1

1

Charakterystyka metod stosowanych w wychowaniu

– metody indywidualne

Metody wychowania zajmują znaczące miejsce w procesie wychowawczym. Na jego

realizację składa się określony sposób działania, powodujący pewne zmiany zgodnie z

uprzednimi założeniami. Te sposoby działania powinny być: celowe, planowe i przemyślane.

Słowo metoda pochodzi z języka greckiego methodos i oznacza drogę, sposób postępowania.

Ogólnie przez metodę rozumie się:

1) sposób postępowania stosowany świadomie, konsekwentnie oraz systematycznie,

2) zespół czynności i środków użytych do osiągnięcia celu,

3) zespół założeń ogólnych przyjętych w określonych badaniach.

Metoda jest pewnym sposobem działania, ale nie każdy jego przejaw jest uznawany za

metodę. Za metodę należy przyjąć jedynie te działania, które są świadome, skuteczne i można

je w razie potrzeby powtarzać.

H. Muszyński określa, iż metoda wychowania „jest to każdy wyodrębniony sposób

postępowania wychowawcy polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność

wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem zmian w obrębie układu nagród i kar w

danej sytuacji wychowawczej”.

J. Brągiel określa metodę wychowania jako „celowy sposób postępowania opiekuna

wychowawcy z wychowankiem znajdującym się pod jego opieką”.

Inną definicję proponuje K. Konarzewski. Określa on metodę jako „powtarzalne czynności

zmierzające do celu”. Oczekiwane zmiany osobowości następują pod wpływem celowych i

zamierzonych działań wychowawczych.

Inne podejście do metod wychowania reprezentuje E. Piotrkowiak. Dostrzega ona wyraźny

związek metod wychowania z zasadami postępowania wychowawczego, wyrosłymi z

2

2

podstaw wzajemnego komunikowania się ludzi w obrębie ogólnie uznawanych norm etyczno

– moralnych. Metodę wychowania rozpatruje na dwóch różnych płaszczyznach:

Płaszczyźnie psychologicznej – wynikającej z podkreślenia istnienia w metodycznym

postępowaniu zespołu bodźców, oddziaływujących w sposób bezpośredni na system

aktywności człowieka, opartej na teorii behawiorystycznej,

Płaszczyźnie pedagogicznej – zakładającej ujęcie metod wychowania w kontekście

procesu wychowawczego, czyli szerokich działań zaprojektowanych i dobranych w

oparciu o cele wychowawcze.

W literaturze pedagogicznej można spotkać różną klasyfikację metod wychowania.

H. Muszyński wyróżnia cztery grupy metod:

- metody wpływu sytuacyjnego (wysuwanie sugestii, perswazja, oddziaływanie przykładem

osobistym, wyrażanie aprobaty i dezaprobaty);

- metody wpływu sytuacyjnego (nagradzanie wychowawcze, karanie wychowawcze,

instruowanie, organizowanie doświadczeń wychowanka, wywoływanie antycypacji następstw

zachowań społeczno – moralnych, przydzielanie funkcji i ról społecznych, ćwiczenie)

- metody wpływu społecznego.

Natomiast Krzysztof Konarzewski wyróżnia dwie grupy metod:

- metody indywidualne (modelowanie, perswazja, technika zadaniowa, nagradzanie i

karanie);

- metody grupowe (kształtowanie odniesienia porównawczego, nacisku grupowego,

kształtowanie systemu ról i norm grupowych, kształtowanie grupowych wzorów życia).

Metody indywidualne

Metoda modelowania

Metoda modelowania jest jedną z najbardziej skutecznych metod stosowanych w

wychowaniu. Inaczej można ją nazwać metodą działania własnym przykładem, metodą

dawania dobrego przykładu lub metodą przykładu. Dużą jej skuteczność można przypisać

stwierdzeniu, że „słowa uczą, a przykłady przyciągają”. Przekonać się o tym można,

obserwując ludzi pozostających ze sobą w częstych i bliskich kontaktach. Po upływie

pewnego czasu osoby te zaczynają się zachowywać w sposób zbliżony do siebie. Dzieje się

3

3

tak w wyniku nieświadomego przyswajania sobie zachowań i postaw innych ludzi. Skłonność

taką – jak wykazały badania psychologiczne – przejawiają przede wszystkim dzieci.

Oddziaływanie przez dobry przykład nie wywołuje u wychowanków odruchów buntu czy

skłonności do robienia komuś na złość, jak to bywa w przypadku perswazji lub podczas

stosowania kar.

Aby ułatwić rodzicom, wychowawcom i nauczycielom stosowanie tej metody, ważne jest

uświadomienie sobie niektórych przejawów ich zachowań, które często i łatwo podlegają

procesowi modelowania, czyli zwracają na siebie uwagę dzieci i młodzieży. Istotnymi

przejawami tych zachowań w rodzinie mogą być następujące postawy: okazywanie przez

rodziców wzajemnego zrozumienia, zaufania i serdeczności, udzielanie sobie pomocy i bycie

wobec siebie usłużnym, wzajemne zabieganie o zdrowie i dobre samopoczucie wszystkich

członków. Tego rodzaju postępowanie rodziców - jak twierdzą psychologowie – wywiera

bardzo duży wpływ na zachowanie oraz postawy społeczne i moralne pożądane u chłopców i

dziewcząt. Przyczynia się ono bowiem do powstawania atmosfery sprzyjającej upodabniania

ich zachowań do zachowań rodziców.

Znaczący wpływ na prawidłowy proces modelowania ma także okazywana przez rodziców

miłość rodzicielska, a więc miłość macierzyńska i ojcowska. Jest ona niezbędnym warunkiem

wszechstronnego rozwoju dziecka.

Modelowaniu podlegają również przybierane przez rodziców, wychowawców i nauczycieli

postawy prospołeczne wobec innych ludzi z najbliższego otoczenia. Duże znaczenie ma

okazywana przez rodziców i nauczycieli wrażliwość na wszelkie symptomy krzywdy i

niesprawiedliwości społecznej, a także na cierpienie i niepowodzenie innych osób. Wyrazem

takiej wrażliwości może być zainteresowanie dziećmi chorymi, łącznie z organizowaniem dla

nich pomocy.

Metoda modelowania podobnie jak wszystkie pozostałe metody nie ma charakteru

uniwersalnego, dlatego trzeba ją wzbogacać o inne metody tego rodzaju

.

Metoda zadaniowa

Jest równie ważną jak poprzednia metodą wychowania. Polega ona na powierzaniu

dzieciom i młodzieży konkretnych zadań, których wykonanie prowadzi do konstruktywnych

zmian ich zachowań i postaw pożądanych z wychowawczego punktu widzenia, a także do

4

4

wzbogacania ich wiedzy i doświadczeń w określonej dziedzinie działalności. Chodzi tu

przede wszystkim o szeroko pojętą działalność prospołeczną.

Metoda zadaniowa może być szeroko stosowana w rodzinie. Istnieje w niej bowiem wiele

okazji do świadczenia sobie wzajemnych usług. Przyjmują one różnorodną formę zadań

wykonywanych na rzecz domu i rodziny. Szczególnie sprzyjające warunki do stosowania tej

metody istnieją w rodzinach wielodzietnych (więcej niż dwupokoleniowych). Znajdują się w

nich bardzo często osoby, które się wzajemnie potrzebują oraz osoby, którym trzeba

bezwzględnie pomóc (małe dzieci, osoby starsze, chore, niedołężne). Dzieci z tych rodzin

mają wiele okazji, aby rozwijać następujące umiejętności: dzielenie się z innymi, darowanie

winy, liczenie się ze zdaniem innych, obowiązkowość, ustępowanie i pomaganie słabszym.

Natomiast w rodzinach jednodzietnych i dwupokoleniowych dzieci mają mniej okazji

służenia innym. Stąd też znana jest znamienna cecha jedynaków: brak wrażliwości na

potrzeby innych ludzi. Te braki dobrze rekompensuje otwarcie domu jedynaka dla innych

dzieci, jak również w miarę częste odwiedziny przez niego zaprzyjaźnionych rodzin, w

których są jego rówieśnicy lub inne dzieci. Jest to najwłaściwsza droga do uwolnienia go od

nadmiernego egocentryzmu i umożliwienie mu normalnego rozwoju.

Niektórzy rodzice mylnie uważają, że najważniejsze, co mają do spełnienia ich pociechy, to

bezwzględne oddanie się nauce szkolnej. W związku z tym chronią je przed wykonywaniem

obowiązków domowych takich jak: ścielenie łóżka, utrzymywanie porządku w pokoju i

innych. W zamian za to - poza zmuszaniem do kilkugodzinnego odrabiania lekcji -

wymagają od nich na przykład nauki gry na instrumencie itp. Nie ulega wątpliwości, że

dziewczęta i chłopcy zwolnieni z wykonywania jakichkolwiek obowiązków domowych,

obojętnieją z czasem na sprawy innych ludzi, są też na ogół nie lubiani wśród rówieśników i

mają trudności z nawiązywaniem z nimi serdecznych i bliskich kontaktów.

Obok rodziny dobrym terenem do zastosowania metody zadaniowej jest również szkoła.

Szczególnie ważne jest powierzanie uczniom zadań związanych z udzielaniem pomocy

koleżeńskiej. Otóż – jak wykazały badania – pomaganie innym w nauce, nawet gdy się nie

jest do tego należycie przygotowanym, sprzyja zdecydowanie podwyższeniu własnych

kwalifikacji w zakresie opanowania i rozumienia treści, jakie staramy się innym przekazać i

wyjaśnić. Innymi zadaniami przydzielanymi w szkole są różne formy działalności

samoobsługowej np. dbanie o czystość w klasie, wykonywanie czynności dyżurnego. Metoda

zadaniowa odgrywa dużą rolę w szkole podczas organizowania uroczystości i imprez

klasowych.

5

5

Możliwość zastosowania jej istnieje także w warunkach życia pozarodzinnego i

pozaszkolnego. Przejawiać się to może w udzielaniu zwłaszcza przez młodzież pomocy

ludziom kalekim, chorym, samotnym, starszym. Niesiona przez dzieci i młodzież pomoc

osobom potrzebującym jest szczególnie pożądana z wychowawczego punktu widzenia,

ponieważ świetnie przygotowuje do pełnienia w przyszłości roli matki i ojca, żony i męża.

Metoda perswazyjna

Mniej użyteczną metodą jest metoda perswazji. Polega ona głównie na uświadomieniu

dzieciom i młodzieży różnych obowiązków i powinności, jakie mają wobec społeczeństwa,

innych ludzi i samych siebie oraz na przypominaniu przysługujących im praw. Stanowi więc

rodzaj słownego oddziaływania na świadomość moralną oraz społeczną dziewcząt i

chłopców.

Zastosowanie tej metody ma na celu szczególnie uprzystępnienie i wyjaśnienie różnego

rodzaju wartości i norm. Dzięki niej dziewczęta i chłopcy uczą się odróżniać dobro od zła,

poznają podstawowe zasady i normy moralne. Używanie perswazji może też pomóc

dzieciom i młodzieży w poszukiwaniu i odnajdywaniu sensu swego istnienia oraz w

kształtowaniu własnego systemu wartości moralnych.

Skuteczność perswazji w kształtowaniu zachowań czy postaw z wychowawczego punktu

widzenia jest na ogół niewielka, jeśli równolegle nie stosuje się metody modelowania i

zadaniowej.

Możliwe są różne formy perswazyjnego oddziaływania. W warunkach życia rodzinnego

może nim być rozmowa, jaką prowadzą rodzice, dziadkowie i inni członkowie rodziny z

dziećmi. Takim sposobem jest również zasłyszana przez dzieci rozmowa prowadzona przez

osoby dorosłe. Za najbardziej skuteczną uchodzi rozmowa niekierowana, licząca się z

osobistymi zainteresowaniami rozmówców. Charakteryzuje się szczerością wypowiedzi i

atmosferą wzajemnego zrozumienia.

Szczególną rolę do spełnienia ma perswazja w warunkach szkolnych. Z powodzeniem

może być stosowana na godzinach wychowawczych, na lekcjach języka polskiego, historii,

religii. Przebiera ona często formę swobodnej i szczerej wymiany poglądów. Może nią być

rozmowa niekierowana, przybierająca często postać dyskusji uczestniczącej. Nauczyciel czuje

6

6

się równoprawnym jej uczestnikiem, nie lekceważy odmiennych od swoich opinii i poglądów

uczniów.

Metoda nagradzania

Często stosowaną metodą wychowania jest metoda nagradzania czyli tzw. pozytywnego

wzmocnienia. Polega ona na promowaniu pozytywnych zachowań z punktu widzenia

wychowawczego za pomocą udzielania pochwał (ustnych lub pisemnych) i przyznawania

nagród (rzeczowych lub innych np. zgoda na dłuższe oglądania telewizji). Stosowanie

nagradzania jest tym skuteczniejsze, im bardziej stosuje się je zgodnie z upragnionymi przez

dzieci i młodzież rodzajami wzmocnień pozytywnych. Spełnia ona dwie funkcje:

1. Dzieci i młodzież dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniami dorosłych wykonaniu

określonych poleceń.

2. Udzielanie pochwały i nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i

moralnie pożądanych.

Metoda ta spełnia takie funkcje jedynie wówczas, gdy bywa właściwie stosowana.

Poprawne stosowanie metody nagradzania wymaga przestrzegania kilku zasad wzmocnienia

pozytywnego:

Należy wzmocnić jedynie przejawy zachowań pożądanych z wychowawczego punktu

widzenia, natomiast świadomie i celowo unikać wzmocnień zachowań o charakterze

destruktywnym, świadczących niekorzystnie o dzieciach i działających na ich szkodę.

Pożądane pod względem społecznym i moralnym zachowania wymagają wzmocnień

bezpośrednio po zamanifestowaniu ich przez dzieci i młodzież, a więc jest

przeciwwskazane nagradzanie wychowawcze dopiero po upływie jakiegoś czasu od

pojawienia się takich zachowań.

Podczas wstępnych wzmocnień określonego zachowania należy wzmocnić je za

każdym razem, gdy tylko pojawi się ono w polu widzenia dorosłego.

Z chwilą, gdy wzmocnione zachowanie zaczyna się pojawiać coraz częściej i w

stopniu zadawalającym, powinno się je wzmacniać w sposób przerywany, a nie ciągły

czy systematyczny. Dzięki temu umożliwia się wychowankom postępowanie na coraz

wyższym poziomie. Chodzi o to, by nabrali przekonania, że na dodatkowe

wzmocnienie w postaci pochwały lub nagrody powinni zasłużyć w szczególny sposób.

7

7

Wzmocnienia materialne np. w postaci książek, słodyczy, powinno łączyć się ze

wzmocnieniem w formie różnego rodzaju pochwał (nagradzanie dziecka uśmiechem,

przychylnym spojrzeniem, dobrym słowem). Praktyka taka zmierza do tego, aby z

biegiem czasu można było zrezygnować z nagradzania materialnego na rzecz

wzmocnienia w postaci pochwał.

Na ogół przyjmuje się, że stosowanie tej metody:

- zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez dzieci i młodzież sposobu

ich postępowania;

- pozytywnie motywuje ich do zachowań społecznie i moralnie pożądanych;

- wpływa na aktywność i kreatywność dziewcząt i chłopców;

- umacnia poczucie własnej wartości i własnej godności.

Pomimo dużej użyteczności tej metody wielu pedagogów i psychologów przestrzega przed

nadużywaniem i popełnieniem błędów w jej stosowaniu. Podkreśla się, że dziecko zbyt często

chwalone i nagradzane zaczyna wobec innych przyjmować postawę roszczeniową. Uczy się

działań na wskroś interesownych. Oczekuje bowiem w następstwie zachowań społecznie i

moralnie pożądanych jakiejś nagrody i zadośćuczynienia. Bez niej wyraźnie zaniedbuje

spełnienie swych obowiązków i powinności.

Błędem jest rezygnowanie z metody nagradzania wobec dzieci i młodzieży społecznie

nieprzystosowanej lub niedostosowanej. One są w szczególny sposób spragnione pochwał i

nagród ze strony dorosłych.

Zdarza się też, że najwięcej pochwał i nagród otrzymują dziewczęta i chłopcy, którzy

najmniej tego potrzebują. W takiej sytuacji uczą się oni dobrych manier wyłącznie za cenę

bardziej lub mniej jawnego ich chwalenia lub nagradzania. Takie postępowanie osłabia lub

eliminuje w nich wszelkie oznaki wspaniałomyślności i bezinteresowności, a tym samym

wzmacnia postawy egoistyczne, sprzyja też niezdrowej konkurencji zarówno w środowisku

rodzinnym, jak i szkolnym.

Korzystanie z metody nagradzania może być chybione również w sytuacji udzielania

pochwały i przydzielania nagród w gruncie rzeczy pozbawionych wszelkiego wpływu

wychowawczego na danych wychowanków. Po prostu nie pełnią one funkcji

zadośćuczynienia za określone zachowanie.

Inną ujemną stroną metody nagradzania jest pewien niedosyt systematycznego i

nadgorliwego jej stosowania. W pierwszym przypadku zapewnia się, że jednorazowa lub

okazjonalna pochwała lub nagroda na pewno w mniejszym stopniu motywuje dzieci i

8

8

młodzież do zachowań pożądanych z punktu widzenia wychowawczego niż w miarę

systematyczne stosowanie wobec nich wzmocnień pozytywnych. W drugim zaś przypadku

może zaistnieć niebezpieczeństwo uniewrażliwienia się na udzielane przez dłuższy czas

pochwały i nagrody albo pojawienia się wspomnianej wcześniej postawy roszczeniowej.

Metodę nagradzania stosuje się niekiedy nie tyle w zależności od zaistniałej sytuacji

wychowawczej, ile przysłowiowego „widzi mi się”, czy beztroskiego humoru rodzica,

wychowawcy lub nauczyciela. Praktyka taka jest jednym z powodów, dla których nagradza

się dzieci i młodzież nie bezpośrednio po ich zasługującym na pochwałę zachowaniu, lecz

dopiero po upływie dłuższego czasu od chwili jego zaistnienia.

Niebagatelną rzeczą jest także zdawanie sobie sprawy z tego, że metoda nagradzania nie

gwarantuje natychmiastowego sukcesu pedagogicznego. Korzystny jej wpływ widoczny jest

dopiero po pewnym czasie.

Metoda ta jest szczególnie przydatna w zastosowaniu do dzieci w młodszym wieku oraz

dziewcząt i chłopców sprawiających trudności wychowawcze. Wymaga jednak zazwyczaj

powściągliwego stosowania oraz stopniowej i dyskretnej rezygnacji z niej z upływem czasu,

gdy pojawią się konstruktywne zmiany w zachowaniu dzieci i młodzieży.

Metoda karania

Metodą wychowania na ogół najlepiej poznaną i najczęściej stosowaną jest metoda karania,

nazywana również metodą wzmocnień negatywnych. Jest ona sposobem oddziaływania

wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar, celem zapobieżenia powtórzenia

przez chłopców i dziewczęta zachowań niezgodnych z obowiązującymi wartościami i

normami. Zmierza ona do wywołania przykrych konsekwencji niepożądanych zachowań

dzieci i młodzieży. Jest mniej skuteczna niż metoda nagradzania.

Karanie nie powinno w niczym urągać godności dziecka, nie powinno być stosowane

podczas uniesienia dorosłego. Należy wyjaśnić karanemu, na czym polega jego wina. Kara

powinna następować w zasadzie bezpośrednio po przewinieniu i być stosowana po

przekonaniu wychowanka, że postąpił źle i zasługuje na nią.

Uczeni na ogół są zgodni, że metoda karania raczej „tłumi” niż „wygasza” złe sposoby

postępowania dziewcząt i chłopców. To znaczy przyczynia się częściej do chwilowego ich

zaprzestania niż całkowitego wyeliminowania. Stwierdzono również ponad wszelką

wątpliwość, iż nadmiar karania wyzwala skłonność do agresji.

9

9

Poważne zastrzeżenia budzi metoda karania odwołująca się do kar fizycznych (cielesnych).

Karanie fizyczne przede wszystkim uwłacza godności osobistej wychowanków, wzmaga ich

agresywność i uprzedzenie wobec osób dorosłych. Poza tym bite i maltretowane dzieci

nabierają skłonności do bicia własnych dzieci w przyszłości.

Złe skutki w procesie wychowania powoduje również karanie niesprawiedliwe, budzące

chęć odwetu ze strony karanego i wymierzone w stanie zdenerwowania, a to głównie po to,

aby uśmierzyć własne niezadowolenie i gniew.

Skuteczność metody karania – podobnie jak efektywność metody nagradzania – zależy od

spełnienia wielu warunków. Należą do nich między innymi: pozytywny stosunek karanego do

każącego, dyskrecja podczas wymierzania kary i stosowanie jej w przyjaznej atmosferze, tj.

nie w obecności osób trzecich i nie w sposób bezduszny. Podkreśla się również zależność

powodzenia i niepowodzenia stosowanych kar od stopnia odporności dzieci i młodzieży na

frustrację oraz od ich wrażliwości i samooceny.

W odwoływaniu się do metody karania warto pamiętać, że młodzi ludzie nie zawsze są w

stanie dostosować się do stawianych im wymagań, nie posiadają umiejętności spełnienia

wszystkich oczekiwań dorosłych.

Wielu pedagogów uważa, że koniecznym warunkiem skuteczności tej metody jest

okazywana karanym chłopcom czy dziewczętom miłość, jaką żywi wobec nich wychowawca.

Jednocześnie podkreśla się, że wychowawca, który nie karze z miłości, pozbawia karą

możliwości konstruktywnego wpływania na dzieci i młodzież.

Zastosowanie metod wychowania jest tym skuteczniejsze, im bardziej idzie ono w parze z

przestrzeganiem psychospołecznych warunków efektywności oddziaływań wychowawczych.

Słusznie przestrzega się przed nadgorliwym wykorzystaniem zalecanych w pedagogice metod

i technik wychowania. Może to wpłynąć ujemnie na własne i oryginalne podejście rodziców,

wychowawców i nauczycieli w postępowaniu wychowawczym. Według Krzysztofa

Konarzewskiego – „Nauczanie metod rodzi schematyzm i zabija twórczość”. Przy czym

pewna wiedza o metodach wychowania okazuje się konieczna (o czym przypomina K.

Konarzewski) dla prawdziwie innowacyjnego podejścia pedagogicznego.

10

10

Bibliografia:

1. Łobocki M. , Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.

2. Dąbrowska T. , Wojciechowska – Charlak. , Między praktyką a teorią wychowania,

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 1997.

3. Konarzewski K. , Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, PWN, Warszawa 1982.

4. Piotrkowiak E. , Metody wychowania [w:], Tchorzewski A. (red.), Wychowanie w

kontekście teoretycznym, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1993.

Opracowała: Maria Fortas

Nauczyciel kształcenia zintegrowanego

w Zespole Szkół w Maszewie Dużym

www.zsmd.edu.pl