K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U

Aborcja

a mysl katolicka

H i s t o r i a m a l o z n a n a

Katolicy na rzecz
Wolnego Wyboru
Organizacja na rzecz
Sprawiedliwosci
Spolecznej

1436 U Street NW, No. 301
Washington DC 20009
Stany Zjednoczone Ameryki
Tel.: [phone]
Fax: [phone]
E-mail: [e-mail]
Strona internetowa:
http://www.cath4choice.org

Artykul zostal uaktualniony,
skrócony i zaadaptowany
z ksiazki Jane Hurst The
History of Abortion in the
Catholic Church: The Untold
Story, opublikowanej przez
Catholics for a Free Choice
©1989. Inne publikacje po
polsku na temat CFFC:

Opcje katolickie w debacie

aborcyjnej: probabilizm
w spoleczenstwie
pluralistycznym

Katolicy a antykoncepcja:

walka o wladze

Kosciól rzymsko-katolicki a

planowanie rodziny

iekszosc ludzi wierzy, ze stanowisko Kosciól wobec
aborcji pozostaje niezmienne od dwu tysiecy lat.
Nieprawda. Nauka Kosciola na temat aborcji zmieniala
sie z biegiem historii. Takze w kazdym jej okresie wsród

teologów
i hierarchii koscielnej panowaly rózne poglady na rózne aspekty
aborcji. Mimo iz generalnie zgadzano sie, ze aborcja jest prawie
zawsze zlem i grzechem, Kosciolowi trudno bylo okreslic nature
tego zla: konsekwentnie potepiano aborcje jako swiadectwo
seksualnego grzechu, lecz nie zawsze jako zabójstwo.
Argumentowanie za „prawem do zycia” pojawilo sie
w naukach Kosciola stosunkowo niedawno i debata trwa do dzis.

W centrum debaty lezy pytanie, kiedy w trakcie rozwoju od

pojedynczej komórki do organizmu dziecka do ciala dolacza dusza,
kiedy powstaje nowy czlowiek? Innymi slowy: kiedy aborcja staje
sie odebraniem ludzkiego zycia? Na to pytanie jest wiele odpowiedzi
i pogladów. Kosciól nigdy nie wypowiedzial sie definitywnie co do
natury plodu, a nauka potrafi jedynie opisac cechy i funkcje zyciowe
rozwijajacego sie plodu, ale nie umie przypisac im wartosci.

Ponadto, wbrew temu, co sie powszechnie uwaza, zakaz

dokonywania aborcji nigdy nie stal sie dogmatem. Fakt ten czyni
dyskusje o wiele bardziej zasadna, niz mozna by sie spodziewac. W
kazdym badz razie teologia katolicka kaze jednostkom w sprawach
moralnosci sluchac swego sumienia, nawet jesli pozostaje ono w
konflikcie z naukami Kosciola.

Kampania obecnego papieza, zmierzajacego do nadania

swojemu stanowisku decydujacej roli, jest

W

H i s t o r i a M a l o Z n a n a

2 K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U

Zakaz dokonywania

aborcji nigdy nie stal

sie dogmatem.

jedynie czescia dlugiej historii zmieniajacych sie pogladów wiekszosci i
mniejszosci w Kosciele katolickim.
W V wieku sw. Augustyn wyrazil powszechnie panujaca wówczas opinie, ze
aborcja dokonana wczesnie wymaga kary jedynie jako grzech seksualny.
Osiemset lat pózniej sw. Tomasz z Akwinu zgodzil sie z tym twierdzac, ze
aborcja nie jest zabójstwem dopóki plód nie jest „uduchowiony”, a uduchowienie
wedlug niego nastepowalo pewien czas po poczeciu. Poglad, ze aborcja stanowi
powazny grzech usprawiedliwiajacy ekskomunike, upowszechnil sie w prawie
koscielnym niecale 150 lat temu.

Krótkie zestawienie chronologiczne nie moze w pelni oddac kretych dróg

mysli teologicznej na przestrzeni stuleci, ale moze umiescic katolicka debate nad
aborcja w perspektywie historycznej i pokazac wage ciaglosci debaty i
uczestnictwa otwartych serc i umyslów.

Pierwsze szesc wieków chrzescijanstwa

Odejscie od poganstwa: Potepienie antykoncepcji i aborcji przez wczesnych
chrzescijan mialo rózne korzenie i uzasadnienia. Miedzy innymi wyróznialo
chrzescijanstwo sposród religii poganskich, które bez dyskusji akceptowaly
metody antykoncepcji blokujace dostep do jaja, stosunek przerywany
i wiele medykamentów zapobiegajacych poczeciu lub wywolujacych aborcje.
Takie stanowisko bylo równiez odpowiedzia na poglady gnostyków, którzy
dyskredytowali prokreacje (choc niekoniecznie seks) jako przedluzanie istnienia
zla w postaci swiata materialnego. W tym samym czasie chrzescijanskie
potepienie antykoncepcji odzwierciedlalo idee zaczerpniete od stoików ceniacych

nade wszystko racjonalnosc,
a ascetyzm traktujacych jako jej naturalna konsekwencje. Dla
chrzescijan ascetyzm seksualny zaczal oznaczac religijne
oddanie. Stosunek seksualny dla osiagniecia ekstazy lub
poczucia intymnosci uwazany byl za zlo, a odkupic je mogla
tylko otwartosc na prokreacje. Dawni przywódcy koscielni

potepiali wlasnie przyjemnosc, nawet jesli malzenstwo dazylo do poczecia.

Poczatek debaty: W jednym z pierwszych dokumentów koscielnych, Didache,
potepiono aborcje na równi
z dzieciobójstwem jako niszczenie boskiego stworzenia. Jednak mysliciele
poddawali dyskusji grzesznosc aborcji, koncentrujac sie na dwóch pytaniach. Po
pierwsze, czy aborcje stosuje sie, aby ukryc grzechy seksu pozamalzenskiego i
niewiernosci? Po drugie, w którym momencie plód otrzymuje
rozumna dusze? Oba te pytania stanowily centrum debaty nad
aborcja toczacej sie przez blisko dwa tysiaclecia.

Wedlug sw. Augustyna aborcja nie jest zabójstwem: Sw.
Augustyn (354-430) potepial aborcje, poniewaz oddziela ona
seks od prokreacji. Uwazal przy tym, ze aborcja dokonana
wczesnie (co najmniej) nie jest zabójstwem, a wiekszosc
teologów z jego epoki podzielala ten poglad. „Prawo nie

„Prawo nie powiada,

ze czyn ten [aborcja]

równa sie zabójstwu,

jako ze nie mozna

jeszcze mówic o

zywej duszy w ciele,

które nie odczuwa,

nie jest jeszcze

uformowane i nie

posiada zmyslów.”

-- Sw. Augustyn

A B O R C J A A M Y S L K A T O L I C K A

K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U 3

Sw. Tomasz

wystepowal przeciwko

aborcji jako formie

antykoncepcji

i grzechowi przeciw

malzenstwu.

powiada, ze czyn ten [aborcja] równa sie zabójstwu, jako ze nie mozna jeszcze
mówic o zywej duszy w ciele, które nie odczuwa, nie jest jeszcze uformowane i
nie posiada zmyslów - pisal Augustyn. - Któz nie sklania sie raczej ku mysleniu,
ze nieuksztaltowane plody wiedna jak ziarna, które nie wykielkowaly.”

1

Augustyn wyraznie sadzil, ze uduchowienie nie nastepowalo tuz po poczeciu,
lecz raczej pózniej, kiedy plód rozwinal sie juz do pewnego stopnia.

W sensie dyscyplinarnym aborcja byla wciaz kwestia rozpatrywana pod

katem wykroczenia seksualnego: ówczesnie panowala zgoda co do tego, ze czyn
ten jest grzechem wymagajacym kary, gdy ma ukryc seks pozamalzenski lub
niewiernosc.

Okres sredniowieczny: 600-1500

Okolo 675 - niedozwolony stosunek wiekszym zlem:
W Kanonach irlandzkich ustalono kare za „zniszczenie embrionu dziecka w ciele
matki [na] trzy i pól roku”, ale „ukaranie majacego stosunek z kobieta - siedem
lat o chlebie i wodzie.”

2

VIII wiek - zwrócenie uwagi na warunki kobiety: W Ksiedze pokutnej
przypisywanej Bede’owi przez Albersa, gdzie podtrzymywano opinie, ze
embrion nie jest jeszcze osoba, przy sadzeniu aborcji wzieto takze pod uwage
warunki kobiety: „Matka, która usmiercila swe dziecko przed czterdziestym
dniem, bedzie pokutowac przez rok. Jesli stanie sie to po tym, gdy dziecko
zacznie zyc, [bedzie pokutowac] jak morderczyni. Jednakze wielkie znaczenie
ma to, czy czyni to biedna kobieta, nie mogaca utrzymac [dziecka], czy
nierzadnicy, która chce ukryc swa niemoralnosc.”

3

1140 - Prawo kanoniczne wymienia aborcje: W 1140 roku Gracjan sporzadzil
pierwsze zestawienie prawa kanonicznego, które zostalo przyjete przez Kosciól.
Kodeks Gracjana zawieral kanon Aliquando, stwierdzajacy ze „aborcja jest
zabójstwem tylko gdy plód jest uksztaltowany”.

4

Jezeli plód nie byl

uksztaltowany, dokonanie aborcji nie stanowilo zabójstwa.

1312 - ponowne odrzucenie koncepcji natychmiastowego czlowieczenstwa:
W obowiazujacym do dzis edykcie Sobór wiedenski potwierdzil, ze czlowiek z
definicji sklada sie
z rozumnej duszy zlaczonej z cialem. Koncepcja zostala przedlozona przez sw.
Tomasza z Akwinu, który stwierdzil, ze plód wyposazony jest najpierw w dusze
wegetatywna, nastepnie zwierzeca, a wreszcie, kiedy cialo jest juz rozwiniete, w
dusze rozumna. Tak wiec Tomasz z Akwinu i Sobór wiedenski poparli teorie, ze

dopiero w jakis czas po poczeciu
powstaje nowa osoba. Jest to
koncepcja dotyczaca aborcji
najkonsekwentniej przewijajaca sie

przez

wieki historii Kosciola, jak twierdzi
wspólczesny teolog jezuicki Joseph
Donceel.

H i s t o r i a M a l o Z n a n a

4 K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U

Sw. Tomasz wystepowal przeciwko aborcji jako formie antykoncepcji i

grzechowi przeciw malzenstwu. Jednak zgodnie z wlasnym przekonaniem, ze do
uduchowienia niezbedne jest osiagniecie pewnego etapu fizycznego rozwoju,
utrzymywal, ze aborcja nie jest zabójstwem dopóki plód nie otrzymal duszy i nie
stal sie w ten sposób osoba ludzka.

5

Okres przed-nowozytny: 1500-1750

1588 - karanie ekskomunika: Zaniepokojony prostytucja
w Rzymie, papiez Sykstus V wydal bulle (Effraenatam), która nakazywala
stosowac te sama kare, co za zabójstwo, za zarówno antykoncepcje, jak i aborcje
w kazdym etapie ciazy - ekskomunike. Dla aborcji terapeutycznej nie uczyniono
wyjatku.

6

1591 - zlagodzenie przepisów: Sykstus V umarl niedlugo po wydaniu
Effraenatam. Nowy papiez, Grzegorz XIV, uznal stanowisko swego
poprzednika za zbyt surowe i niezgodne z praktykami pokutniczymi oraz
teologicznymi pogladami na uduchowienie. W roku 1591 wydal Sedes
Apostolica, która radzila urzednikom koscielnym „nie karac surowiej niz
nakazuja swiete kanony lub prawo swieckie tam, gdzie nie mamy do czynienia z
zabójstwem albo ozywionym plodem.” Ta wypowiedz papieska obowiazywala
do roku 1869.

7

1679 - „Nie” aborcji dla zagrozonych morderstwem: Konsekwentnie za zlo
uwazano aborcje wykonywana dla ukrycia grzechów seksualnych. Papiez
Innocenty XI doprowadzil to stanowisko do skrajnosci oglaszajac aborcje za
niedozwolona, nawet jesli „dziewczynka” mialaby zostac zamordowana, gdy
rodzina dowie sie o ciazy.

Epoka nowozytna: 1750 do dzis

1869 - ekskomunika za kazda aborcje: Nie okreslajac, kiedy dusza laczy sie z
cialem i tworzy nowa osobe, papiez Pius IX oglosil w roku 1869, ze nalezy
stosowac ekskomunike jako kare za dokonanie aborcji w dowolnym etapie
ciazy.

8

Edykt Piusa - wydany jako przepis karny, nie jako dogmat - wskazuje

punkt zwrotny w Kosciele, znoszac róznice pomiedzy plodami
nieuduchowionymi, czy „nieozywionymi”, a plodami ozywionymi, zlaczonymi z
dusza. W kontekscie dyscyplinarnym oznaczalo to, ze aborcja w kazdym
momencie po poczeciu jest narazaniem zycia ludzkiego. Jesli istota ludzka
powstaje w momencie wnikniecia duszy do ciala, to przepis ten sugerowal
koncepcje natychmiastowego uduchowienia. Jednak edyktowi nie towarzyszyl
zaden dogmat odnoszacy sie do tego zagadnienia.

1917 - potwierdzenie kary w Prawie kanonicznym: Kodeks prawa
kanonicznego z roku 1917, pierwszy od czasów kodeksu Gracjana z roku 1140,
utrzymal edykt Piusa IX z roku 1869

A B O R C J A A M Y S L K A T O L I C K A

K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U 5

Prawo kanoniczne

jest duzo bardziej

skomplikowane niz

jeden wyodrebniony

przepis.

i stwierdzil wyraznie, ze kare ekskomuniki stosuje sie tak do kobiety poddajacej
sie aborcji, jak i do lekarzy i pielegniarek wykonujacych zabieg
lub pomagajacych kobiecie w jego otrzymaniu.

9

Co ciekawe,

automatyczna ekskomunika nie jest przewidziana jako kara za
morderstwo w ogóle, czy za zabójstwo wlasnych dzieci lub
rodziców.

Jednakze podobnie do prawa swieckiego, prawo

kanoniczne jest duzo bardziej skomplikowane niz jeden
wyodrebniony przepis. Jak pisze prominentny specjalista od
prawa kanonicznego, kara automatycznej ekskomuniki nie
dotyczy kobiet ponizej siedemnastego roku zycia, czy kobiet nieswiadomych jej
istnienia. „Stosuje sie tylko ... jesli aborcja zostala przeprowadzona swiadomie i
celowo, bez przymusu i przemoznego leku, przemyslanie i zamierzenie, oraz
nagannie moralnie ... , czyli kara prawdopodobnie nie dotyczy osoby, która czuje
sie zmuszona do poddania sie aborcji lub uwaza ja za moralnie
usprawiedliwiona...”

10

1930 - potepienie aborcji terapeutycznych: W swojej encyklice Casti
Connubii („O czystych malzonkach”) z roku 1930 papiez Pius XI potepil
aborcje w ogóle, a szczególnie w trzech przypadkach: gdy aborcja dokonywana
jest w celach terapeutycznych, co nazwal zabijaniem niewinnych;
w malzenstwie, gdy ma zapobiec przyjsciu na swiat potomstwa; oraz z powodów
spolecznych i eugenicznych, co bywa praktykowane przez niektóre rzady.

11

Encyklika Casti Connubii nie sugeruje nieomylnosci, lecz ma wielka

wage jako apel skierowany przez papieza do biskupów.

1965 - Watykan II: Sobór Watykanski II odniósl sie do problemu aborcji w
Gaudium et Spes („Radosc i nadzieja”, albo Konstytucja pasterska o Kosciele
we wspólczesnym swiecie, sekcja 51). Sobór stwierdzil: „Nalezy chronic zycie
od chwili poczecia; aborcja i dzieciobójstwo sa przerazajacymi zbrodniami.”
Aborcja zostala tu potepiona jako odebranie zycia, a nie jako próba ukrycia
grzechu seksualnego, choc nigdy nie stwierdzono wyraznie, ze plód jest osoba
ludzka od momentu poczecia. Kluczem do tego stanowiska jest przekonanie -
przedstawione jasno pózniej, w „Deklaracji o wykonywaniu aborcji” z roku
1974 - ze poniewaz plód to zycie ludzkie, powinnismy go traktowac tak, jakby
byl osoba od chwili poczecia.

1974 - Argumentowanie za „prawem do zycia”: W roku 1974 Swieta
kongregacja do spraw doktryny wiary wydala „Deklaracje o wykonywaniu
aborcji”, w której wypowiadano sie przeciwko aborcji, jako ze „nie wolno
uzywac argumentu wolnosci opinii jako pretekstu do atakowania praw innych, a
w szczególnosci prawa do zycia”. Jednoczesnie autorzy deklaracji przyznaja, ze
nie wiadomo, kiedy dusza wstepuje do ciala - jest to dyskutowane pytanie natury
filozoficznej, a nie kwestia do rozstrzygniecia przez nauke. Deklaracja potepia
aborcje z dwóch powodów: po pierwsze, nawet jesli plód nie zostal ozywiony
dusza, zyje i jest ludzki, a po drugie, istnieje mozliwosc, ze plód, który ma zostac
usuniety, jest juz polaczony z dusza. W ten oto sposób Kosciól calkowicie
zmienil uzasadnienie swego stanowiska.

H i s t o r i a M a l o Z n a n a

6 K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U

Poglad, ze aborcja

stanowi powazny grzech

usprawiedliwiajacy

ekskomunike,

upowszechnil sie w

prawie koscielnym

niecale 150 lat temu.

Konsekwentna etyka zycia: We wczesnych latach osiemdziesiatych niektórzy
przywódcy i dzialacze katoliccy zaczeli laczyc szereg zagadnien - od aborcji
przez kare smierci, zagrozenie wojny atomowej, do odczlowieczajacych skutków
nedzy - w ramach zasady zwanej „konsekwentna etyka zycia” albo „szata bez
szwów”. Zwolennicy tej zasady wzywaja przeciwników wojny i kary smierci do
potepiania równiez aborcji - i vice versa. Wsród amerykanskich biskupów
katolickich glównym przedstawicielem tego ruchu jest kardynal Joseph
Bernardin, który po raz pierwszy wylozyl te idee w 1983 roku.

1995 - Evangelium Vitae: W encyklice zatytulowanej Evangelium Vitae
(Ewangelia zycia) papiez Jan Pawel II potwierdzil opinie Kosciola, przyznajac
ze nie wiemy, kiedy plód staje sie osoba ludzka i jednoczesnie potepiajac kazda
aborcje. Jednak papiez nie oglosil nieomylnosci tej wypowiedzi, choc wedlug
doniesien mial zamiar to zrobic w projekcie encykliki.

Encyklika ta wkroczyla takze na arene polityczna. Jan Pawel II okreslil

prawa zezwalajace na dokonywanie aborcji jako niesprawiedliwe i prawnie
niedozwolone, oraz wezwal prawodawców, lekarzy i inne osoby ksztaltujace
opinie publiczna do zwalczania praw legalizujacych aborcje.

Obecnie: Hierarchowie Kosciola katolickiego wciaz zabraniaja aborcji we
wszystkich przypadkach, nawet gdy ciaza pochodzi z gwaltu lub zagraza zyciu
ciezarnej kobiety. Rozróznia sie pomiedzy aborcja „bezposrednia” i „posrednia”.
Usmiercenie plodu w celu ochrony zycia kobiety jest dopuszczalne jedynie
wtedy, kiedy jest pochodnym, niezamierzonym
skutkiem leczenia, na przyklad w wypadku ciazy
pozamacicznej (i tak smiertelnej dla plodu), lub
nowotworu macicy. Gdy nie da sie odlozyc leczenia
na po porodzie, mozna usunac uszkodzone jajowody
czy macice, mimo nieuniknionej (spowodowanej
posrednio) smierci plodu. Natomiast za bezposrednia
(a wiec niedozwolona) uwaza sie aborcje stosowana,
aby usunac ciaze powodujaca komplikacje
zagrazajace zyciu z innych powodów, na przyklad
ciezkich schorzen ukladu krazenia lub nerek. Ï

Przypisy

1.

Sw. Augustyn, O Ksiedze wyjscia, 21:80, oraz De nuptiis et concupiscentia, 1:15:17 (CSEL
42:229-230).

2.

John T. McNeill i Helena M. Gamer, Medieval Handbooks Penance, Octagon Books, Nowy
Jork 1974, str. 119-120.

3.

Tamze, str. 225.

4.

John Noonan, (red.), The Morality of Abortion: Legal and Historical Perspectives, Harvard
University Press, Cambridge 1970, str. 20.

5.

Joseph F. Donceel SJ, Immediate Animation and Delayed Hominization, (w:) „Theological
Studies”, t. 1/2, Columbia University Press, Nowy Jork 1970, str. 86.

6.

Codicis iuris fontes, P. Gasparri, (red.), t.1, Rzym 1927, str. 308.

7.

Tamze, str. 330-331.

8.

Actae Sanctae Sedis, 5:298.

9.

Codex iuris canonici, k. 2350.

A B O R C J A A M Y S L K A T O L I C K A

K A T O L I C Y N A R Z E C Z W O L N E G O W Y B O R U 7

10.

James A. Coriden, Church Law and Abortion, (w:) „The Jurist” 33/1973, str. 184-98; zob.

tez James A. Coriden, Advisory Opinions, (w:) „The Jurist” 46/1986, str. 652-56.

11.

AAS 22:539-92.