Alfabet łaciński

1

Alfabet łaciński

Alfabet łaciński (łacinka), tzw. alfabet rzymski – alfabet, system znaków służących do zapisu większości języków

europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim ok.

35% ludzkości. Wywodzi się z systemu służącego do zapisu łaciny.

Przykłady liter alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego, początkowo składał

się z 21 znaków:

A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X

Litera Z została usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński

nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na

to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem

litery C. Do tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski

/K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało

wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie

stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wychodzi z użycia.

Litera Y oraz Z zostały dodane w I wieku p.n.e. w celu dokładnego

oddawania na piśmie wyrazów greckich, stąd nazwa „igrek” (od ī

Graeca – „greckie i”). W średniowieczu pojawia się litera W powstała

z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska

nazwa W – double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu

ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę "wu" – i

stąd pochodzi jej polska nazwa.

Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje

rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta "rozpada się" na U dla samogłoski

oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

System obecnie zawiera 26 znaków. Ponieważ nie jest to układ odpowiadający każdemu językowi, wersje alfabetu

łacińskiego dla większości języków dodają nowe znaki – głównie przez modyfikacje istniejących.

Są dwa zestawy znaków – małe i wielkie litery, przy czym zasady użycia to:

• czasem pisze się wszystko wielkimi literami (np. szyldy) lub wszystko małymi literami,

• w innych przypadkach wyrazy pisane wyłącznie wielkimi literami to głównie skrótowce, niektóre pisze się

systemem mieszanym (np. niemieckie GmbH lub polskie SdPl), końcówki gramatyczne skrótowców pisze się

zwykle małymi literami, (np. IRC-a.)

• pierwsza litera zdania to zawsze wielka litera

• niektóre wyrazy pisze się systemem – pierwsza litera wielka, wszystkie pozostałe małe. Są to wszystkie nazwy

własne oraz niektóre inne słowa, zależnie od języka.

Alfabet łaciński

2

Zasięg używania alfabetu łacińskiego.

Ciemnozielone - kraje używające alfabetu

oficjalnie lub praktycznie oficjalnie; jasnozielone

- kraje, gdzie alfabet łaciński jest używany

dodatkowo do innego oficjalnego

Od tych zasad jest jednak sporo wyjątków, różnych w różnych

językach (np. w języku irlandzkim, gdzie przyrostek pisany jest małą

literą, a właściwa nazwa wielką np. an tSionna (rzeka Shannon), a w

niemieckim wielką literą pisane są rzeczowniki).

Wiele systemów zapisu opartych na alfabecie łacińskim używa tzw.

„dwuznaków” (a nawet „trójznaków” itd.), czyli par znaków łacińskich

oznaczających pojedynczy dźwięk.

Niektóre języki traktują pary znaków jako osobne pełnoprawne znaki,

np. czeski znak CH czy (do niedawna) hiszpański znak LL.

Alfabet łaciński:

A B C D E F G H I J K L M
N O P Q R S T U V W X Y Z

Kolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskim

Kolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskim jest różna:

• W języku azerskim jest 7 dodatkowych liter (4 samogłoski: ı, ö, ü, ə i 3 spółgłoski: ç, ş, ğ). Alfabet jest taki sam

jak w języku tureckim z wyjątkiem trzech liter (q, x, ə). Litery te umieszczone są w alfabecie po literach im

zbliżonych. I tak q jest po k, x (wymawiane jak ch) po h, a ə po e.

• W języku bretońskim nie ma osobnej litery c, ale są ligatury ch, c'h, które są umieszczane pomiędzy b a d, np.

buzhugenn, chug, c'hoar, daeraouenn (dżdżownica, sok, siostra, łza).

• W języku czeskim litery á, é, ě, í, ó, ú, ů, ý, ď, ť, ň są traktowane jako warianty liter odpowiednio a, e, i, o, u, y,

d, t, n. Dopiero gdy należy uporządkować dwa wyrazy różnące się jedynie wyżej wymienionymi literami, wtedy

litery bez znaków diakrytycznych poprzedzają diakrytyzowane. Przykładowy porządek leksykograficzny: baa,

baá, báa, bab, báb, bac, bác, bač, báč. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: č, š, ž a także digraf ch są

traktowane jako osobne litery w następującej kolejności: c, č, ... , h, ch, i, ... , s, š, ... , z, ž.

• Język dolnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą.

Wyjątkiem jest tutaj litera ł, która występuje przed literą l (taka sama sytuacja jest w języku górnołużyckim, a

odwrotna niż w języku polskim, gdzie ł występuje po l). Digraf ch jest traktowany jak osobna litera. W użyciu

jest także litera ó (oznacza dźwięk y/i, e w zależności od regionu), lecz jej stosowanie nie jest obowiązkowe.

Kolejność liter jest następująca: a, b, c, č, ć, d, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, [ó], p, r, ŕ, s, š, ś, t, u, w, y,

z, ž, ź.

• W języku duńskim i norweskim dodatkowe litery umieszczone są na końcu alfabetu: ... , x, y, z, æ, ø, å. Jako

odpowiednik litery å jest traktowany digraf aa. W języku duńskim litera w była traktowana jako wariant litery v,

obecnie jest uważana za osobną literę.

• Esperanto ma kilka liter dodatkowych, które w alfabecie występują po literach, z których pochodzą, tak więc: ... ,

c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, ... , s, ŝ, t, u, ŭ, v, z.

• W języku estońskim dodatkowe litery õ, ä, ö i ü są szeregowane po literze w. Litery š, z i ž, występujące tylko w

słowach zapożyczonych i obcych nazwach własnych, znajdują swoje miejsce po literze s.

• Język farerski ma litery charakterystyczne dla języków skandynawskich, mianowicie: æ i ø. Ponadto używana jest

litera ð w alfabecie umieszczona po literze d. Litery á, í, ó, ú, ý są uznawana za odrębne litery (porządkowane są

po odpowiednich literach niediakrytyzowanych). Litery c, x, w i z nie występują w alfabecie. Alfabet można

przedstawić więc schematycznie: a, á, b, d, ð, ... , i, í, ... , o, ó, ... , u, ú, ... , v, y, ý, æ, ø.

Alfabet łaciński

3

• W języku fińskim dodatkowe litery å, ä, ö są umiejscowione na końcu alfabetu. Litera å jest włączona do alfabetu

dla poprawnego zapisu nazwisk i nazw pochodzenia szwedzkiego. Ponadto występują litery zapożyczone z

alfabetu czeskiego dla oddania dźwięków obcych językowi fińskiemu, są to š i ž umieszczane odpowiednio po

literach s i z. Litery ä i ö nie mogą być zastąpione, jak w języku niemieckim, digrafami ae i oe, jeżeli nie ma

możliwości poprawnego zapisu, należy w zastępstwie użyć liter a bądź o.

• Język górnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą.

Wyjątkiem jest tutaj litera ł, która występuje przed literą l (taka sama sytuacja jest w języku dolnołużyckim, a

odwrotna niż w języku polskim, gdzie ł występuje po l). Do niedawna (2005) litera ć występowała po literze t,

obecnie jest szeregowana po č. digrafy dź i ch są traktowane jak osobne litery. Kolejność liter jest następująca: a,

b, c, č, ć, d, dź, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, ó, p, q, r, ř, s, š, t, u, v, w, x, y, z, ž.

• Do niedawna język hiszpański miał dwa digrafy: ch porządkowany po literze c i ll – po literze l. Od 1997 roku

RAE nie są to już digrafy, słowa zaczynające się od ll są umieszczane między między lk a lm, podobnie ch jest

porządkowane pomiędzy cg i ci. Litera ñ jest umieszczona w alfabecie po literze n.

• W języku islandzkim występują litery þ, æ i ö na końcu alfabetu, ponadto litera ð po d. Diakrytyzowane litery á,

é, í, ó, ú i ý porządkowane są odpowiednio po literach a, e, i, o, u i y. W alfabecie nie występują litery c, w oraz z,

alfabet więc kończy się literami: ... , ý, þ, æ, ö.

• Język kaszubski używa kilku dodatkowych liter, są one umieszczone po literach niediakrytyzowanych i są

traktowane jako osobne litery (nie warianty liter). Digrafy są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera.

Porządkowanie alfabetyczne ma postać: a, ą, ã, b, c, d, e, é, ë, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ò, ó, ô, p, r, s, t, u, ù,

w, y, z, ż.

• W języku litewskim litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Ciekawostką jest to, że

litera y występuje bezpośrednio przed j. Alfabet litewski ma więc postać: a, ą, b, c, č, d, e, ę, ė, f, g, h, i, į, y, j, k,

l, m, n, o, p, r, s, š, t, u, ų, ū, v, z, ž.

• W języku łotewskim litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Alfabet łotewski ma

postać: a, ā, b, c, č, d, e, ē, f, g, ģ, h, i, ī, j, k, ķ, l, ļ, m, n, ņ, o, p, r, s, š, t, u, ū, v, z, ž.

• W języku maltańskim nie występuje litera c, ale występuje litera pochodna ċ. Litera ġ występuje przed literą g,

podobnie ż przed z. Digrafy għ i ie są traktowane jako osobne litery. Alfabet maltański: a, b, ċ, d, e, f, ġ, g, għ, h,

ħ, i, ie, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, ż, z.

• W języku niderlandzkim digraf ij był dawnej traktowany jako odmiana litery y. Czasem był traktowany jako

osobna litera występująca po literze y (... , x, y, ij, z). Obecnie jest traktowany najczęściej jako dwie litery (... , ii,

ij, ik, ...). Wyjątkiem są książki telefoniczne, gdzie ij jest traktowane jako wariant y. Warto pamiętać, że pisząc

ten digraf wielką literą należy tak pisać oba składniki, np. IJmuiden, IJssel.

• W języku niemieckim występują dodatkowe litery ä, ö, ü, ß. Litery ä, ö i ü są traktowane jako odmiany liter a, o i

u. Litera ß jest traktowana jako litery ss. Gdy nie można użyć poprawnych liter należy zawsze oddawać ä jako ae,

ö – oe, ü – ue, ß – ss lub (rzadziej) sz – czyni się tak bowiem litery te pochodzą z digrafów.

• W języku polskim dodatkowe litery są traktowane jako osobne litery. Digrafy są traktowane jako dwie litery, nie

jako jedna litera. Litery q, v i x są stosowane wyłącznie do zapisu obcych nazw własnych. Polski alfabet można

przedstawić w następujący sposób: a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g , h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż.

• W języku rumuńskim litery dodatkowe porządkowane są po literach, z których pochodzą. Warto pamiętać o

poprawnej postaci dwóch rumuńskich liter: ș, a nie ş; ț, a nie ţ. Schemat alfabetu rumuńskiego: a, ă, â, ... , i, î, ... ,

s, ș, t, ț, ... , z.

• W języku chorwackim jest pięć dodatkowych liter i trzy digrafy, w porządku alfabetycznym występują po

literach, z których powstały: ... , c, č, ć, d, dž, đ, e, ... , l, lj, m, n, nj, o, ... , s, š, t, ... , z, ž.

• Język słowacki ma kilka dodatkowych liter. Litery á, ä, ď, é, í, ĺ, ľ, ň, ó, ô, ŕ, ť, ú, ý są traktowane jako odmiany

odpowiednich liter niediakrytyzowanych. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: č, š, ž a także digrafy dz, dž,

ch są traktowane jako osobne litery. Alfabet słowacki jest więc następujący: a (á, ä), b, c, č, d (ď), e (é), f, g, h, i

(í), j, k, l (ĺ, ľ), m, n (ň), o (ó, ô), p, r (ŕ), s, š, t (ť), u (ú), v, x, y (ý), z, ž.

Alfabet łaciński

4

• W języku słoweńskim występują trzy dodatkowe litery: č, š oraz ž. W porządku alfabetycznym umieszczane są,

odpowiednio, po c, s i z.

• Język szwedzki ma dodatkowe trzy litery umieszczane na końcu alfabetu: ... , x, y, z, å, ä, ö. Litera w była do

niedawna uważana za wariant litery v. W 13. wydaniu Svenska Akademiens ordlista (2006) w jest traktowane

jako osobna litera.

• W języku walijskim digrafy ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh i th są uznawane za odrębne litery i porządkowane są po

literze, która jest pierwszą w digrafie (np. ph po p) z wyjątkiem ng, które jest umieszczane po literze g. Należy

pamiętać, że w słowach złożonych może się zdarzyć, że litera kończąca pierwsze słowo i zaczynająca drugie

mogą utworzyć jedną z powyższych kombinacji, jednak nie jest to wtedy digraf.

• W języku węgierskim litery á, é, í, ó, ú, ö, ő, ü i ű są traktowane jako osobne litery. Jako odrębne litery są także

uważane digrafy: cs, dz, gy, ly, ny, sz, ty, zs i trigraf dzs. Litera y występuje tylko w digrafach. Alfabet węgierski

ma więc postać: a, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, q, r, s, sz, t, ty, u, ú,

ü, ű, v, w, x, y, z, zs.

Pisownia łacińska innych języków

• Język japoński – romaji (kilka systemów: Hepburn, Kunrei i inne)

• Język chiński – pinyin, Wade-Giles

Zobacz też

• Chronostych i kabalistyczny zapis dat

Źródła i autorzy artykułu

5

Źródła i autorzy artykułu

Alfabet łaciński  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24317267  Autorzy: Akerman, Antares, Arvedui89, Autokrata, Awersowy, BartekChom, Bmucha, Boraczek, Cho mik,
CiaPan, Ciszewski W, Conew, Faxe, Filemon, Googl, Gregul, Hashar, Jakubhal, Jaskprzyn, Joasiak, Kacper 10 000, Kaszkawal, Lajsikonik, Lord Ag.Ent, M.Kordulewski, Maciek17, Maire,
Marek2, Masur, Matma Rex, Matman z Lublina, Micgryga, Myki, Mzopw, Nolik, OTB, Olaf, P, PMG, Picus viridis, Pixel, PoProstuMaciej, Przsak, Qurqa, Radomil, Roo72, Rvdi, Selena von
Eichendorf, Siedlaro, Spl908455, Stasiek290, Sławojar, TAMM, Tdc6502, Tempest, Upior polnocy, WTM, Whiteman, Wiktoryn, WojciechSwiderski, Wojtalik, Xpicto, conversion script,
wfitj183e.ftj.agh.edu.pl, 51 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik

Plik:Caslon-schriftmusterblatt.jpeg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Caslon-schriftmusterblatt.jpeg  Licencja: Public Domain  Autorzy: William Caslon

Plik:Latin alphabet world distribution.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Latin_alphabet_world_distribution.svg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Flrn

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/