W konsekwencji oznaczało to ograni-
czenie władzy papieży i skoncentrowanie jej w rękach świeckiego władcy, początko-
wo najczęściej monarchy. Co niezwykle istotne, jego zwierzchnictwo odnosiło się do

tei

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

kryterium z dość precyzyjnie określonymi granicami, które były bronione przed ze-
wnętrzną ingerencją. Monarcha stat się władzą zwierzchnią w stosunku do wszystkich
ludzi zamieszkujących dane terytorium. Zmiany takie oznaczały przejście od charak-
terystycznych dla okresu średniowiecza rozproszonych struktur wiadzy (papież, cesarz,
monarcha, książę, baron, biskup itd.) bez suwerenności, do wzmocnionych, scentralizo-
wanych struktur władzy, z jednym jej ośrodkiem, dodatkowo wzmocnionych atrybutem
;suwerenności, czyli wyłącznością „do wewnątrz państwa" i niezależnością „na zewnątrz

• Należy jednak pamiętać, że scentralizowane państwa narodowe nie pojawiły się na-
gle, lecz były wynikiem wielowiekowego procesu i efektem synergicznego działania wie-
lu czynników. Zdaniem niemieckiego socjologa Norberta Eliasa w okresie średniowie-
cza dwa czynniki tworzyły przesłanki późniejszego powstania scentralizowanych, tery-
torialnych państw narodowych. Po pierwsze, wzrost współzależności między grupami
społecznymi w wyniku poszerzania stosunków wymiany. Po drugie, monopolizacja pra-
womocnego użycia siły fizycznej.

Do tego należy dodać, że rozwijające się kupiectwo,

będące zalążkiem przyszłej klasy kapitalistów, było coraz bardziej krytyczne wobec syste-

chaotycznych, feudalnych zależności, dysfukcjonalnych z punktu widzenia organiza-

cji wymiany handlowej, stopniowego rodzenia się mechanizmów rynkowych i powstania

ly kapitalistów. Słabły wpływy papieży, a monarchowie dążyli do centralizacji władzy

•aniczania uprawnień lokalnych władców.

Chociaż powstawanie scentralizowanych państw narodowych było wielowiekowym

procesem, to za szczególny, symboliczny jego moment uznawane jest podpisanie 24
października 1648 r. pokoju westfalskiego., kończącego wojnę trzydziestoletnią (1618-
1648). Wojna ta jednoznacznie zamknęła okres feudalizmu, a moment zawarcia pokoju
westfalskiego uważany jest za początek istnienia systemu scentralizowanych państw
narodowych. Zawarte w Minister i Osnabriick traktaty pokojowe potwierdziły istnie -
nie niezależnych i w sensie formalnym równych sobie państw, obalając ideę uniwersal-
nej wspólnoty chrześcijańskiej zarządzanej przez papieża. Pokój westfalski przyczynił się
także do rozwoju stosunków dyplomatycznych między scentralizowanymi, terytorialny-
mi i suwerennymi państwami oraz prawa międzynarodowego jako regulatora ich wza-
jemnych stosunków i spoiwa społeczności międzynarodowej.

Traktaty pokoju westfalskiego stworzyły swoiste prawne podstawy współczesnej pań-
stwowości i w konsekwencji fundamentalne zasady współczesnych stosunków międzyna-
rodowych. Ich centralnym elementem było uznanie prawa każdego władcy do rządzenia

flfasnym terytorium bez zewnętrznej ingerencji. Prawo to stworzyło podstawy  zasady
werenności państw i w konsekwencji ich formalnej niezależności. Idea suwerenności
'a  więc  ochronie  scentralizowanych  państw.  Jej  twórca,  Jean  Bodin  w  opubliko -j
w  1576 r. książce  Sześć ksiąg o państwie  definiował suwerenność jako absolutną i
[rwała władzę państwa, która jest najwyższą strukturą sterowania. Państwo uznawał

za władzę najwyższą w ramach jego terytorium, niezależną od innej władzy i w sensie

N. Elias, Uber den Process der Zivilisation

Frankfurt a. M. 1976.

soziogenetische und psychologische Untersuchungen,

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

formalnym równą wobec innych państw. Suwerenność traktował jako atrybut samego)
państwa, a nie jednostki czy rządu.

System westfalski wyeksponował także zasadę terytorialności jako atrybutu wspói-j

czesnych państw, które zostały „przypisane" do terytorium. Oznaczała ona, że suweren-
ne uprawnienia władcze dotyczą ściśle określonego terytorium i wiążą się z panowaniem)
nad nim. Inaczej mówiąc, suwerenna władza polityczna jest ulokowana w ramach precyj
zyjnie zakreślonego granicami terytorium, ma wyłączne uprawnienia władcze w ramach)
tego terytorium, co wyklucza uprawnienia władcze innego suwerena.

Traktat westfalski można uznać także za symboliczny moment zmiany spoiwa ówcze-l

snej społeczności międzynarodowej. Spoiwem takim przestała być religia, a stało się pra-
wo międzynarodowe. Europa przestała funkcjonować jako Republica Chństiana, a zaczę-l
ła funkcjonować jako europejska społeczność świeckich państw, regulujących wzajemiiel
stosunki za pośrednictwem norm prawa międzynarodowego. Traktat westfalski stał si?|
pierwszym wyrazem i zarazem potwierdzeniem istnienia takiej społeczności.

Głównym sposobem regulacji funkcjonowania ówczesnego systemu międzynarodo-l

wego stał się mechanizm równowagi sił. Co do zasady nie narodził się on w Europie,
lecz był już wcześniej stosowany w starożytnej Grecji czy w starożytnych Chinach. No-
wością było to, iż dotyczył kształtowania stosunków między scentralizowanymi, suwe-
rennymi państwami. W politycznej praktyce polegał na budowaniu koalicji służących
kształtowaniu przeciwwagi wobec mocarstw o ambicjach hegemonicznych. Służył wiec
przeciwdziałaniu hegemonii w ówczesnym systemie międzynarodowym, a w konsekwen-1
cji utrzymaniu politycznej niezależności poszczególnych państw i pluralistycznej euro- \
pejskiej społeczności międzynarodowej. Potwierdzeniem stosowania tego mechanizmu;

w praktyce politycznej była koalicja państw europejskich przeciwstawiających się hege-
monicznym zapędom Napoleona.

Pierwotnym celem mechanizmu równowagi sił było zapobieganie hegemonii i do-

minacji jednych państw nad innymi, a dopiero w dalszej kolejności zapobieganie kon-
fliktom, które mogłyby destabilizować ówczesny system międzynarodowy. O ile w reali-
zacji pierwszego celu mechanizm równowagi sił był dość skuteczny, o tyle w realizacji
drugiego był zawodny. Co więcej, wojny wywoływano po to, aby przywrócić naruszoną
równowagę sił. Tym bardziej że po pokoju westfalskim w Europie rozwinął się system
rywalizujących między sobą państw, które zaczęły zwracać uwagę na potencjał innych
państw i posiadane przez nie terytorium. To ostatnie stało się „stawką w grze" scentra-
lizowanych, „przypisanych" do terytorium państw. Stymulowało ono konflikty i wojny,
wynikające z dążenia jednych państw do powiększenia swego terytorium kosztem in-
nych. O ile w średniowieczu głównym motywem wojen były konflikty na tle dynastycz-
nym, o tyle w westfalskim systemie stosunków międzynarodowych motywem takim było
przeciwdziałanie naruszeniu równowagi sił lub dążenie do opanowania określonego te-
rytorium. Tym samym częstym zjawiskiem w stosunkach między scentralizowanymi pań-
stwami stały się wojny, które wyrażały suwerenną wolę państw i do 1928 r., a więc do
zawarcia tzw. Paktu Brianda-Kelloga, nie były zakazane przez prawo międzynarodowe.

Zob. R. Mansbach, The Global Puzzle. Issues andActors in World Politics, Boston-New York 1997, s.

47 i n.

Rozdziai 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

rzeź większą część okresu westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych

mieliśmy do czynienia z tzw. wojnami typu klausewiczowskiego, a więc między scentrali -
zowanymi państwami. Stały się one sposobem realizacji polityki ówczesnych państw, dą-
żenia do powiększenia terytorium, realizacji interesów i ambicji politycznych. Były też
Istotne  dla  wzmacniania  scentralizowanych  państw  narodowych.  Zmiana  bowiem  spo -
sobu  wykonywania  zorganizowanej  przemocy  stała  się  czynnikiem  stymulującym  zmianę
organizacji  i  funkcjonowania  ówczesnych  państw.  Trafnie  więc  pisał  Charles  Tilly,  że
„wojny zrobiły państwo, a państwo robiło wojny". Inaczej mówiąc, zmiana sposobu wy-
konywania  zorganizowanej  przemocy  sprzyjała  powstawaniu  scentralizowanych  państw
narodowych, a te zaś zaczęły odwoływać się do wojny jako sposobu realizacji polityki.

Reasumując rozważania na temat logiki organizacji i funkcjonowania westfalskiego

systemu stosunków międzynarodowych, należy wskazać na kilka jego cech charaktery-
stycznych:

a) formą organizacji wspólnot politycznych było scentralizowane państwo narodo

we, a ukształtowany system międzynarodowy był systemem państwocentrycznym;

b) państwa były strukturami terytorialnymi i i ch funkcjonowanie wiązało się z upraw

nieniami zwierzchnimi w odniesieniu do określonego, zakreślonego precyzyjnie wyty
czonymi granicami, terytorium;

c) scentralizowane państwa narodowe były suwerenne i suwerennie równe, co ozna

czało wyłączność ich uprawnień w odniesieniu do własnego wnętrza i ich niezależność
w środowisku międzynarodowym, a więc niepodleganie innej władzy zwierzchniej;

d) stosunki między scentralizowanymi i suwerennymi państwami były regulowane

przez prawo międzynarodowe, które w roli spoiwa społeczności międzynarodowej za
stąpiło więzi religijne;

e) regulacji funkcjonowania środowiska międzynarodowego służył także mecha

nizm równowagi sił.

Ukształtowany, charakteryzujący się wymienionymi cechami, westfalski system sto -

sunków  międzynarodowych  podlegał  dwojakiego  rodzaju  przeobrażeniom.  Po  pierwsze,
procesowi swoistej globalizacji, czyli przenoszenia poza Europę Zachodnią  właściwych
mu  form  organizacji  życia  społecznego.  Po  drugie,  swoistej  transformacji  wewnętrznej,
oznaczającej  stopniową  modyfikację  poszczególnych  cech  charakterystycznych,  „para-
metrów" tego systemu.

Proces „globalizacji" westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych oznaczał,

że  ukształtowane  w  Europie Zachodniej  „parametry"  organizacji  i  funkcjonowania  śro -
dowiska  międzynarodowego  były  przenoszone  na  inne  kontynenty,  stając  się  swoistym
standardem.  Świat  zaczął  rozwijać  się  zgodnie  z  „wzorcem"  ukształtowanym  w  Euro -
pie,  a  dokładniej  państwa  nieeuropejskie  byty  przyłączane  do  społeczności  międzynaro -
dowej,  funkcjonującej  zgodnie  z  „parametrami"  westfalskiego  systemu  stosunków  mię -
dzynarodowych.  Był  to  jednak  proces  stopniowy.  Zdaniem  Roberta  Jacksona  i  Georga
Soerensena w XVII wieku ukształtował się system europejski, w XVIII wieku objął on
Amerykę Północną, zaś w XIX wieku  został rozciągnięty na Amerykę Południową i Ja-
ponię. Zaczął więc podlegać faktycznej globalizacji. Zaś w  XX wieku najpierw w wyni-
ku podbojów kolonialnych, a następnie procesu dekolonizacji, do systemu tego zostały

Część L Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

włączone państwa położone w Azji, Afryce, obszarze Karaibów i Pacyfiku, sprawiając]
że w oparciu o parametry westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych powstaj
globalny ich system.

Proces transformacji „parametrów" westfalskiego systemu stosunków międzynaro]

dowych obejmował, z jednej strony, ewolucję jego podmiotowej struktury, a z drugiej]
ewolucję  zasad  czy  też  mechanizmów  funkcjonowania  środowiska  międzynarodowe-!
go. Ewolucja  podmiotowej struktury westfalskiego systemu stosunków międzynarodo]
wych obejmowała przede wszystkim odchodzenie od jego „ścisłej" poństwocentryczno-j
ści. Oprócz państw działania transgraniczne zaczęły podejmować inne podmioty. Jużl
w XVIII wieku były to międzynarodowe organizacje pozarządowe, a od początków XK|
wieku zaczęły rozwijać się międzynarodowe organizacje międzyrządowe. Pierwszą z niclJ
była powstała w 1815 r. Centralna Komisja Nawigacji na Renie, w 1865 r. Międzynaro-l
dowa Unia Telekomunikacyjna, w 1874 r. Powszechna Unia Pocztowa, zaś w 1878 r.l
Międzynarodowa Organizacja Meteorologiczna. Proces ich tworzenia był wynikiem na-l
rastania współzależności w „technicznych" dziedzinach życia społecznego, które pod-l
legały umiędzynaradawianiu i wymagały kolektywnych regulacji. Pierwszą organizacjaj
polityczną była utworzona w 1919 r. Liga Narodów. Należy podkreślić, że podmiotami
stosunków międzynarodowych coraz intensywniej stawały się różnego rodzaju ru-l chy
społeczno-polityczne,  podejmujące  działania  transgraniczne.  W  drugiej  połowie  XXI
wieku podmiotami wnoszącymi nową jakość do ewolucji podmiotowej struktury środo-
wiska międzynarodowego stały się korporacje transnarodowe. Wraz z ruchami społecz-
no-polirycznymi zaczęły one tworzyć podstawy tzw. transnarodowej wizji społeczności]
międzynarodowej.

Ewolucja mechanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym obejmowała!

odchodzenie od mechanizmu równowagi sił na rzecz rozwiązań kolektywnych z co-1
raz szerszym odwoływaniem się do instytucji międzynarodowych. Mechanizm równo-1
wagi sił, jako mający przede wszystkim zapobiegać hegemonii w środowisku międzyna-l
rodowym, okazywał się zawodny w procesie zapewniania stabilności tego środowiska]
i „dostarczania" bezpieczeństwa. Jego modyfikacja polegała na poszukiwaniu struktur l
i mechanizmów kolektywnego sterowania środowiskiem międzynarodowym. Potwier-
dzeniem tej tendencji — po pierwsze -— był „koncert mocarstw" utworzony po Kon-
gresie Wiedeńskim w 1815 roku. Oznaczał on koordynację działań tworzących go ów-
czesnych mocarstw na rzecz stabilności środowiska międzynarodowego. Po drugie, za-
częto tworzyć „niehegemoniczne" struktury i mechanizmy organizacji środowiska mię-
dzynarodowego. W tym celu zaczęto tworzyć prawo międzynarodowe i systematycznie
wzrastało jego znaczenie. Na początku najintensywniej rozwijane było prawo dyploma-
tyczne, czego potwierdzeniem był regulamin wiedeńsko-akwizgrański z lat 1815 i 1818.
Stopniowo proces kodyfikacji prawa międzynarodowego zaczęto rozciągać także na inne
dziedziny stosunków międzynarodowych.

Potwierdzeniem procesu tworzenia „niehegemonicznych" struktur sterowania śro-

dowiskiem międzynarodowym stały się także wzmiankowane już organizacje międzyna-
rodowe. Utworzona w 1919 r. Liga Narodów związana jest z poszukiwaniem koncepcji

R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 21.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

bezpieczeństwa alternatywnej wobec mechanizmu równowagi sil. Po doświadczeniach
I, wojny światowej nie było najmniejszych wątpliwości, że jest to mechanizm zawod-
ny. Alternatywny mechanizm stworzyła koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego, która le-
gia u podstaw powstania i funkcjonowania Ligi Narodów. Jej powstanie potwierdza -
ło ogólną prawidłowość, jaką stał się wzrost znaczenia instytucji międzynarodowych
jako struktur wielostronnego, kolektywnego sterowania środowiskiem międzynarodo -
wym. Potwierdzeniem tej prawidłowości stało się powstanie i funkcjonowanie Organi-
zacji Narodów Zjednoczonych. W tym kontekście kolejną wyraźną tendencją ewolucji
westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych stało się odchodzenie od domina-
cji stosunków dwustronnych na rzecz wielostronnych.

2.3. Etap późnowestfalski stosunków międzynarodowych

Istota i czynniki późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. Etap późno-

westfalski stosunków międzynarodowych jest warunkowany jakościowymi zmianami
w środowisku międzynarodowym, jakie niosą z sobą procesy globalizacji. Zmieniają
one strukturę i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego, tworząc nowe warunki
funkcjonowania państw. Nie jest to więc problem globalnego zasięgu tych procesów, lecz
ich jakościowych cech. Należy jednak pamiętać, że nowe, jakościowe cechy środowiska
międzynarodowego, kreowane przez procesy globalizacji, „współistnieją" ze „starymi",
charakterystycznymi dla westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Ponadto,
intensywność ich występowania, poziom „zglobalizowania" w poszczególnych częściach
globu jest zróżnicowany. Nie mamy więc do czynienia ze środowiskiem jednorodnym, co
dodatkowo podnosi poziom jego złożoności.

Istotę nowej jakości życia społecznego związanej z procesami globalizacji, a zarazem

źródło zmiany społeczności międzynarodowej i wyłaniania się późnowestfalskiego lądu
międzynarodowego należy upatrywać w „kompresji czaso-przestrzeni".

Pogląd ten

jest powszechnie podzielany w literaturze naukowej na temat procesów globalizacji.
A. Giddens pisał nawet o wprowadzeniu czwartego wymiaru przestrzeni społecznej
w postaci globalnych uwarunkowań, które są względnie pozbawione miejsca, dystansów
igranie.

Ścieśnienie czasu i przestrzeni przejawia się na wiele różnych sposobów, wyraża-

jących jakościowe  zmiany  środowiska  międzynarodowego  i  tworzących  nowe  warunki
funkcjonowania  państw. Po pierwsze, występuje  zjawisko  odterytorialnienia  (de-temto-
wliiation)  niektórych  zjawisk  i  procesów  społecznych.  Zachodzą  one,  zgodnie  z  tym
mechanizmem, bez wyraźnej lokalizacji w terytorialnie określonej przestrzeni globu. Co
więcej, istniejące dystanse nie mają żadnego znaczenia dla ich funkcjonowania. Oznacza i
to  wyraźne  odstępstwo od charakterystycznej dla westfalskiego systemu stosunków  mię-
dzynarodowych zasady terytorialności. Zgodnie z nią —jak już wskazywano — zjawiska

M. Kempny, Czy globalizacja kulturowa współdecyduje o dynamice społeczeństw postkomunistycznych,

.Kultura i Społeczeństwo", 2000, nr l, s. 9.

Cyt. za: M. G. Schachter, dvii Society and Globalization: The Invesugation of Contested ConceptS, [w:j l

M. G. Schachter [ed.], The Revival of Civil Sociefy: Global and Comparatwe Perspecttves, Basingstoke 1999,

Część L Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

i procesy „przypisane" są do określonego terytorium. Procesy globalizacji uruchamiają

zaś interakcje i więzi nie na dystans, „w poprzek" terytorium, ale bez dystansów i re|
latywnie oderwane od konkretnej lokalizacji.

W szczególności dotyczy to przepływów w

zakresie finansów, kapitału, informacji czy też globalnych, transgranicznych probfc]
mów ekologicznych, jak chociażby tych związanych z wyczerpywaniem się warstwy ozo
nowej czy z perspektywą zmian klimatycznych.

Mechanizm „odterytorialnienia" w istotny sposób zmienia wizję stosunków między]

narodowych. Te „tradycyjne", westfalskie są stosunkami mię dzyterytorialnymi, czyli w
terakcjami przekraczającymi granice poprzez dystans geograficzny. Procesy globalizacji
uruchamiają zaś interakcje i więzi niezależnie od odległości terytorialnych. Formuło!
wany jest nawet pogląd, że terytorialnie określone koncepcje miejsca, dystansu i grania
nie są adekwatne do opisu geografii cyberprzestrzeni, globalnego ocieplania klimatu czj|
przepływów kapitału lub informacji.

„Ścieśnianie" przestrzeni i mechanizm „odterytorialnienia" zjawisk i procesów ży-l

cia społecznego w warunkach globalizacji nie oznaczają jednak, że czynnik terytorial-j
ny przestaje być istotny. Potwierdzeniem tej tezy jest zapotrzebowanie na terytoriim
w warunkach wzrostu liczby ludności, konflikty etniczne, jakie mają wymiar terytoria
produkcja żywności, która w większości przypadków wymaga terytorium i przestrzel
itd.

Procesy globalizacji nie eliminują więc całkowicie znaczenia dystansu i granic te-|

rytorialnych w stosunkach międzynarodowych. Wprowadzają zaś do nich dodatkową,!
supraterytorialną przestrzeń, dodatkowy jej wymiar chociażby w postaci cyberprzestrze-l
ni.

Oznacza to swoiste rozdwojenie i zarazem współistnienie tradycyjnej, terytorialnie!

określonej przestrzeni i tej zmodyfikowanej przez procesy globalizacji, względnie pozba-1
wionej miejsca, dystansów i granic, przekształcającej świat w skondensowane, pojedyn-|
cze miejsce.

Po drugie, występuje zjawisko transnarodowej przestrzeni społecznej, zgodnie z któ-l

rym utrzymywane są intensywne interakcje i więzi między grupami społecznymi, nie-
zależnie od terytorialnie określonych dystansów i poza lub w warunkach ograniczonej!
kontroli państw narodowych. Mechanizm ten ponownie oznacza odstępstwo od west-
falskiego ładu międzynarodowego, gdyż zjawiska i procesy nie tylko nie są zamkniętej
w terytorialnie określonych granicach państw, ale „wymykają się" spod kontroli ich rzą-l
dów, jako struktur sterowania. Co więcej, w warunkach zwiększonej przenikalności gra-
nic i postępującej intensyfikacji charakterystycznych dla procesów globalizacji zjawisk!
transnarodowych, środowisko międzynarodowe wręcz „wlewa" się do wnętrza państw!
wpływając na ich funkcjonowanie. Informacja, kapitał, wartości kulturowe, zagrożenia!
ekologiczne itd. przecinają granice, tak jak gdyby one nie istniały. To zaś wymaga re-l
definicji tradycyjnie rozumianej zasady suwerenności, będącej przecież „fundamentem!

J. A. Scholte, Beyond the Buzzword: Towards a Cńtical Theoiy of Globalization, [w:] E. Ko&nan.|

G. Youngs [eds.], Globalization: Theoiy andPractice, London 1996, s. 49.

Ibld.,s.l6

R. N. Rosecrance, The ńse ofthe virtual state: weahh andpower in the coming century, New York 1999.J

s. XIV

J. A. Scholte, Globalization: prospects for a pamdigm shift, [w:] M. Shaw [ed.], Politics m globaliześ\

world, London 1999, s. 18.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

Bestialskiego systemu stosunków międzynarodowych. Część bowiem życia społeczne-
go—używając terminologii J. N. Rosenau — przenoszona jest do niesuwerennej prze-
strzeni (post-sovereign space).

& Po trzecie, w odniesieniu do procesów globalizacji świat staje się jednym miejscem
(singleplace). Zgodnie z tym mechanizmem następuje „odczuwanie" świata niezależ-
nie od dystansów przestrzennych, gdyż jesteśmy jednocześnie „i tu i tam". Metafora
ta wyraźnie pokazuje zmianę logiki przestrzennej organizacji życia społecznego w wa-
runkach procesów globalizacji. W „klasycznym" westfalskim środowisku międzynarodo-
wym przestrzeń ta ograniczona była granicami państw. Procesy globalizacji zaś znoszą
te ograniczenia. O ile bowiem w „terytorialnym" świecie ładu westfalskiego dystanse
między państwami znacząco warunkowały możliwość i intensywność kontaktów między
państwami i społeczeństwami, o tyle w warunkach globalizacji pojawiają się zjawiska
i procesy, które przynajmniej częściowo są niezależne od terytorialnie określonej prze-
strzeni

, zamkniętej granicami państw. Oznacza to także, że geograficzna lokalizacja

państw, granice między nimi stają się mniej istotne dla życia społecznego.

Po czwarte, występuje wzajemne warunkowanie się tego co lokalne i tego co global-

ne, niezależnie od lokalizacji w przestrzeni. Ten nowy rodzaj interakcji jednoznacznie
wykracza poza logikę funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodo-
wych. Zgodnie bowiem z nią podmiotami interakcji w środowisku międzynarodowym są
suwerenne państwa, będące jednocześnie jedynymi strukturami organizacji życia spo-
łecznego. Wzajemne zaś warunkowanie się tego co lokalne i tego co globalne oznacza,
że państwo nie tylko nie jest jedyną strukturą organizującą interakcje i więzi społeczne,
ale wręcz rnoże zostać pominięte.

Na mechanizm ścieśniania przestrzeni przez wzajemne warunkowanie się tego co

lokalne i tego co globalne wskazał Yictor D. Cha. Jego zdaniem globalizacja oznacza
przestrzenną reorganizację produkcji, finansów i innych obszarów życia społecznego,
które sprawiają, że lokalne decyzje społeczne mają globalne reperkusje. Z kolei życie
codzienne lokalnych społeczności warunkowane jest przez globalne wydarzenia.

Czynniki nowej jakości stosunków międzynarodowych. Jakościowych zmian warun-

kujących wyłanianie się późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego nie można
sprowadzać do jednego czynnika. Pełne ich wyjaśnienie wymaga uwzględnienia efektu
synergicznego powiązanych z sobą sil politycznych, gospodarczych, technologicznych,
ekologicznych, psychologicznych i innych. Procesy te więc są skutkiem kumulatywne-
go rozwoju społeczności międzynarodowej. Odrębnego jednak potraktowania wymagają
czynniki technologiczny i polityczny. Wydaje się bowiem, że do stworzenia nowej jako-
ści życia społecznego, odmiennej od zasad westfalskiego środowiska międzynarodowe-
go, przyczyniło się unikalne w dziejach ludzkości połączenie niespotykanego do tej pory
poziomu rozwoju technologicznego z dominującym lądem politycznym, przyzwalającym
na zmiany generowane przez czynnik technologiczny.

J. N. Rosenau, The Dynamics of Globalization: Toward an Opemtional Formulation, „Security Dialogue" 1996, nr

l, vol. 22, s. 251.

J. A. Scholte, op. cit., s. 11-12.

Y D. Cha Globalization and the Study of International

Security, „Journal of Peace Research", 2000,

nr 3, vol. 37, s. 392.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

To przede wszystkim czynnik technologiczny sprawia, że procesy globalizacji, któ -

rych  jakościową  cechą  jest  „ścieśnienie"  czasu  i  przestrzeni,  są  procesami  obiektyw-
nymi  i  wydaje  się,  że  nieodwracalnymi,  niezależnymi  od  decyzji  i działań  przywódców
poszczególnych państw i związanych z nimi elit politycznych. Przesłanki działania tegol
czynnika  stworzył  kumulatywny rozwój techniki i technologii  —  w istocie  —  w dotych-
czasowych dziejach ludzkości. Jednakże w  ciągu ostatnich kilku dekad świat przechol
dził  okres  znaczącej  technologicznej  innowacyjności  związanej  z  wchodzeniem  w  określ
technokapitalizmu i związanego z tym,  nieznanego  we  wcześniejszych dziejach ludzko-l
ści, przyspieszenia  historycznego. Jego skutkiem są zmiany organizacji i funkcjonowania!
życia  społecznego  w  postaci  reorganizacji  gospodarki  światowej,  ewolucji  procesów  po-
litycznych, nowych wyzwań dla tożsamości narodowej, nowych możliwości komunikacji!
i  przemieszczania  się  itd.

, godzące w fundamentalne zasady westfalskiego ładu mię-

dzynarodowego jak chociażby terytorialność i suwerenność.

Tak ujęta rola czynnika technologicznego relatywizuje znaczenie uwarunkowań po-l

litycznych i jednocześnie  wskazuje na nieodwracalność procesów globalizacji, co jednał!
nie przesądza ich treści, które są i mogą być przedmiotem politycznego wyboru. Błęd ne
więc  byłoby  ujmowanie  procesów  globalizacji  i  jakościowych  zmian  życia  społecznego
przez nie powodowanych w kategoriach determinizmu technologicznego. Technolo -l gie
są  bowiem  przede  wszystkim  czynnikiem  umożliwiającym  transgraniczne  przepływ}!  i
ścieśnienie  przestrzeni.  Nie  wpływają  zaś  na  treść  procesów  globalizacji.  Ta  zaś  może|
być modyfikowana decyzjami politycznymi.

Odnośnie do czynnika politycznego formułowany jest pogląd, że procesy globaliza-l

cji i kształtowane przez nie jakościowe zmiany środowiska międzynarodowego rozwijają
się tylko w warunkach tzw. przyzwalającego ładu politycznego. Oznacza on taki  stan!
stosunków między państwami, jaki umożliwia powstanie współzależności i więzi ponad i
między  narodowymi  ośrodkami  władzy.  Tak  rozumiane  procesy  globalizacji  są  uza-l
leżnione od władz państw i ich przyzwolenia, tworzącego warunki rozwoju rynku świa-l
towego, działań korporacji transnarodowych i organizacji pozarządowych. Szczególniel
istotne jest stanowisko dominującego liberalnego mocarstwa (Stany Zjednoczone) ora?
liberalnej myśli politycznej. To bowiem liberalizm stymuluje i uzasadnia rozwój global-
nego rynku, upodmiotawianie jednostek i grup społecznych nawet w skali miedzynaro-l
dowej. Liberalizm  uzasadnia także deregulację gospodarek  narodowych i ograniczanie
roli państwa. Procesy globalizacji powiązane są więc z liberalną wizją organizacji życia
społecznego tak  w płaszczyźnie politycznej, jak i gospodarczej.

Koniec zimnej wojny]

dodatkowo stworzył dogodny polityczny klimat dla tych zmian.

Podmiotowa struktura późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. Wyłania]

jące się późnowestfalskie środowisko międzynarodowe nie jest państwocentryczne, a je-|
go wyróżnikiem jest heterogeniczności podmiotów. Formułowany jest nawet pogląd, żel
system międzynarodowy XXI wieku nie jest już więcej systemem unitarnych państw,]
utrzymujących interakcje między sobą przez kontakty dyplomatyczne, regulacje praw-

D. ICellner, Globalization and the Postmodem Tum. <http://www.gseis.ucla.edu>.

Zob. M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] id. [red.], ObticM

procesów globalizacji, Lublin 2002. s. 41.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

n
o
m
i
ę
d
z
y
n
a
r
o
d
o
w
e

i
c
z
ł
o
n
k
o
s
t
w
o

w

o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
a
c
h

m
i
ę
d
z
y
r
z

ądowych.

Obok

bowiem

państw,

coraz

mniej

scentralizowanych  i  coraz  mniej  narodowych,  wyłaniają  się
coraz  potężniejsze  korporacje  transnarodowe  i  tzw.  „trzeci
sektor" organizacji pozarządowych, zwanych też globalnym
społeczeństwem  obywatelskim.

Używając terminologii

Jamesa Rosenau, można stwierdzić, iż w warunkach
procesów

globalizacji

występuje

proces

bifurkacji

podmiotowej struktury społeczności międzynarodowej.
Obok świata państw wyłania się wielocentryczny świat
podmiotów niepaństwowych.

Jakościowe zmiany warunkujące wyłanianie się

późnowestfalskiego

ładu

międzynarodowego

dość

radykalnie  zmieniają  wcześniejsze,  charakterystyczne  dla
westfalskie-go  środowiska  międzynarodowego  warunki
funkcjonowania  państw,  nie  zmieniając  ich  szczególnej
pozycji  w  rym  środowisku.  Po  pierwsze,  zmianie  ulega
ulokowanie  państwa  w  strukturze  zjawisk  i  procesów
społecznych.  Jest  ono  bowiem  ulokowane  w  obszarze
oddziaływania tego co narodowe i tego co międzynarodowe.
Jednocześnie  próbuje  sterować  procesami  społecznymi  w
jego  wnętrzu,  które  podlegają  umiędzynaradawianiu,  i
współuczestniczyć

sterowaniu

środowiskiem

międzynarodowym.  Tym  samym  współczesne  państwa  stają
się  mediatorem  między  zewnętrznymi  priorytetami  polityki
zagranicznej  i  wewnętrznymi  procesami  oraz  stojącymi  za
nimi  siłami  społecznymi,  za  które  państwo  ciągle  jest
odpowiedzialne.

Po drugie, procesy globalizacji tworzą wyzwania dla

ukształtowanego

warunkach

westfalskiego

ładu

międzynarodowego rozumienia suwerenności państw i jej
wykonywania.

Dzieje się tak, gdyż w

wyniku

transgranicznego przepływu  kapitału,  informacji,  technologii
oraz transgranicznych problemów ekologicznych, ograniczana
jest  zdolność  państwa  do  kontrolowania  tych  przepływów,
które dotykają jego terytorium, pozostając jednocześnie poza
zakresem jego jurysdykcji. W tym kontekście formułowane są
nawet  poglądy,  że  „nadszedł  zmierzch  suwerenności
skazanej  na  odejście  do  krainy  cieni"

lub że .,globalizacja

czyni koncepcję suwerenności zjawiskiem przestarzałym".

Procesy

globalizacji niewątpliwie zmieniają warunki

wykonywania  suwerennych  praw  przez  państwa.  Dzieje  się
tak,  gdyż  mamy  do  czynienia  ze  zjawiskami,  które
niezależnie  od  terytorialnie  określonych  dystansów,
jednocześnie  występują  we  wnętrzu  państw  i  w  środowisku
międzynarodowym. Nie można więc mówić o absolutnej ich
suwerenności.

Elementem

jakościowych

zmian

środowiska

międzynarodowego i związanych z tym nowych warunków
funkcjonowania państw jest powstawanie i rozwój podmiotów
trans-narodowych.

O ich istocie stanowi zdolność

podejmowania  działań  „w  poprzek"  granic  państw.  Stąd  też
to  właśnie  ich  działania  składają  się  na  wzmiankowane
wcześniej  zjawisko  transnarodowej  przestrzeni  społecznej.
Dzieje się tak, gdyż procesy globalizacji

Zob. R. O. Keohanc, J. N. Nye, Introduction, [w:] J. S. Nye, J. D.

Donahue [eds.], Govematice in ^obalmng\wńd, Washington DC 2000, s.

19
-
23
.

Zo
b.
J.
N.
Ro
se
na
u,
Gl
ob
al
Ch
an
ge
s
an
d
Th
eo
ret
ica
l
Ch
all
en
ge
s:
To
wa
rd
s a
Po
sti
nte
ma
tio
na
l
Po
liti
cs
for
the
19
90
s,
[w
:]
E.
O.
Cz
em
pie
l,
J.
N.
Ro
se
na
u
[e
ds.
],
Gl
ob
al
Ch
an
ge
s
an
d

Theoretical Challenges. Approaches h World Politics for the 1990 s., New
York 1989; id. Pattemed chaos in global life: stmctiire and process in the
mworldsofworldpolitics, „International Political Science Review" 1988, vol.
9, s. 327-364.

L Panitch, RelhinkingtheRoleof the State, [w:] J. H. Mittelman [ed.].

Globalizution. Critical Reftections, London 1996, s. 91 i n.

B. Barber, Dżihad kontra Mc Świat, Warszawa 1997, s. 353.

Pogląd taki wyraził David Held. Cyt. za U. Beck, What is Globalization?,

Malden 2000.

Część

I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

tworzą  społeczne,  polityczne,  a  nawet  techniczne  —  chociażby  w  postaci  internetuj
możliwości,  przez  które  ruchy  społeczne  są  w  stanie  uczestniczyć  w  funkcjonowaniu  ś
dowiska  międzynarodowego,  i  to  nawet  o  zasięgu  globalnym.  Jednocześnie  procesy  g
balizacji  budzą  sprzeciw  i  reakcje  obronne  na  poziomie  lokalnym,  podejmowane  talj
przez organizacje pozarządowe. Podlegając agregacji, tworzą one — zdaniem R. l ka
—  fenomen  zwany  globalizacją  „od  dołu".

Jest ona przeciwieństwem globalizal „od

góry", związanej z sitami rynkowymi, cyrkulacją kapitału i wykazującą tendencje |
unifikacji. Zaś globalizacją „od dołu" stymuluje różnorodność środowiska miedzynar)
dowego.

Podmioty transnarodowe odgrywają coraz istotniejszą rolę w stosunkach międ

rodowych.  Są  ważnym  elementem  ewolucji  podmiotowej  struktury  społeczności  mJ
dzynarodowej i prowadzą — zdaniem  I. Clarka — do rekonfiguracji anarchiczności śrj
dowiska  międzynarodowego.

Nie zaskakuje więc fakt, że ich rozwój określano ]

mianem kształtowania się „nowego średniowiecza" lub też wkraczaniem w okres posj
międzypaństwowych stosunków międzynarodowych, w których podmioty transnarod|
we nie powinny być postrzegane w roli intruzów środowiska międzynarodowego.

one, używając terminologii J. N. Rosenau, elementem bifurkacji podmiotowej struktii
ry społeczności międzynarodowej i oznaczają, że obok świata państw wyłania się wiJ
locentryczny  świat  podmiotów  transnarodowych.  Tym  samym  środowisko  międzynanj
dowe  nie  składa  się  już  tylko  z  suwerennych  państw.  W  warunkach  procesów  gli
lizacji tendencja ta najprawdopodobniej będzie ulegała pogłębieniu. W tym kontel^
ście  R.  Falk  przestrzega  przed  ujmowaniem  jej  w  kategoriach  romantycznych,  gd
wyłaniające  się  globalne  społeczeństwo  obywatelskie  dalekie  jest  od  ideału.

SzczJ

gólne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego tworzą struktury transnara
dowej przestępczości zorganizowanej i organizacje terrorystyczne. Procesy globalizal
cji, których nota bene stają się częścią, w warunkach zwiększonej przenikalności grał
nic ułatwiają im aktywność. Są one źródłem tzw. asymetrycznych zagrożeń bezpieczeń|
stwa.

Funkcjonowanie późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. W warunkacl)

wyłaniania się późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego zmieniają się interak-J
cje i więzi oraz mechanizmy sterowania nim. Zmiana interakcji obejmuje nową jakośt
współzależności międzynarodowych, wzajemne warunkowanie wnętrza państwa i środo
wiska międzynarodowego, wzrost nieliniowości i niestabilności życia społecznego ora
stymulowanie zjawisk przeciwstawnych. Powstają nowe uwarunkowania analizy bezpie-l
czeństwa narodowego i międzynarodowego. Z kolei sterowanie środowiskiem między-l
narodowym w warunkach procesów globalizacji obejmuje rozwój idei globalnego zarzą-j
dzania oraz tzw. globalnych sieci. W kontekście takich zmian mechanizmów sterowania
środowiskiem międzynarodowym ewolucji podlega także zjawisko „władzy" w stosun-|
kach międzynarodowych.

R. Falk, Predatory Globalization: A Critigue, Malden 1999, s. 130.

L Clark, Globalization and International Relations Theory, Oxford 1999, s. 4.

Cyt. za M. Pietraś, Transnarodowe organizacje pozarządowe jako element kultury ekologicznej, [w:]

A. Papuziński, S. Baczulis [red.], Kultura ekologiczna — transformacja — biznes, Bydgoszcz 1999, s. 32.

R. Falk, op. cit., s. 33.

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

Interakcje  międzynarodowe  w  późnowestfalskim  środowisku  międzynarodowym  są  w
istotny  sposób  warunkowane  przez  nową  jakość  współzależności  międzynarodowych.
•owstają kompleksowe współzależności z wzajemnym przenikaniem się tego co global-Be,
międzynarodowe,  narodowe  i  lokalne,  co  oznacza  rozwój  także  transnarodowych
^Łółzależności.  Skutkiem  takich  zmian  jest  zwiększona  przenikalność  granic  państw
•zacieranie wcześniejszych wyraźnych różnic między ich wnętrzem i środowiskiem mię-!
dzynarodowym.  Prowadzi  to  do  wzajemnego  warunkowania  funkcjonowania  tych  dwóch
Hbearów życia społecznego. Dzieje się tak w warunkach wyjątkowej i o nowych cechach
^BŚriowych  intensyfikacji  stosunków  społecznych  w  skali  całego  globu.  Składa  się  na
•nią rozwój więzi nawet między odległymi społecznościami lokalnymi w taki sposób, że
•lokalik'  wydarzenia  są  współkształtowane  przez  zjawiska odległe,  globalne.  I  odwrotnie,
H) co globalne jest kształtowane przez to co lokalne. U. Beck uważa nawet, że nastę-
•pujć  zmiana  logiki  interakcji  politycznych  w  społeczności  międzynarodowej  z  interakcji
•postwo-państwo na globalne-lokalne. Oznacza  to,  że  w  warunkach  zwiększonej  „po-
rowatości"  granic  suwerennych  państw  ludzie  żyjący  nawet  w  geograficznie  odległych
•obszarach zaczynają dzielić wspólny los.

f Nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego zna-

•  cząco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów życia społecznego. Jedną ze zmian
•  jestwzrost znaczenia mechanizmów transnarodowej penetracji. Oznaczają one, że kor-
•  poracje transnarodowe, ale i struktury zorganizowanej przestępczości i organizacje ter-
I rorystyczne wręcz przenikają do wnętrza państwa, próbując sterować zachodzącymi tam
l procesami społecznymi z pominięciem struktur rządowych. Inną zmianą jest wzrost zna-
•  cenią zjawisk przypadkowych, nieliniowych. Dzieje się tak, gdyż między obydwoma śro-
I  dowiskami  ciągle utrzymują się różnice o charakterze strukturalnym.  Oznacza to, że
l procesy nakładania się i przenikania wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego
I dokonują się w warunkach odmienności zorganizowania i nieprzystawałności obu tych
l lodowisk. Jest to rozróżnienie — zdaniem lana Cłarka  — wspólnotowej  i kosmopoli
tycznej  perspektywy  życia  społecznego.  James  N.  Rosenau  uważa,  że  w  takich  realiach
zjawiskom  traktowanym  jako  anomalie  należy  poświęcać  więcej  uwagi,  gdyż  ich  konse
kwencje dla obu środowisk mogą być znaczące. Takie zmiany tworzą istotne wyzwania

s da ośrodków decyzyjnych państw. W procesach decyzyjnych bowiem należy uwzględ-
nić większą liczbę zmiennych je warunkujących. Wzrasta więc niestabilność życia spo-

• Istotnym elementem interakcji w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym
jest występowanie tendencji i działań przeciwstawnych. Oznacza to, że w warunkach
firocesów globalizacji i właściwej im centralizacji i integracji życia społecznego
jednocze-

f fcie występują procesy jego decentralizacji, fragmentacji i dezintegracji. James N. Rose-
jau na określenie tych tendencji zaproponował pojęcie „fragmegracji" (fragmegration),

mli jednoczesnego występowania fragmentacji i integracji. Z kolei R. Robertson użył

R. Mansbach, Changing Understanding of Global Politics: Preintemationalism, Intemationalism, Intema-

mnaiism, and Postintemańonalism, [w:] H. H. Hobbs [ed,], Pondering Postintemationalism: a Paradigm for the
fcenty-First Century, Albany 2000, s. 10.

Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

pojęcia „glokalizacja" (glocalization)^', wskazując na przenikanie się i

warunkowan

tego co globalne i tego co lokalne. Wskazał on także na

paradoks  dialektycznych  intcj  rakcji  między  tym  co  globalne,  uniwersalne  i
tym  co  lokalne,  partykularne.  Spostrzegł,  ii  jesteśmy  świadkami  uniwersalizacji
partykularyzmu  i  partykularyzacji  uniwersalizmu,

! Oznacza to, że to co jednostkowe,

partykularne  staje  się  częścią  procesów  globalnyclf  i  odwrotnie,  to  co  uniwersalne,
globalne  podlega  konkretyzacji  na  poziomie  lokalny  jednak  z  uwzględnieniem
specyfiki  i  właściwości  danego  miejsca.  Tym  samym  procea  globalizacji  dokonują
swoistej  inwazji  w  lokalność,  uruchamiając,  w  wielu  przypadkaciJ  reakcje  obronne  i
prowadząc  do  renesansu  lokalności.  Zjawisko  to  nazwano  procesem  „ulokalnionej
globalizacji".

Występowanie tendencji przeciwstawnych w funkcjonowaniu środowiska międzynal

rodowego tworzy podstawy do formułowania tezy, że procesy globalizacji modyfikuj!
dominujące do tej pory założenie o linearności rozwoju. Reakcją na nie jest bowiem rej
gionalizacja i eksponowanie tego co lokalne, obok integracji pojawia się fragmentad
życia społecznego, zaś procesom centralizacji towarzyszy decentralizacja. Dynamiki tel
mimo że przeciwstawne, są dwiema różnymi stronami tej samej monety zwanej życiem!
społecznym w warunkach procesów globalizacji. Tym samym, o ile wcześniejsze epold
miary dominującą centralną tendencję i uporządkowane wzorce zachowań, o tyle obecne!
funkcjonowanie środowiska międzynarodowego jest kształtowane przez przeciwstawnej
tendencje i epizodyczne zjawiska.

Potwierdzeniem złożoności i nowej jakości interakcji międzynarodowych w sytuacji!

charakterystycznego dla procesów globalizacji warunkowania się wnętrza państwa i śro-l
dowiska międzynarodowego są konflikty o nowych jakościowo cechach. Maja one cha-
rakter regionalny, a głównie lokalny. Znacząco też różnią się od swych poprzedników]
w postaci tradycyjnych wojen czy też konfliktów zbrojnych. Wojny w westfalskirn sys-l
temie stosunków międzynarodowych, nazywane typem klausewiczowskich, prowadzone!
były przez państwa jako centra siły, odwołujące się do stosowania zorganizowanej prze-1
mocy skierowanej przeciwko wyraźnie zdefiniowanemu wrogowi.

Potwierdzeniem od-1

chodzenia od charakterystycznej dla systemu westfalskiego formuły wojen były konflikt)

w Europie i Afryce na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Oznaczały one pojawienie się
nowego typu zorganizowanej przemocy, dziejącej się we wnętrzu państw. Określany jest |
on mianem nowej wojny, konfliktu postmodernistycznego lub konfliktu niskiej inten-
sywności.

Istotną cechą tych konfliktów jest niezwykła złożoność i zacieranie wcze-

śniejszych różnic między wojną jako formą przemocy w stosunkach między państwami,
zorganizowaną przestępczością i łamaniem praw człowieka na dużą skalę. Chociaż koń-1
flikty te są zlokalizowane we wnętrzu konkretnych państw, to wyróżniają je olbrzymie
liczby transnarodowych powiązań chociażby w postaci najemników, doradców, ochotni-
ków napływających z diaspory itd. Uczestniczą w nich nie tylko państwa, ale i podmioty

R. Robertson, Glocalization: time-space and homogenity-heterogeneity, [w:] M. Featherstone, S. Lash, l

R. Robertson [eds.], Global Modernities, London 1995, s. 25-44.

R. Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, London 1992, s. 100.

M. Kempny, op. cit., s. 17-18.

Szerzej na ten temat zob. O. P. Richmond, Maintaining Order, Maktng Peace, New York 2002, s. 27 i n.

Szerzej zob. M. Kaldor, New and Old Wars. Organized Yiolence in a Global Era, Cambridge 1999, s. 1-2. i

Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych

niepaństwowe, stąd też nazywane są niekiedy wojnami „sprywatyzowanymi". Taka złożo-
ność konfliktu sprawia, że rozróżnienie tego co wewnętrzne i zewnętrzne, rozróżnienie
aktu agresji i reakcji na nią, tego co lokalne i tego co globalne jest niezwykle trudne.

Sterowanie późnowestfalskim środowiskiem międzynarodowym wymaga nowej ja-

kości struktur i mechanizmów. Chodzi jednak o mechanizmy i struktury inne niż te
ukształtowane w warunkach westfalskiego ładu międzynarodowego, a związane głównie
z hegemoniczną, ale i imperialną dominacją, mechanizmem równowagi sił, a w później-
szym okresie także z rozwojem instytucji w postaci organizacji międzyrządowych i re-
gulacji prawnomiędzynarodowych. Należy jednak pamiętać, że procesy globalizacji nie
eliminują całkowicie wzmiankowanych mechanizmów i struktur sterowania charaktery-
stycznych dla westfalskiego ładu, lecz dodają do nich nowe. Występują tu więc elementy
ciągiości i zmiany.

Szczególnym elementem politycznej reakcji na procesy globalizacji jest głobalizacja

struktur i  mechanizmów  sterowania  coraz bardziej dynamicznym, zmiennym i  współ-
zależnym  środowiskiem  międzynarodowym,  którego  ważną  cechą jest  zacieranie różnic
między tym co wewnątrzpaństwowe i tym co międzynarodowe. Zmiany te tworzą wy-
zwanie dla dotychczasowych mechanizmów sterowania, tym bardziej że dla funkcjono-
wania  późnowestfalskiego  środowiska  międzynarodowego  coraz istotniejsza rola  przy-
pada  triadzie  podmiotów: 1) rządy państw i organizacje  międzyrządowe, 2) siły rynku
reprezentowane przez korporacje transnarodowe oraz 3) podmioty społeczeństwa oby-
watelskiego, które do procesów sterowania  wnoszą także element transnarodowy. Tym
samym w porównaniu z westfalskim ładem międzynarodowym poszerzeniu ulega zakres,
ale i różnorodność podmiotów uczestniczących w procesach sterowania środowiskiem
międzynarodowym. Przezwyciężany jest więc „westfalski" monopol państwa na te pro-
cesy.

Swoistym „hasłem wywoławczym" ewolucji mechanizmów sterowania środowiskiem

międzynarodowym w warunkach procesów globałizacji jest idea globalnego zarządza-
nia (globalgovernance). Jest ono wynikiem — jak podkreślają TanjaBriihł i Yołker Rit-
tberger  —  niehierarchicznej  sieci  międzyrządowych  i  transnarodowych  instytucji.  Jego
wyróżnikiem,  w przeciwieństwie  do charakterystycznego dla  westfalskiego ładu zarzą-
dzania, jest więc coraz szersze uwzględnianie podmiotów niepaństwowych. Ponadto, za-
rządzanie  to  w  warunkach  charakterystycznego  dla  procesów  globalizacji  przenikania
wnętrza  państwa  i  środowiska  międzynarodowego  staje  się  zarządzaniem  wielopozio-
mowym. Realizowane  jest bowiem nie  tylko na  poziomie  rządów, ale  też na  poziomie
lokalnym, regionalnym oraz globalnym.

Idea globalnego zarządzania posiada nawet akceptację polityczną społeczności mię-

dzynarodowej w postaci stosownych decyzji ONZ. U jej podstaw leży zjawisko multilate-
ralizmu. Oznacza ono zespół struktur i mechanizmów umożliwiających skoordynowane
podejście wielu państw, ale i podmiotów transnarodowych do wspólnych problemów.

T. Bruhl, V. Rittberger, From intemational to Global Govemance: Actors, Collective Decision Making,

andihe United Nations in the World ofthe Twenty First Century, [w:] V. Rittberger [ed.], Global Govemance and
ihe United Nańons System, Tokyo-New York-Paris 2001, s. 2.

Część I. Istota, ewolucja l czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

Struktury takie tworzą przede wszystkim instytucje międzynarodowe, a wśród nich on
ganizacje międzynarodowe oraz reżimy międzynarodowe.

Tak określone globalne zarządzanie pomyślane jest jako alternatywa dla właściwydj

procesom globalizacji mechanizmów rynkowych, odwołujących się do idei autoregulacji i
jednoczesnej deregulacji funkcji współczesnych państw. Jest to także wyraz dążenia (1:1
zachowania nadrzędności płaszczyzny politycznej nad systematycznie zyskującą w wl
runkach procesów globalizacji płaszczyzną gospodarczą stosunków międzynarodowych!

Istotnym elementem realizacji koncepcji globalnego zarządzania, związanym z odl

chodzeniem od charakterystycznego dla ładu westfalskiego hierarchicznego zarządzał  nią,
jest  mechanizm  transnarodowych  sieci.  Dokonują  one  rekonstrukcji  funkcjonował  nią
społeczności międzynarodowej. Są rodzajem więzi poziomych między jednostkami grupami
społecznymi,  organizacjami  pozarządowymi  i  ruchami  społecznymi  kształtowa|  nych  „w
poprzek" granic państw. Występują więc poza obszarem ich kompetencji.! ją się częścią
restrukturyzacji  przestrzeni  i  nową  formą  społecznej  organizacji,  a  nawej  społecznej
tożsamości w warunkach procesów globalizacji. Prowadzą do realizacji id świata bez granic
(de-bordernization).

Zdaniem Manuela Castellsa sieci transnarodowych podmiotów szybko stają się nową

społeczną morfologią globalizującego się świata.

Tworzą wyzwanie dla charaktel rystycznej

dla westfalskiego ładu zasady terytorialności. Stąd też stają się coraz charakl terystyczniejszą
cechą  globalizującego  się  świata.  Przyczyniają  się  bowiem  do  wzrosta  transgranicznych
więzi  i  wymiany  między  jednostkami,  grupami,  strukturami  biznes!  i  ruchami
społecznymi. Więzi te oznaczają, że rządy tracą „westfalski" monopol na re-l prezentowanie
społeczeństw  w  stosunkach  międzynarodowych.  Co  więcej,  ci  nowi  ak-l  torzy  i
charakterystyczne dla nich struktury więzi stają się coraz bardziej wpływowi rj globalnej
arenie,  chociażby  przez  zawieranie  swoistych  koalicji,  i  tworzą  wyzwania  i
dotychczasowych działań międzyrządowych.

Rozwój w warunkach procesów globalizacji mechanizmów globalnego zarządzania! i

właściwych mu transnarodowych sieci wyraźnie pokazuje, że procesy te wymuszają no-l wy
sposób  analizowania  „władzy"  w  stosunkach  międzynarodowych.  Zdaniem  Jadwigi
Staniszkis  konieczne  jest  przesunięcie  akcentów  z  władzy  relacyjnej,  ujmowanej  w  kateJ
goriach nadrzędności — podrzędności, charakterystycznej przecież dla ładu westfalskie-l go,
na „władzę" jako syntetyczną właściwość systemu. Chodzi bowiem o sterowalnośćl systemu
jako złożonej całości instytucjonalnej, o „władzę" systemu nad samym sobąl a nie tylko o
dominację  jednych  osób  nad  innymi.  „Władza"  jest  właściwością  systemu.]  a  nie  cechą
pozycji poszczególnych osób czy instytucji.

B. Axford, Enactingglobalization. TransnationalNetworks and the detemtońalization of social Relation-\

ships in the Global System, [w:] G. Preyer, M. Boś [eds.], Borderlines in a globalized world, Dordrecht 2002, |
s. 99-101.

M. Castells, TheRiseoftheNetworkSociety, Oxford 1996, s. 469.

J. Staniszkis, Władza globalizacji, Warszawa 2003, s. 16.