Ministerstwo Gospodarki
D
EPARTAMENT
A
NALIZ I
P
ROGNOZ
Warszawa, 2 listopada 2006 r.
Informacja
Uwarunkowania polskiego eksportu na rynku rosyjskim
Wpływ kryzysu rosyjskiego na polski eksport do Rosji
Relatywnie wysoki eksport do Rosji w 1997 roku (blisko 2,1 mld USD), osiągnięty w
ciągu pierwszych 7 lat transformacji polskiej gospodarki uległ w drugiej połowie 1998 roku
dramatycznemu załamaniu na skutek kryzysu finansowego na tamtejszym rynku. Wywołana
kryzysem głęboka deprecjacja rubla w stosunku do dolara i innych walut wymienialnych
spowodowała drastyczne podrożenie importu, w tym także importu z Polski, kwotowanego
w dolarach. Równocześnie, wprowadzone przez rząd i Centralny Bank Rosji środki
dyscyplinujące wobec importerów, zwłaszcza w sferze płatności i rozliczeń z tytułu importu,
m.in. depozyty importowe i przeciwdziałanie przedpłatom dokonywanym na poczet
przyszłych dostaw (często praktykowanym w transakcjach z polskimi eksporterami) stworzyły
dodatkowe silne bariery dla stosunkowo dynamicznej działalności importowej rosyjskich
kontrahentów, obserwowanej w okresie przedkryzysowym. W rezultacie, rosyjski import
został poważnie zahamowany. Warto przypomnieć, że przez pierwszych kilka lat po wybuchu
kryzysu import Federacji Rosyjskiej (FR) z tzw. dalszej zagranicy, czyli spoza WNP
pozostawał na poziomie o kilka miliardów dolarów niższym od importu Polski.
Można także oceniać, że wspomniany szok importowy, zwłaszcza wprowadzone środki
dyscyplinujące o charakterze administracyjnym ze strony FR, szczególnie mocno dotknęły
polskich eksporterów, którzy w znacznej swej części za obopólną zgodą próbowali przenieść
w nowe realia transformacji systemowej – dokonującej się nie tylko w Polsce, ale także
w Rosji - stare, dość liberalne praktyki realizacji eksportu na rynek rosyjski, w tym także
w sferze rozliczeń i płatności. Chodzi tu m.in. o stosunkowo liberalne procedury kontroli
jakości i certyfikacji towarów kierowanych na rynek rosyjski – jako tradycyjnie rzekomo
mniej wymagający, dość częste praktyki pobierania przedpłat na poczet przyszłych dostaw
(nie zawsze w pełni realizowanych), różnorodne niezupełnie przejrzyste transakcje wiązane,
itp.
Istotnym czynnikiem potęgującym swoisty szok pokryzysowy wśród polskich
eksporterów było także dość długo obecne w ich świadomości przeświadczenie o faktycznych
lub iluzorycznych ich atutach w stosunku do konkurentów zagranicznych, wynikających
z zażyłych kontaktów z partnerami rosyjskimi, zbudowanych w czasach RWPG,
podobieństwa języków i mentalności. To przeświadczenie i oparta na nim w znacznej mierze
praktyka funkcjonowania polskich eksporterów w kontaktach z rynkiem rosyjskim zostały
w warunkach kryzysu szczególnie surowo zweryfikowane.
Skutkiem tego, wkrótce po wybuchu kryzysu (wrzesień 1998 r.) polski eksport do Rosji
uległ drastycznemu załamaniu i dopiero w 2004 r. przekroczył poziom sprzed kryzysu.
Ilustruje to poniższe zestawienie.
Tabela 1. Skala i dynamika obrotów handlowych Polski z Rosją w latach 1997–2006
W MLN USD
Dynamika (analogiczny okres
poprzedniego roku=100)
Eksport Import Saldo Eksport Import
1997
2 155
2 685
-530
130,3
106,3
1998
1 597
2 372
-775
74,1
88,3
1999
710
2 676
-1 966
44,5
112,8
2000
862
4 619
-3 757
121,4
172,6
2001
1 059
4 422
-3 363
122,9
95,7
2002
1 332
4 407
-3 075
125,8
99,7
2003
1 512
5 215
-3 703
113,5
118,3
2004
2 843
6 391
-3 548
188,0
122,6
2005
3 961
8 986
-5 025
139,3
140,6
2006*
2 788
7 852
-5 064
110,1
145,4
Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS
* - dane za 8 miesięcy
W długim okresie odbudowy polskiego eksportu do Rosji następowało nie tylko proste
odtworzenie jego pierwotnej skali, ale równocześnie dokonała się znacząca przebudowa jego
struktury przedmiotowej. Ilustruje to poniższe zestawienie.
2
Tabela 2. Zmiany struktury towarowej polskiego eksportu do Rosji od 1997 r.
W mln USD
Udział w %
1997 2005 1997 2005
I Zwierzęta żywe
101,914
85,857 4,73 2,17
II Produkty pochodzenia roślinnego
76,614
225,714 3,56 5,70
III Tłuszcze,
oleje
13,060 1,041 0,61 0,03
IV Gotowe artykuły spożywcze 727,729
322,718
33,77
8,15
A
RTYKUŁY ROLNO
-
SPOŻYWCZE
919,317
635,330 42,67 16,04
V Produkty mineralne
11,707
16,484
0,54
0,42
Produkty
mineralne
11,707
16,484 0,54 0,42
VI Produkty przemysłu
chemicznego
264,343
529,447 12,27 13,37
VII Tworzywa sztuczne
102,357
353,975
4,75
8,94
Wyroby przemysłu
chemicznego
366,700
883,422 17,02 22,31
VIII Skóry i wyroby z nich
5,896
7,576
0,27
0,19
Skóry
5,896 7,576 0,27 0,19
IX Drewno i wyroby
34,130
72,430
1,58
1,83
X Ścier
drzewny
73,263
380,302 3,40 9,60
Wyroby przemysłu drzewno-papierniczego
107,393
452,733
4,98
11,43
XI Materiały i wyroby włókiennicze
73,810
143,434 3,43 3,62
XII Obuwie, nakrycia głowy
31,201
50,639 1,45 1,28
Wyroby przemysłu
lekkiego
105,011
194,073 4,87 4,90
XIII Wyroby z kamieni gipsu
38,088
174,803
1,77
4,41
XIV Perły, metale i kamienie
1,519
1,824
0,07
0,05
Wyroby
ceramiczne
39,607
176,627 1,84 4,46
XV Wyroby z metali nieszlachetnych
103,597
338,353
4,81
8,54
Wyroby
metalurgiczne
103,597
338,353 4,81 8,54
XVI Urządzenia mechaniczne i elektryczne
180,916
847,196
8,40
21,39
XVII
Pojazdy
57,747
227,249 2,68 5,74
XVIII Przyrządy, aparaty optyczne
11,871
22,800
0,55
0,58
Wyroby przemysłu elektromaszynowego
250,534
1 097,245
11,63
27,70
XIX Broń i amunicja
0,019
-
0,00 0,00
XX Wyroby różne 235,600
158,613
10,93
4,00
XXI Dzieła
sztuki
9,315 0,027 0,43 0,00
XXII Pozostałe
- 0,027 0,00 0,00
Nieznane i błędne
0,001
- 0,00 0,00
Różne i niesklasyfikowane
244,935
158,667
11,37
4,01
RAZEM
2 154,695
3 960,510
100,00
100,00
Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS
3
Równocześnie następowało szerokie przekształcenie poprzednich procedur oraz praktyk
rozliczeń i płatności w procedury powszechnie stosowane i obowiązujące w handlu
międzynarodowym.
Stosowana uprzednio niemal powszechnie zasada sprzedaży gotówkowej, przy czym
nierzadko powiązana z praktyką przedpłat - jako swoistą formą zabezpieczenia przed ryzykiem
utraty płatności, ustępuje w ostatnich latach w coraz szerszym zakresie formule kredytu
eksportowego ubezpieczanego w Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych (KUKE
S.A.). Biorąc pod uwagę fakt, że dalszy znaczący wzrost eksportu do Rosji staje się coraz
bardziej uwarunkowany zaangażowaniem inwestycyjnym polskich podmiotów na tamtejszym
rynku, niektórzy eksporterzy podjęli w ostatnich latach takie wyzwanie i odnieśli sukces. Chodzi
tu m.in. o uruchomienie produkcji materiałów budowlanych „Atlas”, artykułów higienicznych,
wyrobów cukierniczych, etc.
Jakkolwiek ewolucja w podejściu do rynku rosyjskiego ze strony polskich eksporterów,
która w znacznej mierze dokonała się lub została przyśpieszona na skutek kryzysu znacznie
pomogła w osiągnięciu notowanych w ostatnich latach zmian ilościowych i jakościowych w
polskim eksporcie do Rosji, to jednak nie wydaje się, aby czynnik ten mógł odegrać decydujące
znaczenie dla zaistnienia tych zmian. Ocenia się natomiast, że znaczenie takie miały i mają nadal
makroekonomiczne uwarunkowania wewnętrzne, które wystąpiły na rynku rosyjskim w okresie
pierwszych kilku lat po kryzysie, tj. w przybliżeniu do roku 2002, a następnie wyjątkowo
korzystne impulsy prorozwojowe w gospodarce rosyjskiej wywołane rosnącymi cenami
światowymi surowców, a w szczególności ropy i gazu, których działanie występuje do chwili
obecnej.
W pierwszym okresie, zapoczątkowanym po około roku od wybuchu kryzysu, czyli po
uruchomieniu mechanizmów dostosowawczych, głównie w postaci znacznego wzrostu cen
krajowych, następował proces niwelowania skutków szoku dewaluacyjnego przez wysoką
inflację. Dzięki temu następowało stopniowe ograniczanie relatywnie wysokich kosztów importu
i tym samym powolne, mimo sygnalizowanych wcześniej administracyjnych środków
dyscyplinujących w sferze importu, otwieranie się na eksport.
Warto przypomnieć, że kurs dolara wobec rubla wzrósł z poziomu 9,7 Rbl w roku 1998
do 24,6 Rbl w roku następnym oraz wzrastał stopniowo w latach następnych do poziomu 31,3
Rbl w roku 2002, co świadczy o skali szoku cenowego w imporcie w roku wybuchu kryzysu i
kilku latach następnych. Równocześnie jednak skutki tego szoku były w kolejnych latach coraz
bardziej niwelowane przez inflację, która po osiągnięciu poziomu 84% w roku 1998 i ponad 36%
4
w roku 1999 utrzymywała się w kolejnych dwóch latach na poziomie ponad 20% i do chwili
obecnej nie zeszła poniżej 10%. Można oceniać zatem, że bardzo powolne tempo odbudowy
polskiego eksportu do Rosji w pierwszych kilku latach po kryzysie wynikało nie tyle z szoku
dewaluacyjnego ile raczej z trudności dostosowawczych rosyjskiej gospodarki i tamtejszych
importerów, a także w znacznej mierze polskich eksporterów do nowych realiów pokryzysowych
zaistniałych na rynku rosyjskim. Jakkolwiek ten okres dostosowawczy był stosunkowo długi
i trwał aż 5 lat, to jednak należy zauważyć, że był on przynajmniej o rok krótszy niż pierwotnie
przewidywano, oceniając, że odbudowanie poziomu eksportu z 1997 roku może nastąpić
najwcześniej w 2005 r. Tymczasem poziom ten nie tylko osiągnięto, ale znacznie przekroczono
(o blisko 800 mln USD, tj. o ponad 35%) w roku 2004, kiedy to nastąpiło niemal podwojenie
poziomu eksportu w stosunku do roku poprzedniego. W 2005 roku udało się zwiększyć eksport
o dalsze 34%, czyli w tempie ponad 12 pkt szybszym od średniego tempa polskiego eksportu
ogółem. W rezultacie wartość eksportu w minionym roku zbliżyła się do poziomu 4 mld USD,
czyli prawie dwukrotnie wyższego od poziomu wyjściowego z roku 1997.
Notowane w roku bieżącym wyraźne spowolnienie wzrostu eksportu do Rosji (tempo
wzrostu eksportu w wymiarze dolarowym za 8 miesięcy br. spadło do 10,1%) można wiązać
z wprowadzoną pod koniec ub. r. przez stronę rosyjską administracyjną blokadą na import
z Polski mięsa a także produktów pochodzenia roślinnego. W skali 8 miesięcy br., spowodowało
to spadek polskiego eksportu w dziale 02 – mięso i jego produkty o ok. 22 mln USD, tj. o ponad
85% w stosunku do analogicznego okresu ub.r. Najbardziej dotkliwy pod względem swej skali
był spadek eksportu w sekcji produktów pochodzenia roślinnego, zwłaszcza w pozycjach warzyw
i owoców, który w skali 8 miesięcy sięgnął blisko 123 mln USD, tj. o ponad 2/3 eksportu
z analogicznego okresu ub.r. Poważny spadek eksportu (łącznie o ok. 27 mln USD) nastąpił także
w niektórych pozycjach towarowych w sekcji gotowych artykułów spożywczych, w tym
przetworów z warzyw i owoców oraz wyrobów tytoniowych.
Biorąc pod uwagę, że wprowadzone przez stronę rosyjską ograniczenia i restrykcje dla
polskiego eksportu mają w znacznej mierze charakter polityczno–administracyjny i jako takie nie
wynikają z ewentualnych strukturalnych problemów natury ekonomiczno–handlowej po stronie
polskiej można przewidywać, że będą miały one charakter przejściowy, a zatem nie zaważą w
istotnej mierze na przyszłości obustronnych relacji handlowych i pomyślnych perspektywach
polskiego eksportu. Przesłanki dla takich oczekiwań stanowią generalnie korzystne
uwarunkowania makroekonomiczne istniejące obecnie i spodziewane w najbliższej przyszłości w
gospodarce rosyjskiej.
5
Obecne uwarunkowania makroekonomiczne w gospodarce rosyjskiej
Szybki wzrost gospodarczy Rosji w I półroczu 2006 r. miał swe źródło w wysokiej
dynamice zarówno eksportu, jak i popytu wewnętrznego, który staje się siłą napędową
rosyjskiej gospodarki. Szybki wzrost popytu wewnętrznego (o 9,3% w I kwartale oraz o
10,1% w II kwartale; vide: tabela 3) wiąże się z wysoką dynamiką obrotów handlu
detalicznego oraz przyrostem realnych dochodów ludności.
Istotnym elementem popytu wewnętrznego jest popyt inwestycyjny. Jego wzrost wiąże
się z
napływem inwestycji zagranicznych oraz ze wzrostem popytu inwestycyjnego
podmiotów krajowych w takich dziedzinach jak transport i kompleks energetyczny,
budownictwo mieszkaniowe i przemysł maszynowy. Jednak z punktu widzenia potrzeb
rozwojowych Rosji poziom inwestycji w tym kraju jest stosunkowo niski i w relacji do PKB
nie przekracza 20% (w Indiach sięga 30% PKB, a w Chinach 40% PKB).
Tabela 3. Podstawowe wskaźniki wzrostu gospodarczego Federacji Rosyjskiej
(analogiczny okres poprzedniego roku = 100)
2005 2006
I kw. II kw. I półr.
rok
I kw.
II kw. I półr. rok*
PKB
Inflacja
Produkcja przemysłowa
Produkcja rolna
Inwestycje
Budownictwo
Dochody realne ludności
Płace realne
Obroty handlu detalicznego
Eksport
Import
105,0
105,3
103,2
99,9
108,0
105,0
103,5
108,4
110,5
134,6
128,8
105,7
102,6
103,6
100,8
109,6
106,3
113,0
107,6
113,8
138,0
128,1
105,4
108,0
103,4
100,5
108,9
105,8
108,5
107,9
112,2
136,4
128,4
106,4
110,9
103,2
101,1
110,5
109,7
108,8
109,7
112,0
134,1
128,5
105,5
105,0
103,0
101,3
106,1
101,5
108,5
110,3
110,6
134,5
123,5
107,1
101,1
106,0
101,4
111,7
112,7
113,5
113,8
112,0
129,2
126,9
106,3
106,2
104,4
101,4
109,4
108,3
111,1
112,1
111,3
131,6
126,0
106,5
108-
109,0
105,4
98,4
111,5
111,6
111,8
113,5
112,1
132,5
129,0
Źródło: dane Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR
* - prognoza
Także sprzyjające uwarunkowania zewnętrzne, takie jak wysokie ceny paliw i surowców
eksportowanych przez Rosję, umożliwiające utrzymanie wysokich dochodów z eksportu,
stanowią istotny element podtrzymujący wysoką dynamikę popytu. W porównaniu
z analogicznym okresem roku poprzedniego, obroty handlu detalicznego wzrosły w I półroczu
6
tego roku o 11,3%. Wzrost popytu gospodarstw domowych związany był przede wszystkim
z dynamicznym wzrostem dochodów realnych ludności o 11,1%, w tym płac realnych o 12,1%.
Wysokiej dynamice wzrostu popytu wewnętrznego towarzyszy szybki wzrost importu.
Dostawy z importu zaspokajały w ok. 70,0% przyrost popytu w I kwartale i w ok. 46,8% w II
kwartale br. (vide: tabela 4).
Tabela 4. Tempo wzrostu czynników podziału PKB Rosji (w % w stosunku do analogicznego
okresu poprzedniego roku) i źródła pokrycia przyrostu popytu wewnętrznego (w %)
2005 2006
I kw. II kw. I półr.
rok
I kw.
II kw. I półr. rok*
Popyt wewnętrzny
gosp. domowe
Akumulacja
Popyt zew. ( eksport )
8,0
8,7
15,0
3,5
8,3
12,3
4,2
5,6
10,1
11,5
12,9
7,9
9,2
11,1
11,4
6,3
9,3
10,7
13,4
7,8
10,1
11,4
14,2
6,9
9,9
11,5
11,5
5,4
9,8
11,3
12,3
6,3
Źródła pokrycia
przyrostu popytu wewn.
Import
Produkcja wewnętrzna
Usługi
Towary
100,0
45,3
54,7
32,8
21,9
100,0
46,0
54,0
32,4
21,6
100,0
52,6
47,4
29,6
17,8
100,0
48,2
51,8
31,1
20,7
100,0
70,0
30,0
20,2
9,8
100,0
46,8
53,2
32,4
20,8
100,0
50,9
49,1
30,5
18,6
100,0
53,8
46,2
27,7
18,5
Źródło: dane Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR
* - prognoza
Jak już wspomniano, siłą napędową rozwoju gospodarczego Rosji staje się popyt
wewnętrzny. Jest on kreowany przede wszystkim przez zwiększone wydatki budżetu państwa
odnoszące się zarówno do sfery socjalno-społecznej, jak również do realnej sfery gospodarki. W
odniesieniu do tej pierwszej budżet finansuje różnego rodzaju programy podwyżek płac,
emerytur, stypendiów, nagród, wyróżnień i innych form poprawy sytuacji bytowej głównie w
sferze obrony narodowej, oświaty i służby zdrowia. W efekcie zakłada się, że płace realne w
sferze budżetowej, która obejmuje ok. 15,5 mln zatrudnionych, wzrosną w okresie 2005-2007 o
50%. W związku z tym zaangażowanie środków budżetowych jest głównym czynnikiem wzrostu
płac i dochodów realnych w ostatnich latach.
Opracowano w Zespole Analiz Handlu Zagranicznego
7