Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Prace Naukowe nr 38
Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa
_________________________________________________________________________________________
55
Barbara Piontek
Katedra Teorii i Programowania Rozwoju
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku Białej
Modelowe ujęcie rozwoju lokalnego w aspekcie
współczesnych uwarunkowań rozwojowych
The model presentation of local development from the
point of view of contemporary development determinants
Wprowadzenie
W naukach ekonomicznych rozważania nad rozwojem podejmuje się w różnych
aspektach i wymiarach:
• najczęściej rozwój rozpatruje się w ujęciu sektorowym, tj. w odniesieniu do państwa,
gminy lub przedsiębiorstwa, nie akcentując dostatecznie zachodzących powiązań i
relacji;
• podejmuje się też próby modelowego ujęcia rozwoju z reguły w wymiarze
makroekonomicznym, przyjmując za punkt odniesienia wielkości
makroekonomiczne.
Konkretyzacja rozwoju zawsze dokonywana jest w układzie lokalnym i należy
ją analizować z punktu człowieka i relacji, jakie zachodzą pomiędzy człowiekiem
a otoczeniem społeczno-gospodarczym.
W niniejszym artykule przyjęto hipotezę, że o stopniu realności i skuteczności
modeli rozwoju w wymiarze lokalnym decydują odmienności w relacyjnym
kształtowaniu procesów zachodzących pomiędzy podmiotami funkcjonującymi
w układach lokalnych, a mianowicie: człowiek – przedsiębiorstwo – gmina –
ukształtowane w oparciu o odmienne założenia operacyjne wynikające
z przeciwstawnych koncepcji rozwoju. Z kolei relacyjne traktowanie wymienionych
podmiotów wymaga uwzględnienia aspektów jakościowych w ich funkcjonowaniu.
Założenia operacyjne wynikające z rozwoju zrównoważonego
i trwałego oraz procesu globalizacji
Obecnie proces rozwoju utożsamiany jest z pojęciem globalizacja. Dotyka ona
niemal wszystkich, niezależnie od narodowości, rasy, wyznania, kultury, czy bogactwa.
Termin globalizacja jest pojęciem niezwykle popularnym i nierzadko twierdzi się, że
jest ona kolejnym, wyższym i jedynie słusznym etapem i koncepcją rozwoju.
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
56
Tymczasem proces globalizacji posiada alternatywę, a jest nią rozwój zrównoważony
i trwały, zdefiniowany przez F.Piontka jako trwała poprawa jakości życia współczesnych
i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema
rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Przeciwstawność tych
koncepcji uwarunkowana jest aksjologicznie i technologicznie. W układzie lokalnym
możliwe jest zapewnienie właściwych proporcji w urzeczywistnianiu takich
przeciwstawnych koncepcji. W tym celu należy pilnie poszukiwać tzw. transformacji
niszowej, która będzie urzeczywistniać koncepcję rozwoju zrównoważonego i trwałego
i korygować negatywne skutki transformacji globalistycznej.
Transformację niszową można zdefiniować – analogicznie do transformacji
globalistycznej – jako proces przekształcania, a także zachowania struktur
gospodarczych i pozagospodarczych ukierunkowanych na zapewnienie rozwoju
społeczno-gospodarczego w wymiarze lokalnym.
Zasadność tezy dotyczącej poszukiwania transformacji niszowej dokumentuje
również H.McRae, który wskazuje, że podobne z pozoru kraje sprawdzają się w zupełnie
różnych dziedzinach
1
– oferują odmienne produkty niszowe.
Wyzwanie – dotyczące możliwości urzeczywistniania rozwoju niszowego obok
globalistycznego należy odnieść do dwóch przeciwstawnych modeli: model wyspy szans
(a), który urzeczywistnia proces globalizacji i model niszy (b), urzeczywistniający
rozwój zrównoważony i trwały
2
. Analiza porównawcza i krytyczna obydwu modeli tj.
wyspy szans (a) i niszy (b) prowadzi do zwrócenia uwagi na następujące kwestie:
• Założenia operacyjne obydwu modeli są przeciwstawne, a niektóre z nich wykluczają
się wzajemnie. Ich wzajemna relacja posiada swoje umocowanie
w przeciwstawnych cechach charakteryzujących koncepcje urzeczywistniania
rozwoju
3
.
• W modelu wyspy szans (a) podstawowym kapitałem jest kapitał ekonomiczny,
dlatego władze lokalne – dodatkowo motywowane ekonomią niedoboru – zabiegają
przede wszystkim o inwestorów zewnętrznych, uznając ich pozyskanie jako priorytet
w swoich strategiach rozwoju.
• Odwrócenie relacji, w której inwestor poszukuje gminy na relację, w której gmina
poszukuje inwestora skutkuje – nierzadko – osłabianiem wymogów stawianych
inwestorom. Przykładowo dla kapitału ekonomicznego podejście takie owocuje
zwolnieniami od płacenia podatków i umożliwieniem lokalizacji inwestycji
w strategicznym miejscu, co sprawia, że inwestor zewnętrzny staje się
uprzywilejowany w stosunku do lokalnych przedsiębiorców; przygotowaniem przez
1
H. McRae, 1996, Świat w roku 2020, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s. 25
2
Szczegółową analizę tych zagadnień zawiera praca B.Piontek, Współczesne uwarunkowania rozwoju
społeczno-gospodarczego, ATH, Wydawnictwo HYLA (w przygotowaniu do druku)
3
B.Piontek, 2002, Alternatywne koncepcje urzeczywistniania powszechności w procesie rozwoju (w:) Kapitał
ludzki w procesie globalizacji a w zrównoważonym rozwoju. Praca zb. pod red. F.Piontka. Wydawnictwo
Ekoedycja, Wisła
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
57
gminę i na jej koszt infrastruktury dla przewidywanej inwestycji. Dla kapitału
ludzkiego takie pojmowanie konkurencyjności przejawia się w likwidowaniu miejsc
pracy, w osłabianiu wymogów socjalnych, a dla kapitału przyrodniczego –
ograniczaniem bądź lekceważeniem wymogów środowiskowych.
• Potencjalny inwestor decydując się na lokalizację inwestycji – przy stworzonych
jemu wysoce korzystnych uwarunkowaniach – realizuje strategie maksymalizacji
korzyści ekonomicznych przy równoległej minimalizacji kosztów. Efektem takiej
strategii nierzadko jest szeroko rozumiany bubel, który może przyjmować formę
marnej jakości produktów bądź marnych miejsc pracy. Jednakże tak marny bubel
przy ubożejącym społeczeństwie często miewa się doskonale, tylko dlatego, że jest
tańszy. Z kolei marna jakość miejsc pracy skutkuje także brakiem oszczędności,
bowiem wynagrodzenia za pracę pozwalają zwykle na zaspokojenie jedynie
podstawowych potrzeb. Elastyczność popytu na rynku pracy i swobodny przepływ
kapitału i inwestycji oznacza nieograniczoną wędrówkę w poszukiwaniu bardziej
zielonych pastwisk, pozostawianie odpadków i śmieci wokół opuszczonego
obozowiska, bo miejscowi i tak muszą posprzątać. To, co jest elastyczne po stronie
popytu staje się bezwzględnym i okrutnym dla tych, którzy znajdują się po stronie
podaży
4
.
• Urzeczywistniając model wyspy szans władze gmin konkurują miedzy sobą, aby –
używając sformułowania Z. Baumana – ich pastwisko (gmina) było najurodzajniejsze
dla inwestora zagranicznego, pytanie: w czyim interesie?
• W modelu niszy (b) najcenniejszym kapitałem jest kapitał ludzki (L). Tezę taką
potwierdza między innymi C. Fuentes – powieściopisarz i eseista meksykański –
kiedy stwierdza: w kryzysie lat 30-tych Roosvelt formułując koncepcję New Deal
odwołał się do kapitału ludzkiego (L) umożliwił USA wydostanie się z kryzysu. Żaden
kraj (ani region, ani gmina) – w najtrudniejszej sytuacji – nie jest pozbawiony tego
źródła dobrobytu i bogactwa, z którego zaczerpnęli Amerykanie: kapitału ludzkiego
(L)
5
.
Wpływ rozwiązań technologicznych na urzeczywistnianie
alternatywnych modeli rozwoju lokalnego (a) i (b)
Podstawowym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja korzyści
ekonomicznych. Przedsiębiorstwo w wyniku optymalizacji działań i przyjęcia
odpowiednich rozwiązań technologicznych dąży do minimalizacji kosztów. Technologie
– za G. Ritzerem
6
– definiowane są bardzo szeroko i obejmują całą infrastrukturę,
tj. maszyny, narzędzia, surowce, umiejętności, wiedzę, przepisy i unormowania prawne,
regulaminy, instrukcje i techniki, a także świadomość.
4
Z.Bauman, 2000, Globalizacja, PIW, Warszawa, s. 123
5
L.Gołębiewski, 2002, K.Mastoń – rozmowa z C.Fuentes’em (w:) Rzeczpospolita, nr 115
6
G.Ritzer, Mcdonalizacja społeczeństwa, Muza, Warszawa 1999, s.113-176
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
58
TECHNIKI
(3)
KOSZTY SPOŁECZNE:
•
redukcja zatrudnienia, która skutkuje masowym bezrobociem. Na obecnym etapie przedsiębiorstwa bez przeszkód i
bezkarnie mogą przerzucać powstałe koszty społeczne na otoczenie,
•
technika – jako składowa technologii – jest mobilna przestrzennie, co sprawia że poszerza się zjawisko taniej siły
roboczej.
Można stwierdzić, że obniżanie kosztów społecznych w przedsiębiorstwie jest obecnie skutecznym działaniem
umożliwiającym uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej i zwiększanie efektywności ekonomicznej.
(2)
KOSZTY ŚRODOWISKOWE:
•
zmniejszenie zużycia odnawialnych i nieodnawialnych zasobów środowiskowych,
•
poprawa bezpieczeństwa środowiskowego. Aczkolwiek K.Mazurski wskazuje na fakt, że im bardziej technologia
jest zaawansowana, tym trudniej jest zewidencjonować występujące zanieczyszczenia i zagrożenia.
(1)
KOSZTY EKONOMICZNE:
•
wysoki koszt zakupu techniki, który rekompensuje się w długim okresie czasu,
•
obniżenie materiałochłonności,
•
obniżenie energochłonności,
•
wzrost tempa wytwarzania (wydajności),
•
standaryzacja wytwarzania.
W tabeli 1 przedstawiono wpływ rozwiązań technologicznych, tj. technik,
systemów zarządzania, unormowań prawnych oraz świadomości na kształtowanie się
kosztów w przedsiębiorstwie. Punktem wyjścia dla niniejszych rozważań jest właśnie
przedsiębiorstwo, ponieważ skalę działań i ich formę zawsze wyznacza racjonalność
mikro, czyli racjonalność widoczna na poziomie przedsiębiorstw
7
.
Tab.1: Wpływ szeroko rozumianych rozwiązań technologicznych na kształtowanie się kosztów
w przedsiębiorstwie
PRZEDSIĘBIORSTWO
7
J.Staniszkis w rozmowie A.Zybały, 2005, Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym świecie,
Wydawnictwo Rectus, s.13 i 31
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
59
SYSTEMY ZARZĄDZANIA
(3)
KOSZTY SPOŁECZNE:
•
redukcja zatrudnienia;
•
certyfikacja i związana z tym standaryzacja, np. System Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy. Certyfikacja
zgodności z OHSAS 18001. Celem tego certyfikatu jest m.in.:
− potencjalne zmniejszenie liczby wypadków, przestojów w pracy i związanych z nimi kosztów,
− wykazanie udziałowcom potrzeby zaangażowania się w bezpieczeństwo i higienę pracy,
− potencjalnie zmniejszone koszty ubezpieczenia od odpowiedzialności publicznej.
Należy zwrócić uwagę, że działania mające na celu poprawę jakości miejsc pracy dotyczą jedynie wąskiej grupy
zatrudnionych.
(2)
KOSZTY ŚRODOWISKOWE:
•
systemy zarządzania środowiskowego,
•
certyfikacja środowiskowa – ISO 14000-14001. System zarządzania środowiskowego wg norm ISO 14000
umożliwia (por. www.umbrella.org.pl):
− ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko w sposób celowy, zorganizowany i ekonomiczny,
− zachowanie zgodności z odpowiednimi regulacjami prawnymi,
− podnosi prestiż organizacji na rynku krajowym i międzynarodowym,
− zapewnia systemowe zarządzanie zasobami,
− umożliwia szerszy dostęp do preferencyjnych kredytów,
− obniża koszty ekologiczne (niższe opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska),
− tworzy pozytywny wizerunek przedsiębiorstwa w oczach klientów.
(1)
KOSZTY EKONOMICZNE:
•
współczesne systemy zarządzania, tj. ucząca się organizacja, myślenie sieciowe, reengineering, benchmarking, lean
mangement, outsourcing, Time based management, skutecznie intensyfikują efektywność ekonomiczną. Syntetyczną
charakterystykę współczesnych koncepcji zarządzania dokonał K.Zimniewicz w pracy,
•
certyfikacja i związana z tym standaryzacja (przykładowo ISO 9001, którego celem jest osiągnięcie pożądanej
jakości, tj. takiej która umożliwia dalszą poprawę efektywności ekonomicznej. Należy zwrócić uwagę, że przypisywana
jakości cecha trwałości nie zawsze jest celem, bowiem trwałość zmniejsza popyt.
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
60
UNORMOWANIA EKONOMICZNO-
PRAWNE
(3)
KOSZTY SPOŁECZNE:
•
podstawowym unormowaniem prawnym – określającym zasady funkcjonowania przedsiębiorstw w zakresie polityki
społecznej w tym w stosunku do pracowników – jest kodeks pracy,
Nad prawidłowością przestrzegania przepisów czuwa Państwowa Inspekcja Pracy której ustawowym zadaniem jest m.in.
7
:
nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i
higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku
pracy, czasu pracy, urlopów, ochrony pracy kobiet, młodocianych i osób niepełnosprawnych; kontrola przestrzegania
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz
stanowiących ich wyposażenie, maszyn i urządzeń technicznych oraz technologii; uczestniczenie w przyjmowaniu do
eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy lub ich części; nadzór i kontrola przestrzegania wymagań
bezpieczeństwa i higieny pracy przy konstruowaniu i produkcji maszyn, urządzeń i narzędzi pracy:
− istnieje możliwość przerzucania indywidualnych kosztów społecznych na otoczenie,
− należy zwrócić uwagę, że przy wysokim bezrobociu podstawowym czynnikiem decydującym o podjęciu pracy
jest lęk przed jej utratą, stąd też pracownicy nierzadko decydują się na drastycznie spadające warunki pracy,
przetrzymywanie wypłat za godziny nadliczbowe, pracę na ¾ etatu (zakres pozostaje taki sam jak dla pracowników
etatowych oraz zatrudnianie na czarno .
(2)
KOSZTY ŚRODOWISKOWE:
•
istnieje rozbudowany system instrumentów prawnych, do których zaliczyć należy: instrumenty prawne wynikające z
przepisów ogólnych ochrony środowiska; dotyczące: postępowania w przypadku awarii przemysłowych, instytucji ochrony
środowiska, ochrony powietrza, ochrony przed hałasem, ochrony warstwy ozonowej, środowiska morskiego, organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, przeciwdziałania zagrożeniom, inspekcji ochrony środowiska; przepisy różne dotyczące
ochrony środowiska, w tym: czystości w gminie, gruntów rolnych, lasów, prawo wodne; dotyczące odpadów (w tym MSP,
które mogą prowadzić uproszczoną ewidencję odpadów), gospodarowania niektórymi rodzajami odpadów, termicznego
przekształcani odpadów, międzynarodowego obrotu odpadami, recyclingu pojazdów; różne przepisy dotyczące odpadów;
przepisy dotyczące ochrony przyrody, parków narodowych, międzynarodowe przepisy dotyczące przyrody; dotyczące wody,
ochrony wód, budownictwa melioracyjnego, zaopatrzenia w wodę, umowy międzynarodowe,
•
z kolei do instrumentów ekonomicznych zaliczyć należy: gromadzenie informacji o środowisku (zasób), stawki opłat
za korzystanie ze środowiska i kar za naruszanie obowiązujących unormowań, pomoc publiczną z zakresu ochrony
środowiska (zawarte w obowiązujących unormowaniach prawnych; podziały nie są podziałami ostrymi). W procesie
dostosowywania polskiego prawa ochrony środowiska do prawa UE niektóre instrumenty ekonomiczne zostały pominięte,
•
funkcjonuje także Zasada Zanieczyszczający Płaci (ZZP), której podstawowym celem jest to, aby zanieczyszczający
środowisko ponosił koszty restytucji środowiska. Idea tej zasady jest poprawna, mimo że w niektórych przypadkach okazuje
się ona wadliwa, na przykład zanieczyszczenie powstanie w długim okresie czasu, a podmiot zanieczyszczający już nie
istnieje.
(1)
KOSZTY EKONOMICZNE:
•
unormowania prawne określają obszar funkcjonowania przedsiębiorstwa, zarówno system finansowo-podatkowy, jak i
system księgowo-sprawozdawczy wyznaczają przedziały postępowania podmiotu gospodarczego. Są one ściśle określone:
ustawy, rozporządzenia i zarządzenia. Należy zwrócić uwagę, że im mniej te systemy są czytelne i przejrzyste, tym więcej
stwarzają dowolności w ich interpretacji.
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
61
ŚWIADOMOŚĆ CZŁOWIEKA
(3)
KOSZTY SPOŁECZNE:
Poprawnie ukształtowana świadomość skutecznie może wpływać na kształtowanie się rynku pracy oraz warunków pracy.
Może ona wpływać na zachowania producentów w zakresie wykorzystywania kapitału ludzkiego. To konsument
dokonując wyboru decyduje o miejscach pracy i o tym jaki model rozwoju wybiera. Oprócz znaków bazujących na
kryteriach środowiskowych, pojawiają się systemy certyfikacji wykraczające poza aspekty ekologiczne, oceniające podłoże
społeczne i etyczne produkcji.
Dotyczy to przede wszystkim produktów importowanych z krajów ubogich. Nagminne łamanie praw człowieka w krajach
Trzeciego Świata spowodowało, że pojawiły się znaki etyczno-społeczne w krajach europejskich.
Kryteria oceny produktów na znaki uczciwego handlu obejmują:
• korzyści bezpośrednich producentów (np. plantatorów),
• gwarantowane minimalne ceny, płatności z góry,
• stabilność i ciągłość kontraktów handlowych,
• poziom płac,
• równe płace dla kobiet,
• ekologiczne standardy produkcji,
• ochrona zdrowia i bezpieczeństwo w pracy,
• podstawowe standardy zakwaterowania (gdy robotnicy pracują w polu).
Przykładowo do znaków tych zaliczyć należy: znak uczciwego handlu (Holandia, 1988): Max Havelaar, którym
oznaczano kawę pochodzącą z plantacji, gdzie gwarantowano robotnikom godziwe wynagrodzenie i warunki pracy;
niemiecki znak Transfair (1993) i brytyjski znak Fairtrade (1994), obejmujący oprócz kawy herbatę, sok pomarańczowy,
kakao, miód, banany i czekoladę.W Polsce nie prowadzi się edukacji w tym zakresie. Jedynie funkcjonują znaki mające na
celu ochronę polskiego rynku pracy. Jest nim logo i napis Teraz Polska, który informuje o wysokiej jakości krajowej
produkcji.
Wybierając produkty oznaczone tym symbolem wspiera się polskich przedsiębiorców.
(2)
KOSZTY ŚRODOWISKOWE:
• Ekoznakowanie polega na oznaczaniu produktów ekologicznymi znakami towarowymi. Wraz ze wzrostem
świadomości powinna zwiększać się presja społeczna na przedsiębiorstwa w celu wyegzekwowania proekologicznych
zachowań.
Do znaków ekologicznych zaliczyć należy: Sokół (Falkon), Krav – Szwecja, Łabędź (Svanen) - kraje skandynawskie,
Margerytka (UE), Produkcja ekologiczna (UE), Ekoznak (Polska), Ekoland (Polska).
Tymczasem w Polsce - z przeprowadzonego przez TNB OBOP badań (por. wykres 1) – wynika, że od połowy lat 90 -
tych przy zakupach coraz mniej konsumentów w Polsce kieruje się tym, czy produkt jest bezpieczny dla środowiska (a
także dla zdrowia i życia człowieka). W 1994 r. miało to znaczenie dla co trzeciego konsumenta, obecnie tylko dla co
dziesiątego.
(1)
KOSZTY EKONOMICZNE:
• Marketing, a w szczególności szeroko rozwinięta reklama skutecznie oddziaływają na świadomość konsumenta.
Równie ważnym czynnikiem są jego warunki ekonomiczne. Potwierdzono to w badaniu przeprowadzonym przez TNS
OBOP, który prezentuje wykres 1.
Podstawowym czynnikiem, jakim kierują się polscy konsumenci – por. wykres 1-jest cena. Około 90% respondentów
kieruje się nią przy dokonywaniu konsumenckich wyborów.
Przyczyny tego zjawiska można upatrywać w niskich zarobkach polskiego społeczeństwa w stosunku do zarobków
unijnych (por. wykres 2 i 3) i pomimo iż jakość jest drugim elementem po cenie, to jakość utożsamiana jest z marką, co
nie zawsze gwarantuje jakość. Leader na rynku z pewnością posiada markę, ale nie musi gwarantować jakości.
Źródło: Opracowanie własne
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
62
Empiryczne udokumentowanie tez prezentowanych w tabeli 1 zawiera wykres 1.
Źródło: Markowe, nie polskie, proszę. Dlaczego kupujemy te, a nie inne produkty. Badanie TNS OBOP (w:)
Gazeta Wyborcza2005 nr 186
Analizując wpływ rozwiązań technologicznych na kształtowanie się kosztów
w przedsiębiorstwie można stwierdzić, że istnieją dwa rozwiązania, umożliwiające
maksymalizację zysku przedsiębiorstwa. W rzeczywistości gospodarczej
ukierunkowanej na rozwój według modelu niszy (b) zysk osiąga się poprzez
uruchomienie tzw. powiązań napędzających, opisanych w kolumnach 1-3 w tabeli 1.
Efekt w postaci zysku rośnie w relacji do wzrostu przepływów w gospodarce.
Uruchomienie mechanizmu wzrostu przepływu gospodarczych (MWPG) –
w szczególności w gospodarce lokalnej – jest warunkiem koniecznym dla kształtowania
rozwoju, dla poprawy jakości życia i budowania trwałych struktur lokalnych. Z kolei w
rzeczywistości ukierunkowanej na model wyspy szans (a) przedsiębiorstwo
maksymalizuje zysk poprzez minimalizację kosztów ekonomicznych (o ile to możliwe –
kolumna 1), kosztów środowiskowych (kolumna 2), a przede wszystkim społecznych
(kolumna 3 w tabeli 1), a nie poprzez maksymalizację przepływów między podmiotami
(kapitałami).
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
63
Modele rozwoju lokalnego urzeczywistniające przeciwstawne
koncepcje rozwoju
Punktem wyjścia dla konstrukcji – w obydwu modelach – jest relacja pomiędzy
pracodawcą a pracownikiem, w której zachodzi przepływ: w zamian za wykonaną pracę
pracownik otrzymuje wynagrodzenie. Przepływ ten zachodzi pomiędzy pracodawcą
a pracownikiem.
Powstaje tutaj pytanie, czy pracodawca może być zainteresowany, aby
jego pracownik zarabiał więcej? Czy pracodawca minimalizując wynagrodzenie swojego
pracownika maksymalizuje, czy też minimalizuje swój długookresowy zysk? Należy
zwrócić uwagę na oczywisty fakt, że im więcej pracownik zarabia, tym więcej wydaje
pieniędzy i odwrotnie: im mniej zarabia, tym mniej wydaje. Ta prosta zależność
uruchamia albo blokuje mechanizmy istotne dla rozwoju. Oczywiście pojawia się tutaj
pytanie, co oznacza zarabia dużo, zarabia mało? Nie jest celem niniejszego artykułu
ustalenie wysokości nominalnej płacy, tym bardziej, że nie kwota nominalna, ale realna
pozwala określić stopień zaspokojenia potrzeb i związanej z tym satysfakcji. Przyjmuje
się, że wynagrodzenie jest wystarczające, wtedy, kiedy pozwala zaspokoić potrzeby
niższego rzędu oraz umożliwia zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu w stopniu
minimalnym. Jest rzeczą oczywistą, że stopień zadowolenia jednostki jest subiektywny
i nie jest możliwym jednoznaczne określenie poziomu takiego wynagrodzenia.
W dalszej części tekstu przedstawione zostaną dwa przeciwstawne modele
kształtowania powiązań w wymiarze lokalnym (rys. 1 i 2). Pierwszy z nich –
zaprezentowany na rysunku 1 – postuluje i urzeczywistnia założenia modelu niszy (b)
i poprzez kształtowanie poprawnych struktur w gminie pozwala na poprawę jakości
życia mieszkańców oraz gwarantuje trwałość zachodzących procesów.
W modelu niszy (b) relacja pomiędzy pracodawcą (
א
) a pracownikiem (
J
) jest
następująca: pracownik za wykonaną pracę otrzymuje godziwe wynagrodzenie. Jednak
z tą relacją związane są kolejne kwestie: jakie muszą być spełnione warunki (zarówno
po stronie pracodawcy, jak i pracownika), aby pracownik więcej zarabiał? Jakie należy
podjąć działania, aby zarobki na etapie wydatkowania przekładały się na rozwój
w gminie, uruchamiając tym samym samofinansowanie się rozwoju?
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
64
Rys. 1: Rozwój według modelu niszy (b)
Źródło: Opracowanie własne
Gdzie:
א
1
,
א
2
,
א
3
,…,
א
10
,
א
20
, …,
א
N
– pracodawca
J – pracownik
P (
א
, J) – podmiot gospodarczy
G – gmina
N
1,
N
2
,…, N
N
– nisze rozwojowe
I
ZL
– inwestor zewnętrzny lokalny
I
ZR
- inwestor zewnętrzny regionalny
I
ZK
- inwestor zewnętrzny krajowy
I
ZZ
- inwestor zewnętrzny zagraniczny
Wzrost wydatków podmiotu oznaczonego symbolem (J) generuje wzrost
przepływów gospodarczych zarówno w relacji konsument – producent (usługodawca),
jak i w relacji producent – producenci. Im więcej przepływów gospodarczych tym
bardziej umacnia się gospodarka. Wysoki zarobek pracownika (J) implikuje jego
wydatki. Wydatkując środki, najpierw poprzez swoją podstawową konsumpcję
pracownik (J) wchodzi w relacje gospodarcze z innymi podmiotami gospodarczymi
א
1
,
א
2
,
א
3
,…,
א
10
,
א
20
, …,
א
N
. Następnie podmiot (J) po zaspokojeniu podstawowych potrzeb,
zaczyna zaspokajać potrzeby wyższego rzędu. Tym samym podmiot (J) – konsumując
dobra i usługi – uruchamia mechanizm przepływów gospodarczych. Należy zwrócić
uwagę na następujące kwestie:
•
symbolem (J) oznaczono pracowników zatrudnionych na terenie gminy i symbol
(J) oznacza zbiór otwarty,
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
65
•
jest zjawiskiem naturalnym, że między gminami występują przepływy
pracowników. Dla uproszczenia można założyć, że przepływy pracowników
mogą się bilansować, albo, że przepływy nie bilansują się, ale rozwój dokonuje
się w określonym zespole gmin i występujące odchylenia w przepływach nie
skutkują zakłóceniami w strukturach lokalnych. J. Staniszkis zwraca uwagę, że
gospodarki krajów, w których formował się kapitalizm – w odróżnieniu od Polski
– były gospodarkami zamkniętymi, a nie otwartymi
8
,
•
jeśli jednak następuje koncentracja kapitału w jednej gminie – na przykład
o charakterze metropolitalnym – to dla wielu gmin zjawisko takie może
skutkować odpływem kapitału wysoko kwalifikowanego i ograniczać przepływy
wewnętrzne w gminach (część wydatków pozostaje bowiem w gminie, w której
podmioty (J) są zatrudnieni).
Wówczas kiedy posiadane przez podmiot (J) środki finansowe będą wyższe od
środków niezbędnych dla zaspokojenia jego potrzeb, pojawiają się oszczędności oraz
inwestycje. Ten sam mechanizm dotyczy przedsiębiorstw, bowiem wzrost przepływów
generuje wzrost dochodów, który pozwala na gromadzenie oszczędności. Te ostatnie –
właściwie inwestowane – mogą i będą skutecznie przekładać się na rozwój.
Wzrost przepływów powinien także przekładać się – w sposób pośredni
i bezpośredni – na dochody gminy. Bezpośrednio – poprzez wzrost wpływów
podatkowych (głównie uzyskiwany przez wzrost liczby podmiotów uczestniczących na
rynku) oraz pośrednio – poprzez ograniczenie wydatków gminy. Odnotowuje się,
bowiem następującą relację, że: im społeczeństwo jest bogatsze tym mniej korzysta
z pomocy publicznej i bardziej jest skłonne do aktywnego udziału w życiu społecznym.
Zjawisko wykluczenia ludzi jest sporadyczne.
Oczywiście gospodarka danego układu lokalnego nie jest układem zamkniętym.
Stąd też pojawiają się inwestorzy zewnętrzni. Jednakże w modelu niszy (b), to inwestor
zabiega o możliwość zainwestowania w gminie, a nie gmina o inwestora. Tylko w tej
pierwszej sytuacji inwestor zewnętrzny ubogaca lokalny układ.
Drugi model ukazuje mechanizm powiązań w modelu wyspy szans (a), realizuje
rozwój pozorny, skutkuje zastojem gospodarczym, bezrobociem, utrwala złe struktury
oraz zmniejsza dochody społeczności lokalnej i gminy. Jego graficzne ujęcie
przedstawiono na rysunku 2.
8
J.Staniszkis w rozmowie A.Zybały, Szanse Polski, op. cit., s.13-14.
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
66
Rys. 2: Rozwój według modelu wyspy szans (a)
Źródło: Opracowanie własne
Gdzie:
א
1
,
א
2
,
א
3
,…,
א
10
,
א
20
, …,
א
N
– pracodawca
J – pracownik
P (
א
, J) – podmiot gospodarczy
G – gmina
N
1,
N
2
,…, N
N
– nisze rozwojowe
I
ZL
– inwestor zewnętrzny lokalny
I
ZR
- inwestor zewnętrzny regionalny
I
ZK
- inwestor zewnętrzny krajowy
I
ZZ
- inwestor zewnętrzny zagraniczny
W modelu wyspy szans (a) wynagrodzenia pracowników (J) drastycznie spadają
i utrzymują się na niskim poziomie. Spadek dochodów implikuje spadek wydatków
podmiotu oznaczonego symbolem (J) generuje spadek przepływów gospodarczych
zarówno w relacji konsument – producent (usługodawca), jak i w relacji producent –
producenci. Im mniej przepływów gospodarczych tym gospodarka się osłabia. Niski
zarobek pracownika (J) implikuje jego wydatki, które są ograniczone (bądź korygowane
kredytem). Oszczędności zanikają lub są minimalizowane. Zmniejsza się konsumpcja
dóbr wyższego rzędu oraz spada konsumpcja usług. Podmiot (J) ogranicza wydatki do
podstawowej konsumpcji i liczba relacji gospodarczych z innymi podmiotami
א
1
,
א
2
,
א
3
,…,
א
10
,
א
20
, …,
א
N
drastycznie spada. Liczba podmiotów uczestniczących w rynku
również się zmniejsza.
Spadek przepływów przekłada się – w sposób pośredni i bezpośredni – na
dochody gminy. Bezpośrednio – poprzez wzrost lub spadek wpływów podatkowych
(głównie uzyskiwany przez spadek podmiotów uczestniczących na rynku i spadek ich
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
67
dochodów) oraz pośrednio – poprzez zwiększenie wydatków gminy. Ubożenie
społeczeństwa sprawia, że jest ono bardziej skłonne korzystać z pomocy publicznej
i zmniejsza się jego aktywność w życiu społecznym. Zjawisko wykluczenia staje się
powszechne, wzrasta bezrobocie, wzrastają patologie. Spadek dochodów i wzrost
wydatków gminy sprawia, że gmina zaczyna poszukiwać inwestora obniżając wymogi,
a przez to umożliwiając uzyskanie przewagi konkurencyjnej podmiotom zewnętrznym
nad podmiotami lokalnymi. Inwestor taki nierzadko zachowuje się na rynku jak
monopolista, bowiem agresywnie eksploatuje dany układ lokalny – jego zasoby i popyt
– traktując go częstokroć i przede wszystkim jako rynek zbytu dla wyrobów nierzadko
wątpliwej jakości.
Dla urzeczywistniania rozwoju według modelu niszy (b) bądź modelu wyspy
szans (a) niezwykle ważne są wybory konsumenckie człowieka, o których decyduje
świadomość, ale pamiętać trzeba, że równie istotnym jest ukierunkowane oddziaływanie
na te wybory poprzez odpowiedni marketing, a w szczególności poprzez reklamę. Zbyt
mało uwagi przypisuje się znaczeniu marketingu w urzeczywistnianiu rozwoju
lokalnego. Zagadnienia marketingowe rozpatrywane są głównie z punktu
przedsiębiorstwa, czasami także gminy, jednakże z reguły dotyczą one przede
wszystkich zagadnień związanych z promocją gminy. Zgodnie z definicją celem
marketingu jest przystosowanie przedsiębiorstwa do zmiennych warunków rynku oraz
oddziaływanie na rynek i kształtowanie go. Marketing obejmuje: określanie (a w wielu
przypadkach kształtowanie) świadomości, potrzeb, kształtowanie produktu z punktu
widzenia potrzeb nabywców, tworzenie i utrzymywanie popytu, ustalanie polityki
rynkowej, finansowanie i kredytowanie obrotu oraz działania związane z ruchem
towarów. Wśród instrumentów marketingu wyodrębnia się: związane z dystrybucją,
z aktywizacją sprzedaży oraz sam produkt, jego wyposażenie i cenę
9
. Instrumentem
kształtującym popyt jest reklama, to ona kształtuje wybory ludzkie i jak zaznaczono
określa potrzeby. Istnieje, zatem potrzeba odmiennego spojrzenia na marketing jako
instrument wspomagający urzeczywistnianie rozwoju lokalnego – poprzez określanie
oraz tworzenie i utrzymywanie popytu dla lokalnych przedsiębiorców – albo instrument
urzeczywistniający proces globalizacji – poprzez tworzenie i utrzymywanie popytu dla
korporacji międzynarodowych. Ta z pozoru sprzeczna zależność: maksymalizacja
korzyści ekonomicznych przy minimalizacji kosztów staje się szybką drogą do
uzyskania przewagi konkurencyjnej i źródłem zwielokrotnionych zysków. Potwierdzają
to statystyki
10
: wprawdzie za najbogatszego człowieka na świecie uznaje się Williama
Gates’a III, którego majątek wynosi 46,6 mld USD, jednakże już na trzecim miejscu
znajduje się Karl Albrecht z Niemiec, założyciel i właściciel międzynarodowej sieci
tanich supermarketów Aldi (majątek - 23 mld USD), a miejsca od szóstego do
dziesiątego zajmuje rodzina Sama Waltona: jego żona Helen oraz czworo dzieci
(spadkobiercy fortuny założyciela największej na świecie sieci tanich supermarketów
9
Złota Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl
10
Miliardy pomysłów (w:) Wprost z dnia 14 marca 2004.
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
68
Wal-Mart). Majątek każdego spadkobiercy wynosi 20 mld USD, co łącznie daje sumę
100 mld USD, czyli przewyższa majątek W. Gates’a o ok. 115%.
Podsumowanie
Z przeprowadzonej analizy powiązań zachodzących w układach lokalnych
pomiędzy: człowiekiem – przedsiębiorstwem – gminą wynikają następujące wnioski:
• odmienności modeli rozwoju lokalnego (i nie tylko lokalnego) decyduje odmienność
powiązań między funkcjonującymi na rynku podmiotami,
• odmienność wyznaczona jest charakterem zachodzących przepływów, których
nośnikiem jest – przede wszystkim, ale nie tylko – pieniądz,
• przepływy pieniężne decydują o liczbie powiązań, a świadomość i marketing –
o ich kierunkach,
• w konsekwencji liczba powiązań i ich kierunki decydują o tym, jaki model rozwoju
(a) czy (b) jest urzeczywistniany w praktyce i o kondycji społeczno-gospodarczej
danego układu,
• w praktyce przepływy – ich liczba i kierunki – rzadko stanowią przedmiot badań
i oceny, a przecież ich znajomość pozwala na kształtowanie polityki społeczno-
gospodarczej, umożliwiającej poznanie powiązań: skutek – przyczyna i przyczyna –
skutek.
Literatura:
1. Bauman Z., 2000, Globalizacja, PIW, Warszawa
2. Mazurski K.R., 1998, Podstawy sozologii, Sudety, Wrocław
3. Mc Rae H., 1996, Świat w roku 2020, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa
4. Piontek B., 2002, Alternatywne koncepcje urzeczywistniania powszechności w procesie
rozwoju, w: Kapitał ludzki w procesie globalizacji a w zrównoważonym rozwoju. Praca zb.
pod red. F.Piontka. Wydawnictwo Ekoedycja, Wisła
5. Ritzer G., 1999, Mcdonalizacja społeczeństwa, Muza, Warszawa
6. Staniszkis J. w rozmowie A.Zybały, Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym
świecie, Wydawnictwo Rectus, 2005
7. Zieniewicz K., 1999, Współczesne koncepcje i metody zarządzania, PWN, Warszawa
8. Piontek B., Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego, ATH,
Wydawnictwo HYLA (w przygotowaniu do druku)
9. Gołębiewski L., Masłoń K. – rozmowa z C.Fuentes’em (w:) Rzeczpospolita 2002, nr 115
10. Markowe, nie polskie, proszę. Dlaczego kupujemy te, a nie inne produkty (w:) Gazeta
Wyborcza nr 186, z dnia 11/08/2005
11. Miliardy pomysłów (w:) Wprost z dnia 14 marca 2004
12. www.pip.gov.pl
13. Zielone znaki, czyli o ekoetykietach, www.ekokonsument.pl
14. Złota Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl
15. Bezpieczeństwo i Higiena Pracy, www.bsi-poland.com
Modelowe ujęcie rozwoju w aspekcie współczesnych uwarunkowań rozwojowych
_________________________________________________________________________________________
69
Streszczenie
W naukach ekonomicznych wielokrotnie i w różnych aspektach i wymiarach podejmuje
się rozważania nad rozwojem lokalnym:
• najczęściej rozpatruje się rozwój w ujęciu sektorowym, tj. w odniesieniu do państwa, gminy
lub przedsiębiorstwa, nie akcentując dostatecznie zachodzących powiązań i relacji;
• podejmuje się też próby modelowego ujęcia rozwoju z reguły w wymiarze
makroekonomicznym, przyjmując za punkt odniesienia wielkości makroekonomiczne.
Konkretyzacja rozwoju urzeczywistniana jest w układzie lokalnym i należy ją
analizować z punktu człowieka i relacji, jakie zachodzą pomiędzy nim a otoczeniem społeczno-
gospodarczym. W niniejszym artykule przyjęto hipotezę, że o stopniu realności i skuteczności
modeli rozwoju lokalnego w wymiarze lokalnym, ukształtowanych w oparciu o odmienne
założenia operacyjne wynikające z przyjętych koncepcji rozwojowych, decydują odmienności
w relacyjnym kształtowaniu procesów zachodzących pomiędzy podmiotami funkcjonującymi
w układach lokalnych, a mianowicie: człowiek – przedsiębiorstwo – gmina. Z kolei relacyjne
traktowanie wymienionych podmiotów wymaga uwzględnienia aspektów jakościowych w ich
funkcjonowaniu.
Wyzwanie – dotyczące możliwości urzeczywistniania rozwoju lokalnego należy odnieść
do dwóch przeciwstawnych modeli: model wyspy szans (a), który urzeczywistnia proces
globalizacji i model niszy (b), urzeczywistniający rozwój zrównoważony i trwały.
Z przeprowadzonej analizy powiązań zachodzących w układach lokalnych pomiędzy:
człowiekiem – przedsiębiorstwem – gminą wynikają następujące wnioski:
• odmienności modeli rozwoju lokalnego decyduje odmienność powiązań między
funkcjonującymi podmiotami;
• wyznaczona ona jest charakterem zachodzących przepływów, których nośnikiem jest – przede
wszystkim, ale nie tylko – pieniądz;
• przepływy pieniężne decydują o liczbie powiązań, a świadomość i marketing – o ich
kierunkach;
• w konsekwencji liczba powiązań i ich kierunki decydują o tym, jaki model rozwoju (a) czy (b)
jest urzeczywistniany w praktyce i o kondycji społeczno-gospodarczej układu;
• w praktyce przepływy – ich liczba i kierunki – rzadko stanowią przedmiot badań i oceny,
a przecież ich znajomość pozwala na kształtowanie polityki społeczno-gospodarczej,
umożliwiającej poznanie powiązań: skutek – przyczyna i przyczyna – skutek.
Summary
Economic sciences frequently examine local development from various aspects and in
different dimensions:
• development is most often viewed from a sectoral perspective, i.e. in relation to the state,
commune or enterprise and thus interconnections are not emphasised to a satisfactory degree;
• there are also attempts of a model presentation of development mainly in a macroeconomic
dimension, assuming macroeconomic quantities as a point of reference.
Specification of development is implemented locally and therefore it should be analysed
from the point of view of the human and relations between people and their socio-economic
environment. The present paper assumes a hypothesis that dissimilarities in relational shaping of
processes between local entities, i.e. the human – enterprise – commune, determine the degree of
plausibility and effectiveness of local development models in the local dimension, shaped on the
Barbara Piontek
_________________________________________________________________________________________
70
basis of different operational principles resulting from the adopted development concepts. On the
other hand, relational treatment of the mentioned entities requires considering quality aspects in
their functioning.
A challenge – concerning possibility to realize local development should be related to
two opposite models: the model of island of chances (a), which realizes the globalisation process,
and the model of niche (b), which realizes sustainable and stable development.
The following conclusions arise from an analysis of connections and links in local
arrangements between the human – enterprise – commune:
• dissimilarity of connections between functioning entities determines dissimilarity of local
development models;
• it is outlined by the character of occurring flows, whose chief although not sole carries is
money;
• money flows determine the number of connections while awareness and marketing determine
their directions;
• as a consequence, the number of connections and their directions determine what model (a) or
(b) is realized in practice as well as socio-economic situation of the arrangement;
• in practice, the number and directions of flows are rarely the subject of research and
evaluations, and after all it is the knowledge of them that allows to shape socio-economic
policy which facilitates learning about connections: effect – cause and cause – effect.