Petrografia egzamin, opracowanie 100 pytan

Cele i zadania petrografii

PETROGRAFIA -jest to nauka o skałach, która zajmuje się ich składem mineralogicznym, strukturą, teksturą oraz genezą.
Petrografia -jest częścią składową nauk mineralogicznych, w skład, których (obok niej) wchodzą krystalografia, mineralogia, geochemia
(historia naturalnej wędrówki pierwiastków w skorupie ziemskiej) Petrografia - stanowi pomost między naukami mineralogicznymi a
geologią, podobnie jak geochemia pomiędzy mineralogią a chemią.
CELE I ZADANIA PETROGRAFII

Opis skał, ujmujący ich cechy strukturalno-teksturalne oraz skład mineralny;

geneza

przeobrażenia

znaczenie gospodarcze surowców skalnych

- znaczenie zjawisk plutonicznych i intruzji magmowych dla działalności człowieka:
- źródło pozyskania surowców skalnych (granity, gabra)
- źródło pozyskania surowców metalicznych (nikiel, chrom, platyna, złoto, żelazo itp.)

Prekursorzy w PL

Józef Morozewicz
Franciszek Kreutz
Stanisław Kreutz
Zygmunt Rozen
Stanisław Józef Thugutt
Julian Tokarski
Walery Goetel
Antoni Gaweł
Kazimierz Smulikowski
Maria Turnau-Morawska
Marian Kamieński
Andrzej Bolewski
Włodzimierz Parachoniak

Prekursorzy w świecie

H.C. Sorby
H. Rosenbusch
F.J.K. Becke
U. Grubenmann
P. Niggli
P.E. Eskola
J.J. Sederholm
V.M. Goldschmidt
Frank W. Clarke
T. Barth
A.J. Fersman
W.I. Wiernadski
J.S. Fiodorow
J. Kuzniecow

4) / 5) Budowa Ziemi. Skorupa ziemska.
Skorupa ziemska -jest to najbardziej zewnętrzna część planety ziemia o miąższości ok. 50km. Skorupa ziemska - pod względem fizycznym
przedstawia ciało sztywne, w przeciwieństwie do podścielającej strefy zewnętrznej płaszcza o miąższości 2990km która ma właściwości
półplastyczne. Poniżej płaszcza ziemi występuje jądro, które ciągnie się do głębokości 6378km. Skorupa ziemska - w warunkach
powierzchniowych w 95% zbudowana jest ze skał osadowych, tylko 5% stanowią skały magmowe i metamorficzne. Przeciętny skład
metamorficzny jest odwrotny - 95% magmowe i 5% osadowe
Pod względem chemicznym skorupa ziemska zbudowana jest z Si i Al. - siał Płaszcz ziemski - zbudowany jest z Si i Mg - sima
Jądro ziemi - wg I hipotezy zbudowane tylko z najlżejszych pierwiastków; wg II hipotezy z najcięższych Granicę między skorupą a płaszczem
wyznaczył wykorzystując różnicę własności fizycznych Mohorowcic (Moho) w 1909r.
Granicę między płaszczem a jądrem ziemi wyznaczył w 1914r Gutenberg

Przeciętny skład skorupy

ziemskiej:

Si0

-60%

-15%

Fe0 -4%

Fe0

-3%

Mg0 -3^%

Ca0 -5%

0 -3,7%

0 -3%

W wyniku szczegółowych badań skorupy ziemskiej wykazano, że jest ona dwudzielna. Górna część skorupy ziemskiej jest bardzo bogata w
Si, Al, Na, K nazywana jest granitową. Natomiast dolna część jest nieco uboższa w Si i Al., a wzbogacona w Ca, Fe, Mg nazywana jest
bazaltową Można powiedzieć, że granitowa część zbudowana jest ze skał o barwach jaśniejszych niż bazaltowa To zróżnicowanie
spowodowane zostało oddziaływaniem atmosfery i hydrosfery na istniejącą w pierwszym stadium skorupy ziemskiej skałę w postaci
szklistej, procesy wietrzenia, transport, sedymentację, a w konsekwencji zaburzenia równowagi izostatycznej między skorupą a płaszczem,
a następnie przemieszczanie skał, ewolucjonizmu, doszło do powstania tych dwóch stref.
Pyrolit - najbardziej zewnętrzna część płaszcza ziemskiego, z petrograficznego punktu widzenia zbudowana z 3 części dunitu i 2 części
bazaltu. Pyrolit wzbogacony jest w tytan występujący w: spinelach, piroksenach, granatach.

6) i 7) Podstawowe proc. geologiczne. Zagadnienia ewolucjonizmu.

Powstała w głębi skorupy ziemskiej magma wskutek powolnego spadku temperatury krystalizuje dając różne typy skał magmowych. Jest to

I etap zwany magmowym. Na skutek ruchów wchodzących w skorupie ziemskiej skały magmowe są wynoszone na powierzchnię, tam na

skutek działania atmosfery i hydrosfery ulegają zniszczeniu, odbywa się to w etapie zwanym wietrzeniem. Powstały materiał okruchowy

wskutek wietrzenia jest z kolei przedmiotem przemieszczania, czyli transportu z jednych miejsc w drugie. Odbywa się to w etapie zwanym

transportem. Transportowany materiał za pośrednictwem spływów powierzchniowych, wody lub wiatru jest a kolei deponowany w

różnych środowiskach, lądowym, wodnym mamy wówczas do czynienia z procesem sedymentacji. W pierwotnym stadium istnienia

zdeponowany materiał okruchowy pozostaje w stanie luźnym. Z czasem pod wpływem różnych czynników (np. ciśnieniu warstw

nadległych) ulega scementowaniu (stwardnieniu). Odbywa się to w etapie zwanym diagenezą. Jeżeli materiał zdiagenezowany w postaci

różnorodnych skał dostanie się w głąb skorupy ziemskiej wskutek oddziałujących w niej ruchów, znajdzie się pod wpływem podniesionych

parametrów ciśnienia i temperatury. Skały w tych warunkach ulegają transformacji, przeobrażeniom, ten etap nazywany jest

metamorfizmem. Jeżeli skały przeobrażone dostaną się w jeszcze głębsze strefy, temperatura przekroczy 800°C zaczynają się częściowo

topić. Ten proces nazywamy anateksis. Przy dalszym podwyższaniu temperatury skały ulegają całkowitemu stopieniu, ten proces i etap

nazywamy palingenezą.

Wskutek oddziaływania procesów anateksis i palingenezy dochodzi do całkowitego upłynnienia skał. Tworzy się magma wtórna. Oprócz
magmy wtórnej istnieje również w najniższych partiach skorupy ziemskiej i w górnej części płaszcza ziemi magma pierwotna zwana
juwenilną. Po zmieszaniu tych dwóch rodzajów magmy a następnie wędrówki w płytsze części skorupy ziemskiej, w wyniku spadku
temperatury, dochodzi do krystalizacji różnych typów skał magmowych. Rozpoczyna się kolejny cykl procesów petrograficznych.
Współcześnie występujące skały w skorupie ziemskiej stanowią (niewątpliwie) kolejny produkt ewolucjonizmu, zachodzącego w procesach
petrogenetycznych w skorupie ziemskiej.
Aktualizm (aktualizm geologiczny, zwany również uniformitaryzmem lub uniformitarianizmem) – zasada geologiczna przyjmująca, że
czynniki fizyczne i chemiczne oddziałujące na Ziemię i na skorupę ziemską, a zatem także procesy fizyczne i chemiczne, były w przeszłości
podobne do dzisiejszych, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określać przebieg dawnych procesów geologicznych. Metoda
ta streszcza się w haśle "teraźniejszość jest kluczem do przeszłości", a na podstawie obserwacji procesów zachodzących współcześnie
można wnioskować co działo się na Ziemi nawet wiele milionów lat temu.

8) METODY BADAŃ STOSOWANE W PETROGRAFII
Badania petrograficzne ogólnie dzielimy na terenowe i laboratoryjne. W badaniach terenowych należy uwzględnić charakter
współwystępujących ze sobą skał, dokonać jej makroskopowego opisu, dokonać poboru próbek do badań laboratoryjnych. Próbki
pobieramy z odsłonięć naturalnych lub z wyrobisk górniczych (rowów, szybików, wykopów i z otworów wiertniczych). Próbki muszą być
odpowiednio opisane. W niektórych przypadkach należy zaznaczyć linię rozciągłości, kierunek upadu, orientację względem stron świata i
inne.
W badaniach laboratoryjnych dokonuje się badań fizycznych i chemicznych. W badaniach fizycznych uwzględnia się badania optyczne i
badania przy pomocy takich metod jak: rentgenografia, analiza termiczna, analiza spektroskopii absorpcyjnej w podczerwieni, analiza
mikroskopem elektronowym i inne. W badaniach optycznych fundamentalną metodą jest mikroskopia w świetle przechodzącym. Pierwszy
mikroskop do badań w świetle przechodzącym został wprowadzony w 1858r przez H. Sorby, jest to metoda prosta i ważna pod względem
przyswajalności obrazu przez człowieka (wierzymy w to co widzimy). Badania mikroskopowe określają nam strukturę, teksturę a w
niektórych przypadkach skład ilościowy minerałów w danej skale.
Do metod fizycznych zaliczamy:
• • Rentgenografię
• • Termiczną analizę różnicową
• • Spektrofotometrię w podczerwieni
• • Mikroskopię elektronową
RENTGENOGRAFIA - przyczynia się do bardzo dokładnego identyfikowania minerałów występujących w danej skale. Identyfikację
rentgenowską dokonuje się na podstawie określania zespołu charakterystycznych odległości międzypłaszczyznowych d(A) i
odpowiadających im intensywności (I). Metoda rentgenograficzna oddaje szczególnie duże usługi przy badaniach skał bardzo drobno

ziarnistych, a także skał w skład, których wchodzą minerały, których właściwości optyczne są zbliżone, np. przy badaniu skał wapienno -
dolomitowych, w których kalcyt i dolomit mają bardzo podobne własności optyczne.
ANALIZA TERMICZNO RÓŻNICOWA - jest metodą stosunkowo tanią i szybką w identyfikacji minerałów i skał. Jeżeli zanalizujemy skałę
osadową o nazwie kaolin, która zbudowana jest głównie z kaolinitu o składzie (Al

[Si

](OH) w temperaturze od 0-1000°C to uzyskamy

krzywą termiczno - różnicową kaolinitu. Odczytujemy z tej krzywej obecność efektów endotermicznych: bardzo słabego w temperaturze
80°C i silnego w temperaturze ok. 560°C, oraz efekt egzotermiczny w temperaturze 980°C
SPEKTROFOTOMETRIA W PODCZERWIENII - stosowana jest przede wszystkim przy badaniu skał w składzie, których występują minerały z
udziałem cząstki krzemianowej (Si0

), węglanowej (CaO) i fosforanowej (PO). Pod wpływem promieniowania podczerwonego cząstki te

wprowadzane są w drgania dając odpowiednie refleksy w postaci pików, na podstawie, których dokonuje się identyfikacji
MIKROSKOPIA ELEKTRONOWA - pozwala nam dokładnie określić sposób wykształcenia, wielkość, i ułożenie elementów w skale, czyli
strukturę i teksturę. Stosowana jest przede wszystkim w bardzo drobnoziarnistych skałach. Powiększenie uzyskiwane przy tej metodzie to
kilka a nawet kilkadziesiąt tysięcy razy.

9) Magma i jej produkty
Skały magmowe powstają w wyniku krystalizacji magmy w głębi lub na powierzchni skorupy ziemskiej. W zależności od tego gdzie się
tworzą dzielimy je na skały głębinowe i wylewne. Magma jest to stop ognisto -płynny, tworzy się pod wpływem takich procesów jak
anateksis, palingeneza przy współudziale magmy pierwotnej zwanej juwenilną.
Źródła ciepła niezbędnego do powstania magmy związane są:
*z oddziaływaniem stopnia geotermicznego tzn wzrostu temperatury o l °C na określoną ilość metrów wraz z głębokością. Dla warunków
Polski 1°C na 33m.
*w wyniku tarcia wywołanego przesuwaniem się względem siebie kompleksów skalnych w głębi skorupy ziemskiej. Największe ruch mas
skalnych w obrębie skorupy ziemskiej przebiegają wzdłuż głębokich rozłamów, to znaczy pęknięć przenikających skorupę ziemską
wchodzących aż w obręb płaszcza-ziemskiego. Wykazano, że największa ilość ognisk magmowych skoncentrowana jest w sąsiedztwie tych
głębokich rozłamów.
*trzecie źródło ciepła to rozpad pierwiastków radioaktywnych. Wykazano, że największe koncentracje pierwiastków radioaktywnych
znajdują się w skałach zalegających w najniższych częściach skorupy ziemskiej
Magma zbudowana jest ze wszystkich trzech stanów skupienia. Fazę ciekłą stanowi zasadniczy stop magmowy. Fazę stałą reprezentują
zalążki tetraedrów. Faza gazowa obejmuje takie składniki jak para gazowa, dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, azot, chlor, bór, fluor i inne
występujące w bardzo małych ilościach. Faza gazowa w magmie, w zależności od tego, na jakiej głębokości i kosztem, jakich skał magma się
tworzyła w skorupie ziemskiej, występuje w różnych ilościach. Z reguły im płytsze tworzenie się ognisk magmowych to zawartość fazy
gazowej a zwłaszcza pary wodnej w magmie jest wyższa.

10) Skład chemiczny magmy i etapy jej ewolucji
Podział magm ze względu na skład chemiczny:



krzemianowe



węglanowe



siarczkowe



tlenkowe

Krystalizacja- w warunkach spadku temp. następuje nukleacja, a następnie wzrost kryształów. Proces ten jest egzotermiczny i wiąże się z
wydzielaniem energii termicznej zwanej ciepłem krystalizacji,



Krystalizacja równowagowa – wytrącane kryształy nie są wytrącane z układu, cały czas pozostaja w równowadze z otaczającym
stopem, reagując z nim w sposób ciągly. Sumaryczny skład stopu i wydzielających się kryształów nie ulega zmianie. Końcowy
produkt krystalizacji ma identyczny skład chemiczny jak macierzysta magma



Krystalizacja frakcjonalna- jest proc. różnicującym magmy. Wydzielające się ze stopu kryształy są sukcesywnie usuwane, więc nie
mogą z nim reagować. Odzielanie to zachodzi dzięki grawitacji, dzięki prądom gęstościowym, tworzeniu się budowy zonalnej

11) Gęstość i lepkość magmy
Gęstość magmy waha się od ok. 2,4 g/cm^3 (magmy kwaśne) do ok. 2,9 g/cm^3 (magmy zasadowe).

Lepkość magmy zmienia się w szerokich granicach. Generalnie maleje znacznie ze wzrostem temperatury, ze wzrostem zawartości g azów
(w tym wody), ze spadkiem zawartości fazy stałej (krystalicznej), w niewielkim stopniu ze spadkiem ciśnienia. Silnie zależy od składu
chemicznego - mamy zasadowe cechują się małą lepkością, a kwaśne dużą.

12) Procesy dyferencjacji magmy
a) likwacja



odmieszanie się składników stopu krzemianowego



utworzenie oddzielnych faz ciekłych o różnej gęstości



przy spadku temperatury



niezbyt częsty



odmieszanie stopu na dwa składniki

b) frakcyjna krystalizacja



kolejność wydzielania się kryształów na skutek spadku temperatury



kolejność zależy od składu stopu, temperatury, ciśnienia



dyferencjacja grawitacyjna



ruchy tektoniczne

c) konwekcja przy udziale składników lotnych (migracja składników lotnych)



oddzielenie się fazy gazowej i unoszenie składników stopu



przy spadku ciśnienia litostatycznego



pęcherzyki gazu powodują przeobrażenia pneumatolityczne w górnej części zbiornika

d) dyfuzja termiczna



wędrówka drobin (molekuł) ku zewnętrznym częściom zbiornika



w wyniku różnic temperatur w komorze



bardzo powolny proces

e) asymilacja magmowa (kontaminacja)



rozpuszczanie składników między magmą a skałami



ksenolity



tym większa, im bardziej różny skład chemiczny obu reagentów



magma musi być odpowiednio gorąca

13) Etapy krystalizacji magmy i ich produkty
Wraz ze spadkiem temperatury wyróżniamy następujące etapy krystalizacji magmy:
1. Protokrystaliczna (krystalizacja wczesna) - temperatura powyżej 1600°C
2. Mezokrystaliczna (krystalizacja główna) - 1600°C - 800°C
3. Tellekrystaliczna (krystalizacja resztkowa) - 800°C - 100°C
• • Podetap pegmatytowy - 800°C - 600°C
• • Podetap pneumatoliczny - 600°C - 400°C
• • Podetap hydrotermalny-400°C-100°C
Produktami krystalizacji wczesnej są najczęściej produkty dyferencjacji likwacyjnej - złota, siarczków, metali ciężkich najczęściej tlenków
żelaza
Produktami krystalizacji mezokrystalicznej są główne typy skał magmowych, dunity, perydotyty, gabra, dioryty, sjenity, granity oraz
odpowiadające im skały wylewne Krystalizacja resztkowa zachodzi przy współudziale dużej zawartości składników gazowych. Maksimum
tych składników przypada na proces pneumatoliczny.
W podetapie pegmatytowym krystalizują utwory, które nazywamy pegmatytami. W większości przypadków pegmatyty wykształcone są w
postaci żył. Utwory pegmatytowe związane są najczęściej z magmą kwaśną, zasobną w krzemionkę. Typowy pegmatyt granitowy
zbudowany jest głównie z kwarcu, skaleni alkalicznych (ortoklazu, mikroklinu, alinbitu) oraz z mik (muskowitu i biotytu). W skład pegmatytu
wchodzą również minerały akcesoryczne. Minerałami akcesorycznymi nazywamy takie minerały, które występują w skale w formie
domieszek. Ich uczestnictwo lub nieobecność nie decyduje o charakterze danej skały. Minerały akcesoryczne w pegmatytach to: granaty i
cyrkon. Pegmatyty odznaczają się strukturą grubokrystaliczną, teksturą bezładną. Tworzą się najczęściej w obrębie pęknięć powstałych w
danym masywie krystalicznym np. w granicie.

14) Szeregi reakcyjne Bowena
Przedstawia on kolejność krystalizacji głównych minerałów skałotwórczych z magmy wraz ze spadkiem temperatury.
-1600°C - spadek temperatury
Ciąg (l) tych minerałów z wyjątkiem kwarcu z uwagi na wysoką zawartość Fe i Mg nazywamy ciągiem femicznym. Ciąg (2) minerałów z
uwagi na to, że zbudowane są głównie z glinu i krzemu nazywamy sialicznymi.

Albit (Na[AlSi

]) =Na

0*Al

*6Si0

- skrajnie kwaśny

Oligoklaz 70% - Ab i 30% - An - kwaśny

Andezyn 50% - Ab i 50% - An- plagioklaz średni

Labrador 30% - Ab i 70% - An - zasadowy

Bytownit 10% - Ab i 90% - An - zasadowy

Anortyt Ca[Al

]=CaO*Al

*2Si0

-skrajnie zasadowy

Dwa skrajne człony albit i anortyt tworzą ze sobą kryształy mieszane, krystalizujące w układzie jedno i trójskośnym nazywane
plagioklazami. Struktura mieszana charakterystyczna dla plagioklazów może powstawać dzięki temu, że średnice jonowe sodu i wapnia są
prawie takie same i wynoszą: średnica sodu - 0,98 A i średnica wapnia - l A. W związku z tym w strukturze plagioklazów sód może
podstawiać wapń, a wapń może wchodzić w miejsce sodu. Najczęściej odbywa się to w wyniku procesu metasomatycznego, to znaczy
wypierania jednych składników przez drugie, w tym przypadku ma miejsce wypieranie wapnia przez sód. Proces ten następuje wraz ze
spadkiem temperatury.

15) Typy skał magmowych i ich zróżnicowany skład mineralny

Magmy tworzą się w obrębie górnej części płaszcza ziemskiego albo też w niższych lub środkowych partiach skorupy ziemskiej, a

następnie – opuszczając owe obszary źródłowe – migrują. Część magm przemieszcza sie w obrębie litosfery (intruduje), nie osiągając
powierzchni planety, i ulega zestaleniu w głębi Ziemi w formie intruzywnych ciał magmowych; w ten sposób powstają skały plutoniczne
(głębinowe).

Nierzadko jednak część stopu ekstraduje, czyli wydostaje się na powierzchnię jako lawa i zastyga w formie skały wylewnej (

efuzywnej), lub na skutek erupcji wulkanicznej zostaje rozdrobniona i następnie zdeponowana jako materiał piroklastyczny; tak powstałe
skały nazywamy skałami wulkanicznymi. Skały piroklastyczne z uwagi na sposób depozycji, tradycyjnie włączane są do grupy skał
okruchowych i wraz z nimi charakteryzowane.

Określenie skała plutoniczna zostało przyjęte dla skał magmowych o fanerytowej (jawno krystalicznej) strukturze, która – jak się

domniemywa – została uformowana na znacznej głębokości. W przypadku wielu skał plutonicznych stref orogenicznych, które uległy
metamorfizacji, do własnej decyzji badacza pozostawia się stosowanie do ich opisu terminologii właściwej skałom magmowym czy też
metamorficznym (np. gnejsogranit lub granitognejs).

Z kolei termin skała wulkaniczna przyjęto dla skały o afanitowej (skrytokrystalicznej) lub porfirowej strukturze, często

zawierającej szkliwo, która – jak można domniemywać – jest związana z wulkaniczną działalnością. Skały takie mogły powstać jako efekt
erupcji na powierzchnię Ziemi, jako wylewy lawy lub też w wyniku przypowierzchniowych inruzji: dajek, silli, lakolitów itp.

Do ważniejszych skał magmowych plutonicznych zaliczamy: Perydotyty, Piroksenity Hornblendyty, Gabra, Noryty, Dioryty,

Tonality, Granodioryty, Granity, Syenity, Monzonity, Syenity foidowe i Monzosyenity foidowe, Dioryty foidowe, Gabra foidowe, Foidolity.

Ważniejsze skały magmowe wulkaniczne: Komatiity, Pikryty, Bazalty, Melafiry, Diabazy, Andezyty, Dacyty, Ryodacyty, Ryolity,

Trachity, Latyty, Fenolity i tefryfonolity, Tefryty, Bazanity, Foidyty.

16) Formy występowania skał magmowych
Ze względu na sposób występowania intruzji względem skał otaczających wyróżniamy:
l. Intruzie zgodne
• • Sille - pokładowe formy równolegle przebiegające względem ławic skał otaczających
• • Lakolity - intruzje wykształcone w formie grzyba, którego część górna (kapelusz) przebiega równolegle względem ławic skał
otaczających
• • Lopolity - intruzje wykształcone w formie grzyba z odwróconym kapeluszem Intruzje zgodne należą do stosunkowo małych form,
zwłaszcza sille. Reprezentowane najczęściej przez skały magmowe wylewne. Skałą tworzącą lakolity i lopolity są granity.
2. Intruzie niezgodne
• • Dajki - formy poprzecznie tnące skały otaczające
• • Batolity - potężne, niekształtne intruzje niezgodne współwystępujące ze skałami otaczającymi. Reprezentowane przez skały głębinowe.
Tworzą je najczęściej granity a także skały zasadowe np. gabro. W przypadku batolitu przeważnie nie są znane części korzenne
• • Apofizy - odgałęzienia batolitów, stanowią najczęściej końcowe produkty krystalizacji magmy bardzo często w składzie mineralnym
występują duże ilości minerałów rzadko występujących, także minerałów rudnych. Produkty te są przedmiotem dużego zainteresowa nia.
Apofizy występują zazwyczaj wokół batolitów granitowych.

17) Klasyfikacje s. magmowych na podst. skł mineralnego
skały kwaśne – obecny kwarc, brak oliwinu i skaleniowców
skały zasadowe – obecny oliwin, brak kwarcu i skaleni alkalicznych
skały ultrazasadowe – brak kwarcu, skaleni i skaleniowców, obecny wyłącznie minerały ciemne (oliwin, piroksen, amfibol)
skały alkaliczne (zasadowe i ultrazasadowe) – obecne skaleniowce, brak kwarcu

18) Klasyfikacje s. magmowych na post. skł. chemicznego
• skał kwaśnych - powyżej 65% krzemionki
• skał obojętnych - 65-52% krzemionki
• skał zasadowych - 52-45% krzemionki

• skał ultra zasadowych - poniżej 45% krzemionki

19) Struktury i tekstury s. magmowych
STRUKTURY
Uwarunkowane stopniem krystalizacji magmy



Holokrystaliczne



Hipokrystaliczne



Szklista

Z punktu widzenia makroskopowej dostrzegalnej wielkości ziaren



Jawnokrystaliczna



Skrytokrystaliczna

Z punktu widzenia wielkości ziaren



Równokrystaliczna



Nierównokrystaliczna (porfirowa, porfirowata)

Str. Uwarunkowane stopniem doskonałości wykrystalizowania skł. magmy



Automorficzne



Ksenomorficzne



Hipautomorficzne

TEKSTURY
Uwarunkowane wypełnieniem przestrzeni przez skł. skał



Zbita



Porowata (gąbczasta, pumeksowa, żużlowa, migdałowcowa)



Miarolityczna

Uwarunkowane przestrzennym ułożeniem składników skał



Bezładna



Potokowa



Kulista

20) Skały ultrazasadowe- charakterystyka min. głównych typów skał plutonicznych
Głębinowe skały ultrazasadowe są reprezentowane przez: perydotyty, piroksenity, hornblendyty, dunity;
Dunity - ciemnozielone lub czarne. Struktura silnie zbita, najczęściej średnio ziarnista, holokrystaliczna. Tekstura bezładna. Zbudowane są
prawie wyłącznie z ołiwinów. Jego zawartość przeciętnie wynosi ok. 95%. Pozostałe 5% stanowi chromit. Oliwiny w dunitach zbud owane są
głównie z cząstki fosterytowej. Udział tej cząstki wynosi ok. 98%
Fosteryt – Mg

Si0

], fajalit - Fe

[Si0

] - te dwa skrajne człony, podobnie jak albit i anortyt tworzą kryształy mieszane, które ogólnie

nazywamy oliwinami. Tworzenie się kryształów mieszanych możliwe jest dzięki temu, że średnice żelaza i manganu są bardzo zbliżone do
siebie. Dzięki temu możliwy jest izomorfizm tzn. wzajemne podstawianie w strukturze żelaza i manganu. Oliwiny w dunitach obję te są
zazwyczaj bardzo silnym strzaskaniem (kataklazą). Są także prawie zawsze silnie zmienione. Objęte są przeobrażeniem zwanym
serpentynizacją.
Perydotyty- struktura holokrystaliczna, średnio krystaliczna, barwa ciemno zielona lub czarna. Zbudowane są w 85% z ołiwinów. Resztę
stanowią pirokseny i średnio zasadowe plagioklazy. Akcesorycznie występuje apatyt i magnetyt. Zawartość cząsteczki fosterytowej w
oliwinach tych skał jest nieco niższa niż w oliwinach dunitowych. Podobnie jak dunity objęte są silną serpentynizacją i kataklazą oliwinów.
Są to skały macierzyste dla złóż siarczków metali ciężkich: kobaltu, niklu, a także platyny. W Polsce występują perydotyty bardzo silnie
zserpentynizowane, w miejscowości Grochowa koło Ząbkowic Śląskich oraz w okolicy Sobótki.

21) Skały ultrazasadowe- charakterystyka min. głównych typów skał wulkanicznych
Wylewne skały ultrazasadowe są reprezentowane przez: komatyty (komatiity), pikryty, nefelinity, leucytyty.
Pikryty - są to skały o nieokreślonej bliżej genezie. Niektórzy uważają, że są to skały wylewne. W większości przeważa pogląd, że są to skały
głębinowe powstałe w stosunkowo płytkich strefach. Struktura holokrystaliczna, tekstura bezładna, barwa brunatno - czerwona.
Zbudowane są głównie z oliwinów, bardzo bogatych cząsteczkę fajalitowa, Objęte są silnym przeobrażeniom. Jednym z końcowych
produktów przeobrażenia jest hematyt i goethyt. Minerały o barwie brunatno - czerwonej.
Nefelinit – należąca do foidytów skała magmowa, wulkaniczna o strukturze drobnoziarnistej, porfirowej, przy czym ciasto skalne jest
afanitowe (szkliste). Barwa czarna lub ciemnoszara, rzadziej jasnoszara. Fenokryształy reprezentowane są głównie przez augit tytanowy i
nefelin, skalenie nie występują

22) Pochodzenie skał ultrazasadowych, formy ich występowania (w tym na terenie PL)
Na podstawie szczegółowych badań skał występujących w różnych miejscach ustalono, że mogą one powstawać:
• W wyniku krystalizacji intruzji wywodzących się z bardzo dużych głębi skorupy ziemskiej
• W wyniku krystalizacji pierwotnej magmy ultra zasadowej
• W wyniku dyferencjacji i krystalizacji magmy gabrowej
• W wyniku przeobrażeń metesomatycznych różnego typu skał a przede wszystkim serpentynów w procesie metamorfizmu.
Metasomatozą nazywamy podstawianie jednych składników przez inne, inaczej proces wypierania. Podstawianie możliwe jest wówczas,
jeżeli kation wypierający w porównaniu do wypieranego odznacza się wyższym ładunkiem elektrostatycznym. Ładunek elektrostatyczny
jonu jest wprost proporcjonalny do wartości a odwrotnie proporcjonalny do średnicy jonowej Skały ultra zasadowe ważne są ze w zględu na
występowanie wielu cennych złóż, np. chromitu, siarczków metali ciężkich oraz diamentów.

W Polsce występują perydotyty bardzo silnie zserpentynizowane, w miejscowości Grochowa koło Ząbkowic Śląskich oraz w okolicy Sobótki.

23) Ofiolity ============
Ofiolity to zespół skał zasadowych i ultra zasadowych występujących w
następującej sekwencji (od dołu)
• • Lawy poduszkowe
• • Pakiet skal zasadowych
• • Gabra
• • Ultramafity (perydotyt)
Lawami poduszkowymi nazywamy megastruktury przypominające swą formą poduszki tworzące się na powierzchni wylewów magm
zasadowych, najczęściej bazaltów, na dnie zbiorników oceanicznych, morskich. Skały wchodzące w skład ofiolitów są przeważnie silnie
przeobrażone. Perydotyty są zserpentynizowane, gabra zsaussurytyzowane, lawy poduszkowe ulegają spilityzacji. Spilityzacją - nazywamy
proces przeobrażenia law poduszkowych lub innych skał magmowych pod wpływem roztworu wody morskiej lub niekiedy roztworów
hydrotermalnych.

24) Skały magmowe zasadowe, wyst. w PL
Skały zasadowe (bazyty) – skały magmowe (zawierające od 40 do 53% SiO2); obejmują skały o niedomiarze krzemionki w stosunku do
tlenków metali alkalicznych. Skały zasadowe względnie nasycone alkaliami nazywa się skałami alkalicznymi.
Należą tu skały, które zawierają skaleniowce (foidy), pirokseny, często amfibole, oliwiny;
Nie zawierają kwarcu, który bywa w nich spotykany tylko w szczególnych przypadkach;
Przeważnie odznaczają się ciemną barwą (skały melanokratyczne), choć nie brak wśród nich odmian jaśniejszych.
Występowanie w Polsce: niedaleko Cieszyna oraz w rejonie Szczawnicy.

25) Charakterystyka min. głównych typów plutonicznych skał zasadowych

Do skał głębinowych skał zasadowych należą:

• • Gabro
• • Nortyt
• • Troktolit
• • Anortozyt
• • Labradoryt
Wśród wymienionych najpospolitsze jest gabro. Makroskopowo jest to skała melanokratyczna o strukturze średnio i grubo krystalicznej,
teksturze bezładnej. Skład mineralny to ok. 50% minerałów femicznych reprezentowanych przez piroksen z grupy augitu częsty również
diallag, niekiedy oliwin z bogaty w cząsteczkę fajalitową oraz niewielka domieszka homblendy zwyczajnej i biotytu. Pozostałe 50% stanowią
plagiokłazy zasadowe najczęściej labrador. Minerałami akcesorycznymi są magnetyt, tytanomagnetyt, ilmenit, apatyt. Gabra bard zo często
objęte są procesem przeobrażenia zwanym sausorytyzacją. Jest to proces przeobrażenia zasadowych plagioklazów. W wyniku
sausorytyzacji plagiokłazy zasadowe ulegają przeobrażeniu we wtórne produkty, którymi są: albit, kwarc, oraz minerały z grupy epidotu
najczęściej klinozoisyt. Wymienione produkty wtórne makroskopowo maj ą barwę jasną. Pozostałe kosztem zasadowego plagioklazu, który
ma barwę ciemną, powodują leukokratyzację gabra równolegle z sausorytyzacją pod wpływem procesów autohydrotermalnych ulegają
przeobrażeniu minerały femiczne: pirokseny, amfibole, biotyt. Pirokseny ulegają uralityzacji. Jest to proces prowadzący do przeobrażenia
piroksenów w homblendę zwyczajną, Produkty uralityzacji pod względem strukturalnym (fazowym) stanowią stadium pośred nie między
piroksenami a amfibolami. Mikroskopowo zuralityzowane pirokseny przedstawiają formy o budowie włóknistej z zapoczątkowanymi
objawami pleochroizmu. Oliwiny, homblenda zwyczajna i biotyt ulegają najczęściej chlorytyzacji. Są gabra oliwinowe i bezoliwinowe.
Bardzo często w procesie autohydrotermalnego przeobrażenia przy współudziale dużej zawartości wapnia dochodzi do przeobrażeni a tych
skał w rodingity. Jest to zgranatyzowane gabro w wyniku procesu autohydrotermalnego. Głównym składnikiem jest granat wapniowy -
grossuler - Ca

[Si0

]

. Należą też do jednych z ciekawszych kamieni ozdobnych. W dużej ilości występują w Nowej Zelandii. Gabro w

Polsce występuje głównie w okolicach Sobótki, szczyt Ślęży zbudowany jest z gabra, niewielkie ilości można spotkać w Nowej Rudzie i
Ząbkowicach Śląskich na Dolnym Śląsku. Pegmatyty pogabrowe są na ogół bardzo bogate w minerały tytanu: ilmenit, rutyl, leukokren i
tytanit. Największe koncentracje tytanu w przyrodzie pierwotnie wiążą się z pegmatytami pogabrowymi.
Nortyt - skała głębinowa, melanokratyczna, o strukturze średnio i grubo ziarnistej, teksturze bezładnej. W porównaniu do gabra nortyt
różni się zawartością piroksenów rombowych: eustatytu i hiperstenu. Skały te występują na ogół w sąsiedztwie intruzji gabrow ych
zdecydowanie mniejszej ilości niż gabro.
Anortozyt - skała o strukturze średnio i grubo krystalicznej, teksturze bezładnej. Są to skały monomineralne zbudowane prawie wyłącznie z
anortytu. Występują w sąsiedztwie wysadów gabrowych, są rzadko spotykane. Skały te daje się dobrze polerować. Wykorzystywane są jako
kamienie ozdobne, między innymi w budownictwie marmurowym. W Polsce w niewielkich ilościach występują w okolicach Nowej Rudy na
Dolnym Śląsku.

Labradoryty - są to skały głębinowe, monomineralne zbudowane prawie wyłącznie z labradoru, o strukturze średnio i grubo krystalicznej.

Wykazują różne odcienie barwne. To zróżnicowanie odcieni spowodowane jest zjawiskiem labradoryzacji kryształów labradoru. Objawia

się w postaci charakterystycznych poświat barwnych w odcieniach granaty, purpury, zieleni i czerwieni. Różnobarwne poświaty

spowodowane są różnymi odległościami między płaszczyznami łupliwości w labradorze a w konsekwencji różną barwą interferencyjną.

Poświaty barwne stanowią efekt ugięcia a następnie interferencji promieni świetlnych w przestrzeniach między płaszczyznami łupliwości.

Labradoryty w Polsce w niewielkich ilościach napotykano na głębokości 800m. w północno - wschodnich rejonach.

Troktolity - odmiana gabra oliwinowego. Odznacza się specyficzną strukturą polegającą na występowaniu kulistych skupień zbudowanych z
minerałów femicznych na tle szarej masy plagioklazów. Powierzchnia skał troktolitów ze względu na ciemne kuliste skupienia mi nerałów
femicznych przypomina skórę pstrąga stąd nazwa pstrągowiec. Troktolity w niewielkich ilościach występują w miejscowości Woliburz koło
Nowej Rudy. Skały te mogą być wykorzystywane w charakterze kamieni ozdobnych.

26) Charakterystyka min. głównych typów wulkanicznych skał zasadowych
Do skał wulkanicznych skał zasadowych należą:
• • Diabaz
• • Dolertyt
• • Melafir
• • Bazalt
• • Cieszynit
Diabazy- są to skały zasadowe, przypowierzchniowe, melanokratyczne, o strukturze najczęściej drobno ziarnista, często ofitowa, polega na
ułożeniu tabliczek plagioklazów na wzór trójkąta, wewnątrz którego występują leukokratycznie wykształcone pirokseny najczęściej z grupy
augitu. Diabazy zbudowane są z zasadowego plagioklazu (labrador), piroksenu z grupy augitu, niekiedy oliwinu bardzo często
schlorytyzowanego, a akcesorycznie z magnetytu i tytanomagnetytu. Drobno krystaliczna struktura jest spowodowana stosunkowo szybkim
spadkiem temperatury w procesie ich krystalizacji, co mogło zachodzić w płytszej strefie skorupy ziemskiej. Wykorzystywane są najczęściej
di budownictwa drogowego. W Polsce skały te występują w Niedźwiedziej Górze koło Krzeszowic oraz w Słupcu koło Nowej Rudy.
Doleryty - pod względem struktury i tekstury są to skały prawie takie same jak diabazy. Różnią się formą występowania. Diabazy tworzą
kopuły, a doleryty dajki. Niekiedy długość dajld dolerytowej wynosi kilkaset kilometrów. Doleryty interesujące są ze względu na
występowanie w ich otoczeniu dużych ilości minerałów z grupy krzemionkowej, a przede wszystkim agatów, jaspisów, często ametystów.

Melafiry - są to skały zasadowe, typowo wylewne. Odznaczają się barwą brunatno- czerwoną lub zieloną. Barwa ta jest wynikiem
obecności w różnym stopniu uwodnionych tlenków żelaza (hematytu i goethytu). Melafiry krystalizują z magm bardzo bogatych w składniki
gazowe, głównie parę wodną i dwutlenek węgla. Krystalizujące melafiry przy szybkim spadku temperatury powodują zamykanie w swej
masie pęcherzyków gazowych. Po zastygnięciu melafirów następuje odgazowanie skał. W wyniku tego tworzą się w nich bardzo liczne pory
o różnych kształtach. Stąd mówimy o melafirach, że mają strukturę gąbczastą, porowatą. Świeże odmiany melafirów to skały o strukturze
porfirowej. Zbudowane są z parakryształów i ciasta skalnego. Parakryształy reprezentowane są najczęściej przez pirokseny i zasadowe
plagioklazy. Ciast skalne ma strukturę drobnokrystaliczną i zbudowane jest z tych samych minerałów, które wchodzą w skład
parakryształów. Teksturę posiadają fluidalną lub nieuporządkowaną. Pirokseny w melafirach przeważnie są silnie przeobrażone, procesem
zwanym iddyngsytacia. W efekcie tego przeobrażenia tworzą się minerały zwane iddyngsytami, o zarysach rombowych, często o budowie
pasowej i barwie krwistoczerwonej. Pod względem substancjonalnym iddynsyt stanowi mieszaninę chlorytu i tlenków żelaza. Puste
przestrzenie (pory) w obrębie melafirów są przeważnie miejscem, przez który migrują roztwory hydrotermalne zawierające w sobie różne
składniki chemiczne. W wyniku krystalizacji tych roztworów dochodzi do powstania bardzo wielu minerałów.

Powstają między innymi węglany (kalcyt, dolomit, rodochrozyt, ankeryt), minerały ilaste (minerały grupy montmorylonitu - saponit
Mg

[Si

0io](OH)2*nH20, beidelit Al

[Si

](OH)

*nH

0 i minerały grupy zeolitu). Obecna są również barwne odmiany minerałów z grupy

krzemionkowych - agat, jaspis, ametyst i cytryn. Te wtórne produkty wykształcone są najczęściej w postaci skupień, tworzące formy
migdałów, stąd melafiry często nazywamy migdałowcami. Melafiry wykorzystywane są najczęściej do budownictwa dróg, ale ze wzgl ędu na
niską wytrzymałość mechaniczną są zliczane do jednej z gorszych kategorii. W Polsce występują w okolicach Krzeszowic, Rudnie,
Rogowcach, oraz na Dolnym Śląsku w okolicach Wałbrzycha i Nowej Rudy.
Bazalty- są skalami zasadowymi, typowo wylewnymi. W przeciwieństwie do melafirów należą do utworów silnie zbitych, zwartych. Tworzą
się z magm pozbawionych fazy gazowej. Odznaczają się barwą czarną, wynikającą z obecności w nich dużej ilości magnetytu. Wykazują
strukturę porfirową. Parakrysztalami są w nich minerały piroksenów, amfiboli i oliwinów, oraz niekiedy zasadowego plagioklazu. Pirokseny
często dotknięte są procesem iddyngsytyzacji. Oliwiny ulegają często procesom chlorytyzacji i montmorylonityzacji, np. przechodzą w
saponit. Ciasto skalne w zależności od szybkości krystalizacji a także od wieku bazaltu może mieć charakter szklisty (młode bazalty), lub
drobnokrystaliczny (bazalty starsze, lub wolniej krystalizujące). Tekstura szkliwa jest fluidalna lub częściowo uporządkowana . Ciasto skalne
zbudowane jest z drobnych listewek plagioklazu zasadowego i dużej ilości drobnokiystalicznego magnetytu. W niektórych bazaltach
zwłaszcza ubogich w krzemionkę występują skaleniowce, głównie nefelin NaAlSiOł. W Posce bazalty występują w dużych ilościach (ilość
wychodni szacuje się na ponad 100). Ciągną się one szeroką ławą od góry św. Anny na wschodzie aż po okolice Zgorzelca na zachód,
przechodząc dalej na tereny Niemiec i Czech. Bazalty z reguły są łatwe do eksploatacji, wynika to z występowania w nich spęka ń o zarysach
heksagonalnych, tworzący charakterystyczny cios w postaci słupów heksagonalnych.

Cieszynity- to skały zasadowe występujące w formie dajek. Po raz pierwszy znalezione w okolicach Cieszyna. Występują w okolicy Bielska i

Andrychowa, a także w górach skalistych i na Syberii. Cieszynity krystalizują z magm bardzo ubogich w krzemionkę, a nieco wzbogaconych

w sód. Stąd zaliczane są do członu alkalicznego skał zasadowych. Posiadają strukturę porfirową. Parakryształami są w nich hor nblenda

zasadowa (lamprobolit), augit tytanowy a ciasto skalne złożone jest z nefelinu, drobnych listewek zasadowego plagioklazu, apatytu,

minerałów rudnych - magnetytu, ilmenitu, i minerałów z grupy zeolitu. Cieszynity mogą być wykorzystane w charakterze kamienia

budowlanego i w niektórych przypadkach jako kamień ozdobny.

27) Bazaltoidy a paleobazalty, wyst. w PL

Bazalty i melafiry są wylewnymi odpowiednikami gabr i norytów. Melafir nazwą bazaltów wieku paleozoicznego – paleobazaltów.
Paleobazalty mają barwy od szarych do brunatnych. Maja strukturę porfirową, teksturę migdałowcową a wypełnienia pustych przestrzeni
są barwy białej, zielonawej lub żółtej. Bazalty mają strukturę porfirową. W afanitowym cieście występują prakryształy oliwinów, skaleni,
piroksenów. Głównymi składnikami są plagioklazy i pirokseny (augit i pigeonit), którym mogą towarzyszyć oliwin (bazalty oliwinowe),
hornblenda, magnetyt, ilmenit. Bazalt jest ciemny, w stanie zwietrzałym może przybierać barwę brunatną. Najczęściej jest zbity, może
jednak być też porowaty lub gąbczasty. Wówczas puste przestrzenie wypełniają minerały wtórne. Jeżeli bazalt jest bogaty w szkliwo
magmowe nosi nazwę hialobazaltu, jeżeli natomiast jest zupełnie szklisty – tachylitu.
Wyst. w PL: Ciągną się one szeroką ławą od góry św. Anny na wschodzie aż po okolice Zgorzelca na zachód, przechodząc dalej na tereny
Niemiec i Czech.

28) Procesy przeobrażeniowe skał magmowych zasadowych
<- W 26) i 25)

29) Skały magmowe obojętne, wyst. w PL
Skały obojętne, skały pośrednie – skały magmowe, odznaczające się pośrednią zawartością krzemionki (53–65% SiO2).
Skały obojętne są złożone głównie ze skaleni i amfiboli, a często również z piroksenów. Nie zawierają ani kwarcu (wskazująceg o na nadmiar
krzemionki), ani skaleniowców (wskazujących na jej niedomiar). Niekiedy wykazują niewielkie ilości biotytu.
Głębinowe skały obojętne – są reprezentowane przez: syenit, monzonit, dioryt, syenodioryt, syenogabro.
Obojętne skały żyłowe – są reprezentowane przez lamprofiry, część pegmatytów.
Wylewne skały obojętne, tzw. porfiry bezkwarcowe – są reprezentowane przez: trachit, latyt, andezyt, trachyandezyt, trachybazalt.
Wyst. w PL:w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim.

30) LAMPROFIRY===============
Są to skały żyłowe najczęściej występujące jako odnogi wokół wysadów krystalicznych sjenitów i diorytów. Strukturę posiadają porfirową
zbliżoną do skał wylewnych. Struktura ta wskazuje, że tworzenie tych skał odbywało się przy stosunkowo niskiej temperaturze. Wśród
lamprofirów wyróżniamy dwie grupy.
1. Na > K należą tu kersantyt i spesartyt
2. Na < K należą tu minetta i wogezyt
Kersantyt - skała, w której megakryształami są blaszki biotytu- masa podstawowa zbudowana jest z plagioklazów, biotytu, niwielkiej ilości
skalenia potasowego, apatytu i minerałów rudnych.
Spesartyt - zawiera, megakryształy homblendy zwyczajnej. W cieście skalnym występują plagioklazy, apatyt i minerały rudne.
Minetta - zawiera megakryształy biotytu. Drobnokrystaliczne ciasto skalne złożone jest z ortoklazu, plagoklazów, apatytu i minerałów
rudnych.
Wogezyt - łożony z megakryształów horblendy zwyczajnej. Ciasto skalne drobnokrystaliczne zbudowane z e skaleni potasowych,
plagioklazów apatytu i minerałów rudnych.
Lamprofiry interesujące są z uwagi na zawartość pierwiastków z grupy ziem rzadkich. W Polsce towarzyszą one skałą granitoidowym
występującym w podłożu wyżyny Śląsko - Krakowskiej.

31) Granitoidy, klasyfikacja, typy genetyczne
GENEZA GRANITÓW

Do początku XX-tego wieku uważano, że wszystkie granity występujące w skorupie ziemskiej powstały w wyniku krystalizacji z magmy.

W latach 20 XX- tego wieku pojawił się pogląd, że część granitów powstaje na innej drodze w wyniku oddziaływanie różnych procesów.
Ostatecznie ustalono, że granity mogą powstawać w wyniku oddziaływania różnych procesów. W konsekwencji tego wydzielono 4 grupy
granitów. Granity pochodzenia:
• • metamorficznego
• • magmowego
• • reomorficznego
• • granity mieszane
Wszystkie te wymienione typy genetyczne objęto wspólną nazwą GRANITOIDY GRANITY POCHODZENIA METAMORFICZNEGO.
Powstają wskutek przeobrażenia (= transformizmu) różnych typów skal: magmowych, osadowych i metamorficznych. Najbardziej
predysponowane do przejścia są np. kwaśne skały wylewne - ryolity, w których już występuje duża zawartość alkaliów sodu i potasu
stanowiące skalenie alkaliczne oraz SiO

w postaci kwarcu. Również stosunkowo łatwo przechodzą w granity niektóre skały osadowe

zasobne w składniki potasowe i kwarc jak np. piaskowce arkozowe. W większości skał, które ulegają granityzacji proces jest dość długi i
złożony, wymagający doprowadzenia do skał granityzowanych przede wszystkim alkaliów Na i K a także SiO

. Ten proces przebiega przy

nieco podwyższonej temperaturze. Zachodzi on jednak w środowisku „suchym", gdzie nie ma miejsca upłynnienie skał. W procesie
granityzacji najważniejsze jest powstawanie skaleni alkalicznych: sodowych i potasowych. Tworzenie się skaleni w procesie granityzacji
nazywamy FELDSPATYZACJĄ. Doprowadzenie alkaliów odbywa się też za pomocą emanacji gazowych wywodzących się z głębi skorupy
ziemskiej.
W nieco wyższej temperaturze powstają skalenie potasowe głównie mikroklin a w nieco niższej skalenie sodowe głównie albit i kwaśny
oligoklaz. Alkalia mogą być przenoszone poprzez zwykłą dyfuzję na sucho albo za pośrednictwem ruchów intergranulamych (= między-
ziamowych) W większości przypadków w skałach w obrębie skorupy ziemskiej poszczególne ziarna otoczone są filtrem wodnym za
pośrednictwem, którego mogą być przemieszczane składniki chemiczne.

32) Granitoidy pochodzenia metamorficznego
GRANITY POCHODZENIA METAMORFICZNEGO odznaczają się charakterystyczną dla siebie makro i mikrostrukturą. Pod względem
makrostrukturalnym bardzo często zawierają resztki pierwotnych skał niezupełnie zmienionych np. piaskowców arkozowych, ryolitów,
łupków arkozowych itp. Do mikrostrukturalnych cech należą pojedyncze minerały skały pierwotnej która uległa zgranityzowaniu czyli tzw.
relikty minerałów np. mogą to być ziarna kwarcu o zarysach maczugowatych, klinowatych i zatokowatych, pierwotnie związanych z
utworami piroklastycznymi: tufem i tufitami ryolitowymi. Mogą to być zaokrąglone ziarna kwarcu, cyrkonu będącymi reliktami min. po
piaskowcach, w których kwarc jest z reguły dobrze obtoczony, podobnie cyrkon jako tzw. min. ciężki, bywa dobrze obtoczony, zbliżony do
form kulistych. Do mikrostrukturalnych cech granitów pochodzenia metamorficznego należą GLOMEROBLASTY i KUMULOBLASTY.
Glomeroblasty są to formy zbliżone do kulistych zbudowane prawie wyłącznie z jednego rodzaju minerałów np. kwarcu
Kumuloblasty to takie formy kuliste zbudowane z kilku różnych minerałów. Kumuloblasty najczęściej odzwierciedlają wyższy stopień
transformizmu w procesie granityzacji. W omawianych granitoidach skalenie najczęściej odznaczają się dość wysokim stopniem
uporządkowania struktury wewnętrznej, czyli przejścia z modyfikacji jednoskośnej w trójskośną - inaczej mówiąc posiadają wysoki stopień
TRYKLINIZACJI.

W minerałach granitów metamorficznych na ogół jest bardzo niewiele intruzji gazowo- ciekłych. Omawiane granity nie posiadają stref
przeobrażonych kontaktowych.

33) Granitoidy pochodzenia magmowego i reomorficznego
GRANITY MAGMOWE

Powstają w wyniku krystalizacji magmy, czyli tworzą się przy stosunkowo wysokiej temperaturze. Odznaczają się str. holokrystaliczna,
teksturą bezładną. Mają budowę zbitą, masywną. Minerały w nich występujące wykazują niski stopień uporządkowania str. wewn.
(tryklinizacja). Zawierają dużą ilość inkluzji gazowo - ciekłych zwłaszcza kwarcu. W ich sąsiedztwie występują strefy metamorfizmu
kontaktowego.

GRANITOIDY REOMORFICZNE
Powstają z różnych typów genetycznych granitów wskutek ich podgrzewania, czyli w warunkach wyższej temp. i uplastycznienia. Pod
wpływem ruchów dynamicznych i występujących pęknięć w skorupie ziemskiej mogą być przemieszczane. Zachowują się podobnie jak
uplastyczniona sól tworząca diapiry solne.
Granitoidy odznaczają się dość silną kataklazą (rozkruszenie ziaren),średnim stopniem uporządkowania struktury wewnętrznej, głównie
skaleni. W strefach kontaktowych z otoczeniem wykazują charakterystyczne ślizgi tektoniczne (lustra tektoniczne). Powierzchnie te mogą
być pokryte epidotem.

34) Występowanie głównych masywów granitoidowych w PL i ich ogólna charakterystyka min.-petro.
Granity na terenie Polski występują na Dolnym Śląsku gdzie tworzą trzy masywy
- - Granity masywu Strzegom należą do odmian biotytowych średnio i grubo krystalicznych. Genetycznie należą do granitów pochodzenia
magmowego. Skały te w licznych miejscach poprzecinane są żyłami Pegmatytu i Aplitu.
- - Pegmatyty to skały grubokrystaliczne zbudowane z kwarcu skalenia potasowego i miki, wzbogacone są w liczne minerały rzadko
występujące w przyrodzie: granaty. Turmaliny, beryle, minerały z grupy epidotu i inne. Bywają również okruszcowane min. molibdenem,
kasyterytem, wolframem i inne. Pegmatyty tworzą się głównie w podetapie pegmatytowym lub pneumatolitycznym.
- - Aplity to utwory żyłowe o strukturze drobnokrystalicznej zbudowane z tych samych minerałów co pegmatyty. Powstają wskutek
gwałtownego odgazowania resztek pogranitowych.
W granitach masywu Strzegom - Sobótka a także i innych bardzo często występują produkty hydrotermalne o charakterze
monomineralnym zbudowane prawie wyłącznie z kwarcu tworzące różnorodne żyły kwarcowe. W masywie Strzegom - Sobótka występują
żyły kwarcowe nazywane Białymi Krowami.
Granity masywu Karkonoskiego należą do odmian grubokrystalicznych porfirowo - biotytowych, posiadaj ą barwę różową
Granity masywu Strzegom - Otmuchów należą do odmian genetycznie mieszanych, wykazują strukturę drobnokrystaliczną, są to odmiany
biotytowe.
Granity tatrzańskie w sensie genetycznym są zróżnicowane. W Tatrach Wysokich występują granity metamorficzne, magmowe i mieszane,
biotytowe o strukturze średniokrystalicznej. W Tatrach Zachodnich w większości to granity metamorficzne powstające przy dużym
współudziale matasomatozy w większości o charakterze leukokratycznym poprzecinane licznymi żyłami kwarcu (Białe Gęsi)

35) Eratyki i Egzotyki=============

EGZOTYKAMI nazywamy skały krystaliczne wykształcone w formie okruchów i bloków. Reprezentowane są najczęściej przez granity i skały

metamorficzne. W Polsce egzotyki rozrzucone są głównie wśród utworów fliszu karpackiego. Najczęściej są to granity i gnejsy.
Pierwotne pochodzenie tych skał nie jest znane. Prawdopodobnie związane są z podłożem krystalicznym Karpat a także granitami tatr
wysokich. Najwiekszy egzotyk, jaki napotkano w Karpatach znajduje się w miejscowości Bugaj koło Lantz Korony. Stanowił on ogr omny blok
o masie kilkuset ton i był on przedmiotem eksploatacji na potrzeby lokalnego budownictwa dróg.
ERRATYKI (tzw. głazy narzutowe) to również różnej wielkości okruchy i bloki skał przywleczone na obszar Polski a także Europy i Świata
przez lodowiec. Największe ilości eratyków w Polsce znajdują się w części pomocnej i środkowej. Eratyki przedstawiają różnorodne typy
skał głównie magmowych i metamorficznych a także w nieznacznym stopniu skał osadowych silnie zdiagenezowanych. Wśród eratyków
występujących na terenie Polski na szczególna uwagę zasługują granity RAPAKIWI. Stanowią odmianę skaleniowe - biotytową odznaczającą
się charakterystyczną strukturą kulistą w centrum tej formy kulistej znajduje się różowo zabarwiony skaleń potasowy(ortoklaz). Części
peryferyczne zbudowane są z zielonkawych kwaśnych oligoklazów. Przestrzenie między formami kulistymi wypełnione są ksenomorficznie
wykształconym kwarcem oraz nielicznymi blaszkami biotytu. Granit rapakiwi należy do jednych z najcenniejszych kamieni ozdobnych. W
formie złóż w dużych ilościach występuje na płw. Kola w części zarówno Rosyjskiej jak i Fińskiej. W Polsce nawiercono go w podłożu wyż.
Śląsko - Krakowskiej i na przedpolu Sudetów. Te z podłoża wyż. Śl. - Krak. Są interesujące, ponieważ w licznych miejscach są pocięte
okruszcowanymi żyłami zawierającymi siarczki molibdenu i miedzi.

36) Porfiry kwarcowe=====================
PORFIRAMI KWARCOWYMI nazywamy staro paleozoiczne riolity, w których ciasto skalne jest na ogół silnie przekrystalizowane, zbudowane
jest z tych samych minerałów tylko o dużo mniejszych rozmiarach, co prakryształy a więc kwarcu, skalenia potasowego, biotytu i kwaśnego
oligoklazu. W porfirach kwarcowych na ogół występuje dość duża ilość uwodnionych tlenków żelaza głównie goethytu Fe

0 nadające

tym skałom najczęściej brunatne zabarwienie rzadziej barwy zielonkawe. Porfiry wykorzystywane są głównie do budowy dróg jako materiał
podkładowy. W Polsce występuje w 2 regionach w okolicach Krzeszowic k. Krakowa w Miejscowościach Miękinia, Zalas, Sanka, Porę ba; oraz
na Dolnym Śląsku w okolicach Wałbrzycha i Nowej Rudy. Z Porfirami Kwarcowymi bardzo często związane są IGNIMBRYTY są to skały o
strukturze porfirowej, których prakryształami są plagioklazy średnie i kwaśne sporadycznie biotyt i sanidyn. Ciasto skalne w przewadze
zbudowane ze szkliwa wulkanicznego. Ignimbryty są to skały o budowie silnie zbitej zwartej powstają wskutek osadzania rozgrzanego pyłu

wulkanicznego (chmury wulkanicznej) unoszącego się na wysokości kilku metrów nad spływającymi potokami lawowymi z kraterów
wulkanicznych. W Polsce niewielkie ilości ignimbrytów napotkano w obrębie porfirów w Miękini.

37) Obsydian, smołowiec i perlit
obsydian = czyste szkliwo wulkaniczne, smołowiec = uwodnione szkliwo wulkaniczne, perlit – szkliwo z kulistymi sferolitami,

38) Liparyty i keratofiry==========
LIPARYTEM nazywa się najmłodsze najczęściej czwartorzędowe skały wylewne kwaśne. Zbudowane są z prakrysztafów kwarcu, skalenia
potasowego najczęściej sanidynu czyli odmiany o niskim stopniu uporządkowania struktury wewnętrznej, biotytu, kwaśnego oligoklazu,
ciasto skalne w liparytach najczęściej ma charakter szklisty witrofirowy.
Keratofir - skała magmowa głębinowa lub wylewna, wieku paleozoicznego albo starsza, o składzie mineralogicznym i strukturze podobnych
do trachitu, lecz wtórnie zmetamorfizowana wskutek procesów pneumatolizy lub procesów hydr otermalnych. Składa się z fenokryształów
albitu, kwarcu (albitofir kwarcowy), rzadziej biotytu, sodowych piroksenów lub amfiboli, chlorytu, epidotu, kalcytu.
Odznacza się strukturą porfirową z mikrolitowym, sferolitowym lub felsytowym ciastem skalnym.

39) Skały klasy sjenitu- trachitu
SKAŁY Z RODZINY SJENITU I TRACHITU
Są to skały obojętne. Zawartość Si0

bliższa jest górnej granicy interwału tego składnika charakterystycznego dla skał obojętnych. SJENITY

są to skały głębinowe, TRACHITY należą do wylewów skał przypowierzchniowych.
Sjenity są skałami mezokratycznymi. Minerały femiczne w nich to głównie horblenda zwyczajna nieco mniej biotyty i sporadycznie
piroksen. Skalenie reprezentowane są przez oligoklaz oraz przez skalenie potasowe - ortoklaz i mikroklin. Minerałami akcesorycznymi w
tych skałach są magnetyt, tytanomagnetyt, rutyl i cyrkon. Najwieksza ilość cyrkonu wiąże się ze sjenitami. Minerał ten występ uje głównie w
blaszkach biotytu. W cyrkonie bardzo często występują domieszki pierwiastków radioaktywnych głównie uranu. Promieniotwórczy rozpad
tycz pierwiastków zawartych w cyrkonie wysyła promieniowanie, które niszczy struktorę biotytu w sąsiedztwie cyrkonu, co objawia się
występowaniem charakterystycznych brunatnych obwódek zwanych pleochroicznymi. Sjenity wykorzystywane są głównie jako kamień
ozdobny. W Polsce występuje w niedużych ilościach w okolicy Niemczy, jako odmiana grubokrystaliczna o budowie porfirowej.
Trachity są to skały o strukturze porfirowej. Teksturę mają fluidalną lub częściowo uporządkowaną. Prakryształem są w nich bityt,
homblenda zwyczajna i skaleń potasowy najczęściej sanidyn. Ciasto skalne ma charakter drobnokrystaliczny. Zbudowane jest z tych samych
minerałów co prakryształy.Trachity odznaczają się wysoką zawartością K-20, niekidy udział tego składnika wynosi kilkanaście procent.
Wykorzystywane są jako krzemianowe surowce potasowe w przemyśle ceramiczym np. do produkcji porcelany. W Polsce niewielkie il ości
tych skał występują w okolicach miejscowości Siedlec koło Krzeszowic. W grupie skał sjenitowych wyróżnia się też sjenity alkaliczne. Skały
te krystalizują z magm alkalicznych zubożałych w Si0

. Skały te interesujące są ze względu na wysoką zawartość apatytu, cyrkonu, a także

licznych pierwiastków w tym z grupy ziem rzadkich, w Polsce nie występują, Duże ilości występują: w Norwegii, w Afryce środkowej,
Roanda, Uganda

40) Skały klasy monzonitu- latytu
Monzonit – obojętna skała magmowa typu głębinowego o strukturze drobnokrystalicznej lub średniokrystalicznej i barwie szarej lub
ciemnoszarej.
W skład monzonitu wchodzą skaleń potasowy i plagioklazy (oligoklaz-andezyn), niewielka ilość kwarcu (do 5%), pirokseny (augit, diopsyd,
hipersten), amfibole (hornblenda), biotyt, oliwiny, minerały akcesoryczne: apatyt, tlenki żelaza, tytanit, spinel, piryt, cyrkon, allanit i inne.
Latyt – skała magmowa, kwaśna, wylewna lub subwulkaniczna.
Składa się głównie ze skalenia potasowego i plagioklazów szeregu (oligoklaz–andezyn–labrador), rzadziej kwarcu, piroksenów (augit,
diopsyd, hipersten), amfiboli (hornblenda), biotytu. W niewielkich ilościach występują minerały akcesoryczne: apatyt, tlenki żelaza, tytanit,
spinel, piryt, cyrkon, allanit i in. Często obecne jest szkliwo wulkaniczne.

42) Cieszynity ==============

Cieszynity- to skały zasadowe występujące w formie dajek. Po raz pierwszy znalezione w okolicach Cieszyna. Występują w okolicy Bielska i
Andrychowa, a także w górach skalistych i na Syberii. Cieszynity krystalizują z magm bardzo ubogich w krzemionkę, a nieco wzbogaconych
w sód. Stąd zaliczane są do członu alkalicznego skał zasadowych. Posiadają strukturę porfirową. Parakryształami są w nich hornblenda
zasadowa (lamprobolit), augit tytanowy a ciasto skalne złożone jest z nefelinu, drobnych listewek zasadowego plagioklazu, apatytu,
minerałów rudnych - magnetytu, ilmenitu, i minerałów z grupy zeolitu. Cieszynity mogą być wykorzystane w charakterze kamienia
budowlanego i w niektórych przypadkach jako kamień ozdobny.

43) Procesy deuteryczne i ich produkty
DEUTERYCZNE PROCESY
przemiany, którym ulegają minerały wykrystalizowane z magmy; zachodzą pod wpływem gazów i roztworów wydobywających się z tej
samej magmy po jej zestaleniu, ale przed całkowitym ochłodzeniem.

44) Skały osadowe- geneza i klasyfikacja
Skały osadowe (sedymentacyjne) – jeden z trzech głównych typów skał (obok skał magmowych i metamorficznych) budujących skorupę
ziemską, powstają przez nagromadzenie się materiału przynoszonego przez czynniki zewnętrzne (np. wodę, lodowiec, wiatr), na skutek jego
osadzania się lub wytrącania z roztworu wodnego. Nauka zajmująca się powstawaniem skał osadowych to sedymentologia.
Ze względu na sposób powstania wyróżnia się:



skały okruchowe (klastyczne) – powstałe w wyniku nagromadzenia materiału pochodzącego z rozkruszenia starszych skał, jego
przetransportowania i osadzenia przez wodę, wiatr lub lód:



skały bardzo drobnookruchowe (pelity): ił, iłowiec, łupek ilasty;



skały drobnookruchowe (aleuryty): muł, mułek, mułowiec, łupki osadowe;



skały średniookruchowe (psamity): piasek, piaskowiec, arkoza, szarogłaz;



skały grubookruchowe (psefity): gruz, żwir, brekcja, zlepieniec;



skały piroklastyczne - powstałe z materiałów wyrzuconych w powietrze w czasie erupcji wulkanicznej, np. tuf wulkaniczny, tufit;



skały rezydualne (alitowe, regolit) - zwietrzelina powstała "in situ" (na miejscu) w wyniku wietrzenia skał (przede wszystkim
węglanowych):



terra rossa, lateryt, boksyt.



skały chemogeniczne (pochodzenia chemicznego) - powstałe w wyniku rozpuszczenia składników skał starszych i ponownego
wytrącenia osadu wskutek parowania lub reakcji chemicznych z udziałem (lub bez) organizmów żywych:



węglanowe – wapienie, dolomit, margiel - skała mieszana;



krzemionkowe – gejzeryt, kwarcyt, krzemień, rogowiec, martwica krzemionkowa, opoka;



żelaziste – żelaziak, ruda darniowa;



gipsowe i solne – gips, anhydryt, sól kamienna, sole potasowe;



fosforanowe – fosforyt, guano;



manganowe, siarkowe (siarka rodzima), strontowe, barytowe, fluorytowe;



skały organogeniczne (pochodzenia organicznego, biogeniczne) – powstałe ze szczątków organizmów zwierzęcych (skały
zoogeniczne) i roślinnych (skały fitogeniczne),

 kopalne paliwa stałe: węgle kopalne – torf, lignit, węgiel brunatny, węgiel kamienny;
 kopalne paliwa płynne: ropa naftowa, asfalt, ozokeryt (wosk ziemny);
 łupki palne, łupki bitumiczne;
 kreda, wapień numulitowy, wapień rafowy, radiolaryt.

45) Wietrzenie fizyczne skał=======
Wietrzenie jest to proces fizyko-chemiczny polegający na zniszczeniu (przeobrażeniu skał) pod wpływem różnych czynników fiz. i chem.
Najczęściej te dwa czynniki współdziałają ze sobą- wietrzenie dzielimy na fiz. i chemiczne.
• • Wietrzenie fiz. skał - spowodowane jest głównie temp. zarówno wysoką jak i niską. Temp. wysoka spowodowana najczęściej silnym
nasłonecznieniem skał, czyli insolacją przyczynia się do znacznej rozszerzalności min. np. w ciągu dnia i gwałtownego ich kurczenia się w
ciągu nocy. W wyniku tego poszczególne ziarna min pękają a w ślad za tym skała ulega rozdrobnieniu, czyli dezintegracji. Ten proces b.
dobrze widoczny jest u podnóża silnie nasłonecznionych kompleksów skalnych tworzących wzgórza i góry. Dezintegracja b silnie zaznacza
się pod wpływem zamarzającej wody w szczelinach i porach skalnych. Zachodzi to głownie w klimacie zimnym i umiarkowanym. Znaczący
wpływ na dezintegrację skał ma również świat roślinny i zwierzęcy. W różnym stopniu zdezintegrowany materiał skalny jest z kolei
przedmiotem przeróbki przereagowywania pod wpływem wody.

46) Wietrzenie chemiczne skał========
• • Wietrzenie chem. - głównym czynnikiem tego wietrzenia jest woda, która w różnych warunkach jest zawsze w mniejszym lub większym
stopniu zdysocjowana tzn rozłożona na jonu OH

i H

. Stopień dysocjacji wody wzrasta z temp stąd też siła jej oddziaływania szczególnie

duża jest w klimacie ciepłym i gorącym. Woda przyrodnicza zdysocjowana
przepływająca poprzez kompleksy skalne zwłaszcza zdezintegrowane prawie zawsze posiada rozpuszczone w sobie różne zw chemiczne w
tym także kwasy, które ulegają zdysocjowaniu. Do tych kwasów należy: H

, HN0

, HC1, a także słaby kwas węglowy H

. Stąd roztwory

i H

. Stopień dysocjacji wody wzrasta z temp stąd też siła jej oddziaływania szczególnie

, HN0

, HC1, a także słaby kwas węglowy H

. Stąd roztwory

wodne występujące w środowisku naturalnym. W niektórych przypadkach przypominają silne elektrolity. Pod ich wpływem ulegają
rozkładowi chemicznemu niemal wszystkie minerały. Najbardziej odpornymi na działanie czynników chemicznych są przede wszystkim
kwarc, granaty i kilka innych. W procesach osadowych zachodzą hydroliza, hydratacja, karbonatyzacja, oksydacja.
- Hydroliza jest to chemiczny rozkład soli mineralnych, do których należy większość min. Hydratacja jest to proces wzbogacania się min w
wodę. Najczęściej wodę luźno związaną z min tzw wodę fizycznie związaną.

48) Sedymentacja osadów i procesy ich przeobrażeń
- - Sedymentacja jest to proces polegający na osadzaniu się produktów transportowanych w środowisku lądowym i wodnym. Materiał
sedymentujący najczęściej pochodzi z lądu jest to tzw materiał terygeniczny osadza się również materiał stanowiący szczątki obumarłe
świata zwierzęcego i roślinnego np. skorupy okrzemek, obumarłe otwornice, fragmenty drzew itp. W wyniku nagromadzenia, osadze nia,
sedymentacji kopalnych drzew doszło do powstania węgli. W środowisku wodnym sedymentują również krystalizujące różne sole
mineralne. Należą do nich min CaC0

NaCl, KCI, Gipsy i Anchydryty.

- - Diageneza jest to proces fizykochemiczny polegające na stwardnieniu i scementowaniu pierwotnie złożonego osadu. W procesie
diagenezy oddziałują następujące zjawiska
• • kompakcja
• • dehydratacja
• • rekrystalizacja
• • krystalizacja z roztworów
KOMPAKCJA jest to proces polegający na stwardnieniu osadu pod wpływem nacisku warstw nadleglych.
DEHYDRATACJA polega na stwardnieniu osadów wskutek usunięcia z niej nadmiaru wody. To usuwanie wody dotyczy głównie tej wody,
która jest luźno związana z poszczególnymi minerałami tzw woda fizycznie związana.
REKRYSTALIZACJA polega na regeneracji poszczególnych ziaren mineralnych. Niektóre min rozrastają się, regenerują się. Powstałe wokół
nich obwódki wzajemnie zazębiają się ze sobą przyczyniając się do scementowania osadów. Ta regeneracja odbywa się w wyniku
doprowadzenia do osadu roztworów z obecnością Si0

CaC0

i innych związków.

KRYSTALIZACJA Z ROZTWORÓW to proces krystalizacji różnych min np. węglanów siarczanów fosforanów z roztworów wodnych
przenikających przez osad, a w konsekwencji scementowanie skały. Diageneza to proces, który nie przekracza temp 80

C powyżej tej temp

mamy do czynienia z metamorfizmem. Diageneza stanowi, więc próg petrologiczny między procesami osadowymi a metamorficznymi.

49) Skały klastyczne, geneza i klasyfikacja



skały okruchowe (klastyczne) – powstałe w wyniku nagromadzenia materiału pochodzącego z rozkruszenia starszych skał, jego
przetransportowania i osadzenia przez wodę, wiatr lub lód:



skały bardzo drobnookruchowe (pelity): ił, iłowiec, łupek ilasty;



skały drobnookruchowe (aleuryty): muł, mułek, mułowiec, łupki osadowe;



skały średniookruchowe (psamity): piasek, piaskowiec, arkoza, szarogłaz;



skały grubookruchowe (psefity): gruz, żwir, brekcja, zlepieniec;

50) Skały piroklastyczne, geneza, klasyfikacja, gospodarcze znaczenie tych utworów
SKAŁY PIROKLASTYCZNE
Skały piroklastyczne powstają wskutek osadzania się w środowisku lądowym lub morskim materiału piroklastycznego. Materiałem
piroklastycznym nazywamy w różnym stopniu rozdrobniony materiał wulkaniczny powstały podczas wybuchu wulkanu. W materiale tym
wyróżnia się duże fragmenty tzw. bomby wulkaniczne; drobne o wielkości orzecha laskowego lapille i bardzo drobny materiał zwany
pyłem wulkanicznym. Utwory piroklastyczne najczęściej związane są z wulkanizmem kwaśnym tzn. zasobnym w SiO

. Kwaśna magma

wykazuje dużą lepkość i wysoką gęstość małą ruchliwość stąd często zatyka krater wulkaniczny a następnie pod wpływem prężności gazów
dochodzi do wybuchów. Wśród piroklastycznych wyróżniamy tufy i tufity.

51) Tufy i Tufity, charakterystyka i wyst. w PL
TUFY są to skały piroklastyczne, które zbudowane są głównie z bomb wulk. i lapilli. Powstają stosunkowo blisko kraterów wulkanicznych w
środowisku lądowym. W Polsce tufy występują w miejscowości Filipowice k. Krzeszowic jako tufy filipowskie oraz w okolicach Wa łbrzycha i
Nowej Rudy na dln Śląsku. Tufy mogą mieć charakter:
I -KRYSTALOKLASTYCZNY
II -LITOKLASTYCZNY
III -WITROKLASTYCZNY
Krystaloklastyczne tufy zbudowane są głównie z pojedynczych minerałów pirogenicznych np. kwarcu sanidynu biotytu. Litoklastyczne
zbudowane są z różnej wielkości fragmentów skały wylewnej. Witroklastyczne zbudowane są wyłącznie ze szkliwa Najczęściej występują
tufy mieszane: krystalo- lito- witroklastyczne. Tufy filipowickie mają taki charakter zawierają również domieszki w postaci okruchów skał
osadowych głównie wapieni. Tufy są głównie porowate. Zawierają dużą zawartość K

TUFITY są to skały piroklastyczne, które powstają wskutek nagromadzenia najdrobniejszego materiału (pył w środowisku morskim).
Zbudowane są głównie ze szkliwa wulkanicznego. Niekiedy zawierają domieszki minerałów pochodzenia osadowego. Stanowią cienkie
wkładki lub niekiedy b. grube pokłady w obrębie skał osadowych - wapieni, skał ilastych. W Polsce jako cienkie wkładki występują w pd-
wsch obniżeniu G. Świętokrzyskich w okolicach Buska i Chmielnika. W dużych ilościach występuje w Azji Mniejszej w sąsiedztwie Kałkazu.

52) Skały epiklastyczne, geneza i klasyfikacja ze względu na frakcję ziarnową
Skały epiklastyczne
Składniki budujące te skały można ująć w dwie zasadnicze grupy: szkielet
ziarnowy i spoiwo. Szkielet ziarnowy to dominująca w danej skale frakcja
ziarnowa, tj. stanowiąca ponad 50% obj.
Na cechy ziaren stanowiących szkielet ziarnowy składają się: rodzaj budującej
je substancji oraz własności geometryczne: wielkość i morfologia (kształt, stopień
obtoczenia, charakter powierzchni).
Składnikami allogenicznymi szkieletu ziarnowego, czyli epiklastami, mogą być:
- ziarna kwarcu,
- ziarna skaleni,
- okruchy skał,
- blaszki mik i chlorytów,
- ziarna minerałów ciężkich.
Szkielet złożony z kilku rodzajów składników określa się, jako polimiktyczny.
Utworzony z jednego składnika, ew. z niewielką domieszką innych, nazywa się monomiktycznym lub oligomiktycznym.

53) Psamity, charakterystyka, klasyfikacja, zastosowanie
• • Psamity - do skał luźnych w tej grupie należą piaski do scementowanych piaskowce. Piaski w większości przypadków złożone są z ziam
kwarcu. Podrzędnie w tych skałach występują min ilaste, tlenki żelaza oraz min ciężkie. Min ciężkimi nazywamy wszystkie te min skał
osadowych, których gęstość jest wyższa od gęstości kwarcu, czyli od 2,65 g/dm

. Min ciężkie odznaczają się nie tylko wysoką gęstością, ale

także dużą odpornością na wietrzenie zarówno fizyczne jak i chemiczne. Są one najczęściej reprezentowane przez ziarna Granatów,
Cyrkonów, Turmalinów, Rutylu, min z grup epidotu, staurolitu. Na podstawie składu minerałów ciężkich można określić pierwotny
charakter petrograficzny skał, które poprzez wietrzenie dostarczyły materiału do sedymentacji i powstania w tym przypadku piasków np.
obecność min ciężkich np. turmalinów rutylów, cyrkonu sugeruje, że skałą pierwotną (obszarem alimentacyjnym) były kwaśne skały
pochodzenia magmowego: granity i pegmatyty. Piaski posiadają duże znaczenie praktyczne, wykorzystywane są w budownictwie przy
produkcji betonów i zapraw murarskich a najbardziej zasobne w kwarc >90% w przemyśle szklarskim. Niektóre piaski zawierają dużą ilość
skaleni głównie potasowych >20% takie piaski nazywamy arkozowymi. Piaskowce to skały zwięzłe z grupy psamitów zbudowane są z 2
zasadniczych elementów: ziarnistego i spoiwa. Ziarnisty reprezentowany jest przez detrytyczny kwarc, nieco mniejszej ilości skalenie,
szczątki skał i min ciężkie. Spoiwo może mieć charakter ilasty złożony z illitu montmoryllonitu i kaolinitu; węglanowy: kalcyt, dolomit,
syderyt; krzemionkowy: drobnokrystaliczny kwarc, chalcedon, opal; żelazisty: hematyt, goethyt; fosforanowy; glaukonitowy i inne.
Najczęściej wyst. spoiwo mieszane głównie ilasto -węglanowe. Piaskowce zasobne w skalenie głównie potasowe >25% nazywane są
arkozowymi. Występują również piaskowce bogate w okruchy skał. Bogate w okruchy skał wylewnych głównie ryolitu, tonalitu, andezytu
nazywane są szarogłazami. Piaskowce wykorzystywane są na dużą skalę w przemyśle materiałów budowlanych. Stosowane są do budowy
fundamentów różnych budowli. Niektóre odmiany tych skał ze względu na barwy wykorzystywane da przy budownictwie w charakterze
elementów dekoracyjnych.

54) Aleuryty, charakterystyka, zastosowanie
• • W grupie aleurytów skałami luźnymi są muły i lessy a jako zwięzłe to mułowce. Muły tworzą się przy ujściach rzek oraz w głębszych
częściach mórz. Są to skały zbudowane z dobrze przesortowanego materiału na ogół bardzo zróżnicowanego pod względem składu mi n.
Dominują w nim kwarc skalenie, strzępki mik i min ilaste.

Lessy to skały zbudowane z materiału pochodzenia eolicznego. Głównym składnikiem jest pył kwarcowy, min ilaste głównie illit i

montmoryllonit oraz różna zawartość min węglanowych: kalcyt, dolomit. Lessy ze względu na dużą porowatość, lekkość należą do cennych

gleb. W polsce w dużych ilościach występują w okolicach Lublina, Sandomierza i Krakowa.

Mułowce to scementowane muły. Oprócz tych samych min., które wyst. w mułach często zawierają domieszki min autogenicznych, którymi
głównie są kalcyt i dolomit.

55) Skały ilaste, geneza, klasyfikacja, zastosowanie
Podstawowym składnikiem tej skały są minerały ilaste (kaolinit, illit,
montmorillonit). Minerały te powstają w wyniku wietrzenia chemicznego skaleni i mik
lub szkliwa wulkanicznego. Skały ilaste mogą powstawać in situ, czyli w miejscu
występowania materiału macierzystego, który ulega wietrzeniu albo w wyniku
transportu i sedymentacji osadów ilastych w środowisku wodnym. W zależności od
składu mineralnego dzielą się na:
Skały kaolinowe (kaoliny, łupki kaolinowe, łupki ogniotrwałe (tonsteiny))
Skały illitowe
Skały montmorillonitowe (bentonity)

57) Skały ilaste zasobne w kaolinit
Skały zasobne w kaolinit



Kaoliny- skaly rezydualne, powst. W wyniku wietrzenia skał magmowych (granity), osadowych (arkozy), metamorficznych
(gnejsy). Zawartość min. Kaolinitu 20-30%. Pospolite struktury reliktowe



Iły Kaolinowe- słodkowodne osady barwy białej powstające w wyniku sedymentacji zerodowanych kaolinów lub z zawiesin
ilastych przy pH~5. Towarzysza węglom brunatnym i kamiennym . Skład kaolinit ~80%, inne min ilaste (illit), kwarc. Tworzą
pokłady, gniazda, soczewki.



Łupki ogniotrwałe (tonsteiny)- skały twarde, zwięzłe, nieplastyczne, barwy białej. Skałd: kaolinit, skalenie, miki, niewielkie ilości
minerałów ciężkich. Tworzą przerosty w węglu kamiennym i osadach piaszczystych

58) Kaoliny pierwotne i wtórne
Kaolin to skała ilasta biała lub żółtawa, miękka, zbudowana głównie z minerału kaolinitu. Powstaje w procesach wietrzenia lub
hydrotermalnego rozkładu skał magmowych i metamorficznych bogatych w skalenie. Pod względem pochodzenia dzielimy kaoliny na
rezydualne (pierwotne - powstające na miejscu pierwotnej skały) i osadowe (wtórne – powstałe przez rozmycie zwietrzałej skały pierwotnej
i przetransportowanie materiału skalnego oraz jego akumulacji w innym miejscu).

59) Łupki ogniotrwałe, charakterystyka, wyst. w PL
Łupki ogniotrwałe - łupki krystaliczne, kaolinitowe skały nieplastyczne (tonstein) pochodzenia metamorficznego, w których dominującym
minerałem jest kaolinit. Powstały w górnym karbonie w czasie orogenezy waryscyjskiej.
Łupki ogniotrwałe występują jako przerosty w pokładach węgla kamiennego lub w ich sąsiedztwie.
Zastosowanie: materiał ogniotrwały
W Polsce występują:
- na Dolnym Śląsku w okolicach Nowej Rudy
- w niektórych kopalniach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego

60) Skały ilaste zasobne w montmorillonit
Wykazują bardzo silne własności sorbcyjne. Stosowane jako sorbenty zanieczyszczeń



Bentonit- produkt montmorillinityzacji szkliwa wulkanicznego skał piroklastycznych przy pH>8. Skład: montmorillonit, sanidyn
kwarc, min ciężkie, miki, opal, cristobalit



Iły bentonitowe- większa niż w bentonicie zawartość min ilastych



Iły montmorillonitowe- skład: montmorillonit, min ilaste, mieszanopakietowe montmorillonit-illit, biotyt, skalenie, konkrecje
węglanowe (kalcyt, dolomit, ankeryt), baryt, piryt, min ciężkie. W wodzie pęcznieją

61) Bentonity=================
Bentonity to skały, w których zawartość montmoryllonitu przekracza 90% objętościowych. Powstają wskutek montmoryllinityzacji tufitów
zbudowanych głównie z kwaśnego materiału piroklastycznego (pH>8) w tym
przede wszystkim ze szkliwa. Tworzą się także w wyniku montmoryllinityzacji kwaśnych i obojętnych skał wylewnych np. ryolitów, dacytów,
tonalitów itp.

62) Skały alitowe================
Skały alitowe, ality – skały zbudowane głównie z tlenków i wodorotlenków glinu. Powstały w wyniku daleko posuniętego chemicznego
wietrzenia glinokrzemianów w warunkach klimatu tropikalnego lub subtropikalnego. Charakteryzują się prawie całkowitym braki em
krzemionki[1].
Do skał alitowych należą: lateryty, terra Rossa, boksyty

63) Lateryty- geneza, skład mineralny, zastosowanie
Lateryty należą do skał pośrednich pomiędzy ilastymi a boksytami tworzą się także w klimacie ciepłym i gorącym kosztem skał
glinokrzemianowych bądź też kosztem przeobrażenia min ilastych występujących w innych skałach np. w marglach lub wapieniach. W
składzie min laterytów uczestniczą wodorotlenki glinu, min ilaste silnie zmienione oraz duża zawartość tl żelaza hematytu i g oethtu. Barwa
tych skał jest prawie zawsze brunatno - czerwona. Lateryty współcześnie tworzą się w Europie pd i w licznych krajach afrykańskich.

64) Boksyty- geneza, skład mineralny, zastosowanie
Boksyty są to skały złożone z mieszaniny tlenków glinu. Domieszkami w tych skałach są tlenki żelaza (hematyt, goethyt) i detrytyczny kwarc.
Boksyty powstają w wyniku wietrzenia chemicznego zasadowych skał magmowych np. gabra, bazaltu. Powstają w środowisku chemicznym
alkalicznym i w takim środowisku z wietrzejących min glinokrzemianowych wyprowadzana jest krzemionka wskutek tego produkty z
wietrzenia wzbogacają się w A1

. Ten typ wietrzenia przebiega najczęściej w klimacie ciepłym i gorącym. Boksyty należą do

podstawowych surowców, z których otrzymuje się metaliczne aluminium Al. W Polsce typowych boksytów brak. Jedynie w okolicach Nowej
Rudy zwietrzałe gabra dostarczyły produktów które bardzo podobne są do boksytów. Duże ilości tych skał występują w Europie pd na
terenach byłej Jugosławi w Albanii, Hiszpanii i Portugalii. Znaczne zasoby tych skał znane są również z obszarów Gwinei w Afryce.

65) Skały żelaziste==============
Skały żelaziste- wykazują wysoką zawartość żelaza 10-15% wag. Fe. Jest związane w postaci tlenowej lub soli kwasów tlenowych. Większość
osadowych skał żelazistych powstała w środowisku płytkich, stagnujących wód zbiorników lądowych (środowiska bagienne lub jeziorne)
oraz przybrzeżnych strefach mórz. Powstają przy nadmiarze tlenu, a niekiedy CO2, w warunkach wodnych przesyconych połączeniami Fe

zaczynają się wytrącać trudno rozp. Wodorotlenki tego pierwiastka. Powstają w strefie klimatu umiarkowanego, a także wilgotnego,
tropikalnego. Wodorotlenki te w pierwszym etapie przybierają formę bezpostaciowych, koloidalnych, brunatnie lub żółtawo zabar wionych
substancji. Jest to ferrihydryt który w wyniku starzenia, przekrystalizowania. transformacji przechodzi w formy mineralne bardziej
uporządkowane (hydrogoethyt, goethyt). Początkowe stadium litogenezy jest związane z nagromadzeniem luźnych, wilgotnych osadów
które z czasem ulegają lityfikacji i cementacji. Powstaje w ten sposób żelaziak brunatny czyli limonit, który zbudowany jest głównie z getytu
i lepidokrokitu oraz minerałów ilastych i kwarcu. Limonity tworzą się w środowiskach podmokłych, bagnistych, jeziornych oraz w
przybrzeżnych strefach mórz.

66) Skały krzemionkowe, geneza
SKAŁY KRZEMIONKOWE - reprezentowane są przez bardzo liczne odmiany- należą do nich gejzeryty, ziemia okrzemkowa - diatomity,
spongiolity, gezy i radiolaryty.

Gejzeryty to produkty chemiczne powstają w wyniku wytrącania się krzemionki z roztworów powulkanicznych. Pod względem
mineralogicznym zbudowane są głównie z opalu i niekiedy z domieszki chalcedonu

Ziemia okrzemkowa to produkt typowo organogeniczny powstający w wyniku nagromadzenia szkieletów okrzemek zbudowanych z Si0

Pod względem mineralogicznym skała ta zbudowana jest wyłącznie z opalu. Odznacza się bardzo dużą porowatością, wykorzystywana jest
jako min izolacyjny w tym nim jako dźwiękochłonny, przy jej współudziale produkuje się liczne materiały wybuchowe.
Diatomity to skały osadowe mieszane organogeniczno - terygeniczno - chemiczne, zbudowane są głównie ze szczątków okrzemek (opalu) i
nacznej domieszki w różnym stopniu przeobrażonego szkliwa wulkanicznego. Domieszkami w diatomitach są subst. organiczne i min
węglanowe. Diatomity tworzą się najczęściej w strefach oceanicznych gdzie z jednej strony rozwija się planktoniczne życie - okrzemki z
drugiej strony oddziaływuje kwaśny podmorski wulkanizm dzięki temu wulkanizmowi okrzemki czerpią do budowy swoich szkielecików
krzemionkę ze szkliwa wulaknicznego. Diatomity mają podobne zastosowanie do ziemi okrzemkowej. Są także wykorzystywane do fil tracji
piwa.
Spongiolity to skały zbudowane z krzemionkowych szkieletów gąbek mineralogicznie zbudowane z opalu i chalcedonu.
Gezy to skały zbudowane ze szkieletów igieł gąbek zasobnych w krzemionkę pod względem mineralogicznym zbudowane z opalu i
chalcedonu. Powstają w środowisku morskim na średnich głębokościach.
Radiolaryty to skały zbudowane ze szkieletów radiolarii pierwotnie zasobnych w krzemionkę. W ich składzie m.in. uczestniczy opal i
chalcedon, tworzą się na dużych głębiach oceanicznych najczęściej w strefach geosynklinarnych.

67) Klasyfikacja skał krzemionkowych
Organogeniczne skały krzemionkowe, wyróżnia się:
-diatomity
utworzone głównie z pancerzyków okrzemek
-radiolaryty
złożone ze skorupek radiolarii
-spongiolity
głównym elementem skałotwórczym są igły gąbek zlepione chalcedonowym spoiwem

Chemiczne skały krzemionkowe:
-krzemienie
o konturach wyraźnie zaznacznych w stosunku do skały otaczającej
-czerty
o nieostrych konturach i barwie zbliżonej do barwy otaczającej

68) Skały krzemionkowe pochodzenia organicznego
Organiczne skały krzemionkowe
Do tej grupy należą skały powstałe głównie z sedymentacyjnie nagromadzonych krzemionkowych elementów szkieletowych trzech grup
organizmów: promienic (radiolarii), okrzemek i gąbek krzemionkowych. Elementy szkieletowe, po ustaniu funkcji życiowych tychż e
organizmów, opadając na dno zbiornika sedymentacyjnego mogą tworzyć warstwowane skały krzemionkowe lub, ulegając rozpuszczeniu,
dostarczaś krzemionki do procesów diagenetycznej silifikacji.
Krzemionkowe ziemie
Ziemia okrzemkowa – jest luźnym i słabo zwięzłym utworem, o barwie białej, żółtej lub jasnoszarej, złożonym głównie z opalowych
skorupek jednokomórkowych glonów – okrzemek.
Diatomit – bardziej zwięzły odpowiednik ziemi okrzemkowej, w którym opalowe skorupki okrzemek spojone są opalowym cementem – o
różnym stopniu przekrystalizowania w chalcedon i mikrokwarc.
Radiolaryty – są również zwięzłymi, organogenicznymi skałami krzemionkowymi, utworzonymi głównie z chalcedonowych szkielecików
promienic czyli radiolarii. Są one połączone krzemionkowym spoiwem. Radiolaryty często zawierają domieszki związków żelaza lub
substancji węglanowej, a także substancji ilastej, nadające tym skałom barwę wiśniową, zielonoszarą, szarą lub czarną.

69) Skały krzemionkowe pochodzenia chemicznego
Skały krzemianowe chemiczne
Krzemienie- konkrecje krzemionkowe oraz inne ciala krzemionkowe niewielkiej rozciągłości, występujące w obrębie skał osadowych
(najczęściej węglanowych, margli oraz opok), o konturach wyraźnie zaznaczonych w sotunku do kały otaczającej i z zasady zdecydowanie
różniących się od niej barwą. Ich głównymi składnikami mogą być: mikrokwarc i chalcedon, a w młodszych krzemieniach opal-A i –CT. Jako

domieszki zawierają najczęściej tlenki i wodorotlenki żelaza, substancję węglanową lub bitumiczną. Barwa krzemieni jest zróżnicowana:
czarna, brunatna, szara, niebieskawa, zielona, żółta, biała, często zmienna: plamista, koncentryczno pasiasta (krzemienie pasiaste).
Czerty – skały krzemionkowe o własnościach analogicznych do cech krzemieni, lecz o słabo zaznaczających się konturach, przenikającą si ę
wzajemnie ze skała otaczającą i o zbliżonej do niej barwie.
Rogowce – Zwięzłe, zbite, skryt- lub drobnokrystaliczne skały krzemionkowe, o zróżnicowanej barwie, złożone głównie z chalcedonu io
mikrokwarcu, ale w przeciwieństwie do konkrecyjnych krzemini i czetów – tworzące warstwy wśród innych skał osadowych. Skały te można
zatem odnosić do warstwowych skał krzemionkowych. Skały silnie zdiagenezowane, o całkowicie lub w znacznym stopniu zarartych
oznakach pierwotnej genezy, zapewne często organicznej.
Lidyt, kamiń probierczy – odmiana rogowca barwy czarnej do szarej – spowodowanej domieszką substancji węglistej i/lub bitumicznej oraz
ilastej. Jest skałą zwięzłą, skryto lub drobnokrystaliczną zbudowaną głównie z mikrokwarcu i chalcedonu, często charakterystycznie
żyłkowaną białym kwarcem. Często obecne szczątki radiolarii.
Jaspisy, jasparyty – barwne odmiany rogowców – czerwone, brązowe, żółte, zielone, szaroniebieskie. Są skałami zwięzłymi, zbitymi,
jednorodnymi, wstęgowanymi lub plamistymi, nieprzezroczystymi, skrytokrystalicznymi. Główne składniki to: mikrokwarc i chalcedon, swą
barwę zawdzięczają głównie domieszkom związków żelaza.
Navakulit, arkanzaski kamień – skała typu rogowca, warstwowa, bardzo zbita, zwięzła, jednorodna, skrytokrystaliczna. W budowie
przeważa mikrokwarc nad chalcedonem, podrzędnie występuja skalenie i granaty.
Chalcedonit – skała krzemionkowa o wtórnej, diagenetycznej genezie, której składnikiem głównym jest chalcedon.

71) / 72) Skały węglanowe, geneza, wyst. w PL, zastosowanie. Klasyfikacje skał węglanowych.
Skała węglanowa – skała osadowa, której głównymi minerałami są węglany, głównie kalcyt i dolomit, z domieszkami innych węglanów
bezwodnych.
Ze względu na genezę skał możemy je podzielić na skały pochodzenia chemicznego (wytrącające się z roztworu) i na skały pochodzenia
biologicznego. Skały pochodzenia biologicznego mogą tworzyć się z szkieletów martwych organizmów, jak również mogą być budowane
przez organizmy żywe.
Ze względu na środowisko powstawania możemy podzielić je na powstałe w środowisku kontynentalnym (nawary wapienne, martwice
wapienne, trawertyny, kreda jeziorna), oraz powstałe w środowisku morskim (wapienie rafowe, muszlowce, wapienie pelagiczne, w apienie
oolitowe, kreda pisząca).
Skałami pośrednimi pomiędzy skałami węglanowymi a skałami ilastymi są margle, natomiast pośrednimi pomiędzy skałami węglanowymi a
skałami krzemionkowymi są opoki.
Skałami pośrednimi pomiędzy skałami węglanowymi, krzemionkowymi i okruchowymi są gezy.
Większość skał węglanowych należy do skał krasowiejących. Ma miejsce szereg reakcji chemicznych, dla zaistnienia których konieczne jest
występowanie rozpuszczonego w wodzie CO2, a duże znaczenie mają warunki temperaturowe i ciśnieniowe.

73) Wapienie- geneza, klasyfikacja, skład mineralny
WAPIENIE - są to głównie skały zbudowane z kalcytu. W większości kalcyt stanowi w nich produkt krystalizacji z roztworów wodnych, część
kalcytu ma charakter organogeniczny, wiąże się ze szczątkami organicznymi zbudowanymi pierwotnie z tego składnika. Do tych szczątków
należą min: otwornice, amonity, belemnity i wiele innych. Poza kalcytem w wapieniach wyst. domieszki min ilastych najczęściej illit i
montmoryllonit czyli min charakterystyczne dla środowisk alkalicznych jakie stwarza węglan wapnia, tlenki żelaza niekiedy kwarc często o
charakterze autogenicznym glaukonit i inne.
W skałach węglanowych wyróżniamy składniki:
allochemiczne (allochemy) - budują szkielet skał:
ooidy - są to formy o średnicy mniejszej niż 2mm, o budowie koncentryczno - promienistej, niektóre maja jądra zbudowane z materiału
detrytycznego
pizoidy - tak jak ooidy, ale większe od 2 mm
intraklasty - sa to fragmenty mułu węglanowego nie do końca zdiagenezowane z podłoża i przetransportowane w inne miejsce basenu
sedymentacyjnego
peloidy - zbudowane z CaCO3, mniejsze niż ooidy, okrągłe, pozbawione wewnętrznej tekstury
bioklasty - elementy szkieletowe obumarłych zwierzat
ekstraklasty - są to nie węglanowe składniki, najczęściej materiał terygeniczny lub piroklastyczny
ortochemiczne (ortochemy) - pełnia rolę spoiwa:
mikryt - jest to mikrokrystaliczny osad węglanowy składający się z kryształów mniejszych niż 4 mm. Najprawdopodobniej mikryt jest
utworem poligenicznym i może powstać: na drodze precypitacji z roztworu wodnego poprzez mechaniczną i biologiczną abrazję większych
cząstek węglanowych w wyniku działalności mikroorganizmów
sparyt - kryształy węgla o średnicy przekraczającej 4 mm. Wypełniają one zwykle puste przestrzenie pomiędzy składnikami allochemicznymi
i pełnią funkcje cementu. Sparyt powstaje wyłącznie na drodze chemicznej.

74) Dolomity pierwotne i wtórne
DOLOMIT- Niemal monomineralna skała osadowa, węglanowa (chemiczna), składającą się głównie z minerału dolomitu (węglanu magnezu
– ponad 90%) i minerału kalcytu (węglanu wapnia), minerałów ilastych, kwarcu, markasytu, pirytu, i substancji bitumicznej lub skała
metamorficzna – marmur. Makroskopowo przypomina ona zbudowany głównie z węglanu wapnia, wapień.
Właściwości:



ulega reakcji z kwasem solnym dopiero po sproszkowaniu.



jest biały, szary żółtawy, brunatnoszary, niemal czarny



tekstura – zwięzła, masywna, porowata.

Rozróżnia się dolomit:

- Pierwotny powstaje w wyniku bezpośredniego wytrącenia się z wody morskiej. Jest on drobnoziarnisty i równoziarnisty.
- Diagenetyczny- powstają w wyniku przeobrażenia osadu wapiennego w dolomit podczas lityfikacji, na dnie basenu sedymentacyjnego,
dzięki obecności jonów Mg2+
- Epigenetyczne- tworzą się w skutek dolomityzacji wapieni przez wody z jonami Mg2+ krążącymi w skałach

75) / 76) Ewaporacja i jej produkty. Klasyfikacja genetyczna ewaporatów.
Ewaporaty
Ewaporaty - to produkty pochodzenia chemicznego powstają w wyniku wytrącenia soli m.in. gipsu, anhydrytu, soli kuchennej czyli Halitu,
soli potasowej w tym KC1 czyli Sylwinu. Wytrącanie ewaporatów zachodzi w końcowej sedymentacji osadów chemicznych. Po wytrąceniu
się wapieni i dolomitów. W Polsce skały te występują w dużych ilościach.
Ewaporaty monomineralne:



Skały gipsowe – zbudowane z gipsu, domieszki węglanów, halitu, jak również materiału detrytycznego. Grubokrystaliczne –
Gipsy salenitowe, drobnokrystaliczne – alabaster. W warunkach podwyższonej temperatury oddają wodę i przebudowują się w
anhydryty.



Skały anhydrytowe – zbudowane z anhydrytu są nietrwałe w warunkach powierzchniowych. Szybko ulegają uwodnieniu,
przebudowując się w gipsy.



Sole kamienne – zbudowane z halitu, domieszki składników ewaporacyjnych i detrytycznych.



Inne sole chlorkowe – np. salmiak, biszofit



Sole karnalitowe – minerał gorzki w smaku, pod wpływem nacisku wydaje charakterystyczny dźwięk. Skała o barwie różowej lub
szarej. Przeważnie drobnokrystaliczna. Częste zbliźniaczeni kryształów o pokroju heksagonalnym.



Sole polihalitowe – makroskopowo białe, często czerwone. Występuje w nich polihalit o listewkowych lub tabliczkowych
kryształkach. Cechy morfologiczne zbliżone do anhydrytu.



Skały langbeinitowi – Izometryczne kryształy o nieregularnej łupliwości.



Skały sylwinowe – zbudowane głównie z sylwinu, zazwyczaj występującego z halitem. Kwaśnawy smak



Sole kizerytowe – sole rzadkie w przyrodzie, kryształki hipidiomorficzne.

Ewaporaty polimineralne:
-Sole gipsowo-solne – spotykane w wysadach solnych
-Sole twarde – zbudowane z halitu, sylwinu i minerału siarczanowego.
-Sole potasowo-magnezowe – krystalizują w końcowych etapach ewaporacji.

78) Ewaporaty jeziorne===========
Ewaporaty jeziorne nie są utworami zbyt rozpowszechnionymi. Powstawanie ich jest możliwe tylko w klimacie suchym. Pozatym niezbyt
wielka ich cześć zachowuje sie w postaci osadów kopalnych. Znaczie bardziej rozpowszechnione są ewaporaty morskie.
Ustawiczne falowanie i przemuieszczanie się wód w oceanach i możach powoduje że wody te osiągają wysoki stopień ujednolicenia
składniku chemicznego. Podobnie jest też z zasoleniem które w różnych częściach oceanów są tylko niewiele zróżnicowane.

79) Cyklotem solny ewaporatów morskich
Cyklotem solny: kolejność krystalizacji minerałów w procesie ewaporacji; zapowiedzią cyklotemu jest pojawienie się wapieni oolitowych,
a właściwy cyklotem zaczyna się od dolomitów pierwotnych:
dolomit pierwotny -> gips -> anhydryt -> halit -> sole potasowo – magnezowe

80) Skały siarczanowe================
skały siarczanowe - skały monomineralne, gdzie 99% stanowi jeden składnik, np. anhydryt - anhydrytyn, gips - gipsyt; dopełnienie stanowią
minerały ilaste i węglany.

81) Skały solne==================
skały solne - głównie sól kamienna, sole potasowo - magnezowe (sylwin, karnalit, polihalit), a także sole zbudowane z chlorków lub
siarczanów K i Mg.

82) / 83) Skały fosforanowe. Fosforyty
Fosforyty – skały osadowe o chemicznym lub organicznym pochodzeniu.
Fosforyty tworzą się w wyniku wytrącania fosforanu wapnia z wody morskiej, także w czasie procesów diagenetycznych oraz poprzez
nagromadzenie się szczątków różnych zwierząt, (głównie kości) i ich odchodów w klimacie suchym.
Fosforyty występują w Górach Bardzkich, natomiast kredowe – na obrzeżu Gór Świętokrzyskich.
Zastosowanie: Fosforyty są głównym źródłem fosforu w przyrodzie i stanowią podstawowy surowiec do jego uzyskiwania, a także do
produkcji sztucznych nawozów fosforowych (superfosfat) i nawozów mineralnych, tzw. mączka fosforytowa.

84) Skały wiwianitowe, geneza, występowanie, zastosowanie
Wiwianit (Vivianit) – szeroko rozpowszechniony minerał z gromady fosforanów.
Tworzy się w pobliżu powierzchni Ziemi jako minerał wtórny wielu rud. Powstaje w pegmatytach w wyniku przeobrażenia pierwotnych
fosforanów. Występuje w osadach ilastych i innych sedymentacyjnych – składnik jeziornych rud żelaza. Jest rozpowszechniony w torfach,
rudach darniowych, żelaziakach brunatnych (limonitach).

Miejsca występowania: Boliwia – piękne przezroczyste kryształy (najwyższej jakości surowiec gemmologiczny), Kamerun – olbrzymie
kryształy ok. 130cm znaleziono w iłach (tworzy tu skupienia w kształcie gwiazdy), Japonia, Australia, USA, Niemcy.
Zastosowanie:
-ze względu na swą niebieską barwę był wykorzystywany jako farba do malowania domów.
-niebieski barwnik farb zbliżony do błękitu pruskiego
-poszukiwany przez kolekcjonerów
-piękne kryształy, po oszlifowaniu, wykorzystywane są w jubilerstwie

85) Kaustobiolity- kopalne paliwa stałe, klasyfikacja genetyczna i stratygraficzna
Podstawą tworzenia się grupy paliw są szczątki organiczne, głównie roślinne. Duże znaczenie dla rozwojów roślinności i możliwości
tworzenia się pokładów kaustobiolitów miał klimat. Równie ważnym czynnikiem powodującym wzmożoną węglonośność w miocenie była
powszechna i szybka regresja mórz, która pozostawiła po sobie wiele bagien na mało urozmaiconej morfologicznie powierzchni. Wówczas
powstawały torfowiska. Podstawą torfotwórczości jest obfitość wody. Ważną rolę odgrywają tu także opady, temperatura, wilgotn ość
powietrza, żyzność siedliska, ukształtowanie terenu. W środowiskach bagiennych rozwijała się roślinność która po obumarciu chroniona
była warstwą wody przed nadmiernym rozkładem. W zależności od przebiegu rozkładu tj. od dostępu lub braku tlenu, działalności bakterii,
udziału wody oraz rozpuszczonych w niej substancji mineralnych, możemy wyróżnić 4 sposoby rozkładu materii organicznej: butwienie,
próchnienie, torfienie i gnicie. Torfienie miało największy wpływ na tworzenie się kaustobiolitów stałych. W związku z tym w klasyfikacji
genetycznej węgli kopalnych wyróżnia się:



kopalne paliwa humusowe- butwienie



kopalne paliwa sapropelowe- gnicie



liptobiolity

86) Stadia procesu uwęglenia=======
Przeobrażeniu szczątków roślinnych w kaustobiolity towarzyszy zmiana składu chemicznego, wyrażająca się przede wszystkim wzrostem
zawartości pierwiastka C. Jest to proces uwęglania.
Wyróżniamy natępujące stadia przemiany:



Stadium biochemiczne (syngeneza)- powstawanie torfu



Stadium geochemiczne (diageneza)- tworzenie się węgli brunatnych miękkich



Kategeneza wczesna- węgle brunatne twarde



Kategeneza późna- węgiel kamiennytyp płomienny



Metageneza wczesna- węgiel kamienny typ koksowy



Metageneza późna- węgiel kamienny chudy i antracytowy



Metamorfizm wczesny- powstanie antracytu



Metamorfizm późny- metaantracytu

88) Torf. Typy torfowisk==========
Torf – skała osadowa powstała w wyniku zachodzących w szczególnych warunkach przemian obumarłych szczątków roślinnych, najmłodszy
węgiel kopalny. Zawiera mniej niż 60% węgla.
Torf jest utworem będącym efektem niepełnego rozkładu szczątków roślinnych, zachodzącego w warunkach długotrwałego lub stałego
zabagnienia wierzchniej warstwy gleby. Torf składa się z nierozłożonych szczątków roślin, oraz bezstrukturalnej (amorficznej) masy humusu.
Torf jest w różnym stopniu nasycony substancjami mineralnymi. Najczęściej jest to piasek, czasa mi wytrącone związki żelaza, rzadko
związkami fosforu.
Klasyfikacje torfowisk uwzględniają trofię siedliska oraz zawartość związku wapnia, które wpływają na skład zbiorowisk roślin
torfowiskowych. Dodatkowym kryterium są stosunki wodne, wynikające z rzeźby terenu.
W Europie Środkowej wyróżnia się:
-torfowiska niskie – powstające na skutek przepływu lub stagnowania wód eutroficznych, najczęstsze na obszarze Polski, wykształcają się w
obrębie dolin rzecznych, żyzne i bogate florystycznie: zbiorowiska szuwarowe (trzcina, pałka) lub darniowe (mchy, turzyce),
-torfowiska wysokie – zasilane przez oligotroficzne wody opadowe, mszary powstające w bezodpływowych zagłębieniach terenu, silnie
kwaśne, ubogie w substancje odżywcze, a co za tym idzie – ubogie florystycznie (torfowce, turzyce, rośliny owadożerne); kształtują się tu
warunki odpowiednie dla borów bagiennych,
-torfowiska przejściowe – spotykane w pośrednich warunkach siedliskowych. Na torfowiskach tych rosną zbiorowiska mszarno-turzycowe.
W ich skład wchodzą turzyca nitkowata, turzyca bagienna, bagnica torfowa, wełnianka wąskolistna, mchy torfowce i mchy brunatne, trzcina
pospolita. W wyniku sukcesji naturalnej pojawiają się na torfowiskach sosna i brzoza.

89) Węgiel brunatny. Wyst. w PL
Rozróżnia się kilka odmian węgla brunatnego:



węgle twarde (subbitumiczne), charakteryzujące się dużą zwięzłością i kalorycznością (4165-5700 kcal/kg), wśród nich wyróżnia
się węgle błyszczące (podobne do węgli kamiennych) oraz matowe o barwie cienobrunatnej do czarnej,



węgle miękkie - mniej zwięzłe, po wysuszeniu łatwo rozsypujące się na małe kawałki, o niższej kaloryczności (poniżej 4165
kcal/kg), obejmujące węgle ziemiste i łupkowe, barwy jasno do ciemnobrunatnej. Wykazują większe podobieństwo do torfu

Miejsca wydobycia w Polsce:
Zagłębie Konińskie (Konin, Koło, Turek)
Zagłębie Turoszowskie (Turów, Bogatynia)
Zagłębie Bełchatowskie (Bełchatów, Szczerców)
Sieniawa Lubuska

90) Węgiel kamienny. Wyst. w PL
WĘGIEL KAMIENNY- w ich budowie uczestniczątkanki oraz te części roślin, które pozostały odporne na czynniki destrukcyjne działając e
podczas fosylizacji roślin. Węgiel kamienny zawiera 78-92% pierwiastka węgla (do węgla kamiennego zalicza się też antracyt zawierający do
97% węgla) powinien zwierać poniżej 8 – 10 % wilgotności całkowitej, poniżej 42 % części lotnych. Barwa czarna. Zwarty, kruchy. Przy
spalaniu daje długi, błyszczący płomień. Węgiel kamienny należy do węgli humusowych.
Wydobycie węgla kamiennego prowadzone jest obecnie w dwóch zagłębiach: Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (GZW) oraz w Lubelskim
Zagłębiu Węglowym (LZW).

91) Metamorfizm- metasomatyzm
Metamorfizmem nazywamy proces fizykochemiczny polegający na przeobrażeniu skal pochodzenia osadowego
i magmowego pod wpływem różnych czynników głównie temp. i ciśnienia. Metamorfizm przebiega w warunkach bez upłynnienia skał.
Powoduje przebudowę struktur i tekstur a także składu min na sucho bez udziału fazy płynnej. Z punktu widzenia chemicznego
metamorfizm dzielimy na izo- i allochemiczny.
-Metamorfizm izochemiczny to taki, przy którym nie dochodzi do
doprowadzenia do skały przeobrażonej składników chemicznych z zewnątrz.
-Metamorfizm allochemiczny to taki, w którym do skały przeobrażanej są doprowadzane różne składniki najczęściej potas, sód, kr zemionka,
wapń i niekiedy glinka Al2O3, w większości przypadków mamy do czynienia z metamorfizmem allochemicz nym

Metasomatoza to procesy rozpuszczania pierwotnych minerałów i zastępowania ich nowymi, przy czym przez cały czas trwania
przeobrażeń skała znajduje się w stanie stałym. Metasomatoza odywa się za pośrednictwem sieczy i gazów migrujących przez kapilary z
roztworami porowymi. W zależności od mechanizmu transportu substancji metasomatoza może byś dyfuzyjna, infiltracyjna lub jonowo-
dyfuzyjna. Skały metasomatyczne tworzą się w szerokim zakresie temperatur i ciśnień.

92) Czynniki metamorfizmu========
Głównymi czynnikami metamorfizmu są: temperatura, ciśnienie, czas geologiczny, wpływy chemizmu. Najważniejszym czynnikiem jest
temperatura.

93) Rodzaje metamorfizmu====
Autometamorfizm jest to proces przeobrażeń zachodzących przy oddziaływaniu procesów pomagmowych najczęściej hydrotermalnych lub
pnematolitycznych oddziałujących na skały macierzyste wcześniej utworzone. Objawami autometamorfizmu jest sasurytyzacja gabra oraz
kaolinityzacja granitów i gnejsów.
Pirometamorfizm - bardzo wysoko temp i nisko ciśnieniowy, zachodzi wskutek zetknięcia się lawy z poszczególnymi skałami odsłoniętymi
na powierzchni w strefach działających wulkanów. Produkty Pm to skały zbudowane z wysokotemperaturowych min peryklazu, tl.
magnezu.
Metamorfizm dyslokacyjny - strefy silnych oddziaływań dyslokacyjnych przy stosunkowo niskiej temp. i wysokim ciśnieniu. Struktury sk.
tworzących się w tym metamorfizmie mają charakter kataklastyczny, tekstury są różne -uporządkowanie i nieuporządkowane. Do
produktów tych skał należą brekcje tektoniczne - grubookruchowe skały zbudowane z różnych min. i fargmentów skał, fylonity – sk. o
wyraźnej tekst warstwowej zbudowane z blaszek muskowitu i biotytu, skataklazowanego kwarcu i skleni, ultrafylonity – sk. o tekst.
warstwowej b. drobnokrystaliczne niekiedy prawie izotropowe zbudowane z tych samych min. co fylonity
Metamorfizm wsteczny - oddziaływają wówczas, jeżeli skała metamorficzna powstała w określonej facji, czyli przy odpowiednich
warunkach cis. – temp. zostanie przemieszczona w wyniku różnych zjawisk w płytszą część skorupy ziemskiej gdzie oddziaływują niższa
temp. i cis. W nowych warunkach wcześniej zmetamorfizowana skała cofa się w swym metamorfizmie z silniej przeobrażonej przech odzi w
produkt słabiej przeobrażony, następuje przy tym przebudowa min wyżej temperaturowych w niżej temp. Np. amfibolity przy diaftorezie
przechodzą w łupki zieleńcowe, czyli skały zbudowane wcześniej głównie z amfiboli przechodzą w skały zbudowane głównie z chlorytów
(min. trwałych w niższych temp. i cis.)

94) Typy metamorfizmu lokalnego
Metamorfizm kontaktowy (termiczny, czasem metasomatyczny) ma miejsce wówczas, gdy skały dostaną się w bezpośrednie sąsiedztwo
magmy. Nastąpić to może np. na skutek intruzji, tj. przemieszczenia się magmy w wyższe partie skorupy ziemskiej. Procesy metamorficzne
przebiegają w strefie kontaktu, pod wpływem temperatury intrudującej magmy. Metamorfizm ten ma charakter lokalny.

Metamorfizm dyslokacyjny (dynamiczny, kataklastyczny, kinetyczny, dynamometamorfizm) przebiega w strefach fałdowych, gdzie skały
podlegają dużemu ciśnieniu kierunkowemu. Czynnikiem dominującym jest tu stress, temperatura odgrywa rolę podrzędną. Pod wpływem
tego procesu zachodzi kruszenie i rozcieranie skał przy nieznacznej rekrystalizacji i wolno przebiegających reakcjach chemicz nych.
Metamorfizm ten ma charakter lokalny.

95) Struktury i tekstury skał metamorficznych
Struktury w skałach metamorficznych mają zawsze charakter holokrystaliczny (pełnokrystaliczny). Szczegółowo struktury dzielimy na:
• krystaloblastyczne
• reliktowe
• kataklastyczne
• metasomatyczne

W zależności od sposobu wykształcenia kryształów (krystaloblastów) w strukturach krystaloblastycznych wyróżniamy struktury
• • lepidoblastyczne odznaczające się wykształceniem min w formie blaszkowej. Jest ona charakterystyczna dla skał zbudowanych z mik
muskowitu i biotytu, ogólnie dla łupków metamorficznych
• • nematoblastyczna charakterystyczna dla skał zbudowanych z min. słupkowych np. amfiboli. Typowa między innymi dla amfibolitów
• • granoblastyczna charakterystyczna dla skał, w których min. wykształcone są w formach zbliżonych do kulistych jak np. granaty i w
niektórych przypadkach kwarc. Większość struktur granoblastycznych wyst. w skałach, które tworzyły się przy współudziale silnego ciosu. O
charakterze hydrostatycznym tzn. oddziałującego ze wszystkich stron z takim samym natężeniem. Struktury granoblastyczne
charakterystyczne są głównie dla eklogitów.
• • fibroblastyczma charakterystyczna dla skał zbudowanych z min o formatach włóknistych jak np. chryzotyl, termolit, serpentynit, nefryt.
• • glomeroblasytczna charakterystyczna dla skał w których wyst monomineralne skupienia zbudowane wyłącznie z ziaren kwarcu albo
wyłączni z blaszek biotytu
• • kumuloblastyczna charakterystyczna dla skał zbudowanych z polimineralnych skupień kulistych złożonych np. z kwarcu i skaleni, skaleni
i biotytu itp.
• • reliktowa charakterystyczna dla skał, w których wyst. minerały (relikty) związane z pierwotnymi skałami, które uległy
zmetamorfizowaniu np. duża zawartość piroklastycznych ziaren kwarcu w gnejsach lub łupkach krystalicznych wskazuje, że pierwo tnie
skała, która uległa zmetamorfizowaniu była utworem piroklasycznym odpowiadająca tufom i tufitom ryolitowym;
• • kataklastyczna odznacza się występowaniem w obrębie skał met. ziaren o kształtach nieregularnych ostrokrawędzistych silnie
spękanych, strzaskanych. W przypadku plagioklazu, kalcytu i dolomitu porozsuwanymi względem siebie lamelkowymi zbliźniaczeniami. Ten
met. spowodowany jest oddziaływaniem dynamicznym.
• • metasomatyczna - charakterystyczna dla skał, w których zachodziły zjawiska metasomatozy tzn. wypieranie jednych składników przez
drugie. Powstawanie jednych min. kosztem innych np. b. często przy metasomatozie gdzie plagioklaz wypiera skaleń potasowy na granicy
tych magnezowych głównie z piropu oraz z piroksenu zw. omfacytem. Powstają najczęściej kosztem przeobrażenia skał b. bogatych w
magnez, czyli sk. ultrazasadowych, lub osadowych skał bogatych w magnez - paraeklogity.

96) Facje metamorfizmu regionalnego

97) Facje metamorfizmu kontaktowego
Facje metamorfizmu kontaktowego
-Facja albitowo-epidotowo-hornfelsowa
-Facja hornblendowo-hornfelsowa
-Facja piroksenowo-hornfelsowa
-Facja sanidynitowa
98) Skały metamorficzne strefy –epi======
EPI - to strefa występowania niskich temperatur (100-300) i ciśnienia statycznego, przy dużym udziale ciśnienia kierunkowego. Skały
powstałe w tej strefie charakteryzuje wyraźna orientacja składników zwykle drobnokrystalicznych, a nawet skrytokrystalicznych. Typowe
minerały to: kwarc, albit, serycyt, chloryt, epidot, serpentyn, talk, węglany.
99) Skały metamorficzne strefy –mezo======
MEZO - w tej strefie wzrasta temperatura (300-500) i udział ciśnienia statycznego, spada natomiast udział ciśnienia kierunkowego. Skały są
wyraźnie krystaliczne z dobrze wykształconymi strukturami kierunkowymi. Typowe minerały to: kwarc, mikroklin, kwaśne plagioklazy,
łyszczyki, amfibole, kalcyt.
100) Skały metamorficzne strefy –kata======
KATA - warunki bardzo wysokiej temperatury (500-800) i ciśnienia statycznego przy braku ciśnienia kierunkowego. Powstałe skały są
wyraźnie krystaliczne, o słabo zaznaczonej orientacji składników. Typowe minerały to: kwarc, skalenie, biotyt, pirokseny, granaty.