FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

39

Ä

Nara¿enie p³odu na dzia³anie alkoholu a mózg

Mimo ¿e mamy coraz wiêksz¹ wiedzê, wci¹¿ nie potrafimy okreœliæ,

czy istnieje „bezpieczna” iloœæ alkoholu, któr¹ mo¿e wypiæ kobieta w ci¹¿y bez

ryzyka uszkodzenia swego nie narodzonego jeszcze dziecka. Dopóki taka bezpieczna

iloœæ – je¿eli w ogóle istnieje – nie zostanie okreœlona, jedyn¹ odpowiedzialn¹

rad¹, jakiej mo¿emy udzieliæ kobiecie, która chce zajœæ w ci¹¿ê lub ju¿ jest

w ci¹¿y, powinno byæ zalecenie ca³kowitego unikania alkoholu.

wykaza³y badania, miêdzy 5. a 16. rokiem

¿ycia uczy³y siê one mniej s³ów ni¿ dzieci w

tym samym wieku bez cech FAS. Obie ba-

dane grupy jednak tak samo sprawnie od-

twarza³y wyuczone informacje. Tak wiêc u

dzieci z FAS problemy z uczeniem siê wy-

stêpuj¹ podczas kodowania, ale raz zako-

dowana informacja s³owna podlega normal-

nemu przechowywaniu, odtwarzaniu oraz

zapominaniu.

Uczenie siê wzrokowo-przestrzenne.

Dzieci kobiet, które w czasie ci¹¿y intensyw-

nie pi³y alkohol, s³abo wykonuj¹ zadania

wymagaj¹ce uczenia siê relacji przestrzen-

nych miêdzy obiektami. W jednym z badañ

dzieci z FAS i dzieci zdrowe jednakowo

sprawnie przypomina³y sobie zwyk³e u¿y-

wane w domu i w szkole przedmioty (takie

jak ³y¿ka czy zszywacz do papieru), które

najpierw le¿a³y na stole w zasiêgu wzroku,

a nastêpnie zosta³y zabrane. Dzieci z FAS

mia³y jednak wiêksze trudnoœci z ponow-

nym umieszczeniem ich w tym samym miej-

scu i takiej samej pozycji jak poprzednio.

Skupienie i utrzymanie uwagi. Proble-

my z koncentracj¹ to jeden z typowych prze-

jawów FAS, dlatego bywa on nieprawid³owo

rozpoznawany jako zespó³ deficytu uwagi z

nadpobudliwoœci¹ ruchow¹ (attention defi-

cit hyperactivity disorder – ADHD) i nieod-

powiednio leczony. Z najnowszych badañ

wynika, ¿e dzieci z ADHD maj¹ ci¹g³e trud-

noœci ze skupieniem i utrzymaniem uwagi,

podczas gdy dzieci z FAS s¹ zdolne do skupie-

nia i utrzymania uwagi, natomiast maj¹ trud-

noœci z przenoszeniem jej z jednego zadania

na drugie, czyli ze zmian¹ nastawienia.

Czas reakcji. Nara¿enie na dzia³anie al-

koholu w okresie p³odowym czêsto powodu-

je u dzieci w wieku szkolnym wolniejsze i

mniej wydajne przetwarzanie informacji; po-

dobne problemy stwierdzono u niemowl¹t w

Prawie 30 lat temu naukowcy po raz pierw-

szy wprowadzili termin „alkoholowy zespó³

p³odowy” (fetal alcohol syndrome – FAS) do

opisu wrodzonych uszkodzeñ, stwierdza-

nych u dzieci kobiet, które pi³y alkohol pod-

czas ci¹¿y. FAS okreœlaj¹ cztery podstawo-

we kryteria:

•

picie alkoholu przez matkê w czasie ci¹¿y,

•

charakterystyczne deformacje twarzy,

•

opóŸnienie wzrostu,

•

uszkodzenie mózgu, czego objawem

mog¹ byæ trudnoœci intelektualne i proble-

my behawioralne.

Je¿eli wskutek nara¿enia na wp³yw alko-

holu w okresie p³odowym pojawiaj¹ siê ob-

jawy uszkodzenia mózgu, ale brak innych

cech typowych dla FAS, mówimy o „zwi¹za-

nym z alkoholem zaburzeniu rozwoju oœrod-

kowego uk³adu nerwowego” (alcohol-related

neurodevelopmental disorder – ARND).

Obecnie FAS pozostaje najlepiej znan¹

przyczyn¹ upoœledzenia umys³owego spoœród

tych, którym mo¿na zapobiec. Problemy be-

hawioralne i neurologiczne, wystêpuj¹ce u

osób z alkoholowym zespo³em p³odowym,

mog¹ powodowaæ zarówno trudnoœci w nauce

szkolnej, jak i k³opoty z prawem czy utrzy-

maniem pracy w okresie dojrzewania i w do-

ros³ym ¿yciu.

Upoœledzenia poznawcze

i behawioralne

Ostatnie badania nad FAS i ARND wy-

kaza³y, ¿e nie jest to – jak s¹dzono wczeœniej

– ogólne upoœledzenie funkcjonowania umy-

s³owego: wyraŸnemu os³abieniu ulegaj¹ tyl-

ko niektóre funkcje.

Uczenie siê s³owne. Dzieci, które by³y

nara¿one na dzia³anie alkoholu w okresie

p³odowym, maj¹ rozmaite problemy z opa-

nowaniem mowy i zapamiêtywaniem. Jak

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

40

wieku 6.5 miesi¹ca. Badacze rejestrowali

ruchy oczu, wywo³ane pojawianiem siê, po-

ruszaniem i znikaniem powtarzaj¹cych siê

sekwencji kszta³tów geometrycznych i kolo-

rów na ekranie. U dzieci matek pij¹cych al-

kohol podczas ci¹¿y stwierdzono wyd³u¿ony

czas reakcji, co sugeruje w³aœnie wolniejsze

i mniej wydajne przetwarzanie informacji.

Funkcje wykonawcze. U dzieci z FAS

ujawniaj¹ siê powa¿ne deficyty w zakresie

czynnoœci wymagaj¹cych abstrakcyjnego

myœlenia, takich jak planowanie czy organi-

zowanie. le wypadaj¹ one w zadaniach wy-

magaj¹cych „prze³¹czania siê”: gdy na przy-

k³ad najpierw prosi siê je o wymienianie nazw

zwierz¹t, póŸniej rodzajów mebli, a nastêp-

nie znowu nazw zwierz¹t. W zadaniach pole-

gaj¹cych na rozwi¹zywaniu problemu maj¹

trudnoœci z porzuceniem wyraŸnie nieskutecz-

nych strategii.

Wp³yw na strukturê mózgu

Upoœledzenie funkcji poznawczych i be-

hawioralnych, zwi¹zane z FAS, jest odzwier-

ciedleniem zmian w mózgu. Techniki obra-

zowania pracuj¹cego mózgu – takie jak

metoda rezonansu magnetycznego – ujaw-

niaj¹ u osób z FAS zmniejszenie ogólnego

rozmiaru mózgu i nieproporcjonalnie du¿e

zmniejszenie niektórych jego struktur.

Jednym z takich obszarów jest g³êboka

struktura zwana j¹drem podstawy. U zwie-

rz¹t jego uszkodzenie upoœledza pamiêæ

przestrzenn¹ i gotowoœæ do zmiany nasta-

wienia, a u ludzi ró¿ne procesy poznawcze.

Innym objawem jest zmniejszona objêtoœæ

mó¿d¿ku – struktury zwi¹zanej z zachowa-

niem równowagi, chodzeniem, koordynacj¹

ruchów. Wreszcie nara¿enie p³odu na dzia-

³anie alkoholu jest g³ówn¹ przyczyn¹ upo-

œledzenia rozwoju lub ca³kowitego braku

spoid³a wielkiego, czyli pasma w³ókien ner-

wowych stanowi¹cego g³ówne po³¹czenie

komunikacyjne miêdzy praw¹ i lew¹ pó³ku-

l¹ mózgu. W przybli¿eniu oko³o 7% dzieci z

FAS jest pozbawionych spoid³a wielkiego w

mózgu – wskaŸnik ten jest dwudziestokrot-

nie wy¿szy ni¿ w populacji ogólnej.

Mechanizmy powstawania uszkodzeñ

mózgu p³odu, spowodowanych dzia³aniem

alkoholu, bada siê u zwierz¹t doœwiadczal-

nych oraz na kulturach komórek nerwowych

(neuronów). W okresie p³odowym komórki

embrionalne, z których maj¹ siê rozwin¹æ

neurony mózgu, namna¿aj¹ siê i przemiesz-

czaj¹ do okreœlonego miejsca w embrionie,

gdzie dojrzewaj¹, staj¹ siê zró¿nicowanymi

funkcjonalnie komórkami nerwowymi i osta-

tecznie tworz¹ po³¹czenia z innymi komórka-

mi mózgu wed³ug z góry ustalonego wzorca.

Rozk³adaniu siê alkoholu towarzyszy wzrost

wra¿liwoœci komórek na uszkodzenie przez

tzw. wolne rodniki. Takie uszkodzenie mo¿e

doprowadziæ do œmierci niektórych komórek

mózgu w krytycznym dla rozwoju p³odu

pierwszym trymestrze ci¹¿y. Inne badania

sugeruj¹, ¿e tak¿e trzeci trymestr ci¹¿y mo¿e

byæ okresem szczególnej wra¿liwoœci komó-

rek na uszkodzenia prowadz¹ce do FAS.

Alkohol lub produkty jego rozpadu powoduj¹

tak¿e zmiany w procesach wytwarzania i od-

dzia³ywania naturalnych substancji reguluj¹-

cych, które wspomagaj¹ prawid³owy wzrost

neuronów. Wyniki badañ wskazuj¹, ¿e wielu

skutkom szkodliwego wp³ywu alkoholu na

komórki mózgowe p³odu mo¿na zapobiegaæ po-

przez leczenie przywracaj¹ce zaburzon¹ przez

alkohol równowagê substancji reguluj¹cych.

Obiecuj¹ce wyniki uzyskano przy podawaniu

przeciwutleniaczy, które chroni¹ komórki ner-

wowe przed dzia³aniem wolnych rodników.

Wp³yw iloœci alkoholu

wypijanego przez matkê

Nie wiadomo, jaka jest minimalna iloϾ

alkoholu, która powoduje skutki niekorzyst-

ne dla p³odu. U dzieci, których matki w cza-

sie ci¹¿y pi³y mniej ni¿ 5 porcji przy jednej

okazji raz na tydzieñ, zazwyczaj nie wystê-

puj¹ znacz¹ce deficyty. Jednak kobiety w ci¹¿y

znacznie ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ wra¿liwoœci¹

na dzia³anie alkoholu, co prawdopodobnie

zale¿y od czynników genetycznych, stanu

od¿ywienia, czynników œrodowiskowych,

wspó³wystêpuj¹cych chorób i wieku.

W Stanach Zjednoczonych opracowuje siê

programy zapobiegania FAS i ARND, koncen-

truj¹ce siê na sposobach wykrywania i lecze-

nia kobiet, które pij¹ w czasie ci¹¿y. Jest to o

tyle skomplikowane, ¿e kobiety ciê¿arne czê-

sto zani¿aj¹ iloœæ wypijanego alkoholu lub te¿

nie bior¹ pod uwagê alkoholu wypitego przed

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

41

Ä

rozpoznaniem ci¹¿y, czyli w jej pierwszym try-

mestrze. Dla wy³onienia grupy ryzyka przy-

datne s¹ poœrednie sposoby okreœlania iloœci

alkoholu, jak¹ kobiety wypija³y przed ci¹¿¹.

Obiecuj¹cym narzêdziem przesiewowym do

rozpoznawania picia ryzykownego przez ko-

biety ciê¿arne jest TWEAK – krótki kwestio-

nariusz do oceny problemów alkoholowych u

kobiet. Zawiera on m.in. – zamiast u¿ywane-

go zwykle w testach pytania o poczucie winy

zwi¹zane z alkoholem – pytanie o tolerancjê

na alkohol, które nie jest kojarzone z nadu¿y-

waniem alkoholu i nie prowokuje osób odpo-

wiadaj¹cych do zani¿ania.

Po badaniu takim testem kobiety w ci¹-

¿y, które spo¿ywaj¹ alkohol, ale nie pij¹

„problemowo”, mog¹ ograniczyæ picie bez

leczenia. Badania wykazuj¹ ogólny spadek

poziomu picia u ciê¿arnych po krótkiej in-

terwencji, na przyk³ad po godzinnej rozmo-

wie motywacyjnej z lekarzem na temat

zdrowia nienarodzonego dziecka. Natomiast

kobieta uzale¿niona wymaga intensywne-

go leczenia choroby alkoholowej.

Test TWEAK

1.Ile porcji alkoholu potrzeba, ¿ebyœ poczu-

³a siê „wstawiona”?

2.Czy bliscy przyjaciele lub krewni kiedy-

kolwiek niepokoili siê albo narzekali na Two-

je picie?

3.Czy czasami pijesz rano, ¿eby „stan¹æ na

nogi”?

4.Czy kiedykolwiek przyjaciel albo cz³o-

nek rodziny opowiada³ Ci o rzeczach, które

mówi³aœ lub robi³aœ, gdy by³aœ nietrzeŸwa, a

których nie pamiêtasz?

5.Czy kiedykolwiek czu³aœ potrzebê

zmniejszenia iloœci wypijanego alkoholu?

Trzy odpowiedzi twierdz¹ce uznaje siê za

wynik œwiadcz¹cy o piciu ryzykownym.

[na podstawie Alkohol i Nauka. Biuletyn nr 12. Insty-

tut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2001, s.10-17 oraz
VIII Raport dla Kongresu USA. Alkohol a zdrowie. PARPA,
Warszawa 1995, s.254-255 i 365 – opracowa³a Olga
Dziewa³towska]

Interesy z oszustem

Chcê Ci przypomnieæ dyskusjê na przyjêciu

u Romana: kiedy odmówi³eœ alkoholu, nast¹-

pi³a burzliwa wymiana zdañ o abstynencji.

Goœcie pamiêtali przecie¿ Twoj¹ „mocn¹ g³owê”

i wyczyny po alkoholu. Wiêkszoœæ obecnych by³a

zgodna, ¿e abstynencja jest nieraz (!) potrzeb-

na, ale... Tu nastêpowa³a lista argumentów: ¿e

przecie¿ piwo to nie alkohol, trochê koniaku po-

maga na serce, ¿e alkohol rozgrzewa itp. Podzi-

wia³em Twoj¹ stanowczoœæ w odpieraniu zarzu-

tów i próbowa³em Ci sekundowaæ.

Wszystkie te opinie s¹ w du¿ym stopniu

reakcj¹ na przedstawianie alkoholu jako

trucizny. Powiedzmy, ¿e ktoœ ma w³asne

przyjemne prze¿ycia zwi¹zane z jego kon-

sumpcj¹ – wtedy chyba musi powtarzaæ

takie pó³- i æwierænaukowe opinie o po¿y-

tecznych skutkach picia. G³upio mu po pro-

stu powiedzieæ: „Kiedy pijê, jest mi fajnie”,

bo to nieracjonalne. Czy widziano kiedyœ

kogoœ œwiadomie pij¹cego truciznê i to jesz-

cze z uœmiechem? St¹d te d³ugie wywody o

dobroczynnych skutkach alkoholu. Odrzu-

LIST DO PRZYJACIELA

caj¹c pogl¹d, ¿e alkohol szkodzi, ludzie tra-

c¹ ostro¿noœæ potrzebn¹ przy u¿ywaniu sub-

stancji psychoaktywnej. To tak, jakby ktoœ

chcia³ robiæ interesy z nieznan¹ osob¹ i zu-

pe³nie nie interesowa³ siê, czy jest uczciwa.

SzkodliwoϾ alkoholu polega nie tylko na

tym, ¿e wp³ywa na komórki organizmu, lecz

wynika w³aœnie z jego oszukañczego dzia³ania,

ze zmian, jakie wywo³uje w postrzeganiu i

prze¿ywaniu œwiata. Takie zmiany mog¹ byæ

powodowane przez ró¿ne stany i dzia³ania, na

przyk³ad zakochanie czy zapracowanie, ale s¹

to zmiany naturalne. Natomiast alkohol wp³y-

wa na psychikê w sposób sztuczny.

Wiem, ¿e takie pogl¹dy na przyjêciu u Ro-

mana na pewno by nie przesz³y – dlatego, ¿e

prawie wszyscy ju¿ byli pod wp³ywem alkoho-

lu. W¹tpiê te¿, czy goœcie zrozumieli, dlaczego

Ty wybra³eœ abstynencjê. Jednak na pewno

uszanowali to, ¿e nie próbowa³eœ ich przeko-

naæ, i¿ pij¹ truciznê, lecz ¿e Ty nie chcesz „ro-

biæ interesów z oszustem”. Gratulujê Ci, ¿e nie

kaza³eœ im zostaæ abstynentami, a co najwy¿ej

zastanowiæ siê, jak prze¿ywaj¹ swoje ¿ycie.

PIOTR SZCZUKIEWICZ