czas-03.indd

188

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 3

Streszczenie

Na podstawie piśmiennictwa, zostały przedstawione

założenia współczesnego modelu proﬁlaktyki próchni-

cy u przyszłej matki. Zadaniem programu opieki sto-

matologicznej nad kobietą w ciąży jest zapewnienie

optymalnych warunków w łonie matki dla rozwijają-

cych się zawiązków zębowych płodu (poprzez sterowa-

nie dietą i suplementację witaminowo-mineralną) oraz

obniżenie miana drobnoustrojów próchnicotwórczych

w jamie ustnej matki, tak, aby ograniczyć możliwości

wczesnego infekowania nimi jamy ustnej niemowlę-

cia.

Okres ciąży należy także wykorzystać na kształtowa-

nie właściwych zachowań prozdrowotnych w zakresie

higieny i diety ważnych dla zapobiegania próchnicy

zębów matki i jej dziecka.

Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży w aspekcie

proﬁlaktyki próchnicy – na podstawie piśmiennictwa

Dental care for expectant mothers in the aspect of caries prevention

- on the basis of the literature

Justyna Opydo-Szymaczek, Maria Borysewicz-Lewicka

Summary

On the basis of the literature, the principles of a

contemporary model of caries prevention for the ex-

pectant mother have been presented. The purpose of

dental care for the expectant mother is to provide op-

timum conditions in the mother’s womb for the devel-

oping tooth buds of the foetus (by control of the diet

and supplementation of vitamins and minerals) and to

decrease the level of cariogenic microorganisms in the

mother’s oral cavity, so as to limit the possibility of

early infection of the infant’s oral cavity.

Advantage should also be taken of the period of

pregnancy in order to form the appropriate health be-

haviour as concerns hygiene and diet, which is impor-

tant for the prevention of dental caries in the mother

and her child.

HASŁA INDEKSOWE:

kobiety ciężarne, preproﬁlaktyka próchnicy

KEYWORDS:

pregnant women, primary-primary caries prevention

Z Katedry i Kliniki Stomatologii Dziecięcej AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Kierownik: prof. dr hab. M. Borysewicz-Lewicka

Ciąża jest okresem, w którym pojawia się wie-

le niekorzystnych czynników mogących mieć

wpływ na stan zdrowia jamy ustnej. Są to między

innymi zmiana nawyków żywieniowych, często

związana ze wzrostem spożycia węglowodanów,

zwiększeniem częstotliwości posiłków i pojada-

niem pomiędzy głównymi posiłkami oraz wystę-

pujące w pierwszym trymestrze niestrawność i

wymioty. Występuje także wzrost stężenia hor-

monów płciowych we krwi i zmiany w sekrecji

śliny oraz w składzie płynu dziąsłowego wpływa-

jące na odkładanie płytki bakteryjnej i stan przy-

zębia (1, 2, 6, 16, 23).

Stan zdrowia jamy ustnej matki ma istotny

wpływ na zdrowie dziecka i już w okresie ocze-

kiwania na jego narodziny należy podjąć działa-

nia przynoszące pozytywne efekty zdrowotne w

przyszłości (3, 11, 12, 24, 25, 28). Ma to również

pozytywny wpływ na przebieg ciąży, gdyż z do-

niesień wiadomo że obecność ognisk zapalnych

w jamie ustnej kobiety ciężarnej może być przy-

czyną zwiększonego odsetka porodów przed-

wczesnych i niskiej masy urodzeniowej nowo-

rodków (cyt. wg 1, 6, 23).

2005, LVIII, 3

Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży

189

Jak wynika z danych opublikowanych w pi-

śmiennictwie tylko niewielki odsetek przyszłych

matek objęty jest kompleksową opieką stomato-

logiczną w okresie ciąży, w skład której wchodzi

leczenie oraz profesjonalne zabiegi proﬁlaktyki

próchnicy zębów i chorób przyzębia u kobiety, a

także fachowe poradnictwo dotyczące prawidło-

wej diety i pielęgnacji jamy ustnej nowo narodzo-

nego dziecka (1, 3, 11, 12, 28).

Dieta i suplementacja witaminowo-mi-

neralna

Z uwagi na to, że zawiązki zębów zaczynają for-

mować się już w okresie zarodkowym, a ich dal-

szy rozwój i początki mineralizacji są kontynu-

owane przez całą ciążę (8, 9), niezwykle istotne

znaczenie ma odpowiednie komponowanie die-

ty matki z uwzględnieniem zwiększonego zapo-

trzebowania na białka, sole mineralne, a zwłasz-

cza wapń i fosforany oraz witaminy, które od-

grywają ważną rolę w procesie odontogenezy

(7). Możliwość oddziaływania na odontogenezę

w przypadku chorób systemowych matki, stoso-

wania przez nią szkodliwych leków, czy też zda-

rzeń losowych jest ograniczona. Poprzez sterowa-

nie dietą matki, można jedynie eliminować nie-

korzystne objawy związane z niewłaściwą podażą

składników pokarmowych.

Wpływ poszczególnych składników odżyw-

czych na stan zdrowia jamy ustnej znajduje od-

zwierciedlenie w obserwowanych efektach ich

niedoboru występujących w okresie rozwo-

ju zawiązków zębowych. Wśród witamin, któ-

rych rolę w rozwoju uzębienia uważa się za naj-

ważniejszą wymienić należy: witaminy A, C i D.

Hipowitaminoza A może prowadzić do hipo-

plazji szkliwa i atroﬁi odontoblastów z wytwa-

rzaniem atypowej zębiny. Niedobór witaminy C

powoduje atroﬁę odontoblastów i nieregularne,

znacznie zredukowane odkładanie zębiny, a tak-

że kruchość naczyń w miazdze. W stanach nie-

dostatecznej podaży witaminy D (jak również w

zaburzeniach równowagi wapniowo-fosforano-

wej) obserwuje się zaburzenia w funkcjonowa-

niu ameloblastów z niedostateczną mineralizacją

szkliwa, zębiny i cementu korzeniowego, a tak-

że opóźnione wyrzynanie zębów i zmniejszenie

wielkości zębów trzonowych. Ważne jest także

zwrócenie uwagi na niedobory białek w diecie,

które mogą prowadzić do: zmniejszenia wielko-

ści zębów, zmienionego kształtu koron, opóźnie-

nia wyrzynania trzecich zębów trzonowych, upo-

śledzonego wapnienia zębiny, a więc zwiększonej

podatności na próchnicę (7).

Zachowanie odpowiedniego bilansu białko-

wo-węglowodanowo-tłuszczowego z ogranicze-

niem spożycia węglowodanów prostych, wzro-

stem spożycia warzyw, owoców i nabiału stwarza

optymalne warunki dla rozwoju zawiązków zę-

bowych płodu. Dodatkowym argumentem, który

skłania do ograniczania konsumpcji węglowoda-

nów prostych w okresie ciąży, jest fakt, iż według

niektórych autorów 4 miesiąc ciąży (według in-

nych już 8 tydzień) to okres, w którym zaczynają

się rozwijać receptory smakowe płodu (cyt. wg

11). Występujące w tym okresie upodobanie mat-

ki do spożywania dużych ilości słodyczy, może w

przyszłości zwiększyć skłonność dziecka do słod-

kich pokarmów (11).

W przypadkach, gdy dieta pacjentki nie za-

pewnia odpowiedniego dowozu witamin, mi-

kro- i makroelementów, lekarz prowadzący za-

leca zazwyczaj suplementację witaminowo-mi-

neralną z zastosowaniem dostępnych na rynku

preparatów stanowiących kompleks niezbędnych

w okresie ciąży składników. Jest to uznana i po-

wszechnie stosowana metoda zapobiegania deﬁ-

cytom składników pokarmowych istotnych dla

prawidłowego rozwoju płodu.

Ustalone zostały też poglądy na temat suple-

mentacji związków ﬂuoru. Zgodnie z dawniej

propagowanymi poglądami zalecano stosowanie

u kobiety ciężarnej tabletek ﬂuorkowych, przyj-

mując że tą drogą zapewni się korzystne warunki

dla mineralizacji zębów płodu (8, 9, 10). Dlatego

też w niektórych opublikowanych pracach znaj-

dują się nadal schematy endogennej ﬂuoryzacji

w okresie ciąży (3, 13, 22). Zagadnienie to jest

przedmiotem dyskusji od wielu lat (8, 9, 10, 17,

J. Opydo-Szymaczek, M. Borysewicz-Lewicka

Czas. Stomat.,

190

19, 20, 21, 27). Argumentem dla przeciwników

suplementacji jest istnienie bariery łożyskowej

dla ﬂuorków. W chwili obecnej nie jest znana jed-

noznaczna odpowiedź na pytanie, jaka ilość ﬂu-

orków podawanych matce przenika do krążenia

płodu i w jakim stopniu łożysko pełni funkcję re-

gulacyjną w przypadkach podwyższonej zawar-

tości tego pierwiastka we krwi matki (4, 5). Jak

wynika z badań Chlubka i wsp. łożysko pełni rolę

magazynu nadmiarów ﬂuoru, stanowiąc mecha-

nizm ograniczający jego przenikanie do krążenia

płodowego (5).

Grupa badaczy z amerykańskiego ośrod-

ka zaproponowała stosowanie u kobiety ciężar-

nej zwiększonych dawek ﬂuorków tak, aby mo-

gły one, mimo tych ograniczeń, przeniknąć do

krążenia dziecka i wpływać korzystnie na jego

uzębienie (8, 9, 10). Postulowane stosowanie ta-

bletek ﬂuorkowych, daje możliwość wytworze-

nia krótkotrwale podwyższonego stężenia ﬂuor-

ków w surowicy matki zwiększając przez to ilość

pierwiastka przenikającą do krążenia płodowego

i potencjalnie wbudowywaną w struktury zmi-

neralizowanych tkanek płodu. Dostarczenie do-

datkowej ilość ﬂuorków w okresie mineralizacji

zawiązków zębowych płodu, mogłoby mieć, we-

dług ich opinii pozytywny wpływ na budowę zę-

bów mlecznych i pierwszych stałych zębów trzo-

nowych (8, 9, 10).

Przeprowadzone pod patronatem NIDR bada-

nia kliniczne z randomizowaną grupą kontrol-

ną, obejmujące 1400 kobiet ciężarnych i ich po-

tomstwo, nie potwierdziły skuteczności suple-

mentacji ﬂuorkowej w okresie prenatalnym (17).

W związku z tym w raporcie ŚOZ z 1994 roku,

omawiającym różne aspekty proﬁlaktyki ﬂuor-

kowej, zamieszczone zostało oświadczenie FDA

(Federation Dental Association), iż jak dotąd nie

ma wystarczających dowodów na to, że stoso-

wanie tabletek ﬂuorkowych u kobiet ciężarnych

zmniejsza podatność zębów dziecka na próch-

nicę (27). Zaznaczyć też trzeba, że podkreślany

przy tym miejscowy efekt proﬁlaktyczny wzglę-

dem uzębienia samej kobiety ciężarnej, uzyski-

wany dzięki ssaniu tabletek ﬂuorkowych (remi-

neralizacja uszkodzeń szkliwa i cementu korze-

niowego), otrzymać można wykorzystując szero-

ką gamę dostępnych aktualnie na naszym rynku

preparatów do ﬂuoryzacji kontaktowej, apliko-

wanych na powierzchnie zębów (12, 13, 25, 28).

Próchnica jako choroba zakaźna

Badania nad zjawiskiem kolonizacji jamy ust-

nej dziecka przez próchnicogenne szczepy bakte-

rii wniosły nowe spojrzenie na zagadnienie pro-

ﬁlaktyki tego schorzenia (3, 12, 18, 24, 25). Z ob-

serwacji wynikało, że obecność licznych ognisk

próchnicy zębów w jamie ustnej matki, zwięk-

sza ryzyko wystąpienia próchnicy wczesnej u

dziecka. Wykazano, że źródłem zakażeń próch-

nicogennymi szczepami bakterii zasiedlającymi

jamę ustną dziecka są jego opiekunowie, najczę-

ściej matka. Udowodniono przy tym, że ryzyko

rozwoju zmian próchnicowych zwiększa wczesna

kolonizacja jamy ustnej i słabo zmineralizowa-

nych zębów mlecznych przez Streptococcus mu-

tans (3, 12, 18, 24, 25, 28). Na bazie tych obser-

wacji stworzono termin „pierwotnie pierwotnej

proﬁlaktyki próchnicy zębów”, czy też „preproﬁ-

laktyki próchnicy”, deﬁniujący zabiegi i instruk-

taże przeprowadzane u kobiety ciężarnej celem

ograniczenia w przyszłości intensywności próch-

nicy zębów u jej nienarodzonego dziecka (24).

Lekarz stomatolog, opiekujący się przyszłą mat-

ką powinien zgodnie ze współczesną koncepcją

proﬁlaktyki: ocenić stopień zakażenia bakteria-

mi próchnicotwórczymi jamy ustnej matki (ryzy-

ko zainfekowania nimi dziecka), zastosować in-

tensywną proﬁlaktykę antybakteryjną (w sytuacji

wskazującej na wysoki poziom infekcji) w połą-

czeniu z zabiegami leczniczymi przywracającymi

właściwy stan narządu żucia matki oraz uświa-

domić matce drogi przenoszenia bakterii próch-

nicotwórczych na dziecko, tj. smoczki, łyżeczki,

pocałunki, (3, 12, 18, 25, 28).

Ryzyko infekcji u dziecka oszacować można

wykonując u matki ocenę stanu zdrowia i higie-

ny jamy ustnej, szczególnie intensywności próch-

nicy z podkreśleniem liczby aktywnych ognisk

2005, LVIII, 3

Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży

191

próchnicy (pierwotnej i wtórnej), a także zbiera-

jąc wywiad odnośnie jej nawyków dietetycznych

i higienicznych. Pomocne tu mogą być testy śli-

nowe oceniające miano bakterii próchnicotwór-

czych w ślinie matki (Dentocult SM i LB) (12, 15,

24). Test Dentocult LB, oceniający liczbę kolo-

nii Lactobacillus sp. służyć też może weryﬁkacji

informacji na temat diety pacjentki uzyskanych

w wywiadzie, gdyż miano tych bakterii w ślinie

wzrasta przy dużej podaży węglowodanów w die-

cie w okresie 2 tygodni poprzedzających badanie

(15, 24).

W przypadku istnienia ognisk zapalnych w ob-

rębie jamy ustnej, należy dążyć do ich eliminacji

już przed okresem ciąży oraz w czasie jej trwa-

nia. Sanacja jamy ustnej kobiety powinna obej-

mować leczenie próchnicy zębów, patologii mia-

zgi i zmian zapalnych przyzębia, z uwzględnie-

niem ochrony radiologicznej pacjentki i ograni-

czeniem czasu trwania wizyt ze względu na nie-

dogodną pozycję ciała, szczególnie w zaawan-

sowanej ciąży. Ograniczenie infekcji bakteriami

próchnicotwórczymi dokonuje się między inny-

mi poprzez profesjonalne zabiegi proﬁlaktyczne

przeprowadzane w tym okresie.

Intensywny model zapobiegawczy, polegają-

cy na usuwaniu złogów nazębnych, kilkukrot-

nej aplikacji preparatów o działaniu reminerali-

zującym i przeciwbakteryjnym (na bazie ﬂuor-

ków i chlorheksydyny), a nawet przeprowadza-

niu lakowania bruzd u osób młodych z wysoką

aktywnością próchnicy, zalecany jest zwłaszcza

w przypadkach występowania wysokiego miana

bakterii próchnicotwórczych u matki, wynikają-

cego z obecności niewyleczonych zębów i stanów

zapalnych przyzębia. Celem zabiegów jest likwi-

dowanie miejsc kolonizacji drobnoustrojami pa-

togennymi oraz zmniejszenie ich liczebności w

płynie jamy ustnej. Niezwykle istotne znaczenie

ma także motywacja pacjentki z kształtowaniem

właściwych zachowań prozdrowotnych w zakre-

sie higieny i diety matki, a w przyszłości także

dziecka (12, 24).

Na rynku dostępnych jest wiele preparatów

o działaniu remineralizującym i przeciwbak-

teryjnym, które mogą znaleźć zastosowanie w

proﬁlaktyce próchnicy zębów u przyszłej matki.

Stanowią je stosowane profesjonalnie lakiery ﬂu-

orkowe oraz preparaty w postaci żelu, pianki, czy

roztworów do płukania jamy ustnej. Nieco węż-

sza, aczkolwiek ciągle wzrastająca jest oferta le-

ków na bazie chlorheksydyny.

Ponieważ ciąża jest okresem, który wymaga

stosowania bezpiecznych dla płodu preparatów

leczniczych, przed zaleceniem środków do pro-

ﬁlaktyki próchnicy, należy rozważyć ich poten-

cjalny szkodliwy wpływ na przebieg ciąży i roz-

wój nienarodzonego jeszcze dziecka. Zgodnie z

klasyﬁkacją ryzyka leków dla płodu, opracowa-

ną przez FDA-USA, chlorheksydyna zaliczana

jest do kategorii B, a więc do leków, w przypad-

ku których badania na zwierzętach nie wykazały

ryzyka dla płodu, choć z oczywistych powodów

nie potwierdzono wyników tego badania u ko-

biet w ciąży (14, 26). Stomatologiczne preparaty

chlorheksydyny aplikowane są miejscowo i ich

profesjonalne wykorzystanie zalecane jest po za-

kończeniu organogenezy płodu (to jest w II i III

trymestrze ciąży). Zważywszy, iż przynoszą wy-

raźne korzyści matce i dziecku, bezpieczeństwo

ich stosowania przy przestrzeganiu wskazań nie

powinno budzić niepokoju.

W piśmiennictwie znajdujemy doniesienia o

skuteczności różnych programów „pierwotnie

pierwotnej” proﬁlaktyki prowadzonych u kobiet

w ciąży, w odniesieniu do uzębienia dziecka (3,

12, 28). Gunay i wsp. (12) przeprowadzili kilku-

fazowy program proﬁlaktyki próchnicy, na który

składały się: dwie wizyty u stomatologa w 3 (lub 4

miesiącu) i w 8 miesiącu ciąży oraz kolejne wizy-

ty w odstępach półrocznych począwszy od 6 mie-

siąca aż do 4 roku życia dziecka. Podczas pierw-

szej wizyty przeprowadzano instruktaż dotyczą-

cy prawidłowych nawyków higienicznych i die-

tetycznych, usuwanie złogów nazębnych i aplika-

cję lakieru ﬂuorkowego oraz płukanie roztworem

chlorheksydyny, a także w razie potrzeb leczni-

czych kobiety kierowano do ich własnego leka-

rza stomatologa. Podczas drugiej wizyty kobie-

tom uświadamiano fakt, iż próchnica zębów jest

J. Opydo-Szymaczek, M. Borysewicz-Lewicka

Czas. Stomat.,

192

chorobą zakaźną oraz uczono jak zapobiegać in-

fekcji jamy ustnej dziecka przez bakterie próch-

nicotwórcze.

Kolejne fazy programu odbywały się już po

urodzeniu dziecka. Matki odwiedzały gabinet

stomatologiczny z dziećmi, otrzymując porady

z zakresu pielęgnacji jamy ustnej dziecka i pra-

widłowych zwyczajów żywieniowych oraz indy-

widualną proﬁlaktykę w postaci profesjonalne-

go oczyszczania zębów i aplikacji lakieru ﬂuor-

kowo-chlorheksydynowego. Porównanie stanu

zdrowia dzieci objętych programem proﬁlaktyki

z grupą kontrolną dowiodło wysokiej skuteczno-

ści podjętych działań polegającej na znaczącej re-

dukcji liczby kolonii Streptococcus mutans oraz

niższej frekwencji i intensywności próchnicy w

porównaniu z grupą kontrolną (12).

Brambilla i wsp. (3) oceniali skuteczność 30-

-miesięcznego programu proﬁlaktyki próchni-

cy przeprowadzonego u 65 kobiet z wysokimi

(>10

CFU/ml) wyjściowymi liczbami kolonii

Streptococcus mutans w ślinie. Kobiety wyselek-

cjonowano podczas pierwszej wizyty w gabinecie

stomatologicznym w 3 miesiącu ciąży i podzielo-

no losowo na dwie grupy. W grupie badanej prze-

prowadzono instruktaż odnośnie prawidłowych

nawyków dietetycznych oraz higienicznych, pro-

fesjonalne usunięcie złogów nazębnych oraz za-

lecono endogenną proﬁlaktykę ﬂuorkową w po-

staci tabletek o zawartości 1 mg F codziennie po-

cząwszy od końca 6 miesiąca ciąży, a także stoso-

wanie płukanki ﬂuorkowej (0,05%) i chlorheksy-

dynowej (0,12%) w trzech 20-dniowych cyklach

z 10-dniowymi przerwami począwszy od końca

6 miesiąca ciąży aż do porodu. Grupa kontrolna

nie używała płukanki ﬂuorkowej i chlorheksydy-

nowej. Stosowana proﬁlaktyka w grupie badanej

przyczyniła się do znacznego obniżenia liczby ko-

lonii Streptococcus mutans w jamie ustnej matki

i opóźniła, przeciętnie o 4 miesiące, kolonizację

jamy ustnej dziecka przez próchnicogenne szcze-

py (3).

Schemat proﬁlaktyki polegający na sanacji

jamy ustnej ciężarnych pacjentek (z wykorzysta-

niem wypełnień z materiałów (szklano-jonome-

rowych), usunięciu złogów nazębnych i miejsco-

wej aplikacji roztworu NaF i jodyny trzykrotnie

w okresie ciąży w odstępach kilkudniowych oraz

ponownie 6 miesięcy po narodzinach dziecka za-

proponowali ostatnio Zenata i wsp. (28). W pro-

gramie uwzględniono także instruktaż higieny

oraz szkolenie dotyczące etiologii próchnicy zę-

bów. Autorzy stwierdzili, iż aplikacja roztworu o

działaniu antybakteryjnym u matek przyczyniła

się do redukcji odsetka dzieci z aktywną próch-

nicą zębów i liczby powierzchni zębów ze zmia-

nami próchnicowymi (28).

Jak wynika z piśmiennictwa (3, 12, 28) „pier-

wotnie pierwotna” proﬁlaktyka u kobiet ciężar-

nych przynosi wyraźną poprawę stanu uzębienia

potomstwa. Z drugiej strony badania wykonane

u polskich kobiet ciężarnych wskazują na wyso-

ki odsetek stanów zapalnych przyzębia, obecność

licznych ubytków próchnicowych, korzeni z mia-

zgą w stanie rozpadu zgorzelinowego i wysokie

wartości wskaźników płytki nazębnej w tej popu-

lacji (1). Celowym zatem jest rozpowszechnianie

w naszym kraju programu opieki stomatologicz-

nej nad przyszłą matką, obejmującego zabiegi

lecznicze, proﬁlaktyczne i poradnictwo z zakre-

su diety i pielęgnacji jamy ustnej w okresie ciąży

i w pierwszych latach życia dziecka.

Zadaniem programu byłoby, jak wynika z

wcześniej przedstawionych zaleceń (3, 7, 12, 18,

24, 28), zapewnienie optymalnych warunków dla

rozwijających się w łonie matki zawiązków zę-

bowych (poprzez sterowanie dietą i suplemen-

tację witaminowo-mineralną) oraz konsekwent-

ne zmniejszenie podatności zębów dziecka na

próchnicę, a także obniżenie ilości drobnoustro-

jów próchnicotwórczych w jamie ustnej matki i w

ten sposób ograniczenie infekowania nimi jamy

ustnej dziecka.

Piśmiennictwo

1. Borakowska-Siennicka M.: Stan przyzębia i hi-

gieny jamy ustnej u kobiet ciężarnych. Nowa Stomat.,

2002, 4, 22, 199-203. – 2. Borysewicz-Lewicka M.:

Zagrożenia zdrowia jamy ustnej kobiet w okresie

2005, LVIII, 3

Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży

193

ciąży. Prz. Stom. Wieku Rozw., 1997, 20, 4, 5-7. – 3.

Brambilla E., Felloni A., Gagliani M., Malerba A.,

Garcia-Godoy F., Strohmenger L.: Caries prevention

during pregnancy: results of a 30-month study. JADA,

1998, 129, 871-877. – 4. Chlubek D., Mokrzyński S.,

Machoy Z., Samujło D., Węgrzynowski J.: Fluorki w

organizmie matki i płodu. Łożyskowy transport ﬂu-

orków. Gin. Pol., 1994, 65, 611-615. – 5. Chlubek

D., Poręba R., Machaliński B.: Fluoride and calci-

um distribution in human placenta. Fluoride, 1998,

31, 3, 131-136. – 6. Ciejak M., Sporniak-Tutak K.,

Malinowski J.: Opieka stomatologiczna kobiet cię-

żarnych- na podstawie piśmiennictwa. Czas. Stomat.,

2003, LVI, 5, 338-343. – 7. Darby M. L., Bushee E.

J.: Mosby’s Comprehensive review of dental hygiene.

Biochemistry, Nutrition and Nutritional Counseling.

Mosby-Year Book, St. Louis, 1991. – 8. Glenn F. B.,

Glenn W. D., Duncan R. C.: Fluoride tablet supple-

mentation during pregnancy for caries immunity:

A study of the oﬀspring produced. Am. J. Obstet.

Gynecol. 1982, 143, 560-564. – 9. Glenn F. B., Glenn

W. D., Duncan R. C.: Prenatal ﬂuoride tablet supple-

mentation and improved molar occlusal morpholo-

gy: part V. J. Dent. Child., 1984, 1, 19-23. – 10. Glenn

F. B., Glenn W. D.: Optimum dosage for prenatal ﬂu-

oride tablet supplementation: Part IX. J. Dent. Child.,

1987, 6, 445-450.

11. Gonzaga H. F., Buso L., Jorge M. A., Gonzaga

L. H: Intrauterine Dentistry: An Integrated Model of

Prevention. Braz. Dent. J., 2001, 12, 2, 139-142. – 12.

Gunay H., Dmoch-Bockhorn K., Gunay Y., Geurtsen

W.: Eﬀect on caries experience of a long-term preven-

tive program for mothers and children starting dur-

ing pregnancy. Clin. Oral Invest., 1998, 2, 137-142. –

13. Jańczuk Z.: Tabletki Natrium ﬂuoratum w proﬁ-

laktyce próchnicy zębów. Terapia i leki, 1987, 25-27,

104-111. – 14. Kmieciak-Kołada K., Tomala J. (red.)

: Farmakoterapia w okresie ciąży. Wydawnictwo

Lekarskie PZWL, Warszawa, 1998. – 15. Kruszyńska-

Rosada M., Borysewicz-Lewicka M.: Testy ślinowe

jako metoda indywidualnej oceny czynników ry-

zyka próchnicy zębów. Stom. Współcz., 1996, 3, 2,

121-126. – 16. Lang N. P., Karring T.: Proceedings

of the 1st European Workshop on Periodontology.

Quintessence Publishing Co., Switzerland, 1993. –

17. Leverett D. H. i wsp.: Randomized clinical trial

of the eﬀect of prenatal ﬂuoride supplements in pre-

venting dental caries.

Caries Res.,

1997, 31, 3, 174-

179. – 18. Milgrom P.: Psychological and behavioral

issues in early childhood caries. Community Dent.,

Oral Epidemiol., 1998, 26, 1, 45-8. – 19. Opydo-

Szymaczek J.: Endogenna proﬁlaktyka ﬂuorkowa u

kobiet w ciąży. Klin. Perinatol. Ginek., 2001, 23, 112-

-117. – 20. Opydo-Szymaczek J.: Współczesne po-

glądy na endogenną proﬁlaktykę ﬂuorkową u kobiet

w ciąży. Stom. Współcz., 2000, 6, 24-28.

21. Opydo-Szymaczek J.: Kontrowersje związane

z endogenną proﬁlaktyką ﬂuorkową w okresie ciąży.

Post. Farmakoter., 2001, 2, 3/4, 71-73. – 22. Podlewski

J. K., Chwalibogowska- Podlewska A.: Leki współ-

czesnej terapii. Split Trading, Wydawnictwo

Fundacji Büchnera, Warszawa 1999. – 23. Pytko-

Polończyk J., Grabska A.: Różne aspekty opieki sto-

matologicznej u pacjentek w ciąży – na podstawie pi-

śmiennictwa. Czas. Stomat., 2003, LVI, 5, 315-320.

– 24. Suhonen J., Tenovuo J.: New methods of car-

ies prevention. Phillip J., 1989, 6, 5, 279-286. – 25.

Tenovuo J., Hakkinen P., Paunio P., Emilson C. G.:

Eﬀects of Chlorhexidine-Fluoride Gel Treatments in

Mothers on the Establishment of Mutans Streptococci

in Primary Teeth and the Development of Dental

Caries in Children. Caries Res., 1992, 26, 275-280.

– 26. USA-FDA: Summary of safety-related drug la-

beling changes approved by FDA. The FDA medi-

cal products reporting program, MedWatch, 1997.

– 27. WHO: Fluorides and oral health: Rapport of

a WHO Expert Committee on Oral Health Status

and Fluoride Use, WHO, Geneva, 1994. – 28. Zanata

R. L., Navarro M. F., Pereira J. C., Franco E. B.,

Lauris J. R. P., Barbosa S. H.: Eﬀect of caries preven-

tive measures directed to expectant mothers on car-

ies experience in their children. Braz. Dent. J., 2003,

14, 2, 75-90.

Otrzymano: dnia 9.III.2004 r.

Adres autorek: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70.